Түйсік пен қабылдау
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
ІІ.1 Түйсіктің жалпы заңдылықтары
ІІ. 2 Түйсіктердің өзара байланысы мен дамуы
ІІ.3 Түйсік пен қабылдау арақатынасы
ІІ. 4 Түйсік түсінігі
ІІ.5 Түйсіктер жөнінде ғылыми көзқарастар
ІІ. 5 Түйсіктердің физиологиялық негізі
ІІ. 6 Түйсіктер түрлері. Түйсік қасиеттері.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
ІІ. Негізгі бөлім
ІІ.1 Түйсіктің жалпы заңдылықтары
ІІ. 2 Түйсіктердің өзара байланысы мен дамуы
ІІ.3 Түйсік пен қабылдау арақатынасы
ІІ. 4 Түйсік түсінігі
ІІ.5 Түйсіктер жөнінде ғылыми көзқарастар
ІІ. 5 Түйсіктердің физиологиялық негізі
ІІ. 6 Түйсіктер түрлері. Түйсік қасиеттері.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Танымдық іс-әрекетінің дамуы оқытушының оқу материалын шебер ұйымдастыруына және психологиялық дайындығына байланысты.
Қазіргі уақытта психологялық механизмді қалыптастыру және оқу процесін дамыту үшін ең басты танымдық іс-әрекеттің маңызды жақтарына көп көңіл бөлу керек делінген.
Кейінгі кезде дәл танымдық әрекеттей өзінің психологиялық құрылымдық спецификасын таныта білген ешқайсысы жоқтың қасы деп айтуға болады.
Кез-келген ұйымдасқан және ұйымдаспаған білім мен тәрбие негізгі жеке адамның танымдық іс-әрекетіне байланысты. Мінез формаларын қалыптастыру мақсатында баланың нені қажет ететінін білу керек, қалай жетуін түсіндіру, мұның әрекетке жетекшілік барысында жететінін қабылдау. Балаға қандай болмасын мінез-құлық нормаларын талап ету үшін, алдымен ол туралы түсіндіру керек, міне осыны жеке адамдағы танымдық іс-әрекетті ұйымдастыруға жатқызамыз. Егер де осыған дейін бола осындай әрекетке даяр болмаса, оның арнайы берілген жағдайдағы баланың толық психологиялық ерекшеліктерін жинақтауды талап етеді.
Егер тәрбие процесінің қарапайым бір белгілі жеке адамдағы танымдық іс-әрекетті көрсетсе, онда бұл күрделі ұйымдасқан білім мен тәрбие формаларына жатады.
Арнайы мектептер мен жоғары оқу орындарындағы күрделі психологиялық білім негізі оқыту процесі негізінде танымдық әрекетті сипаттайды. Міне, осыдан танымдық іс-әрекеттердің қиындықтарын психологиялық феномен ретінде түсіндіреді.
Қазіргі уақытта психологялық механизмді қалыптастыру және оқу процесін дамыту үшін ең басты танымдық іс-әрекеттің маңызды жақтарына көп көңіл бөлу керек делінген.
Кейінгі кезде дәл танымдық әрекеттей өзінің психологиялық құрылымдық спецификасын таныта білген ешқайсысы жоқтың қасы деп айтуға болады.
Кез-келген ұйымдасқан және ұйымдаспаған білім мен тәрбие негізгі жеке адамның танымдық іс-әрекетіне байланысты. Мінез формаларын қалыптастыру мақсатында баланың нені қажет ететінін білу керек, қалай жетуін түсіндіру, мұның әрекетке жетекшілік барысында жететінін қабылдау. Балаға қандай болмасын мінез-құлық нормаларын талап ету үшін, алдымен ол туралы түсіндіру керек, міне осыны жеке адамдағы танымдық іс-әрекетті ұйымдастыруға жатқызамыз. Егер де осыған дейін бола осындай әрекетке даяр болмаса, оның арнайы берілген жағдайдағы баланың толық психологиялық ерекшеліктерін жинақтауды талап етеді.
Егер тәрбие процесінің қарапайым бір белгілі жеке адамдағы танымдық іс-әрекетті көрсетсе, онда бұл күрделі ұйымдасқан білім мен тәрбие формаларына жатады.
Арнайы мектептер мен жоғары оқу орындарындағы күрделі психологиялық білім негізі оқыту процесі негізінде танымдық әрекетті сипаттайды. Міне, осыдан танымдық іс-әрекеттердің қиындықтарын психологиялық феномен ретінде түсіндіреді.
1. Алдамұратов Ә. Жалпы психолгия Алматы: Білім, 1996
2. Аймауытов Ж. Психология (оқу құралы) Алматы. 1991
3. Бап-Баба Сәбет Жалпы психология. Алматы: Дарын, 2003.
4. Бап-Баба Сәбет. Жантану негіздері. Алматы: Данекер, 2001.
5. Психология дошкольникого возраста /Под ред А.В.Загорожеца Д.Б. Эльконин
6. Венгер А.А., Мухина В.С. Воспитание дошкольника
7. Выготский Л.С. Вопросы детской психологии
8. Психология. Адамзат ақыл-ойының қазынасы. 10 томдық: Психология ғылымындағы іс-әрекет теориясы. 1-2 томдары, Алматы: Таймас, 2005.
9. Намазбаева Ж.И.Психология. Алматы, 2005
10. Венгер Л.В. Развитие восприятия цвета в дошкольном детстве.
11. Муканов М. Педагогикалық және жас ерекшелік психологиясы. Алматы, 1989ж.
12. Педагогикалық және жас ерекшелік психологиясы Ред бас А.В. Петровский. Алматы: Мектеп, 1987
13. Тәжібаев. Жалпы психология. Алматы: Қазақ университеті, 1993
14. Кішібеков Д., Ү.Сыдықов. Философия. Ата-мұра – Қазақстан, Алматы, 1991ж.
15. Белова Е. Размышления перед школой: (Советы родителям)// Дошкольное воспитание, - 1994г., - №8, стр. 80-83.
16. Говорова Р., Дьяченко О, Цеханская Л. Игры и упражнения для развития умственных способностей к детей // Дошкольное воспитания, 1988, №5, стр. 17-25.
17. Готовность детей к школе. Диагностика психического развития и коррекция его неблагоприятных вариантов: Методические разработки для школьного психолого. / Под ред. В.В.Слободчикова, вып.2,- Томск, 1992г.
18. Жарықбаев Қ. Жалпы психология. – ТОО «Эверо», 2004
2. Аймауытов Ж. Психология (оқу құралы) Алматы. 1991
3. Бап-Баба Сәбет Жалпы психология. Алматы: Дарын, 2003.
4. Бап-Баба Сәбет. Жантану негіздері. Алматы: Данекер, 2001.
5. Психология дошкольникого возраста /Под ред А.В.Загорожеца Д.Б. Эльконин
6. Венгер А.А., Мухина В.С. Воспитание дошкольника
7. Выготский Л.С. Вопросы детской психологии
8. Психология. Адамзат ақыл-ойының қазынасы. 10 томдық: Психология ғылымындағы іс-әрекет теориясы. 1-2 томдары, Алматы: Таймас, 2005.
9. Намазбаева Ж.И.Психология. Алматы, 2005
10. Венгер Л.В. Развитие восприятия цвета в дошкольном детстве.
11. Муканов М. Педагогикалық және жас ерекшелік психологиясы. Алматы, 1989ж.
12. Педагогикалық және жас ерекшелік психологиясы Ред бас А.В. Петровский. Алматы: Мектеп, 1987
13. Тәжібаев. Жалпы психология. Алматы: Қазақ университеті, 1993
14. Кішібеков Д., Ү.Сыдықов. Философия. Ата-мұра – Қазақстан, Алматы, 1991ж.
15. Белова Е. Размышления перед школой: (Советы родителям)// Дошкольное воспитание, - 1994г., - №8, стр. 80-83.
16. Говорова Р., Дьяченко О, Цеханская Л. Игры и упражнения для развития умственных способностей к детей // Дошкольное воспитания, 1988, №5, стр. 17-25.
17. Готовность детей к школе. Диагностика психического развития и коррекция его неблагоприятных вариантов: Методические разработки для школьного психолого. / Под ред. В.В.Слободчикова, вып.2,- Томск, 1992г.
18. Жарықбаев Қ. Жалпы психология. – ТОО «Эверо», 2004
ЖОСПАР
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
ІІ.1 Түйсіктің жалпы заңдылықтары
ІІ. 2 Түйсіктердің өзара байланысы мен дамуы
ІІ.3 Түйсік пен қабылдау арақатынасы
ІІ. 4 Түйсік түсінігі
ІІ.5 Түйсіктер жөнінде ғылыми көзқарастар
ІІ. 5 Түйсіктердің физиологиялық негізі
ІІ. 6 Түйсіктер түрлері. Түйсік қасиеттері.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Танымдық іс-әрекетінің дамуы оқытушының оқу материалын шебер
ұйымдастыруына және психологиялық дайындығына байланысты.
Қазіргі уақытта психологялық механизмді қалыптастыру және оқу процесін
дамыту үшін ең басты танымдық іс-әрекеттің маңызды жақтарына көп көңіл бөлу
керек делінген.
Кейінгі кезде дәл танымдық әрекеттей өзінің психологиялық құрылымдық
спецификасын таныта білген ешқайсысы жоқтың қасы деп айтуға болады.
Кез-келген ұйымдасқан және ұйымдаспаған білім мен тәрбие негізгі жеке
адамның танымдық іс-әрекетіне байланысты. Мінез формаларын қалыптастыру
мақсатында баланың нені қажет ететінін білу керек, қалай жетуін түсіндіру,
мұның әрекетке жетекшілік барысында жететінін қабылдау. Балаға қандай
болмасын мінез-құлық нормаларын талап ету үшін, алдымен ол туралы түсіндіру
керек, міне осыны жеке адамдағы танымдық іс-әрекетті ұйымдастыруға
жатқызамыз. Егер де осыған дейін бола осындай әрекетке даяр болмаса, оның
арнайы берілген жағдайдағы баланың толық психологиялық ерекшеліктерін
жинақтауды талап етеді.
Егер тәрбие процесінің қарапайым бір белгілі жеке адамдағы танымдық іс-
әрекетті көрсетсе, онда бұл күрделі ұйымдасқан білім мен тәрбие формаларына
жатады.
Арнайы мектептер мен жоғары оқу орындарындағы күрделі психологиялық
білім негізі оқыту процесі негізінде танымдық әрекетті сипаттайды. Міне,
осыдан танымдық іс-әрекеттердің қиындықтарын психологиялық феномен ретінде
түсіндіреді. Психологиялық және педагогикалық әдебиеттерде танымдық
процестер туралы түйсіну, қабылдау, есте сақтау, зейіннен бастап ойлауға
дейін айтылуы қабылданған. Кез-келген танымдық іс-әрекет, оның ішінде
қабылдау, ес, ойлау оқу процесімен байланысты, әрекет және операция
барысында анықталады.
Танымдық іс-әрекет – адам санасын дамытудың бірден-бір негізі.
Таным процесінің заңдылықтарын зерттеуді таным теориясы деп атайды.
Түйсік – материалдық дүниедегі заттар мен қыбылыстардың жеке
сипаттары мен қасиеттерін біздің сезім мүшелерімізге әсер етіп, мимымызда
бейнелеуі. Түйсіну дегеніміз – дүниені танып білудегі бейнелеу процесінің
алғашқы баспалдағы. Түйсік себепсіз болмайды. Ол – біздің айналамызда, ішкі
жан дүниемізде не болып жатқанын хабарлап отыратын қарапайым психикалық
процесс. Түйсік адамды қоршаған шындықты бейнелеуден пайда болады. Сол
шындық пен болмыстың адам сезім мүшелеріне әсер етіп, мида бейнелеуінен
түйсік туады. Басқаша айтқанда, түсік – сыртқы әсердің сана фактісіне
айналуы, объективтік дүниенің субъективтік бейнесі. Адамның дүние тануының
алғашқы баспалдағы – осы түйсік. Нақты пайымдау, шындықты бейнелеу
жайындағы мәліметтердің бәрі де адамға осы баспалдақ арқылы жетеді.
Адамның дүние шындығы мен болмысын танып білуі – диалектикалық
жолмен дамитын аса күрделі процесс. Түйсік, қабылдау, елес бейнелері
адамның нақты пайымдау не тікелей таным процесі деп аталатын
дүниетанымдық сатысына жатады. Мұндай таным процестері сыртқы заттар мен
құбылыстардың біздің сезім мүшелерімізге тікелей әсер етуінен пайда болып,
шындықты, ақиқатты бейнелеудің сезімдік сатысы делінеді. Түйсік – тікелей
танымдық процесс. Адамның дүниені танып білуінің жоғары сатысына жататын
процестер – ойлау, қиял, ес те түйсікке сүйене отырып дамиды.
Түйсік қарапайым психикалық процесс деп аталғанымен, ол –
адамның шындық пен болмысты дұрыс бейнелеуіне мүмкіндік тударытын мидың
бейнелеу қызметі. Физиологиялық жағынан сезімдік таным процесі бірінші
сигнал жүйесінің қызметі арқылы реттеліп отырады. Сезімдік бейнелеудің
мұндай түрі жануарлар мен адамдарға ортақ. Алайда, сезімдік бейнелеу
түрлері – түйсік, қабылдау, елес сапа жағынан жануарлар мен адамдарда
бірдей емес. Егер сезімдік процестер жануарлар дүниесінде олардың қоршаған,
ортаға бағдарлануын ғана қамтамасыз ететін болса, ал адамдардың сезімдік
таным процестері еңбектену әрекетімен ұштаса отырып, бейне мен сөздің өзара
әрекеті нәтижесінде пайда болып отырады.
Түйсіктің жалпы заңдылықтары
Біз түйсіктердің заңдылықтарын мынадай екі түрге бөліп
қарастырамыз. Бірінші – түйсіктер мен тітіркендіргіштер арасындағы сандық
қатынасқа байланысты психофизикалық заңдылықтар; екінші – түйсіктер мен
сезім мүшелерінің қалпына тәуелді психофизиологиялық заңдылықтар.
Сезгіштік және түйсік табалдырығы. Талдағыштардың рецепторларына
әсер еткен тітіркендіргіштердің бәрі бірдей түйсік тудыра бермейді. Түйсік
тудыру үшін тітіркендіргіштің белгілі бір дәрежелік мөлшері және күші болуы
керек. Бұл жағдай түйсіну процесіндегі түйсік табалдырығаны байланысты.
Түйсіну табалдырығының шегі – абсолюттік табалдырық. Түйсіктің абсолюттік
табалдырығы деп өте нәзік сезілетін түйсік туған кездегі тітіркендіргіштің
азғана шамасын айтады. Түйсік табалдырығы екіге бөлінеді, яғни: төменгі
минималдық табалдырық. Егер тітіркендіргіштер әлсіз болып, түйсіктің
төменгі табалдырығына жетпесе, онда әсер еткен тітіркендіргішті адам
түйсіне алмайды. Мәселен, бөлменің бұрышына барып, алыстау тұрған адам қол
сағаттың тықылын естімейді.
Түйсінудің абсолюттік табалдырығы төмен болса, онда абсолюттік
сезгіштік соғұрлым жоғары болады.
Түйсіктердің өзара байланысы мен дамуы
Түйсіктердің өзара байланысы – психофизиологиялық
заңдылықтардың бір түрі. Белгілі бір тітіркендіргішті сезгіштің сол бойда
сезіліп тұрған басқа тітіркендіргіштерге тәуелділігін түйсіктердің өзара
байланысы дейді. Әдетте, сыртқы әсерлер талдағыштардың жеке түрімен ғана
емес, өзара байланысты түрде түйсіну процесін тудырып отырады. Мысалы,
тамақ ішкенде адамның дәм, тактикалық, температуралық, иіскеу талдағыштары
бір мезгілде жұмыс істейді. Түйсіктің бір түрінің басқаларына әсер етуі ми
орталықтарындағы қозудың үдеуіне байланысты.
Түйсіктердің өзара байланысын айқын елестетін жайт – түйсіну
қарама-қарсылығы. Мысалы, әуелі тәтті кәмпит жеп, сонан кейін ізінше алма
жесеңіз, алша қышқыл дәмді болып түйсініледі; егер алманы бірден жесеңіз,
ол тәп-тәтті көрінер еді. Қарама-қарсыға байланысты көршілес және бірімен-
бірі жалғасып келетін түйсінулердің айырмашылығы күшейеді.
Түйсіктердің дамуын өзге де психикалық процестермен байланысты
түрде қарастыра отырып, оның барлық психикалық процестердің негізі
болатындығын аңғарамыз. Талдағыштар неғұрлым жақсы қызмет атқарса, адам
сыртқы ортадан соғұрлым анық хабарлар алып отырады. Белгілі дәрігер ғалым
С.П.Боткин (1832-1889) түйсік адамның өмірлік тонусын белгілі дәрежеде
сақтап отыратын процесс екендігін өзінің тәжірибелік зерттеулерінде
айқындап берді.
Бала түйсіктерінің дамуы оның дүниеге келген күнінен басталады.
Ол туғаннан кейін бірнеше күннен соң қант қосқан судан сүтті айыра алады.
Оның аузына хинин ерітіндісін тамызса, ерітінді ыңғайсыз реакция тудырады.
Осы жайттар балада дәм түйсігінің ерте көрінетіндігін байқатады. Баланың
есту түйсігі біртіндеп дамиды. Үш айлық бала анасының еркелеткен даусын
естіп көңілденеді, ал жекіріп қатты сөйлесе, ол кемсеңдеп жылайтын болады.
Түйсік түрлері адамның іс-әрекетіне, мамандығына, өмір
тәжірибесіне байланысты айқын сипатталады.
Түйсіктерді тәрбиелеп жетілдіру адам талдағыштарының рөлін
күшейтіп отыруға байланысты. Медицина мен жол көлігі, авиация мен теңіз
флоты, телеграф, телефон, музыкалық мамандықта бір сөзбен айтқанда, адам
тіршілігінің түгел дерлік салаларында сезім мүшелерінің қызметін дамытып
отыру – түйсіктердің барынша нәзік, әрі өткір болып тәрбиелеуін қамтамасыз
етеді. Сөйтіп, адамның сезім мүшелерінің жұмысын жоғары сатыға көтеріп,
мәдениетін арттырады.
ТАНЫМДЫҚ ІС-ӘРЕКЕТІНІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Анатомиялық-физиологиялық дамуы.
Бала жеткіншек жаста анатомиялық-физиологиялық дму жағынан үлкен
өзгерістерге ұшырайды.
Жеткіншектік жас – бұл организмнің күшті өсуі мен даму кезеңіне жатады.
Жеткіншектің дамуындағы биологиялық фактор проблемасы баланың
организмінде нақ осы шақта биологиялық толысу жолына түбегейлі
өзгерістердің болуынан туындайды: дене күшінің дамуында жаңа кезең
басталып, жаныстық жетілу процесі өрістейді. Бұлардың бәрінің сыртында
организмнің морфологиялық және физиологиялық қайта құрылу процестері
тұрады.
Жеткіншек жастағы организмнің қайта құрылуы – эндокриндік жүйедегі
өзгерістерден басталады.
Жеткіншек жаста бойдың ұзаруы, салмақтың артуы, кеуде клеткасы
шеңберінің өсуі – жеткіншек шақтағы дене толуының өзіне тән жағдайлары,
бұлар к.рт өсу деген ерекше терминмен белгіленеді. Жеткіншек кезеңдегі
организмнің даму процестері – қыз балаларда 11-13, ер балаларда 13-15 жаста
жедел жүреді. Қазіргі кездегі зерттеулерде қыз балалар 10-11 жаста, ер
балалар 8-10 жаста дене күшінің толысуы мен жыныстық жетілу
акселерациясының бастапқы сатысында болады деген.
Баланың пішінімен салыстырғанда жеткіншектердің пішіні өзгереді:
дененің пропорциясы ересек адамға тән пропорцияғажақындайды. Бас сүйегінің
бет бөлігінің жедел жетілуі нәтижесінде бет әлпеті де өзгереді. Жеткіншек
жастағы жылдарда омыртқаның өсуі бойдың ұзару қарқынынан қалып қояды. Сүйек
жүйесінің өсуі жеткіншек организмнің өсуі мен дамуына байланысты. 9 жасқа
дейін омыртқалар арасындағы кеңістік әлі шеміршекпен толы болады да,
шамадан тыс артық күш түссе омыртқа қисайып кетуге бейім тұрады. Бұл
кезеңде әлі де болса омыртқа кеуде клеткалары, жамбас пен аяқ-қолдың
сүйектерінің қатаюы біте қоймайды. Бұл әртүрлі қисаюларға, қаңқа
бөліктерінің қалыпты емес дамуына әкеледі, егерде оқу, еңбек және ойын іс-
әрекетінде жағымсыз жағдайлар туындаса. Көбінесе мұндай кемшіліктер жүру
кезінде дененің дұрыс деңгейде болмауынан, оқу сабақтары уақытындағы
отырудан немесе шектен тыс күш салудан, сонымен бірге гимнастикалық
жаттығулардың қандай да бір түрімен шұғылданғанда пайда болады. Әр түрлі
жарақаттардан, шұғыл қимылдардан, ми шайқалуынан сақтану қажет.
Бұлшық еттің және бұлшық ет күшінің неғұрлым жедел артуы жыныстық
жетілудің аяғында болады.
Бұлшық ет күшінің артуынан жеткіншектің дене күшінің мүмкіндіктері
ұлғаяды. Алайда ересектерге қарағанда жеткіншектің бұлшық еттері шаршайды,
сондықтан ұзақ уақыт жұмыс істейтін қабілеті, әлі болмайды, спортпен және
дене еңбегімен шұғылданған кезде мұны ескеріп отыру керек. Мотор
аппаратының қайта құрылуымен қатар көбінесе қозғалыстардағы үйлесім
жоғалады, өз денесін дұрыс ұстай білмеушілік шығады, яғни, шамадан тыс көп
қозғалу, олардың жете үйлестірілмеуі, жалпы әбедейсіздік, қолайсыздық, т.б.
Бұдан күйзеле қынжылу, өзіне сенімсіздік секілді жайлар туындауы
мүмкін. Алайда 5-7 жастан 13-14 –ке дейінгі шақ – көптеген қозғалыс
сапалары оптимальды дамитын, қозғалыс функцияларының бірқатар көрсеткіштері
жедел артып жетілетін кезең. Сондықтан спортта жетістіктерге жету
мүмкіндіктері де артады.
Жеткіншектердің жүректің тез өсуі мен дене салмағының өсуі арасында
сәйкессіздік байқалады. Жүректің бұлшық еттері, оның көлемі жеткіншек шақта
2 есе өседі, ал дене салмағы 1,5 есе өседі. Артерия диаметрініің өсуі
жүректің өсуінен артта қалады, қан тамырлары жүрек көлеміне қарағанда
кішірейеді, ал бұл қалқанша бездерінің күрделі іс-әрекеттермен сәйкес қан
қысымының көтерілуіне және жүрек жұмысының қысымына әкеледі.
А.А.Кеворкьянаның мәліметтерінде жеткіншек жаста жүйке жүйесінің дамуы
ми жетілуі жалғасады. Жеткіншек миы салмағы мен көлемі жағынан үлкендердің
миынан көп айырмашылығы жоқ. Жеткіншек жаста мидың салмағы мен көлемінің
өсуңі байқалмайды, бірақ та өмірлік жағдайлардың күрделуіне байланысты
көрнекі сапалық өзгерістер байқалады. Адам бас миының дамуының
ерекшеліктері әсіресе мындай бөлігінің, самай және төбе бөлігінің
ерекшеліктері әсіресе маңдай бөлігінің, самай және төбе бөлігінің
ерекшеліктері жүйке жүйесінің әртүрлі бөліктерінің орнауы жеткіншектерде
интенсивті түрде өтеді.
Н.И.Красногорский мәліметтерінде жеткіншек жаста бас миының үлкен жарты
шарларының құрылымдық қалыптасуы жалғасады. Бас ми қабығы біртіндеп өзгеру
арқылы үлкен адамға тән бас ми қабығы құрылымына енеді. Бас ми қабығының
инстинкт пен эмоцияны басқара алу қабілеті артады.
Жеткіншек жаста өкпе аппараты жеткілікті түрде дамымайды. Кейбір
жағдайларда дем алу тым жиі болып кетеді. Бір дем алуға жүректің 3-4 рет
қысқаруы келеді. Жеткіншектің дем алуы әлі терең емес және өкпе
вентиляциясы дем алудың жиілеуі есебінен жүреді. Жеткіншектің тыныс алу
аппаратын игеріп және қадағалай алуын тәрбиелеуге назар аударуға болады.
Оны жұмыс, жүру және оқу сабақтары уақытында дұрыс және терең дем алуға
үйрету қажет. Бұл жеткіншек организмнің күрделі өсуі мен зат алмасудың
интенсивтілігіне байланысты жеткіншектердің организмі үлкен көлемдегі
оттегіне қажет етеді. (И.П.Павлов бойынша).
Жеткіншектердің соматикалық және жыныстық дамуының ерекшеліктері тек
қана оның денсаулығына жұмысқа қабілеттілігін анықтап қоймайды, олардың
әлеуметтік дамуының құнды бағаларына тікелей байланысты.
Жеткіншектік кезеңде жеткіншектің жыныстық пісіп жетілуі – анатомиялық-
физиологиялық процесс қана емес, ол әлеуметтік даму болып есептеледі.
Қазіргі уақытта жалпы жыныстық жетілу белгісі 5 стадиядан тұрады, соның
ішінде жеткіншектердің физиологиялық дамуын 2 кезеңге бөлген:
1-ші кезеңде 12-13 жас, 2-ші кезең – 13 жастан 17-18 жасқа дейінгі
аралық. Жеткіншек қыз балалардың жыныстық жетілуі ер балаларғ қарағанда 1-
1,5 жыл бұрын басталады.
Жеткіншектердің жыныстық жетілуі орталық нерв жүйесінің жоғарылауымен
басталады, яғни бұл кезде эндокриндік бездерінің белсенділігі жоғарылайды.
Организмнің ішкі ортасында белсенді қызмет атқаратын ішкі секреция бездері
жүйесіндегі өзгерістерге күрт ауысулар болады, қалқан бездері мен жыныс
бездерінің гармондары зат алмасудың катализаторлары болып табылады.
Эндокриндік және нерв жүйелері функциялық жағынан өзара байланыста
болғандықтан, жеткіншектік шақ, бір жағынан, энергияның қауырт өсуімен, ал
екінші жағынан патогендік әсерлерге деген сезімталдықтың артуымен
сипатталады.
Жеткіншектердің жыныстық жетілуінің 1-ші кезеңінде эндокринді орталық –
гипоталамуса және гипофизиологиялық белсенділіктің жоғарылауы бірнеше уақыт
ішінде байқалады.
1-ші кезеңде жыныстық жетілу орталық нерв жүйесінің жағдайымен қарама-
қайшылықта айқын байқалады. Бұл жеткіншектердің өзін-өзі бақылау қабілеті,
қоршаған ортамен критикалық қарым-қатынасы және т.б. жағдайларын ашып
көрсетеді. Бұл 1-ші кезеңде тежелу реакцияларын шығару сипатының бірқалыпты
еместігі байқалады. Кейде қозу процесі тым күшті болғандықтан,
жеткіншектердің керексіз қимылды тоқтатып, өзін-өзі ұстауға шамасы
келмейді. Қозу процесі күшті, шұғыл өтеді және тез қайта қалпына келеді.
Жеткіншектердің жыныстық жетілуінің 1-ші кезеңінде қыз балалардың
эмоциональді бұзылулары үлкен мөлшерде көрсетіледі – кінәмшілдігі
жоғарылайды, жылауық, себепсіз көңіл-күйі түседі, ал ұлдардың мінезі және
қимыл-қозғалыс реакциясы өзгереді.
Осының барлығы жеткіншектірдің ауытқуының өсуін күшейтеді. Бұл жерде 2
негізгі себеп жатыр: 1-ші – бөлек орган және орган жүйелерінің бірігіп
жұмыс істеуінің бұзылуы болса; 2-ші организмнің интенсивті өсуі мен дамуына
қажетті әртүрлі заттардың дефицит болуы. 1-ші әрекетке мысал ретінде: бас
айналу, көздің қарауытуы және тану, қозғалмастан ұзақ жату. 2-ші әрекетке
мысал ретінде: жеткіншектердің келбетінің бұзылуы, омыртқаның майысуы және
т.б.
Жеткіншектер келбетінің бұзылуы минералды тұздар мен әртүрлі минералды
заттар, витаминдердің жетіспеуінен болады. Күннің радиациясы жетпеуінен
жеткіншектердің қимыл-қозғалысы аз болады.
Ю.К.Бабанский: Бір жағынан, жеткіншектердің анатомиялық-физиологиялық
процесінің үздіксіз өсуі оқу барысындағы танымдық әрекеттің дамуына
мүмкіндік болады, яғни есте сақтауы, зейіні, ойлау сапасының өзгеруі әбден
жетіледі, мінезінің критикалық ерекшеліктері дамиды, өз бетімен жұмыс істеу
белсенділігі өседі, қоршаған ортаға талаптануы кеңейеді және т.б. Сонымен
қоса, жеткіншектік жаста кейбір психолориялық және физиологиялық жеке бас
сферасы қалыптасады. Оқу процесінің үдей түсуінің интенсифті аз, яғни, оқу
мүмкіндігінің үдей түсу темпі аз екендігі байқалады. Сондықтан
жеткіншектердің жаңа информацияларды күрделі меңгеруін үздіксіз дамыту
қажет. Ол жеткіншектердің оқу-танымдық процесінің дамуына мүмкіндік
әкеледі. (Бабанский Ю.К. Оптимизация процесса обучения. Москва,
Просвещение, 1977 г.).
Жыныстық жетілудің 2-ші кезеңінде (7-10 сынып жеткіншектері) орталық
нерв жүйесімен эндокринді орталық және жыныстық бездерінің бір-бірімен
байланысының тұрақты болуын анықтайды. Бұл жыныстық гармондардың және
орталық нерв жүйесінің біркелкі өсу деңгейінде өтеді.
2-ші жыныстық жетілу кезеңінде жеткіншектердің көңіл-күйі өзгереді.
Олардың көңіл-күйі кейде оптимальді болады, өз күштеріне, өзіне-өзі жоғары
бағалауы жиілетеді.
Бұл 2-ші жыныстық жетілу кезеңінде жеткіншектердің өзін-өзі жеке адам
ретінде тануының сыртқы факторлары қалыптасады.
Кейбір психологтар жеткіншектердің жыныстық жетілуінің интенсивтілігін
(қарқындылығын) 2 фазаға бөледі: негативті және позитивті. Жыныстық
жетілудің 1-ші кезеңін – негативті фазаға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
ІІ.1 Түйсіктің жалпы заңдылықтары
ІІ. 2 Түйсіктердің өзара байланысы мен дамуы
ІІ.3 Түйсік пен қабылдау арақатынасы
ІІ. 4 Түйсік түсінігі
ІІ.5 Түйсіктер жөнінде ғылыми көзқарастар
ІІ. 5 Түйсіктердің физиологиялық негізі
ІІ. 6 Түйсіктер түрлері. Түйсік қасиеттері.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Танымдық іс-әрекетінің дамуы оқытушының оқу материалын шебер
ұйымдастыруына және психологиялық дайындығына байланысты.
Қазіргі уақытта психологялық механизмді қалыптастыру және оқу процесін
дамыту үшін ең басты танымдық іс-әрекеттің маңызды жақтарына көп көңіл бөлу
керек делінген.
Кейінгі кезде дәл танымдық әрекеттей өзінің психологиялық құрылымдық
спецификасын таныта білген ешқайсысы жоқтың қасы деп айтуға болады.
Кез-келген ұйымдасқан және ұйымдаспаған білім мен тәрбие негізгі жеке
адамның танымдық іс-әрекетіне байланысты. Мінез формаларын қалыптастыру
мақсатында баланың нені қажет ететінін білу керек, қалай жетуін түсіндіру,
мұның әрекетке жетекшілік барысында жететінін қабылдау. Балаға қандай
болмасын мінез-құлық нормаларын талап ету үшін, алдымен ол туралы түсіндіру
керек, міне осыны жеке адамдағы танымдық іс-әрекетті ұйымдастыруға
жатқызамыз. Егер де осыған дейін бола осындай әрекетке даяр болмаса, оның
арнайы берілген жағдайдағы баланың толық психологиялық ерекшеліктерін
жинақтауды талап етеді.
Егер тәрбие процесінің қарапайым бір белгілі жеке адамдағы танымдық іс-
әрекетті көрсетсе, онда бұл күрделі ұйымдасқан білім мен тәрбие формаларына
жатады.
Арнайы мектептер мен жоғары оқу орындарындағы күрделі психологиялық
білім негізі оқыту процесі негізінде танымдық әрекетті сипаттайды. Міне,
осыдан танымдық іс-әрекеттердің қиындықтарын психологиялық феномен ретінде
түсіндіреді. Психологиялық және педагогикалық әдебиеттерде танымдық
процестер туралы түйсіну, қабылдау, есте сақтау, зейіннен бастап ойлауға
дейін айтылуы қабылданған. Кез-келген танымдық іс-әрекет, оның ішінде
қабылдау, ес, ойлау оқу процесімен байланысты, әрекет және операция
барысында анықталады.
Танымдық іс-әрекет – адам санасын дамытудың бірден-бір негізі.
Таным процесінің заңдылықтарын зерттеуді таным теориясы деп атайды.
Түйсік – материалдық дүниедегі заттар мен қыбылыстардың жеке
сипаттары мен қасиеттерін біздің сезім мүшелерімізге әсер етіп, мимымызда
бейнелеуі. Түйсіну дегеніміз – дүниені танып білудегі бейнелеу процесінің
алғашқы баспалдағы. Түйсік себепсіз болмайды. Ол – біздің айналамызда, ішкі
жан дүниемізде не болып жатқанын хабарлап отыратын қарапайым психикалық
процесс. Түйсік адамды қоршаған шындықты бейнелеуден пайда болады. Сол
шындық пен болмыстың адам сезім мүшелеріне әсер етіп, мида бейнелеуінен
түйсік туады. Басқаша айтқанда, түсік – сыртқы әсердің сана фактісіне
айналуы, объективтік дүниенің субъективтік бейнесі. Адамның дүние тануының
алғашқы баспалдағы – осы түйсік. Нақты пайымдау, шындықты бейнелеу
жайындағы мәліметтердің бәрі де адамға осы баспалдақ арқылы жетеді.
Адамның дүние шындығы мен болмысын танып білуі – диалектикалық
жолмен дамитын аса күрделі процесс. Түйсік, қабылдау, елес бейнелері
адамның нақты пайымдау не тікелей таным процесі деп аталатын
дүниетанымдық сатысына жатады. Мұндай таным процестері сыртқы заттар мен
құбылыстардың біздің сезім мүшелерімізге тікелей әсер етуінен пайда болып,
шындықты, ақиқатты бейнелеудің сезімдік сатысы делінеді. Түйсік – тікелей
танымдық процесс. Адамның дүниені танып білуінің жоғары сатысына жататын
процестер – ойлау, қиял, ес те түйсікке сүйене отырып дамиды.
Түйсік қарапайым психикалық процесс деп аталғанымен, ол –
адамның шындық пен болмысты дұрыс бейнелеуіне мүмкіндік тударытын мидың
бейнелеу қызметі. Физиологиялық жағынан сезімдік таным процесі бірінші
сигнал жүйесінің қызметі арқылы реттеліп отырады. Сезімдік бейнелеудің
мұндай түрі жануарлар мен адамдарға ортақ. Алайда, сезімдік бейнелеу
түрлері – түйсік, қабылдау, елес сапа жағынан жануарлар мен адамдарда
бірдей емес. Егер сезімдік процестер жануарлар дүниесінде олардың қоршаған,
ортаға бағдарлануын ғана қамтамасыз ететін болса, ал адамдардың сезімдік
таным процестері еңбектену әрекетімен ұштаса отырып, бейне мен сөздің өзара
әрекеті нәтижесінде пайда болып отырады.
Түйсіктің жалпы заңдылықтары
Біз түйсіктердің заңдылықтарын мынадай екі түрге бөліп
қарастырамыз. Бірінші – түйсіктер мен тітіркендіргіштер арасындағы сандық
қатынасқа байланысты психофизикалық заңдылықтар; екінші – түйсіктер мен
сезім мүшелерінің қалпына тәуелді психофизиологиялық заңдылықтар.
Сезгіштік және түйсік табалдырығы. Талдағыштардың рецепторларына
әсер еткен тітіркендіргіштердің бәрі бірдей түйсік тудыра бермейді. Түйсік
тудыру үшін тітіркендіргіштің белгілі бір дәрежелік мөлшері және күші болуы
керек. Бұл жағдай түйсіну процесіндегі түйсік табалдырығаны байланысты.
Түйсіну табалдырығының шегі – абсолюттік табалдырық. Түйсіктің абсолюттік
табалдырығы деп өте нәзік сезілетін түйсік туған кездегі тітіркендіргіштің
азғана шамасын айтады. Түйсік табалдырығы екіге бөлінеді, яғни: төменгі
минималдық табалдырық. Егер тітіркендіргіштер әлсіз болып, түйсіктің
төменгі табалдырығына жетпесе, онда әсер еткен тітіркендіргішті адам
түйсіне алмайды. Мәселен, бөлменің бұрышына барып, алыстау тұрған адам қол
сағаттың тықылын естімейді.
Түйсінудің абсолюттік табалдырығы төмен болса, онда абсолюттік
сезгіштік соғұрлым жоғары болады.
Түйсіктердің өзара байланысы мен дамуы
Түйсіктердің өзара байланысы – психофизиологиялық
заңдылықтардың бір түрі. Белгілі бір тітіркендіргішті сезгіштің сол бойда
сезіліп тұрған басқа тітіркендіргіштерге тәуелділігін түйсіктердің өзара
байланысы дейді. Әдетте, сыртқы әсерлер талдағыштардың жеке түрімен ғана
емес, өзара байланысты түрде түйсіну процесін тудырып отырады. Мысалы,
тамақ ішкенде адамның дәм, тактикалық, температуралық, иіскеу талдағыштары
бір мезгілде жұмыс істейді. Түйсіктің бір түрінің басқаларына әсер етуі ми
орталықтарындағы қозудың үдеуіне байланысты.
Түйсіктердің өзара байланысын айқын елестетін жайт – түйсіну
қарама-қарсылығы. Мысалы, әуелі тәтті кәмпит жеп, сонан кейін ізінше алма
жесеңіз, алша қышқыл дәмді болып түйсініледі; егер алманы бірден жесеңіз,
ол тәп-тәтті көрінер еді. Қарама-қарсыға байланысты көршілес және бірімен-
бірі жалғасып келетін түйсінулердің айырмашылығы күшейеді.
Түйсіктердің дамуын өзге де психикалық процестермен байланысты
түрде қарастыра отырып, оның барлық психикалық процестердің негізі
болатындығын аңғарамыз. Талдағыштар неғұрлым жақсы қызмет атқарса, адам
сыртқы ортадан соғұрлым анық хабарлар алып отырады. Белгілі дәрігер ғалым
С.П.Боткин (1832-1889) түйсік адамның өмірлік тонусын белгілі дәрежеде
сақтап отыратын процесс екендігін өзінің тәжірибелік зерттеулерінде
айқындап берді.
Бала түйсіктерінің дамуы оның дүниеге келген күнінен басталады.
Ол туғаннан кейін бірнеше күннен соң қант қосқан судан сүтті айыра алады.
Оның аузына хинин ерітіндісін тамызса, ерітінді ыңғайсыз реакция тудырады.
Осы жайттар балада дәм түйсігінің ерте көрінетіндігін байқатады. Баланың
есту түйсігі біртіндеп дамиды. Үш айлық бала анасының еркелеткен даусын
естіп көңілденеді, ал жекіріп қатты сөйлесе, ол кемсеңдеп жылайтын болады.
Түйсік түрлері адамның іс-әрекетіне, мамандығына, өмір
тәжірибесіне байланысты айқын сипатталады.
Түйсіктерді тәрбиелеп жетілдіру адам талдағыштарының рөлін
күшейтіп отыруға байланысты. Медицина мен жол көлігі, авиация мен теңіз
флоты, телеграф, телефон, музыкалық мамандықта бір сөзбен айтқанда, адам
тіршілігінің түгел дерлік салаларында сезім мүшелерінің қызметін дамытып
отыру – түйсіктердің барынша нәзік, әрі өткір болып тәрбиелеуін қамтамасыз
етеді. Сөйтіп, адамның сезім мүшелерінің жұмысын жоғары сатыға көтеріп,
мәдениетін арттырады.
ТАНЫМДЫҚ ІС-ӘРЕКЕТІНІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Анатомиялық-физиологиялық дамуы.
Бала жеткіншек жаста анатомиялық-физиологиялық дму жағынан үлкен
өзгерістерге ұшырайды.
Жеткіншектік жас – бұл организмнің күшті өсуі мен даму кезеңіне жатады.
Жеткіншектің дамуындағы биологиялық фактор проблемасы баланың
организмінде нақ осы шақта биологиялық толысу жолына түбегейлі
өзгерістердің болуынан туындайды: дене күшінің дамуында жаңа кезең
басталып, жаныстық жетілу процесі өрістейді. Бұлардың бәрінің сыртында
организмнің морфологиялық және физиологиялық қайта құрылу процестері
тұрады.
Жеткіншек жастағы организмнің қайта құрылуы – эндокриндік жүйедегі
өзгерістерден басталады.
Жеткіншек жаста бойдың ұзаруы, салмақтың артуы, кеуде клеткасы
шеңберінің өсуі – жеткіншек шақтағы дене толуының өзіне тән жағдайлары,
бұлар к.рт өсу деген ерекше терминмен белгіленеді. Жеткіншек кезеңдегі
организмнің даму процестері – қыз балаларда 11-13, ер балаларда 13-15 жаста
жедел жүреді. Қазіргі кездегі зерттеулерде қыз балалар 10-11 жаста, ер
балалар 8-10 жаста дене күшінің толысуы мен жыныстық жетілу
акселерациясының бастапқы сатысында болады деген.
Баланың пішінімен салыстырғанда жеткіншектердің пішіні өзгереді:
дененің пропорциясы ересек адамға тән пропорцияғажақындайды. Бас сүйегінің
бет бөлігінің жедел жетілуі нәтижесінде бет әлпеті де өзгереді. Жеткіншек
жастағы жылдарда омыртқаның өсуі бойдың ұзару қарқынынан қалып қояды. Сүйек
жүйесінің өсуі жеткіншек организмнің өсуі мен дамуына байланысты. 9 жасқа
дейін омыртқалар арасындағы кеңістік әлі шеміршекпен толы болады да,
шамадан тыс артық күш түссе омыртқа қисайып кетуге бейім тұрады. Бұл
кезеңде әлі де болса омыртқа кеуде клеткалары, жамбас пен аяқ-қолдың
сүйектерінің қатаюы біте қоймайды. Бұл әртүрлі қисаюларға, қаңқа
бөліктерінің қалыпты емес дамуына әкеледі, егерде оқу, еңбек және ойын іс-
әрекетінде жағымсыз жағдайлар туындаса. Көбінесе мұндай кемшіліктер жүру
кезінде дененің дұрыс деңгейде болмауынан, оқу сабақтары уақытындағы
отырудан немесе шектен тыс күш салудан, сонымен бірге гимнастикалық
жаттығулардың қандай да бір түрімен шұғылданғанда пайда болады. Әр түрлі
жарақаттардан, шұғыл қимылдардан, ми шайқалуынан сақтану қажет.
Бұлшық еттің және бұлшық ет күшінің неғұрлым жедел артуы жыныстық
жетілудің аяғында болады.
Бұлшық ет күшінің артуынан жеткіншектің дене күшінің мүмкіндіктері
ұлғаяды. Алайда ересектерге қарағанда жеткіншектің бұлшық еттері шаршайды,
сондықтан ұзақ уақыт жұмыс істейтін қабілеті, әлі болмайды, спортпен және
дене еңбегімен шұғылданған кезде мұны ескеріп отыру керек. Мотор
аппаратының қайта құрылуымен қатар көбінесе қозғалыстардағы үйлесім
жоғалады, өз денесін дұрыс ұстай білмеушілік шығады, яғни, шамадан тыс көп
қозғалу, олардың жете үйлестірілмеуі, жалпы әбедейсіздік, қолайсыздық, т.б.
Бұдан күйзеле қынжылу, өзіне сенімсіздік секілді жайлар туындауы
мүмкін. Алайда 5-7 жастан 13-14 –ке дейінгі шақ – көптеген қозғалыс
сапалары оптимальды дамитын, қозғалыс функцияларының бірқатар көрсеткіштері
жедел артып жетілетін кезең. Сондықтан спортта жетістіктерге жету
мүмкіндіктері де артады.
Жеткіншектердің жүректің тез өсуі мен дене салмағының өсуі арасында
сәйкессіздік байқалады. Жүректің бұлшық еттері, оның көлемі жеткіншек шақта
2 есе өседі, ал дене салмағы 1,5 есе өседі. Артерия диаметрініің өсуі
жүректің өсуінен артта қалады, қан тамырлары жүрек көлеміне қарағанда
кішірейеді, ал бұл қалқанша бездерінің күрделі іс-әрекеттермен сәйкес қан
қысымының көтерілуіне және жүрек жұмысының қысымына әкеледі.
А.А.Кеворкьянаның мәліметтерінде жеткіншек жаста жүйке жүйесінің дамуы
ми жетілуі жалғасады. Жеткіншек миы салмағы мен көлемі жағынан үлкендердің
миынан көп айырмашылығы жоқ. Жеткіншек жаста мидың салмағы мен көлемінің
өсуңі байқалмайды, бірақ та өмірлік жағдайлардың күрделуіне байланысты
көрнекі сапалық өзгерістер байқалады. Адам бас миының дамуының
ерекшеліктері әсіресе мындай бөлігінің, самай және төбе бөлігінің
ерекшеліктері әсіресе маңдай бөлігінің, самай және төбе бөлігінің
ерекшеліктері жүйке жүйесінің әртүрлі бөліктерінің орнауы жеткіншектерде
интенсивті түрде өтеді.
Н.И.Красногорский мәліметтерінде жеткіншек жаста бас миының үлкен жарты
шарларының құрылымдық қалыптасуы жалғасады. Бас ми қабығы біртіндеп өзгеру
арқылы үлкен адамға тән бас ми қабығы құрылымына енеді. Бас ми қабығының
инстинкт пен эмоцияны басқара алу қабілеті артады.
Жеткіншек жаста өкпе аппараты жеткілікті түрде дамымайды. Кейбір
жағдайларда дем алу тым жиі болып кетеді. Бір дем алуға жүректің 3-4 рет
қысқаруы келеді. Жеткіншектің дем алуы әлі терең емес және өкпе
вентиляциясы дем алудың жиілеуі есебінен жүреді. Жеткіншектің тыныс алу
аппаратын игеріп және қадағалай алуын тәрбиелеуге назар аударуға болады.
Оны жұмыс, жүру және оқу сабақтары уақытында дұрыс және терең дем алуға
үйрету қажет. Бұл жеткіншек организмнің күрделі өсуі мен зат алмасудың
интенсивтілігіне байланысты жеткіншектердің организмі үлкен көлемдегі
оттегіне қажет етеді. (И.П.Павлов бойынша).
Жеткіншектердің соматикалық және жыныстық дамуының ерекшеліктері тек
қана оның денсаулығына жұмысқа қабілеттілігін анықтап қоймайды, олардың
әлеуметтік дамуының құнды бағаларына тікелей байланысты.
Жеткіншектік кезеңде жеткіншектің жыныстық пісіп жетілуі – анатомиялық-
физиологиялық процесс қана емес, ол әлеуметтік даму болып есептеледі.
Қазіргі уақытта жалпы жыныстық жетілу белгісі 5 стадиядан тұрады, соның
ішінде жеткіншектердің физиологиялық дамуын 2 кезеңге бөлген:
1-ші кезеңде 12-13 жас, 2-ші кезең – 13 жастан 17-18 жасқа дейінгі
аралық. Жеткіншек қыз балалардың жыныстық жетілуі ер балаларғ қарағанда 1-
1,5 жыл бұрын басталады.
Жеткіншектердің жыныстық жетілуі орталық нерв жүйесінің жоғарылауымен
басталады, яғни бұл кезде эндокриндік бездерінің белсенділігі жоғарылайды.
Организмнің ішкі ортасында белсенді қызмет атқаратын ішкі секреция бездері
жүйесіндегі өзгерістерге күрт ауысулар болады, қалқан бездері мен жыныс
бездерінің гармондары зат алмасудың катализаторлары болып табылады.
Эндокриндік және нерв жүйелері функциялық жағынан өзара байланыста
болғандықтан, жеткіншектік шақ, бір жағынан, энергияның қауырт өсуімен, ал
екінші жағынан патогендік әсерлерге деген сезімталдықтың артуымен
сипатталады.
Жеткіншектердің жыныстық жетілуінің 1-ші кезеңінде эндокринді орталық –
гипоталамуса және гипофизиологиялық белсенділіктің жоғарылауы бірнеше уақыт
ішінде байқалады.
1-ші кезеңде жыныстық жетілу орталық нерв жүйесінің жағдайымен қарама-
қайшылықта айқын байқалады. Бұл жеткіншектердің өзін-өзі бақылау қабілеті,
қоршаған ортамен критикалық қарым-қатынасы және т.б. жағдайларын ашып
көрсетеді. Бұл 1-ші кезеңде тежелу реакцияларын шығару сипатының бірқалыпты
еместігі байқалады. Кейде қозу процесі тым күшті болғандықтан,
жеткіншектердің керексіз қимылды тоқтатып, өзін-өзі ұстауға шамасы
келмейді. Қозу процесі күшті, шұғыл өтеді және тез қайта қалпына келеді.
Жеткіншектердің жыныстық жетілуінің 1-ші кезеңінде қыз балалардың
эмоциональді бұзылулары үлкен мөлшерде көрсетіледі – кінәмшілдігі
жоғарылайды, жылауық, себепсіз көңіл-күйі түседі, ал ұлдардың мінезі және
қимыл-қозғалыс реакциясы өзгереді.
Осының барлығы жеткіншектірдің ауытқуының өсуін күшейтеді. Бұл жерде 2
негізгі себеп жатыр: 1-ші – бөлек орган және орган жүйелерінің бірігіп
жұмыс істеуінің бұзылуы болса; 2-ші организмнің интенсивті өсуі мен дамуына
қажетті әртүрлі заттардың дефицит болуы. 1-ші әрекетке мысал ретінде: бас
айналу, көздің қарауытуы және тану, қозғалмастан ұзақ жату. 2-ші әрекетке
мысал ретінде: жеткіншектердің келбетінің бұзылуы, омыртқаның майысуы және
т.б.
Жеткіншектер келбетінің бұзылуы минералды тұздар мен әртүрлі минералды
заттар, витаминдердің жетіспеуінен болады. Күннің радиациясы жетпеуінен
жеткіншектердің қимыл-қозғалысы аз болады.
Ю.К.Бабанский: Бір жағынан, жеткіншектердің анатомиялық-физиологиялық
процесінің үздіксіз өсуі оқу барысындағы танымдық әрекеттің дамуына
мүмкіндік болады, яғни есте сақтауы, зейіні, ойлау сапасының өзгеруі әбден
жетіледі, мінезінің критикалық ерекшеліктері дамиды, өз бетімен жұмыс істеу
белсенділігі өседі, қоршаған ортаға талаптануы кеңейеді және т.б. Сонымен
қоса, жеткіншектік жаста кейбір психолориялық және физиологиялық жеке бас
сферасы қалыптасады. Оқу процесінің үдей түсуінің интенсифті аз, яғни, оқу
мүмкіндігінің үдей түсу темпі аз екендігі байқалады. Сондықтан
жеткіншектердің жаңа информацияларды күрделі меңгеруін үздіксіз дамыту
қажет. Ол жеткіншектердің оқу-танымдық процесінің дамуына мүмкіндік
әкеледі. (Бабанский Ю.К. Оптимизация процесса обучения. Москва,
Просвещение, 1977 г.).
Жыныстық жетілудің 2-ші кезеңінде (7-10 сынып жеткіншектері) орталық
нерв жүйесімен эндокринді орталық және жыныстық бездерінің бір-бірімен
байланысының тұрақты болуын анықтайды. Бұл жыныстық гармондардың және
орталық нерв жүйесінің біркелкі өсу деңгейінде өтеді.
2-ші жыныстық жетілу кезеңінде жеткіншектердің көңіл-күйі өзгереді.
Олардың көңіл-күйі кейде оптимальді болады, өз күштеріне, өзіне-өзі жоғары
бағалауы жиілетеді.
Бұл 2-ші жыныстық жетілу кезеңінде жеткіншектердің өзін-өзі жеке адам
ретінде тануының сыртқы факторлары қалыптасады.
Кейбір психологтар жеткіншектердің жыныстық жетілуінің интенсивтілігін
(қарқындылығын) 2 фазаға бөледі: негативті және позитивті. Жыныстық
жетілудің 1-ші кезеңін – негативті фазаға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz