Қаңлылар туралы

ҚАҢЛЫЛАР
Қанлылардың шығу тегі
Қаңлы елінің билеушілері
Қаңлылардың шаруашылығы
Қаңлы елінің әлеуметтік тұрмысы мен мәдениеті
Қаңлы елінің іргелі елге айналуы
Пайдаланылған әдебиеттер

Қаңлылар - қазақтың халық болып қалыптасуына өзекті ұйтқы болған негізгі тайпалардың бірі, қазақтың тарихи аңыз, шежіре деректері қаңлыны ұлы жүзден таратады. Сырдария бойындағы қаңлылар мен Жетісу өлкесіндегі қаңлылар негізінен қара қаңлы, сары қаңлы болып екі арыс елге айрылады. Олар ұлы жүз Төбейдің немересі Бәйтеректен таратылады. Бәйтеректен Қаңлы, Қаңлыдан Қанкөжек, одан Келдібек, Келдібектің бірінші әйелі сары бәйбішеден сары қаңлы, екінші әйелі хан қызынан қара қаңлы ұрпақтары тарайды. Сыр бойындағы қаңлылар сары қаңлының бес баласы (Ақбота, Ақынқожа, Телқожа, Омыртқа, Миам) мен қара қаңлының алты баласынан (Тоғызбай, Онбай, Тоғанай, Бақа, Бадырақ, Қара) өрбіген ұрпақ деп есептесе, Жетісу қаңлылары өздерін Сары қаң-лының бес баласы (Әлсейіт, Түрке, Шоқпар, Құйысқансыз, Шанышқылы) мен қара қаңлының алты баласынан (Ерөзен, Қаспан, Еңке, Тайта, Оразымбет, Бақа) таратады. Шежіре деректерін салыстырып көрсек, Сыр бойы қаңлыларының арғы әулеттері Жетісу қаңлыларының арғы атасы болып шығады.
Тарихи аңыздар мен рауаяттарда «қаңлы» деген аттың шығу тегі Оғыз ханмен байланыстырылады. «Оғызнама» дастанында: Оғыз хан бір соғыста жеңіске жетіп, ырғьш олжа алады. Мұны алып жүре алмайтын болғанда, Оғыз ханның шеріктері ішіндегі асқан кемеңгер әрі шебер Бармақылық Иөсін (үйсін) білігі деген адам арба жасап, осы олжаларды алып жүреді. Арбадан «қаң-қаң» деген үн шыққандықтан, арба «қанға» деп аталады да, оны жасаған қартқа «Қанғалы» (қаңлы) деген ат беріледі. Бұл аңыз парсы тарихшысы Рашиденнің «Жамих аттауарих» атты еңбегінде және тарихшы Әбілғазының «Шежіреии түрік» атты шығармасында да бар. Рашиденнің еңбегінде Оғыз ханның жорығында арбаны олжаға түсірген тайпа «қаңлы» деп аталса, Әбілғазының шығармасында осы арбаны жасаған адам «қаңлы» деп аталады, ал «Оғызнама» дастанында осы арбаны жасаушы «Бармақылық Иөсін білігі» деген данышпан шебер, ол арбаны тұңғыш рет жарыққа шығарушы адам ретінде суреттеледі. Бірақ бұл аңыздарды тарихи жазба деректерге салыстырсақ, арасы тым шалғай жатқандығы байқалады. Оғыз тайпалары 8-ғасырдың ортасынан бастап Сырдарияның төменгі алқабы мен Қаратау өңіріне келе бастаған. Орхон ескерткіштерінде шығыс түрік қағандығы құрамына енген оғыз тайпалары Шығыс Маңғолияда еді, олар тоғыз-оғыздар болатын. 9-ғасырдың соңы, 10-ғасырдың ортасында Арал теңізі және Каспий теңізі маңындағы территорияларда оғыз одағы құрылды, 10-ғасырда Сырдарияның төменгі бойындағы алқаптарда оғыз мемлекеті ұйымдасты, мемлекет орталығы Жаңакент (Яңгікент) болды. Ал қаңлылардың Сырдарияның орта ағысы мен Қаратау өңірін мекендеуі бұдан мың жыл бұрынғы іс. Еліміздің (Хан патшалығының) жазба де-ректеріне қарағанда, олар біздің заманымыздан бұрынғы 3-ғасырдан бастап әйгілі болған, Бұл қаңлы деген ат біздің заманымыздан бұрынғы зороастризм дін кітабы «Абеста» деректері мен үнді халқының эпосы «Махабхарата» қолжазбаларының деректерінде де әйгілі болған. Бұл деректерде «Хаңға» түрінде берілген. 8-ғасырда орхон жазуымен жазылған «Күл тегін», «Білгі қаған» ескерткіштерінде «Қаңғу - Тарбан» түрінде кездеседі. «Тарбан» деп Отырар қаласын айтқан. Кейбір деректерде «Кенріс», «Қаңғар» деп те айтылады. Мұның бәрі «Қаңлы» деген аттың түрліше тілдердегі деректердегі дыбыс өзгешеліктері. Ерте заманда Сырдарияның орта шені «Қаң», «Қан» деп аталған. «Қаңлы» Осы Сыр бойын мекендеушілер деген сөз дейтін болжам да бар.

1. У. Тоған «Жалпы түрік тарихына кіріспе», І-том. 3-басылуы, 69-бет, Стамбул. 1981.М. Ақынжанов «Қазақтың тегі туралы»
2.Телқожа Жанұзақов «Қазақ деген сөз қайдан шыққан», «Жұлдыз», 3-сан, Алматы, 1983.
3.Ханзу - қытай (Шығыс Түркістан қазақтары хансу деп те атайды), біз бұл кітапта қытай тіліндегі жазылу нұсқасы бойынша алып отырмыз.
1 М. X. Дулати «Тарих-и-Рашиди», 46-бет.
2 У. Тоған «Бүгінгі Түрікстанның таяудағы тарихы» Стамбул, 1981.
4.Ш. Уәлиханов «Таңдамалы шығармалары», І-том.
«Жұлдыз» журналы. 1983-жылы, наурыз.
5.«Орхон әбиделері», 9-басылуы, 116-121-беттер, Стамбул, 1983. «Көне түркі жазба ескерткіштердің тілі», 122-бет, Алматы, 197І. «Жұлдыз» журналы, 1983 жылы, наурыз.
6.«Қазақ деген сөз қайдан шыққан», «Жұлдыз» журналы, 1984-жылы, наурыз.
«Қазақ ССР тарихы», І-том, 156-бет, Алматы, 1957. Н. Я. Марр, Шығармалары, 286-бет. 1915.
7.Ежелгі тарих жайында, № 1, 263, 1947. Вахошти, Грузия географиясы, 32-бет, 1904.
1 Әлкей Марғұлан, «Жұлдыз» 1-сан, 144-бет, 1948-жыл, қаңтар.
2 «Хан патшалығының жаңа тарихы», «Парсы тарауы». «Өзбектердің Шайбани хандығының тарихы жайында», 33-34-беті Әлкей Марғұлан «Жұлдыз» журналы, 145-бет, 1984-жыл, қаңтар Розбехан «Миһманнами Бұхара», 35, 62, 92, 93, 94, 123.
1 «Қазақ совет энциклопедиясы» ІІ-том, 401-бет.
2 «Қазақ совет энциклопедиясы» II том, 401 бет.