Мемлекет дамуының экспортқа бағытталуы
Кіріспе
БӨЛІМ 1. МЕМЛЕКЕТ ДАМУЫНЫҢ ЭКСПОРТҚА БАҒЫТТАЛҒАН МОДЕЛІ
1.1. Экспортқа бағытталу . мемлекет дамуының сыртқы сауда моделі ретінде
1.2. Сауда саясатында экспортты ынталандырудың әдістері
БӨЛІМ 2. МЕМЛЕКЕТТІҢ ЭКСПОРТҚА БАҒЫТАЛУЫНЫҢ ӘЛЕМДІК ТӘЖІРИБЕСІ
2.1. Дамушы елдердің экспортқа бағыталуының қазіргі кездегі мәселелері
2.2. ЖИЕ экспорттық бағытталуының тәжірибесі
2.3. ТМД елдерінің экспорттық бағыталу саясатына көшуінің мәселелері
БӨЛІМ 3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКСПОРТҚА БАҒЫТТАЛҒАН СТРАТЕГИЯСЫ
3.1. Қазақстан Республикасының экспорттық әлуетті және оның орындалуының қазіргі кездегі жағдайы
3.2. ҚР экспорттын диверсификациялау келешегі және болашақ дамуының мәселелері
Қортынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі:
БӨЛІМ 1. МЕМЛЕКЕТ ДАМУЫНЫҢ ЭКСПОРТҚА БАҒЫТТАЛҒАН МОДЕЛІ
1.1. Экспортқа бағытталу . мемлекет дамуының сыртқы сауда моделі ретінде
1.2. Сауда саясатында экспортты ынталандырудың әдістері
БӨЛІМ 2. МЕМЛЕКЕТТІҢ ЭКСПОРТҚА БАҒЫТАЛУЫНЫҢ ӘЛЕМДІК ТӘЖІРИБЕСІ
2.1. Дамушы елдердің экспортқа бағыталуының қазіргі кездегі мәселелері
2.2. ЖИЕ экспорттық бағытталуының тәжірибесі
2.3. ТМД елдерінің экспорттық бағыталу саясатына көшуінің мәселелері
БӨЛІМ 3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКСПОРТҚА БАҒЫТТАЛҒАН СТРАТЕГИЯСЫ
3.1. Қазақстан Республикасының экспорттық әлуетті және оның орындалуының қазіргі кездегі жағдайы
3.2. ҚР экспорттын диверсификациялау келешегі және болашақ дамуының мәселелері
Қортынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі:
Экономикалық даму деңгейіне және шикізат қорларының қамтамасыз етілу көлеміне қарамастан ешбір мемлекет өзіндік қажеттіліктерін толықтай қанағаттандыра алмайды. Сондықтан да мемлекеттер бір – бірімен сыртқы экономикалық қатынастарға түсіп, өздеріне қажетті тауарлар мен қызметтерді айырбастайды. Бұндай ауырбас негізінде қоғамдық еңбек бөлінісі жатыр. Бұл мемлекеттердің әлемдік нарықта белгілі бір бағытта мамандануын көрсетеді. Сыртқы экономикалық қатынастарды әлемдік саудада, ғылыми – техникалық, өндірістік, инвестициялық, валюта - қаржы және несие, халықаралық ақпараттық қатынастарда, сонымен бірге мемлекеттер арасында жұмыс күшінің қозғалуы қатынастары арқасында көруге болады.
Соңғы бірнеше онжылдықтарда бұл қатынастар жаңа деңгейге көтеріліп, жаңа формаға және маңыздыққа ие болып отыр. Бұл негізінен интеграциялық процестердің жаңдануы және мемлекеттердің бір – бірімен тәуелділігінің күшеюі байланысты болып отыр. Бір жағынан, бұндай экономикалық жақындасу экономикалық дамыған мелекеттерден экономикалық дамушы мемлекетерге әл – ауқаттын жақсаруына „құйылым” және олардың жалпы экономикалық жағдайының „түзетілуіне” көментесетін процесс болып келеді. Екінші жағынан, жанданған интеграция және өзара тәуелділік мемлекетерді сыртқы факторлардын өзгерісіне тәуелділгін арттырады. Бұлар негізінен экономикалық, сауда серіктестерінің қаржылық әл – ауқаты, жаңа өнертабыс және т.б. факторлар болады, бұл белгілі жағдайларда мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігіне қауып – қатер тигізеді.
Бұл мәселе, әсіресе, дамушы елдер алдыңда жиы кездеседі. Бұл мемлекеттер негізенен бір немесе бірнеше бастапқы тауарлар экспортына өте қатты түрде тәуелді болады (көбінесе шикізаттар немесе күрделі түрде ұқсатудан өтпеген тауарлар), сонымен бірге, сауда серіктесі ретінде бір ғана мемлекет болып келеді. Мысал ретінде бұндай жағдайда Латын Америка, Африка елдерін тізімін көрсетуге болады. Бұл мемлекеттер негізінен дара дақылды экспортерлер болып келеді.
Соңғы бірнеше онжылдықтарда бұл қатынастар жаңа деңгейге көтеріліп, жаңа формаға және маңыздыққа ие болып отыр. Бұл негізінен интеграциялық процестердің жаңдануы және мемлекеттердің бір – бірімен тәуелділігінің күшеюі байланысты болып отыр. Бір жағынан, бұндай экономикалық жақындасу экономикалық дамыған мелекеттерден экономикалық дамушы мемлекетерге әл – ауқаттын жақсаруына „құйылым” және олардың жалпы экономикалық жағдайының „түзетілуіне” көментесетін процесс болып келеді. Екінші жағынан, жанданған интеграция және өзара тәуелділік мемлекетерді сыртқы факторлардын өзгерісіне тәуелділгін арттырады. Бұлар негізінен экономикалық, сауда серіктестерінің қаржылық әл – ауқаты, жаңа өнертабыс және т.б. факторлар болады, бұл белгілі жағдайларда мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігіне қауып – қатер тигізеді.
Бұл мәселе, әсіресе, дамушы елдер алдыңда жиы кездеседі. Бұл мемлекеттер негізенен бір немесе бірнеше бастапқы тауарлар экспортына өте қатты түрде тәуелді болады (көбінесе шикізаттар немесе күрделі түрде ұқсатудан өтпеген тауарлар), сонымен бірге, сауда серіктесі ретінде бір ғана мемлекет болып келеді. Мысал ретінде бұндай жағдайда Латын Америка, Африка елдерін тізімін көрсетуге болады. Бұл мемлекеттер негізінен дара дақылды экспортерлер болып келеді.
1. 1.Конституция Республики Казахстан // Вечерний Алматы. – 1993. – 2 февраля.
2. Ахметова Г.Р. Мировая экономика и еждународные экономические отношения. - Алматы : Институт развития Казахстана, 2002
3. Ломакин В.К. Мировая экономика. – Москва: ЮНИТИ – ДАНА, 2004.
4. Макконел К.Р., Брю С.Л., Экономикс. – москва: ИНФРА – М, 2004.
5. Погорлецкий А.И. Экономика зарубежных стран. – СПб: Михайловая В.А., 2000.
6. Фишер С. Экономика. М.: Дело, 1994.
7. Абишев А.Е. Каспий: нефть и политика / Центр внешней политики и анализа. Алматы, 2002.
8. Авдокушин Е.Ф. Международные экономические отношения. – М.:Юристь, 2001.
9. Киреев А. Междунорадная экономика. – М.: Международные отношения, 2001.
10. Миклашевская Н.А., Холопов А.В. Международная экономика. – М.: Дело и сервис, 2004.
11. Герчикова И.Н. Междунорадное коммерческое дело. М.: Банки и биржи, 1999.
12. Мадиярова Д.М. Внешнеторговая деятельность страны в условиях глоболизации мирового хозяйства. Алматы: Классика, 2003.
13. Карибджанов Е.С., Карибджанова А.С. модели экономического развития стран Юго – Восточной Азии. Алматты: Экономика, 1999.
14. Сатубалдин С.С. „Драконы” и „тигры” Азии: Сможет ли казахстанский „барс” пройти по их пути? Алматы, 1998.
15. Темиргалиев Б.Б. Основы внешнеэкономической деятельности РК. Алматы, 2003.
16. Небогатова О. Индия: экономический рост в эпоху глоболизации // МЭ и МО, 2005, №1.
17. Индия // МЭ и МО, 2002, №8
18. Сиражиддинов Н. Узбекистан? Путь к экспортоориентированному развитию // МЭ и МО, 2002, №7.
19. Садыкова Б. Пути повышения экспортного потенцияла агропродукции в РК. // Экономика и статистика, 2004, №1
20. Курманов О., Намазбеков Д. Мировые тенденции экономического развития / / Евразийское сообщество, 2004, №4.
21. Нефтенная отрасль // Нефтегазовая вертикаль, 2003, №14.
22. Минеральные ресурсы Казахстана и мира // Экономика и статистика, 2002, №2.
23. Международный опыт госрегулирования и прогнозирования развития мирового рынка зерна // Аль Пари, 2003, №1.
24. Эльянов А. Глоболизация и раслоенние развивающихся стран // МЭи МО, 2000, №6.
25. Эльянов А. Глобализация и догонящее развитие // МЭ и МО, 2004, №17
26. Эльянов А. Развиваюшие старны накануне третьего тысячилетия? Тенденции и проблеммы. МЭ и МО, 2000, №87
2. Ахметова Г.Р. Мировая экономика и еждународные экономические отношения. - Алматы : Институт развития Казахстана, 2002
3. Ломакин В.К. Мировая экономика. – Москва: ЮНИТИ – ДАНА, 2004.
4. Макконел К.Р., Брю С.Л., Экономикс. – москва: ИНФРА – М, 2004.
5. Погорлецкий А.И. Экономика зарубежных стран. – СПб: Михайловая В.А., 2000.
6. Фишер С. Экономика. М.: Дело, 1994.
7. Абишев А.Е. Каспий: нефть и политика / Центр внешней политики и анализа. Алматы, 2002.
8. Авдокушин Е.Ф. Международные экономические отношения. – М.:Юристь, 2001.
9. Киреев А. Междунорадная экономика. – М.: Международные отношения, 2001.
10. Миклашевская Н.А., Холопов А.В. Международная экономика. – М.: Дело и сервис, 2004.
11. Герчикова И.Н. Междунорадное коммерческое дело. М.: Банки и биржи, 1999.
12. Мадиярова Д.М. Внешнеторговая деятельность страны в условиях глоболизации мирового хозяйства. Алматы: Классика, 2003.
13. Карибджанов Е.С., Карибджанова А.С. модели экономического развития стран Юго – Восточной Азии. Алматты: Экономика, 1999.
14. Сатубалдин С.С. „Драконы” и „тигры” Азии: Сможет ли казахстанский „барс” пройти по их пути? Алматы, 1998.
15. Темиргалиев Б.Б. Основы внешнеэкономической деятельности РК. Алматы, 2003.
16. Небогатова О. Индия: экономический рост в эпоху глоболизации // МЭ и МО, 2005, №1.
17. Индия // МЭ и МО, 2002, №8
18. Сиражиддинов Н. Узбекистан? Путь к экспортоориентированному развитию // МЭ и МО, 2002, №7.
19. Садыкова Б. Пути повышения экспортного потенцияла агропродукции в РК. // Экономика и статистика, 2004, №1
20. Курманов О., Намазбеков Д. Мировые тенденции экономического развития / / Евразийское сообщество, 2004, №4.
21. Нефтенная отрасль // Нефтегазовая вертикаль, 2003, №14.
22. Минеральные ресурсы Казахстана и мира // Экономика и статистика, 2002, №2.
23. Международный опыт госрегулирования и прогнозирования развития мирового рынка зерна // Аль Пари, 2003, №1.
24. Эльянов А. Глоболизация и раслоенние развивающихся стран // МЭи МО, 2000, №6.
25. Эльянов А. Глобализация и догонящее развитие // МЭ и МО, 2004, №17
26. Эльянов А. Развиваюшие старны накануне третьего тысячилетия? Тенденции и проблеммы. МЭ и МО, 2000, №87
Кіріспе
Экономикалық даму деңгейіне және шикізат қорларының қамтамасыз етілу
көлеміне қарамастан ешбір мемлекет өзіндік қажеттіліктерін толықтай
қанағаттандыра алмайды. Сондықтан да мемлекеттер бір – бірімен сыртқы
экономикалық қатынастарға түсіп, өздеріне қажетті тауарлар мен қызметтерді
айырбастайды. Бұндай ауырбас негізінде қоғамдық еңбек бөлінісі жатыр. Бұл
мемлекеттердің әлемдік нарықта белгілі бір бағытта мамандануын көрсетеді.
Сыртқы экономикалық қатынастарды әлемдік саудада, ғылыми – техникалық,
өндірістік, инвестициялық, валюта - қаржы және несие, халықаралық
ақпараттық қатынастарда, сонымен бірге мемлекеттер арасында жұмыс күшінің
қозғалуы қатынастары арқасында көруге болады.
Соңғы бірнеше онжылдықтарда бұл қатынастар жаңа деңгейге көтеріліп,
жаңа формаға және маңыздыққа ие болып отыр. Бұл негізінен интеграциялық
процестердің жаңдануы және мемлекеттердің бір – бірімен тәуелділігінің
күшеюі байланысты болып отыр. Бір жағынан, бұндай экономикалық жақындасу
экономикалық дамыған мелекеттерден экономикалық дамушы мемлекетерге әл –
ауқаттын жақсаруына „құйылым” және олардың жалпы экономикалық жағдайының
„түзетілуіне” көментесетін процесс болып келеді. Екінші жағынан, жанданған
интеграция және өзара тәуелділік мемлекетерді сыртқы факторлардын
өзгерісіне тәуелділгін арттырады. Бұлар негізінен экономикалық, сауда
серіктестерінің қаржылық әл – ауқаты, жаңа өнертабыс және т.б. факторлар
болады, бұл белгілі жағдайларда мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігіне қауып –
қатер тигізеді.
Бұл мәселе, әсіресе, дамушы елдер алдыңда жиы кездеседі. Бұл
мемлекеттер негізенен бір немесе бірнеше бастапқы тауарлар экспортына өте
қатты түрде тәуелді болады (көбінесе шикізаттар немесе күрделі түрде
ұқсатудан өтпеген тауарлар), сонымен бірге, сауда серіктесі ретінде бір
ғана мемлекет болып келеді. Мысал ретінде бұндай жағдайда Латын Америка,
Африка елдерін тізімін көрсетуге болады. Бұл мемлекеттер негізінен дара
дақылды экспортерлер болып келеді. Бұндай аса қауіпті жағдайдан шығудың
жолы – экспортты және импортты диверсификациялау болып саналады.
Экономикалық тәуелділігік қауіпін төмендету және оның салдарының қауіпін
төмендетудің қазіргі кездегі ең негізгі факторға серіктес мемлекеттер
арасындағы өзара ықпалының күшеюі, бұндай жағдайда олар монопольді
үстемдік жасауда ынталы емес болады.
ХЭБ – тің, жалпы еңбек бөлінісінің ең дамыған формасы болып
саналатын, қозғаушы күші ҒТП болып келеді. Соның негізінде, қазіргі кезде
әлемдік барлық халықтарының алдыңғы мақсатты болып келетін – техногендік
цивилизация. Техногендік цивилизация дамуы жергілікті, этно – конфессиялық
негізінде құрылған дамуған қараған осы байлықты көбейтуге бағытталған
нормаларға және шарттарға негізделген және бұл өте жылдам өтеді. Бұның
экспансиясының бір формасы әлемдік қауымның жалпы экономикалық өміріне
әртүрлі ықпал келтіретін әлемдік интеграцияның дамуы болып келеді.
ӘИД, ұлттық экономикаларды ортақ шаруашылық комплекске тартушы
процесс ретінде аналитикалық мақсаттарда бірнеше құрылымдық кезеңдерге
және дамушы елдер экономикаларының уақыттағы формаларындағы, типтеріндегі
айырмашылығын және оларлың ХЭБ қосылуының салдарын түсінүге мүмкіндік
береді. Этно – конфессиондық және мемлекеттік – территориялық құрылымдар
арасындағы сауда қатынастары ерте замандардан бері пайда болған. Бірақта
сауданың интеграциялық әлуетті тек өндірістік револициясынан кейін дами
бастады. Өндірістің индустриялдық түріне көшкен елдер қажеттіліктерінің
тез арада өсуі, қосымша сату нарықтарын табу, арзан шикізат және азық –
түліктің кейбір түрлерінің көзін іздеу халықаралық сауданың
интенсификациясын ынталандырды. Міне, осында әлемдік шаруашылықтың орталық
перифириялық құрылымы жатыр.
Оның құрылмында құрушы ядросы, Орталық деп аталатын, өндірістік
шаруашылықтың пионерлері немесе индустриялдық өндіру тәсіліне көшкен
мемлекеттер, ал перефирия – бұл өндірістік кемелдіктің әртүрлі деңгейінде
орналасқан, дамудың қуып – жету деп аталатын саясаттын ұстанған
мемлекеттер. Индустриялық Орталық процессі әлемдік тәртіп орнататын
технологиялық, әлеуметтік – экономикалық, ұйымдық және басқарымдық
стандарттарды беру.
Әлемдік нарық, индустриялдық мемлекеттер экспансиясы арқасында
орнаған, бір жағынан барлық мемлекеттер экономикалық аумағына өз әсерін
тигізеді. Сондықтан да әлемдік және ұлттық нарықтары арасында үлкен
көлемді алшақтық бола алмайды. Олар, бірге дамиды, индустриялдық дамыған
мемлекеттер нарықтары қосылғанда бұл даму жоғарлап кетеді. Өйткені, ұлттық
нарық дамуы төмен болса және халықаралықтан жергілікті ережелер
айырмашылығы үлкен болса, онда оның әлемдік нарық талаптарына бейімделуі
қиын болады.
Қуып – жету дамуы қажеттілгіне байланысты әлемдік экономикалық
авангард стандарттарына бағытталған. Бұндағы негізгі мәселе әлеуметтік
тартылымда емес. Бұндай тартылымдық әлемдік нарық сұраныстарына байланысты
құрылады. Осындай стандарттарды қабылдау үшін, қатысты әлеуметтік
институттар және экономикалық механизмдар қажет. Арта қалуды төмендететеін
басқа варианттар жоқ. Бұған қуаттау негізінде бұрында болған тиімсіз
әлеуметтік эксперименттер. Бұндай институттарды және механизмдерді құру
өте қиын жұмыс. Тікелей „қарызға” алу мүмкін емес. Бұндай институттар және
механизмдер құру үшін, уақыт сұранысына және жанына жауап беретін, бірақ
әрбір реформаланатын мемлекеттің тарихи мәдениеттің, әлеуметтік мәдениетін
және әлеуметтік – экономикалық спецификасын қарастыратын терең, түбегейлі
ортақ экономикалық жаңартылымдар жүргізу керек.
Қуып –жетудің әл – ауқаты алдыға кетіп қалған лидерлерге жету емес.
Қуып – жетуші ол жалпы мағынада және өтіп кеткенің жартысын болса да қуып
жету мүмкіндігі мағынасында қолданылады. Осы мүмкіндіктерді осы ғасырдың
екінші жартысынан бастап Жапония, Оңтүстік Европа елдері және жаңа
индустриялды төрт мемлекет, яғни Оңтүстік Корея, Сингапур, Тайвань және
Гонконг, тиімді қолданған болатын.
БӨЛІМ 1. МЕМЛЕКЕТ ДАМУЫНЫҢ ЭКСПОРТҚА БАҒЫТТАЛҒАН МОДЕЛІ
1.1. Экспортқа бағытталу – мемлекет дамуының сыртқы сауда моделі
ретінде
Индустриализацияға түскен мемлекеттердің қайта өндіру құрылымы және
сыртқы экономикалық қатынастардың өзгеруі және олардың арасындағы
тәуелділікті зерттеу әртүрлі қатынастарда қызық болып келеді.
Индустриализацияның қуып – жету типіне осындай зерттеуді жасау, ондағы
мемлекеттің алатын орнынан басқа, сонымен бірге, басқа да жағдайлар
көрінісінен өте қызықты. Оған, біріншіден, барлық экономикалардың
интернационализациялануы және әлемдік шаруашылық қатынастардың ғаламдануы
дәуірінде дамудың жалпы заңдылықтарын талқылап, білу үшін, екіншіден, осы
индустриализацияның жеткен жетістіктері мен дағдарысқа ұшыраудың
себептерін және оның әсерінен әлемдік экономикада туындаған жағдайды
түсінуі үшін қажет.
ХЕБ қатысуы күшіне байланысты дамушы елдерде индустриализация, біз
білетіңіміздей, дамудың төмен деңгейінде басталды. Әлеуметтік және ғылыми
– техникалық жетістіктер негізінде әлемдік лидерлер елдерінен, қатынасу
өндіріс құралдарының импортының шикізат және тамақ өнімдерінің айырбасы
негізінде жасалды. Осы жағдайлардың негізінде техногендік цивилизацияның
аутсайдерлердің өндірістің дамыған технологиялық әдісіне көшу, олардың
императивтерін қабылдап алуға дайындығы мен мүмкіндігіне байланысты болды.
Ең алдыменен бұл ғылыми – техникалық прогресс талаптарына сай
технологияларды алуды қажет ететін даму түрлерін қабылдаудан және көп
салалы нарықтық құрылымдарды құру және оларды ХЕБ – сіне интеграциялау
арқылы мүмкін болды. Бұл мәселені шешу техногендік цивилизация лидерлері
артынан қуып келе жатқан мемлекеттегі түбегейлі әлеуметтік – экономикалық
трансформациясына жасауға байланысты болады. Шынында да индустриализация
бұл панацея емес. Бірақта өндірістік даму, қуып жетуші мемлекеттердегі
басқа әлеуметтік өмір салаларының жаңартылуымен бірге жүруі осындай
трансформацияның негізгі моторы және орталық түйіні болып келеді.
Бұл елдер тобына индустриализация ең басында өндірістік импортты
алмастырудан басталған болатын. Басқаша айтқанда, ол жерде өндеуші
индустрияның бастапқы базасы шикізаттық және азық – түлік экспортынан
түсетін қаражаттар арқылы төленетін жергілікті нарықтан импорттық
тауарларды ығыструдан басталды. Бұл мемлекеттердің индустриализациясының
қажетті мәселесі және өзіндік прологы, индустриалды дамыған елдермен
жасалған сауда негізінде пайда болған ұлттық нарықтардағы өндірістік
тауарлар өндірісін өзіндік шаруашылықтар арқасында жасау. Осыдан келіп,
бұл елдің басқа экономика секторындағы жағадайларға қарағанда, алдыңғы
кезеңдерде, өндірістік өсудің тәуелсіз болуы. Азия және Африка дамушы
елдерде, алдыңғы кезеңде, осындай автономияны ұстап тұруы, әлемдік шикізат
нарықтарындағы жағдай өте қолайлы мәселелер туғызады (Европадағы соғыстан
кейінгі реконструкция және Коресдағы қарулық күрестің жалғасуы). Бұл
өндіріс құралдарын және басқада өндірістік сұранысты қанағаттандыратын
және оны төлей алатын жергілікті экспортты ұлғайты және шетелдік валюталық
түсімдер көлемін көбейті. Осының барлығы бастапқы индустриалдық
құрылымдар құрылуын тездетті және жеңілдетті.
Өндірістің даму осындай фазасына бұдан ертерек түскен Латын Америкасы
мемлекеттері индустриализацияның алдыңғы қозғаушы күші 30 ж. ұлы депрессия
және әлемдік соғыстар кезіндегі халықаралық сауданы тоқтап қалуы болды,
бұндай жағдай бұл елдерде импортты алмастыруға күшті ынталандырды және
экспортан түсетін табыс көлемінің төмендеуі мен кішірейген өндірістік
импорттынан пайда болған шығындарды компенсациялаға мүмкіндік берді.
Импортты алмастырудың келесі кезеңі, Азия және Африка елдеріндегі сияқты,
бұл елдерде экспорттан түсетін табыстардың үлкеюімен сипатталады. Бұған
себеп болған соғыстан кейінгі шикізатқа деген сұраныстың өсуі. Бұл
қозғалыс дағдарысқа келгенде, ал шикізаттық сауда жағдайлары жамандап
кеткенде және продуцентермен бәсекелестік күрес күшейген кезде импортты
алмастыру өндірісі идеясы Латын Америкада басшылық докторина статусына ие
болды. Индустриялизацияға түскен басқа да мемлекетте осыған ұқсас
мәселелерге ұшырағандықтан, бұл идеяны ұстанған мемлекеттер де көп болды.
Соған қарамастан, жергілікті өндіріспен өнірілген өндіріс тауарлармен
қамтамасыз етілудің өсуі импортты алмастырудың бастапқа фазасындағы
иллюзиондық болды, өйткені индустриализацияға түскен елдердің өндірістік
өнімдер нарығы әлі бастапқы жағдайда болды және тұтыну өнімдері негізінде
болды. Осы бұйымдар импорттын алмастыратын өндірістің дамуы алдыңғы кезде,
оларды өндіруге қажетті, бір бөлігін әлемдік нарықтан сатылып алынатын,
бөлшектік және инвестициондық тауарларға сұранысын жоғарлатады. Өндірістік
бағытта қолданылатын бұйымдарды өндіру бастапқы кезде қосымша
инвестицияларды және уақытты және сыйымдылығы үлкен, қысқа және орта
мерзімді тұтынымды өндірістерге қарағанда, нарықтарды қажет етеді. Даму
деңгейінің өсуі кезінде, сонымен бірге, ұзақ мерзімді тұтыну тауарларына
сұраныстын өсуе бастады.
Осыдан пайда болатын шаруашылық диспропорцияларды және соған
байланысты мәселелерді шешу әр түрлі жолдармен жасалынған. Осыған
байланысты қабылданған шаралар нәтижесі бірдей және біріңғай болған жоқ.
Көбісі индустриализацияға түскен мемлекеттерді базалық сипаттамаларың –
экономиканың даму деңгейі және құрылымы, халық саны (әрбір мемлекеттің
өндірістің және тұтыну потенциалының негізің құратын), ХЕБ қатысуға
негізделген экспорттық тауар түрі және жергілікті институттар, жағдайына
байланысты болды. Бірақ бұндағы ең маңыздысы индустриализация жүргізудің
мақсатты мәселелері және осы мәселелердің бейімделуінің әдістері.
Егер жеке деталдарды аулақ кетсек, онда жеке елдердің спецификасымен
ажыратылатын әр түрлі елдер ішіде әр түрлі болуына қарамастан әлемдік
шаруашылық, перифириялық зонасындағы елдердің экономикалық динамикасы мен
сапасына қарап индустриализацияның екі түрі немесе моделі бөлік
қарастыруға болады. Оның біреуін әдебиетте ішкі бағытталған даму деп, ал
екіншісін – сыртқа бағытталған даму дейді. Мәселені қиындатпай
қарастырғанда, бірінші стратегияның негізі - ол ішкі өндірістік тауар
нарығын игеру, ал екіншінің - жергілікті бұйымдарды әлемдік нарыққа
жылжыту. Сонымен, ішке бағытталған даму, бұл өндірістік тауарлармен өзін
қамтамасыз етуді максимизациялау, ал сыртқа бағытталған – халықаралық
өндірістік еңбек бөлінісіне интеграциялау. Басқаша айтқанда, бірінші
стратегия бойынша бірінші орынға жергілікті өндіріс арқылы ішкі нарықты
қанағаттандыру және құрастыру және осыны іске асыру үшін үлкен көлемді
өндірістік комплекстер құру қажет және содан кейін экспортты құрастыру
керек. Екіншісі болса, алдыңғы орынға халықаралық мамандануды және
кооперацияны шығарады және оларды дамыту арқылы ұлттық нарықты
қанағаттандыру және құрастыруға арман етеді.
Осы екі стратегияның құрамында негізгі және маңызды орынды мемлекет
алады. Біріншіден, мемлекет индустриализацияның негізігі параметрлерін
және мақсаттарын, сонымен бірге, оларға жетудің әдістерін анықтайды.
Екіншіден, оның жүргізуі құрамына экономикалық және әлеуметтік
инфраструктураның дамуын бақылау кіреді. Үшіншіден, ол үлкен көлемді
өндірістік кәсіпкерлеікті ұйымдастырады. Төртіншіден, әлсіз жағдайда болып
отырған, ұлттық жеке кәсіпкерлікке әртүрлі көмектер көрсетеді. Бұл
көмектің берілген формасы және оның нәтижесі алынған экономикалық
стратегияға байланысты болады.
Екі модель және соған қатысты әртүрлі өндірістік даму моделдері тез
арада қалыптаспаған. Бірінші 10 – 15 жыл, отаршылдық езгіден босатылу
кезеңі, ұлттық өзін - өзі танудың жандануы, импортты алмастыруды тездеткен
болатын. Бұған себеп болған олардың өз ұлттығын, индустриялдық базаны
соның құрамына кіргізу арқасында, нығайту болды. Бірінші модельдің құлау
немесе дағдарысына және екінші модельдің пайда болуына себеп болған, ол
тез арада өсіп кеткен импортты төлеу үшін қажетті шетелдік валютаның
жетіспеуі. Осы шектегішке тез арада бейімделу мақсатында кейбір
мемлекеттер өндірістік өзін - өзі қамтамасыз етуді үлкейтті, ал басқалары
– экспорттық секторға диверсификациялауды және нығайтты, оның құрылымында
өндірістік бұйымдарды көбейтуге бағыт алды.
Бірінші немесе екінші вариантты таңдауға үлкен қысымды,
эксплуатациялау арқасында шетел валютаның келуінің көзі болған, табиғи
ресурстарға елдердің әртүрлі қамтамасыз етілуі. Соған байланысты, сыртқа
бағытталған индустриализацияның алғашқы ұстанған елдері, бұл табиғи
ресурстары аз елдер болатын. Бірақта өндірістік бұйымдар әлемдік нарығына
шығу үшін, жаңа, өнімділігі көбірек технологиялар енгізумен қоса,
әлеуметтік – экономикалық жаңартылымдар қажет болды. Сондықтан, осындай
өтудің мүмкіндігінің өзі көптеген қиындықтар тууын білуден және
мемлекеттің қажетті, бірақта беделсіз, шараларды қабылдау мүмкіндігіне
байланысты болды.
Осындай шаралар қолданудың ең анық көрінісі, ол әлсіз дамыған елдер
экономикасының ең инерті және қиын реформаланатын бөлігі ауыл шаруашылығын
модернизациялау. Ең бірінші аграрлық реформаларды, ауыл шаруашылығының
қазіргі кездегі ұйымдастыру формаларына және дамуына сай келетін, сыртқа
бағытталған өндірістік дамудың алғашқы мемлекеттері, Тайвань және Оңтүстік
Корея жасаған болатын. Біраз уақыттан кейін аграрлық жаңартылымдарда
қолайлы жетістіктерге жеткен Малазия, Тайланд және Индонезия болды. Жалпы
келгенде, парадоксальді болуына қарамастан, азық – түлік өнімдері мен ауыл
шаруашылық шикізатімен қамтамасыз етілуі, әлемдік өндірістік еңбек
бөлінісіне интеграциялау саясатын ұстанған мемлекеттерде, өндірістік өзін
- өзі ұамтамасыз ету саясаттын ұстанған елдерге қарағанда жоғары болды.
Ауыл шаруашылығындағы әсерлі жаңартылымдар және өндірістік бұйымдар
әлемдік нарығына ерте уақытта шығу бұл жай жасалған іс емес. Әрбір әлсіз
экономиканың негізгі және алдынғы саласы болып келетін – аграрлық
сферадағы модернизациялау, дамуды тоқтататын көптеген мәселелерді шешіп,
индустриализацияның күшті катализаторы болады.бұнда негізгі нәтиже, ол
соның арқасында ауыл шаруашылық өнімдерімен өзін өзі қамтамасыз еиту және
соның арқасында жетіспеген инвестициялық және аралық сұраныс тауарларын
сатып алу мүмкіндігінің ұлғаюы және ауыл шаруашылығының өнімділінің тез
арада жоғарлауында емес. Және индустриаланатын мемлекет нарық
сыйымдылығының үлкеюі мен жалпы өндірістік потенциалының жоғарлауында
емес. Бұнда ең маңыздысы, ол үлкен көлемді ауыл шаруашылық халығының даму
процессіне қатынасу және жаңа шаруашылық өмір қажеттіліктеріне
қатынасуында.
Егер аграрлық реформалардың маңыздығы мемлекеттің оларды жүргізуге
дайындығы және мүмкіндігіне байланысты болса, онда индустриализация
стратегиясын таңдауда негізгі орынды идеологиялық дайындық алады. Бір
жағынан, индустриализацияны тездетудің әдісі ретінде қарастырылған,
өндірістік бұйымдармен өзін - өзі қамтамасыз етуді жоғарлатуға бағытталған
саясат, сол кезде, әлемдік нарық реттеусіз тенденциялары алдыңдағы
қорқуды, шетелдік капитал және кәсіпкерлеікке сенімсіз көзқарас сияқты
негізде қарастырылған. Осыдан келіп мемлекеттік сектордың өндірісте
қатысуының көп көңіл бөлуі, ең алдыменен шетел капиталына.
Ал халықаралық өндірістік кооперацияға бағытталудың негізінде басқа
құндылықтар жүйесі жатыр, яғни дамуда нарықтық негізгі орында болуында
және жеке кәсіпкерлікті негіз деп алуда. Бұл мемлекеттің
индустриализацияда орнын жоққа шығармады, керісінше оның орны негізгі
болып келеді. Бірақта оның маңызы тек қана шаруашылық субьетісі ретінде
ғана емес, ал ең біріншіден тікелей табыстар алып келмейтін әлеуметтік
тауарларды құрастырушысы ретіндегі ролін алдыға қойды (қорғаныс, ұылмаспен
күресу, жеке меншікке кепілдемелер және азаматтардың жеке қорғанысы, құқық
базасын нығайту, нарық институтарын құру және дамыту, денсаулық сақтау,
білім беру және экономикалық инфраструктураның дамуына көмектесу). Басқаша
айтқанда, ол өз мойнына жеке сектор шеше алматын және өз мойнына ала
алмайтын мәселелерді алды. Бұл кестедегі ең маңызды орынды, дамыған
қоғамдарда дамудың маңызды факторы болып келетін, әлеуметтік –
экономикалық саясат алады.
Сонымен, бірінші және екінші модель негізгі параметрлер дамыған
мемлекеттерде және әлемдік нарықта экономикалық процесттер логикасына
негізделеді.
Екі стратегиялық құрылымдарда және соған байланысты индустриализация
модельдері, халықаралық экономикалық қатынасты құратын, әртүрлі
бағытталған күштер жүйесіне түбегейлі кіреді. Басқаша болған жағдайда
оларды іске асыру мүмкін болмас еді. Осы моделдер негізінде қалыптасқан
әлемдік шаруашылық қатынастары халықаралық капитал экспансиясының негізгі
бағыттарына қатысты келеді және белгілі кезде онымен ынталандырылады.
Бұндай қатынас импортты алмастырушы индустриализация кезінде өте анық
көрінеді. Әртүрлі импортты шектеуші кедергілермен және дамушы елдерде
шетел валютасының қамтамасыз етілуінің аз болуымен кездескен ТҰК, олардың
нарықтарына кіру мүмкіндігінен айырлысмас үшін, олар керекті өндірістерді
сол жерлерде салуына инвестициялар жіберді. ХЕБ – дың салааралық негізде
дамуын ынталандырған ҒТП жаңа кезеңінде, экспансияның бұл түрі
индустриализацияланатын елдерде, өздері құрған халықаралық өндіріс
комплектері құрамына кіретін, шекті маманданған өндірістер құрумен
қосымшаланған болатын.
Сонымен, екі модельде негізгі параметрлер ел ішінде және әлемде
болатын экономикалық процестер логикасына бағынады. Бұндағы айырмашылық,
яғни халықаралық өндіріс кооперацияға бағытталу өндірістік импортты
алмастыруға қарағанда, белгілі бәсекелестік мүмкіндікті қажет етеді. Осы
арқылы жалпы формада ішке және сыртқа бағытталған индустриализацияның
айырмашылығын көрсетуге болады.
Энергетикалық дағдарыстың терең проблемаларына тек ХЕБ – ке қосылу
деңгейі жоғары мемлекеттер және қатты ақша – несие саясаттын ұстанған
мемлекеттер ұшырамады. Оның ішінде экономикалық өсудің динамикасы және
сапасы бойынша экспортқа бағытталған индустриализацияны бірінші қатарлы
қабылған мемлекеттер – Сингапур, Гонконг, Тайвань және Оңтүстік Корея
кіреді және одан кейінгі кезде қосылған Индонезия, Малазия, Тайланды
мемлекеттері болды.
Шығыс Азияның жаңа индустриалды елдер (ЖИЕ), бірінші толқыны,
елдердің әлемдік нарықта шығарылатын бұйымдар экспорттың қорғау, олардың
алғашқы кездегі экспортты техникалық жағынан қарапайым, импортты алмастыру
процессі басталған, бүйымдардан тұратын. Оның негізгі бөлігін тігін және
жұмыс күшін көп қажет ететін өндеуші өндіріс салаларының бұйымдары алды.
Экспортқа табыс алып келетін және дефициті шетел валютасын табуға
мүмкіндік беретін тауарлардың барлығы шығарылды. Ал содан кейін,
индустриализацияның тереңдегені сайын, техникалық қиын және капиталды көп
қажет ететін, соның ішінде өндірістік бағыты қолданылатын тауарлар
экспорттала бастады. Оның құрамында негізгі орынды, осы мемлекеттер
құрылуы кезіңде олардың халықаралық өндірістік комплекске, ішкі салалық
еңбек бөлінісі негізінде, қосылуы арқасында, тез арада дами бастаған
өндірістік және үй шаруашылық электроника алады. Осыған ұқсас жолмен ЖИЕ
содан кейінгі ұрпақ елдері де дами жүрді, бұларға жалақы өсу негізінде
бәсекелестік мүмкіндігі төмендеген салалар ауыстырылған болатын.
Индустриализацияның қуып – жетуші типінде, ЖИЕ тәжірибесі көрсетіп
отырғандай, экспорттағы негізгі ролді әртүрлі қиын факторлар комплексіне
байланысты. Экспортты әртүрлі жолдармен қорғау көрсету арқасында,
халықаралық еңбек бөлінісінде қатысудың нығаюы индустриализацияның жалпы
горизонтарын және оның өнімділігін арттырды. Бүндай нәтижелер, сату
нарықтарын ұлғайту және өндірістік ұйымдар экспорттаушы кәсіпорындар
өндіріс масштабтары көлемдер арқасында экономиялауға мүмкіндік алуына
байланысты болды, сонымен бірге, өндіріске және жалпы экономикаға „сыртқы
әселер” деп аталатын жағдайлар пайда болуы арқасында мүмкін болды. Бұл
дегеніміз, шикізаттарды қолданудағы пайдалылықты жоғарлату, сұраныстың
жоғарлау, инветицилардың жоғарлауы және олардың өнімділігінің өсуі
тәуеділігіне негізделген қатысты артықшылықтардың динамикасын құру,
мамандану және халықаралық өндірістік кооперацияның экономикалық ұтымы
және осының арқасында шаруашылық өмірдегі өнім өндіру көлемінің өсуі.
Әлемдік экономикалық лидерлеріне жету қазіргі кездегі ғылыми –
техникалық жетістіктерсіз мүмкін емес, сондықтан индустриализацияға түскен
елдердің өндірістік өсуі кезіңде, дамыған елдерден импортты аздатпайды,
мүмкін керісінше, бұл импорт үлкейеді. Бұл тек халықаралық кооперацияның
өрістеуінен ғана емес. Дамушы елдердің аралық және инвестициялық
тауарларымен қамтамасыз етілуінің өсуіне қарамастан, оның технологиялық
баспалдақпен жоғары жылжуы және жаңа өндірістік орындарды құру осы
екеуінің импортысыз мүмкін емес. Осындай шаруашылықтың диверсификациясының
жоғары болуы және өсімінің жылдам болуы, импортқа сұранысты өсіртеді және
экспортты жедел өсіруі керектігіне алып келеді. Шынында да, үлкен
мемлекеттер, кішілерге қарағанда, өзін - өзі шаруашылық өнімдермен
қамтамасыз етудің жоғары деңгейіне жете алады. Бірақ бұл мәселені
өзгертпейді. Өткені қазіргі кездегі ғылыми – техникалық жетістіктердің
жылдам, қабатаса пайда болуы негізінде тұтынудың және өндірістің
диверсификациясының динамикасының тез болуы және көптеген тауарлардың
өмірлік циклінің өте тез болуына назар аударар болсақ. Өндірістік
қуаттарды әсерлі эксплуатациялау үшін, инвестициондық және аралық тауар
импорттын тек экспорттық түсім арқылы ғана төлеуге болмайды. Бірақта
сыртқы қаржы ресурстарының ағылып келуі, жоғарыда айтылып кеткендей,
сонында сол төлемдік баланстар шоттарында лимителеді.
Машина жасау саласы әлсіз дамыған мемлекеттерде және бұл сала жоқ
елдерде экспорттын дамуы жинақ ақшаның әсерлі инвестицияларға
конвертациясымен бірге, жалпы жинақ ақшаның мүмкіндігіне байланысты
болады. Сыртқы нарықтарға шығу жолдары жоқ болғанда, өндірістік даму,
негізінен, ішкі төлем қабілеті бар сұраныс динамикасына байланысты болады.
Ал егер бұл өндіріс негізінен тұтыну бұйымдарына болса, өсу нақты тұтыну
динамикасына байланысты болады. Осындай өндірістің (кіріс) және тұтынудың
өзара тәуелділігінің қатты болуы кезіңде, жинақ ақшалардың мүмкіндігі
қысқарады. Осыған ұқсас жағдай бұрын отарлы және тәуелді болған елдердің
ХЕБ - ке қосылғаны кезінде болды.
Қуып – жетуші индустриализациясы кезіңде экспорттық нарық дамудың,
сонымен бірге, өндірістік өсімнің шикізаттық базасы болып келеді.
Экспортты өсірудің өзі үлкен инвестицияларды қажет етуіне байланысты
(қосымша өндірістік қуаттарды құру және олардың өнімділігің жоғарлату)
индустриализацияланатын мемлекеттің экономикалық өсуді өзіндік қамтамасыз
түріне көшу, экспорт, жинақ ақша және инвестициялар арасында өзара әсер
етуі өсуінің динамикасын жалғастыруға алып келеді. ЖИЕ тәжірибесі көрсетіп
отырғандай бұндай өзара әсер ету олардың абсолютті көлемдерінің өсуі
кезіңде бола алады, және индустриализацияның үлкен бөлігінің жалғасуы
кезіңде де – ЖІӨ көлеміне қатысты бола алады. Бұның алдыңғы кезеңінде,
ұлттық жинақ ақшаның шекті болғанда, инвестициялардың ең үлкен көлемі
сыртқы көздерден қаржыландырылады. Бірақ уақыт өткеннен кейін, экспорттың
жедел өсуі арқасында, жинақ ақшалар мен инвестициялар арасындағы алшақтық
кішірейеді және, мүмкін болса, мүлдем жоқ болады.
Экспорттын тездеп дамуы жинақ ақшалар көлемін жоғарлатады және
өндіріс өнімдер импортының құрамындағы жаңа технологиялар көлемін нығайты,
капитал салымының нормасымен, бірге әсерлігін жоғарлатуға мүмкіндік берді.
Соңғы екі көрсеткіш негізінде экспортқа бағытталған индустриализацияның
пионерлері 60 ж. әлемдік дамушы елдер лидерлеріне кірді, ал содан кейін
олардан өсіп кетті. Міне, осыдан экономикалық өсудің өте жоғары
көрсеткіштері. Өсу динамикасының тұрақты және үлкен болуы жергілікті жинақ
фондының толтырған және алдыңғы қатарлы шаруашылық тәжірибеге қол
жеткізуді нығайтуға алып келген, шетел инвестициялар ағымының
ынталандыратын өте күшті көрсеткіш болды.
Экспорт, жинақ ақша және инвестицияларды келудің динамикасының
синхронизациясы, импортты және тұтынудың өсуін шектейтін, жергілікті
валюталық айырбас бағамының жүйелік төмендетуге мүмкіндік беретін
көрсеткіш болып келеді. Бұл сыртқы экономикалық позицияларды нығайтумен
бірге, сала аралық және сала ішіндегі диспропорцияларды теңестірді және
қаржылық тұрақтылыққа алып келді. Сонымен бірге, экспортты ынталандыру
үшін әртүрлі шаралар жүргізіледі, қажетті өндірістік тауарлар импорттына
жеңілдіктер, салықтық, несиелік және амортизациялық жеңілдіктер, тікелей
дотациялар, импортты алмастыру өндірістерге кедендік қорғау және т.б.
Экспорт, жинақ және инвестициялар арасындағы динамикалық қатынасты
құру және нығайту қамшы және тоқаш саясатты арқасында жүргізілді.
Экономикалық шаралар мен қоса, кей жағдайларда әкімшілік шаралар да
жүргізілді. Жалпы айтқанда, ЖИЕ экономикалық саясатты нарыққа достық
негізінде болды деп айтуға болады. Басқаша айтқанда, оңдағы мемлекеттік
көмек әсерлі және жұмыс істей алатын салаларға және өндірістік орындарға
берілген болатын. Міне, осы олардың экономикалық жетістіктерінің негізі
болды. Мемлекеттің экономикалық процестерден алшақ болуы тек Гонкогке сай
болды, бұнда бұл функцияларды ағылшын отаршылдық әкімшілі жасаған болатын.
Дамудың экспортқа бағытталған моделіне көшу арқасында үлкен Қытай
мемлекеттіде үлкен экономикалық жетістіктерге жетті. Бірақ былай
қарағанда, басқа елдерге қарағанда, оған өндірістік өзін - өзі қамтамасыз
етуді максимизациялау ең қолайлы болатын.
Экспортты динамикалық түрде өсіру өндірістің тұтыну динамикасына
тәуелділігін төмендететіп ішкі жинақ өсіруіне мүмкіндік берді. Экспорттық
өсімі негізінде қамтамасыз етілген валюталық түсімдердің өсуі
инвестициялық және аралық өндірістік тауарлар импортының шектеулерін
жеңілдетті және мүлдем алып тастады. Олардың жетіспеуі өзін - өзі
қамтамасыз етуші саясат ұстанған дамушы елдер индустриализациясын
қиындатқан. ХЕБ қатысуының нығаюының, көзге көрінбейтін, маңызды
көрсеткіші, импортты алмастырудың мүмкіндіктерін ұлғайтатын, бірақ басқа,
нығайған тауарлық негізде, ол ұлтттық нарық сыйымдылығының үлкеюі.
Сондықтан да, ЖИЕ экспортты ынталандыру шараларымен қоса
кейбір(рентабельдігі жоғары) импортты алмастырушы өндірістері дамытқан
болатын. ЖИЕ ХЕБ - ке интеграциясы аралық және ең аяғанда олардың ұлттық
нарықтарының консолидациясымен тіреледі және де бұл консолидация
жаңартылымды технологиялық негізде жүреді. Кіші өсім темптері бар елдерге
мемлекеттерге бюджеттен және ағымдағы төлем балансының дефицитін бар
болуы сай келеді. Екі дефицит және олардың инфляцияны ынталандыруы,
жинақтарды және инвестицияларды баса отырып, айырбас бағамын жоғарлатады
және бәсекелестік қабілетің төмендетеді, экспорт өндірісінің өсуін шектеп
отырады. Экономикалық жағдайдың нашарлауы және әлемдік нарықтағы
позициялардың төмендеуі жинаққа, инвестицияларға және өсуге депресивтік
әсер етеді, бұл инфляцияның жаңа ағымына алып келеді.
Басқаша айтқанда, экспортты тез дамыған елдерде, заң бойынша өсім
көлемі жоғары болады және керісінше. ХЕБ кірген өндірістің әлсіз дамуы бар
экономика өткізудің шектелген мүмкіндіктеріне және тұрақты және тез дамуға
қажетті импульстарды алуы мүмкін болмайды. Оның өндірістік құрылымында
шикізаттық өнімдер көлемі жоғары және техникалық деңгейінің төмен болуы,
сауда жағдайларын нашарлатады және ауысу амплитудасы жоғарлатады. Жай
өндірістік бұйымдар құрамында инновациялық рентаның аз болуына байланысты,
бұндай тауарларға сұраныс икемділігі жоғары болмайды, ал шикізатардың
бағасы басқа тауарға қарағанда өте тәуелді болады.
Қазіргі оңжылдықтың ортасына дейін экспортқа бағытталған
индустриализацияны ұстанған елдерде экономикалық прогресс ешқандай
кедергісіз жүріп жатыр. 1950 – 1995 ж.ж. ЖИЕ жалпы ЖІӨ 34 есе өскен, ал
жан басына шаққандағы бұл көрсеткіш – 17 есе өсті. Соған байланысты, олар
дамыған елдер құрамына кіреді.
1.2. Сауда саясатында экспортты ынталандырудың әдістері
Сонау жүз жылдан бері ішкі нарықты шетелден әкелінетін импорттан
қорғаудың сандық және жанама тарифтік емес сауда саясатының методтарымен
бірге халықаралық сауда практикасында экспортты нығайтатын, мемлекет
тарапынан ұлттық экспорттерлерге субсидиялар беру және жанама және тікелей
түрде кепілдемелер беру арқасында беріледі. Экспорттық тауарлар бағасын
төмендетуге және оның әлемдік нарықта бәсекелестігің жоғарлатуға
бағытталған қаржыландыру әртүрлі ғажайып формалар түрінде және өте күрделі
схемалар арқылы жүзеге асырылады. Экспортты қаржыландыру мемлекет
тарапынан және мемлекеттік мекемелерге ұқсас ұйымдар тарапынан және соған
байланысты жеке сектор тарапынан берілуі мүмкін.
Экспортты қаржыландыру сауда саясатының методы ретінде экспорттық-
импорттық операцияларды қаржыландыру және несиелеумен шатастырмау керек,
яғни соңғысы бұл – банктер тарапынан нақты комерциялық мәмілелер жасауға
айнымалы капиталды беруді білдіреді. Қаржыландыру сауда саясатының методы
ретінде шетел компанияларына қарсы ұлттық экспортерлерге және
өндірушілерге әртүрлі жеңілдіктер жасау. Сауда саясатының ең көп тараған
және ең қолайлы қаржылық әдістері, ол субсидиялар, несиелеу және демпинг.
Ұлттық өндірушілерді қорғау үшін үкімет тек импортты шектемей,
сонымен бірге ұлттық өндірушілердің экспортты ынталандыру шараларын
қолдануы мүмкін.
Субсидия – ұлттық өндірушілер экспорттың ынталандыру үшін және
импортты жанама түрде дискриминацилауға бағытталған мемлекет тарапынан
берілетін ақшалай төлем.
Жергілікті экспорттайтын салаларын ынталандырудың бір түрі –
экспорттық субсидиялар болып келеді, яғни экспорттерлерге мемлекет
тарапынан, қаржылық сипаттағы, тауарларды шетелге шығаруды ынталандыру
мақсатында берілетін көмек түрі. Осындай субсидиялар арқасында ұлттық
экспорттерлер шетел нарықтарында ұлттық нарықтағы бағаларға қарағанда
тауарларды төмен бағамен сатуға мүмкіндік алады. Экспорттық субсидиялар
тікелей және жанама болып екіге бөлінеді.
Тікелей – экспортерге экспорттық операциялар жасағаннан кейін, оның
шығындары мен табысы айырмасы мөлшері көлемінде берілетін тікелей ақша
соммасы. Тікелей субсидиялар бұл өндіруші сыртқы нарыққа шыққан уақытында
берілетін дотация түрі болып табылады. 60 ж. басында тікелей субсидияның
негізінен көп қолданылған сала кемелер, авияциялық құралдар және т. б.
өнімдер өндірушілерінне берілген болатын. Субсидияның бұл түрін қолдану
өте байқағыш болып келеді.
Жанама – экспортерге салық төлеудегі жеңілдіктер, сақтандыруда
қолайлы жағдай жасау, несиелерді нарықта бар процентерге қарағанда төмен
деңгеймен беру, импорттық баждарын қайтару және т. б. бүркемелі түрде
берілетін жеңілдіктер жатады.
Субсидиялар импортпен бәсекелес өндірушілерге және, сонымен бірге,
экспортқа салынатын тауар өндірушілерге берілуі мүмкін. Екі жағдайда да
субсидия өндірушілер үшін жағымсыз салық болып келеді. Өйткені ол тауар
өндірушілердің табысынан шегерілмей, ол мемлекет тарапынан төленеді.
Ішкі субсидия – мемлекет ішіндегі импортпен бәсекелес өндіріс
көздеріне бюджет тарапынан қаржыландырудын және импортқа қарсы
дискриминациялаудың ең бүркемелі түрі болып саналады.
Кіші мемлекетте тауарға ішкі сұраныс Sd, ал сұраныс - Dd тең деп
жорамалдайық. Сондай тауарға шетелден ұсыныс көлемі шектелмеген және Sw
берілген, ал бағасы Pw тең. Бұндай жағдайда тауардың ішкі өндіріс көлемі
Q1, тұтыну - Q3, сонда импорт көлемі - Q3Q1. Жергілікті, импортпен
бәсекелес, тауар өндірушілерге көмектесу мақсатында мемлекет оларға ішкі
субсидия береді. Субсия берілген тауардың бағасы субсидия көлеміне
кішірейеді және оның жергілікті өндірушілер тарапынан ұсынысы Ss қисығы
деңгейіне жылжиды. Ішкі өндіріс Q2 көлеміне үлкейеді, ал импорт Q3Q2
деңгейіне дейін төмендейді. Ішкі өнім өндіру көлемі Q2 болғанда өндіруші
өз тауары үшін Ps бағасын алады, бүл баға тұтынушы төлейтін Pw және
мемлекет тарапынан берілетін субсидия көлемі PwPs құрастырылады. Үкіметтің
субсидия төлеуге кеткен шығындары субсидияның өндірілген өнім көлеміне
көбейтіндісімен анықталады, яғни PwPs*Q2.
Суретте көрініп тұрғандай ішкі баға сауда басталғанға дейін және
субсидиялар берілгенге дейін 430 долл. тең болды. Әлемдік баға 400 долл.
бойынша сауда басталғаннан кейін мемлекет тауардың 2 данасын өндіреді, 14
данасын тұтынады және 12 данасын импорттайды. 25 долл. көлемінде субсидия
берілгенен кейін сол әлемдік баға бойынша жергілікті өндірушілер қосымша
тауардың 7 данасын өндіруге мүмкіндік алады, ал импорт 7 данаға
кішірейеді, жергілікті өндірушілерге субсидиялардың берілуі импортқа
шектеулер алып келетіні белгілі. Мемлекет субсидиялар түрінде мемлекеттік
бюджеттен 175 долл. төлейді ($25*7=$175).
Ішкі субсидия Sd
Рa=430
Ss
Ps=425 a b
Sw
Pw=400
Dd
2 7
14
Q1 Q2 Q3
Сурет 1. Ішкі субсидияның экономикалық әсері.
Субяидиялар алған кезде өндірушілер әрбір тауар данасы үшін 400 долл.
сатып алушылардан және 25 долл. үкімет тарапынан алады, барлығы 425 долл.
Өндіріс шығындарын төмендетуін ынталандыру және ұлттық тауарлар
бәсекелестік қабілетін жоғарлату үшін, импортты алмастырушы өндірістерді
субсидиялау жағдайындада, үкімет өндірушіге кішірек табыс алып келетін,
импорттын жоқ болуы кезіңде оның ішкі нарықта әрбір дана үшін алатын
табыстан төмен, табыс алуына жағдай жасайды.
Субсидиялар беру арқасында екі экономикалық әсер пайда болады.
Субсидиялардың бір бөлігі осы тауарды әсерлі ұлттық өндірушілерге
өндірушінің артығы күйінде келеді - а сегменті. Қорғаныс эффектісі b деп
аталатын, экономика үшін осы тауарды эффективті емес өндірушілердің
субсидиялар арқасында ары қарай өндіре беру арқасынды шығындардың бар
болуы. Импортпен бәсекелес тауар өндірушілеріне субсидиялар беру,
экономикалық жағынан импорттық тарифқа және квотаға қарағанда тиімді болып
келеді деп есептеледі. Тариф және квоталар ішкі бағаларды бұзуымен бірге,
оның арқасында, жоғарыда айтылып кеткен, экономиканың тұтыну эффектісі,
тұтыну артығы түрінде көрсетілген шығындар, толығымен импортаушы елге
келеді. Өндірушілерге берілген субсидия, тариф және квотаға ұқсас,
импортты шектейді, бірақ оның ұлттық экономикаға әкелетін шығындары
кішіректеу болады. Бұл шығындар қорғаныстың негативті эффектісі негізінде
ғана пайда болмайды, субсидиялар бюджет тарапынан қаржыландырылады, яғни
салықтан.
Ішкі субсидияның спецификалық жағдайы бұл импортты субсидиялау. Бұл
жағдай 90 ж. Россия және өтпелі экономикасы бар елдерде болған. Импортты
субсидиялаудың негізгі қажеттілігі бұл ұлттық валютанының айырбас
бағамының директивалық басқарудан еркін жүзбелі айырбас бағамына көшуі
болды. Соның арқасында өспелі айырбас бағамдары тез арада түсіп кетті және
көптеген тауарлар импорттын, елдің экономикалық дамуын ұстап тұрған,
тұтынушылар үшін қымбаттап кетті. Соған байланысты, үкімет импорттың бір
бөлігін, импорттерлерге импорттық субсидиялар беру арқылы, қаржыландыруға
қажет болды.
Кей жағдайларда үкімет тек, импортпен бәсекелес, экспорттық салаларға
субсидиялар беруімен бірге экспорттерлерге субсидиялар береді.
Экспорттық субсидия – ұлттық өндірушілерге шетелдік тұтынушыларға
тауарларды ұлттық нарықтағы бағадан төмен бағамен сатуға және сол арқылы
экспортты тездетуге мүмкіндік беретін сауда саясатының тарифтік емес
қаржыландыру бір түрі. Шетелден әкелінген ұсынысы Sw тең, ал осы
мемлекеттегі сұраныс - Dd тең. Бұндай жағдайда нарықтық тепе – теңдік E
нүктесінде қалыптасады – импорттаушы мемлекетте тұтынушылар Q1 тауар
көлемін Pw бағасымен сатып алады. Экспорттерлерді қолдау үшін шетел
үкіметті оларға экспорттық субсидия беруді шешеді. Экспорттық бағалардың
төмендеуі арқасында ұсыныс қисығы жылжып Ss тең болады, ал нарықтық тепе –
теңдік F нүктесінде орнайды.
Экспорттық субсидия
Sw
Pa=125 B
Pw=100 E Ss
Ps=75 F
Dd
1 1.5
Q1 Q2
Сурет 2. Экспорттық субсидияның экономикалық әсері.
Субсидиялау арқасында экспорттық баға Ps дейін төмендейді, яғни
экспорттаушы мемлекет сауда жағдайлары нашарлайды. Бірақ экспорттық
бағаның төмендейіне байланысты экспорттауға мүмкін боладын тауарлар саны
үлкейіп, Q2 қисығына дейін жылжиды. Экспорттың үлкеюіне байланысты
тауарлардың тек кіші бөлігі ғана ішкі нарыққа келеді, соның арқасында оның
ішкі бағасы Pd- ға дейін жоғарлайды. Экспорттаушы мемлекет табыс ала ма
немесе шығынға ұшырайды ма екенің анықтау үшін, оның сауда көлемінің
өсуінен алатын сауда жағдайның жақсаруы бағаның өсуін жаба ала алама,
соған байланысты. Одан басқа, субсидияны қаржыландыруға кеткен шығынды
бюджет тарапынан төлеу, яғни салық төлеушілер төлеуі керек. Бұл шығын
субсидия жасалғанан кейін әкелінген тауар көлемінің субсидия көлемінің
көбейтіндісінің санына тең (ABFD төртбұрышы).
Суретте көріп отырғандай экспорттаушы мемлекет сатады, ал импорттаушы
мемлекет сатып алады данасына 100 долл. болатын 1 млн. дананы.
Экспорттаушы мемлекет үкіметті экспорттерлерге көмектесіп, оларға әрбір
экспорттаушы тауар данасына 50 долл. тең субсидия береді. Тауардың
экспорттық бағасы 75 долл. түседі, ал экспорт көлемі 1,5 млн. данаға
көбейеді деп жорамалдайық. Субсидия кіргізгенге дейін экспорттер
экспорттан $100*1=100 млн. долл. көлемінде табыс алады. Субсидия
кіргізгенен кейін - $75*1,5 = 112,5 млн. долл., яғни бағаның төмендеуңне
қарамастан экспорттын көлемінің өсуіне байланысты оның табысы жоғары болып
отыр. Бірақ сол кезде бюджетке және салық төлеушілерге бұл субсидия $50*1
= 75 млн. долл. шығынға алып келеді.
Сауда саясатының құралдары болып келетін, импорттық тариф пен
экспортты субсидиялау арсындағы айырмашылық, ол импорттық тариф импорттық
тауарларға ішкі бағаның жоғарлауына алып келеді, ал экспорттық субсидия
экспорттық тауарлардың ішкі бағасының жоғарлауына алып келеді. Үлкен
мемлкетпен жасалған импорттық тарифі, импорттық бағаны төмендету және
импортпен бәсекелес жергілікті тауарлар ұсынысын жоғарлату арқылы, оның
сауда жағдайын жақсартады. Үлкен мемлекетпен кіргізілгшен экспорттық
субсидия керісінше әсерге алып келеді: экспорттың тауарлар бағасының
жоғарлауы және экспорттық тауарларға ішкі сұранысты төмендету арқасында
сауда жағдайлары нашарлайды. Экспортты субсидия елдің сауда жағдайларын
басқа мемлекеттерге қарағанда нашарлатады. Сауда саясатының екі
инструменті де оны қолданушы мемлекеттің ішкі бағасына және мемлекет
ішіндегі тұтыну құрылымына жаман әсер келтіреді.
Бірақ нашарлатушы (разоряющий) өсім сияқты импорттық баждар және
экспорттық субсидиялар кері болып айналуы мүмкін. Бұл, негізінен теориялық
түрде ғана бола алатын, парадоксқа ең алғаш рет Чикаго экономисті Ллойд
Метцлер назар аударған.
Метцлер парадоксы – импорттық баж импорттық тауар бағасының
төмендеуіне емес, оның жоғарлауына, егер тариф кіргізуіне байланысты оның
қатысты бағасының әлемдік нарықта төмендеуіне болса, алып келуі мүмкін.
Экспорттық субсидия экспаорттық тауарға ішкі бағаның жоғарлауына алып
келуі мүмкін, егер оның қатысты бағасы әлемдік нарықта төмендеп кетсе.
Экспорттық субсидия салық төлеушілерге қосымша шығын болуына
байланысты, оны қолдану заңдық қолдауды қажет етеді. Экспорттық
субсидияларды қолдаудың негізгі аргументеріне, олар экспорттаушы салаларда
жұмыссыздықты төмендетеді және экспорттың өсуіне байланысты төлем балансын
жақсартады жатқызыуға болады. БСҰ заңдарына сәйкес экспорттық субсидиялар
жағымсыз бәсекелестіктің бір түрі және оларға тыйым салынған.
Кей жағдайларда экспорттық субсидияларды беру экспорттық несиелеу
түрінде жүзеге асырылады.
Экспорттық несиелеу – ұлттық фирмалардың экспорттық мүмкіндіктерін
кеңейту мақсатында мемлекет тарапынан жасалатын ынталандырудың бейтарифтік
әдісі.
Экспорттық несиелеу келесідей формаларда жүргізіле алады:
- ұлттық экспортелерге демеуқаржылық несиелер – нарық мөлшерінен төмен
деңгей мөлшерінде мемлекетік банктерден ұлттық экспортерлерге берілетін
несиелер;
- шетел экпортерлерге мемлекетік несиелер, бұл кезде фирма несие берген
мемлекет кәсіпорнынан тауар алуға міндеттенеді.
- ұлттық экспортерлер экспортттық тәуекелінен сақтандыру – бұларға
коммерциялық тәуекелдерді (импортердің тауар сатып алуын төлей алмауы)
және саяси тәуекелдерді (импорттердің экспорттер алдында үкіметтің
белгісіз жасаған шаралары арқасында төлей алмауы) қарастырады.
Экспорттық несиелер келесідей болады:
- қысқа мерзімді – тұтыну тауарларын жіне шикізат экспорттың несиелеуге 1
жылдан аз мерзімге берілетін несиелер;
- орта мерзімді – 1 жылдан 5 жыл мерзіміне берілетін, машиналар және
құралдар экспорттың несиелеуге қолданылатын несиелеу;
- ұзақ мерзімді – 5 эылдан көп уақытқа берілетін, инвестициялық тауарлар
және үлкен жобалар экспорттын несиелеуге беріледі.
Экспорттық несиелер кей жағдайларда басқа мемлекеттерге сыртқы көмек
ретінде қарастырады. Несиелік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Экономикалық даму деңгейіне және шикізат қорларының қамтамасыз етілу
көлеміне қарамастан ешбір мемлекет өзіндік қажеттіліктерін толықтай
қанағаттандыра алмайды. Сондықтан да мемлекеттер бір – бірімен сыртқы
экономикалық қатынастарға түсіп, өздеріне қажетті тауарлар мен қызметтерді
айырбастайды. Бұндай ауырбас негізінде қоғамдық еңбек бөлінісі жатыр. Бұл
мемлекеттердің әлемдік нарықта белгілі бір бағытта мамандануын көрсетеді.
Сыртқы экономикалық қатынастарды әлемдік саудада, ғылыми – техникалық,
өндірістік, инвестициялық, валюта - қаржы және несие, халықаралық
ақпараттық қатынастарда, сонымен бірге мемлекеттер арасында жұмыс күшінің
қозғалуы қатынастары арқасында көруге болады.
Соңғы бірнеше онжылдықтарда бұл қатынастар жаңа деңгейге көтеріліп,
жаңа формаға және маңыздыққа ие болып отыр. Бұл негізінен интеграциялық
процестердің жаңдануы және мемлекеттердің бір – бірімен тәуелділігінің
күшеюі байланысты болып отыр. Бір жағынан, бұндай экономикалық жақындасу
экономикалық дамыған мелекеттерден экономикалық дамушы мемлекетерге әл –
ауқаттын жақсаруына „құйылым” және олардың жалпы экономикалық жағдайының
„түзетілуіне” көментесетін процесс болып келеді. Екінші жағынан, жанданған
интеграция және өзара тәуелділік мемлекетерді сыртқы факторлардын
өзгерісіне тәуелділгін арттырады. Бұлар негізінен экономикалық, сауда
серіктестерінің қаржылық әл – ауқаты, жаңа өнертабыс және т.б. факторлар
болады, бұл белгілі жағдайларда мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігіне қауып –
қатер тигізеді.
Бұл мәселе, әсіресе, дамушы елдер алдыңда жиы кездеседі. Бұл
мемлекеттер негізенен бір немесе бірнеше бастапқы тауарлар экспортына өте
қатты түрде тәуелді болады (көбінесе шикізаттар немесе күрделі түрде
ұқсатудан өтпеген тауарлар), сонымен бірге, сауда серіктесі ретінде бір
ғана мемлекет болып келеді. Мысал ретінде бұндай жағдайда Латын Америка,
Африка елдерін тізімін көрсетуге болады. Бұл мемлекеттер негізінен дара
дақылды экспортерлер болып келеді. Бұндай аса қауіпті жағдайдан шығудың
жолы – экспортты және импортты диверсификациялау болып саналады.
Экономикалық тәуелділігік қауіпін төмендету және оның салдарының қауіпін
төмендетудің қазіргі кездегі ең негізгі факторға серіктес мемлекеттер
арасындағы өзара ықпалының күшеюі, бұндай жағдайда олар монопольді
үстемдік жасауда ынталы емес болады.
ХЭБ – тің, жалпы еңбек бөлінісінің ең дамыған формасы болып
саналатын, қозғаушы күші ҒТП болып келеді. Соның негізінде, қазіргі кезде
әлемдік барлық халықтарының алдыңғы мақсатты болып келетін – техногендік
цивилизация. Техногендік цивилизация дамуы жергілікті, этно – конфессиялық
негізінде құрылған дамуған қараған осы байлықты көбейтуге бағытталған
нормаларға және шарттарға негізделген және бұл өте жылдам өтеді. Бұның
экспансиясының бір формасы әлемдік қауымның жалпы экономикалық өміріне
әртүрлі ықпал келтіретін әлемдік интеграцияның дамуы болып келеді.
ӘИД, ұлттық экономикаларды ортақ шаруашылық комплекске тартушы
процесс ретінде аналитикалық мақсаттарда бірнеше құрылымдық кезеңдерге
және дамушы елдер экономикаларының уақыттағы формаларындағы, типтеріндегі
айырмашылығын және оларлың ХЭБ қосылуының салдарын түсінүге мүмкіндік
береді. Этно – конфессиондық және мемлекеттік – территориялық құрылымдар
арасындағы сауда қатынастары ерте замандардан бері пайда болған. Бірақта
сауданың интеграциялық әлуетті тек өндірістік револициясынан кейін дами
бастады. Өндірістің индустриялдық түріне көшкен елдер қажеттіліктерінің
тез арада өсуі, қосымша сату нарықтарын табу, арзан шикізат және азық –
түліктің кейбір түрлерінің көзін іздеу халықаралық сауданың
интенсификациясын ынталандырды. Міне, осында әлемдік шаруашылықтың орталық
перифириялық құрылымы жатыр.
Оның құрылмында құрушы ядросы, Орталық деп аталатын, өндірістік
шаруашылықтың пионерлері немесе индустриялдық өндіру тәсіліне көшкен
мемлекеттер, ал перефирия – бұл өндірістік кемелдіктің әртүрлі деңгейінде
орналасқан, дамудың қуып – жету деп аталатын саясаттын ұстанған
мемлекеттер. Индустриялық Орталық процессі әлемдік тәртіп орнататын
технологиялық, әлеуметтік – экономикалық, ұйымдық және басқарымдық
стандарттарды беру.
Әлемдік нарық, индустриялдық мемлекеттер экспансиясы арқасында
орнаған, бір жағынан барлық мемлекеттер экономикалық аумағына өз әсерін
тигізеді. Сондықтан да әлемдік және ұлттық нарықтары арасында үлкен
көлемді алшақтық бола алмайды. Олар, бірге дамиды, индустриялдық дамыған
мемлекеттер нарықтары қосылғанда бұл даму жоғарлап кетеді. Өйткені, ұлттық
нарық дамуы төмен болса және халықаралықтан жергілікті ережелер
айырмашылығы үлкен болса, онда оның әлемдік нарық талаптарына бейімделуі
қиын болады.
Қуып – жету дамуы қажеттілгіне байланысты әлемдік экономикалық
авангард стандарттарына бағытталған. Бұндағы негізгі мәселе әлеуметтік
тартылымда емес. Бұндай тартылымдық әлемдік нарық сұраныстарына байланысты
құрылады. Осындай стандарттарды қабылдау үшін, қатысты әлеуметтік
институттар және экономикалық механизмдар қажет. Арта қалуды төмендететеін
басқа варианттар жоқ. Бұған қуаттау негізінде бұрында болған тиімсіз
әлеуметтік эксперименттер. Бұндай институттарды және механизмдерді құру
өте қиын жұмыс. Тікелей „қарызға” алу мүмкін емес. Бұндай институттар және
механизмдер құру үшін, уақыт сұранысына және жанына жауап беретін, бірақ
әрбір реформаланатын мемлекеттің тарихи мәдениеттің, әлеуметтік мәдениетін
және әлеуметтік – экономикалық спецификасын қарастыратын терең, түбегейлі
ортақ экономикалық жаңартылымдар жүргізу керек.
Қуып –жетудің әл – ауқаты алдыға кетіп қалған лидерлерге жету емес.
Қуып – жетуші ол жалпы мағынада және өтіп кеткенің жартысын болса да қуып
жету мүмкіндігі мағынасында қолданылады. Осы мүмкіндіктерді осы ғасырдың
екінші жартысынан бастап Жапония, Оңтүстік Европа елдері және жаңа
индустриялды төрт мемлекет, яғни Оңтүстік Корея, Сингапур, Тайвань және
Гонконг, тиімді қолданған болатын.
БӨЛІМ 1. МЕМЛЕКЕТ ДАМУЫНЫҢ ЭКСПОРТҚА БАҒЫТТАЛҒАН МОДЕЛІ
1.1. Экспортқа бағытталу – мемлекет дамуының сыртқы сауда моделі
ретінде
Индустриализацияға түскен мемлекеттердің қайта өндіру құрылымы және
сыртқы экономикалық қатынастардың өзгеруі және олардың арасындағы
тәуелділікті зерттеу әртүрлі қатынастарда қызық болып келеді.
Индустриализацияның қуып – жету типіне осындай зерттеуді жасау, ондағы
мемлекеттің алатын орнынан басқа, сонымен бірге, басқа да жағдайлар
көрінісінен өте қызықты. Оған, біріншіден, барлық экономикалардың
интернационализациялануы және әлемдік шаруашылық қатынастардың ғаламдануы
дәуірінде дамудың жалпы заңдылықтарын талқылап, білу үшін, екіншіден, осы
индустриализацияның жеткен жетістіктері мен дағдарысқа ұшыраудың
себептерін және оның әсерінен әлемдік экономикада туындаған жағдайды
түсінуі үшін қажет.
ХЕБ қатысуы күшіне байланысты дамушы елдерде индустриализация, біз
білетіңіміздей, дамудың төмен деңгейінде басталды. Әлеуметтік және ғылыми
– техникалық жетістіктер негізінде әлемдік лидерлер елдерінен, қатынасу
өндіріс құралдарының импортының шикізат және тамақ өнімдерінің айырбасы
негізінде жасалды. Осы жағдайлардың негізінде техногендік цивилизацияның
аутсайдерлердің өндірістің дамыған технологиялық әдісіне көшу, олардың
императивтерін қабылдап алуға дайындығы мен мүмкіндігіне байланысты болды.
Ең алдыменен бұл ғылыми – техникалық прогресс талаптарына сай
технологияларды алуды қажет ететін даму түрлерін қабылдаудан және көп
салалы нарықтық құрылымдарды құру және оларды ХЕБ – сіне интеграциялау
арқылы мүмкін болды. Бұл мәселені шешу техногендік цивилизация лидерлері
артынан қуып келе жатқан мемлекеттегі түбегейлі әлеуметтік – экономикалық
трансформациясына жасауға байланысты болады. Шынында да индустриализация
бұл панацея емес. Бірақта өндірістік даму, қуып жетуші мемлекеттердегі
басқа әлеуметтік өмір салаларының жаңартылуымен бірге жүруі осындай
трансформацияның негізгі моторы және орталық түйіні болып келеді.
Бұл елдер тобына индустриализация ең басында өндірістік импортты
алмастырудан басталған болатын. Басқаша айтқанда, ол жерде өндеуші
индустрияның бастапқы базасы шикізаттық және азық – түлік экспортынан
түсетін қаражаттар арқылы төленетін жергілікті нарықтан импорттық
тауарларды ығыструдан басталды. Бұл мемлекеттердің индустриализациясының
қажетті мәселесі және өзіндік прологы, индустриалды дамыған елдермен
жасалған сауда негізінде пайда болған ұлттық нарықтардағы өндірістік
тауарлар өндірісін өзіндік шаруашылықтар арқасында жасау. Осыдан келіп,
бұл елдің басқа экономика секторындағы жағадайларға қарағанда, алдыңғы
кезеңдерде, өндірістік өсудің тәуелсіз болуы. Азия және Африка дамушы
елдерде, алдыңғы кезеңде, осындай автономияны ұстап тұруы, әлемдік шикізат
нарықтарындағы жағдай өте қолайлы мәселелер туғызады (Европадағы соғыстан
кейінгі реконструкция және Коресдағы қарулық күрестің жалғасуы). Бұл
өндіріс құралдарын және басқада өндірістік сұранысты қанағаттандыратын
және оны төлей алатын жергілікті экспортты ұлғайты және шетелдік валюталық
түсімдер көлемін көбейті. Осының барлығы бастапқы индустриалдық
құрылымдар құрылуын тездетті және жеңілдетті.
Өндірістің даму осындай фазасына бұдан ертерек түскен Латын Америкасы
мемлекеттері индустриализацияның алдыңғы қозғаушы күші 30 ж. ұлы депрессия
және әлемдік соғыстар кезіндегі халықаралық сауданы тоқтап қалуы болды,
бұндай жағдай бұл елдерде импортты алмастыруға күшті ынталандырды және
экспортан түсетін табыс көлемінің төмендеуі мен кішірейген өндірістік
импорттынан пайда болған шығындарды компенсациялаға мүмкіндік берді.
Импортты алмастырудың келесі кезеңі, Азия және Африка елдеріндегі сияқты,
бұл елдерде экспорттан түсетін табыстардың үлкеюімен сипатталады. Бұған
себеп болған соғыстан кейінгі шикізатқа деген сұраныстың өсуі. Бұл
қозғалыс дағдарысқа келгенде, ал шикізаттық сауда жағдайлары жамандап
кеткенде және продуцентермен бәсекелестік күрес күшейген кезде импортты
алмастыру өндірісі идеясы Латын Америкада басшылық докторина статусына ие
болды. Индустриялизацияға түскен басқа да мемлекетте осыған ұқсас
мәселелерге ұшырағандықтан, бұл идеяны ұстанған мемлекеттер де көп болды.
Соған қарамастан, жергілікті өндіріспен өнірілген өндіріс тауарлармен
қамтамасыз етілудің өсуі импортты алмастырудың бастапқа фазасындағы
иллюзиондық болды, өйткені индустриализацияға түскен елдердің өндірістік
өнімдер нарығы әлі бастапқы жағдайда болды және тұтыну өнімдері негізінде
болды. Осы бұйымдар импорттын алмастыратын өндірістің дамуы алдыңғы кезде,
оларды өндіруге қажетті, бір бөлігін әлемдік нарықтан сатылып алынатын,
бөлшектік және инвестициондық тауарларға сұранысын жоғарлатады. Өндірістік
бағытта қолданылатын бұйымдарды өндіру бастапқы кезде қосымша
инвестицияларды және уақытты және сыйымдылығы үлкен, қысқа және орта
мерзімді тұтынымды өндірістерге қарағанда, нарықтарды қажет етеді. Даму
деңгейінің өсуі кезінде, сонымен бірге, ұзақ мерзімді тұтыну тауарларына
сұраныстын өсуе бастады.
Осыдан пайда болатын шаруашылық диспропорцияларды және соған
байланысты мәселелерді шешу әр түрлі жолдармен жасалынған. Осыған
байланысты қабылданған шаралар нәтижесі бірдей және біріңғай болған жоқ.
Көбісі индустриализацияға түскен мемлекеттерді базалық сипаттамаларың –
экономиканың даму деңгейі және құрылымы, халық саны (әрбір мемлекеттің
өндірістің және тұтыну потенциалының негізің құратын), ХЕБ қатысуға
негізделген экспорттық тауар түрі және жергілікті институттар, жағдайына
байланысты болды. Бірақ бұндағы ең маңыздысы индустриализация жүргізудің
мақсатты мәселелері және осы мәселелердің бейімделуінің әдістері.
Егер жеке деталдарды аулақ кетсек, онда жеке елдердің спецификасымен
ажыратылатын әр түрлі елдер ішіде әр түрлі болуына қарамастан әлемдік
шаруашылық, перифириялық зонасындағы елдердің экономикалық динамикасы мен
сапасына қарап индустриализацияның екі түрі немесе моделі бөлік
қарастыруға болады. Оның біреуін әдебиетте ішкі бағытталған даму деп, ал
екіншісін – сыртқа бағытталған даму дейді. Мәселені қиындатпай
қарастырғанда, бірінші стратегияның негізі - ол ішкі өндірістік тауар
нарығын игеру, ал екіншінің - жергілікті бұйымдарды әлемдік нарыққа
жылжыту. Сонымен, ішке бағытталған даму, бұл өндірістік тауарлармен өзін
қамтамасыз етуді максимизациялау, ал сыртқа бағытталған – халықаралық
өндірістік еңбек бөлінісіне интеграциялау. Басқаша айтқанда, бірінші
стратегия бойынша бірінші орынға жергілікті өндіріс арқылы ішкі нарықты
қанағаттандыру және құрастыру және осыны іске асыру үшін үлкен көлемді
өндірістік комплекстер құру қажет және содан кейін экспортты құрастыру
керек. Екіншісі болса, алдыңғы орынға халықаралық мамандануды және
кооперацияны шығарады және оларды дамыту арқылы ұлттық нарықты
қанағаттандыру және құрастыруға арман етеді.
Осы екі стратегияның құрамында негізгі және маңызды орынды мемлекет
алады. Біріншіден, мемлекет индустриализацияның негізігі параметрлерін
және мақсаттарын, сонымен бірге, оларға жетудің әдістерін анықтайды.
Екіншіден, оның жүргізуі құрамына экономикалық және әлеуметтік
инфраструктураның дамуын бақылау кіреді. Үшіншіден, ол үлкен көлемді
өндірістік кәсіпкерлеікті ұйымдастырады. Төртіншіден, әлсіз жағдайда болып
отырған, ұлттық жеке кәсіпкерлікке әртүрлі көмектер көрсетеді. Бұл
көмектің берілген формасы және оның нәтижесі алынған экономикалық
стратегияға байланысты болады.
Екі модель және соған қатысты әртүрлі өндірістік даму моделдері тез
арада қалыптаспаған. Бірінші 10 – 15 жыл, отаршылдық езгіден босатылу
кезеңі, ұлттық өзін - өзі танудың жандануы, импортты алмастыруды тездеткен
болатын. Бұған себеп болған олардың өз ұлттығын, индустриялдық базаны
соның құрамына кіргізу арқасында, нығайту болды. Бірінші модельдің құлау
немесе дағдарысына және екінші модельдің пайда болуына себеп болған, ол
тез арада өсіп кеткен импортты төлеу үшін қажетті шетелдік валютаның
жетіспеуі. Осы шектегішке тез арада бейімделу мақсатында кейбір
мемлекеттер өндірістік өзін - өзі қамтамасыз етуді үлкейтті, ал басқалары
– экспорттық секторға диверсификациялауды және нығайтты, оның құрылымында
өндірістік бұйымдарды көбейтуге бағыт алды.
Бірінші немесе екінші вариантты таңдауға үлкен қысымды,
эксплуатациялау арқасында шетел валютаның келуінің көзі болған, табиғи
ресурстарға елдердің әртүрлі қамтамасыз етілуі. Соған байланысты, сыртқа
бағытталған индустриализацияның алғашқы ұстанған елдері, бұл табиғи
ресурстары аз елдер болатын. Бірақта өндірістік бұйымдар әлемдік нарығына
шығу үшін, жаңа, өнімділігі көбірек технологиялар енгізумен қоса,
әлеуметтік – экономикалық жаңартылымдар қажет болды. Сондықтан, осындай
өтудің мүмкіндігінің өзі көптеген қиындықтар тууын білуден және
мемлекеттің қажетті, бірақта беделсіз, шараларды қабылдау мүмкіндігіне
байланысты болды.
Осындай шаралар қолданудың ең анық көрінісі, ол әлсіз дамыған елдер
экономикасының ең инерті және қиын реформаланатын бөлігі ауыл шаруашылығын
модернизациялау. Ең бірінші аграрлық реформаларды, ауыл шаруашылығының
қазіргі кездегі ұйымдастыру формаларына және дамуына сай келетін, сыртқа
бағытталған өндірістік дамудың алғашқы мемлекеттері, Тайвань және Оңтүстік
Корея жасаған болатын. Біраз уақыттан кейін аграрлық жаңартылымдарда
қолайлы жетістіктерге жеткен Малазия, Тайланд және Индонезия болды. Жалпы
келгенде, парадоксальді болуына қарамастан, азық – түлік өнімдері мен ауыл
шаруашылық шикізатімен қамтамасыз етілуі, әлемдік өндірістік еңбек
бөлінісіне интеграциялау саясатын ұстанған мемлекеттерде, өндірістік өзін
- өзі ұамтамасыз ету саясаттын ұстанған елдерге қарағанда жоғары болды.
Ауыл шаруашылығындағы әсерлі жаңартылымдар және өндірістік бұйымдар
әлемдік нарығына ерте уақытта шығу бұл жай жасалған іс емес. Әрбір әлсіз
экономиканың негізгі және алдынғы саласы болып келетін – аграрлық
сферадағы модернизациялау, дамуды тоқтататын көптеген мәселелерді шешіп,
индустриализацияның күшті катализаторы болады.бұнда негізгі нәтиже, ол
соның арқасында ауыл шаруашылық өнімдерімен өзін өзі қамтамасыз еиту және
соның арқасында жетіспеген инвестициялық және аралық сұраныс тауарларын
сатып алу мүмкіндігінің ұлғаюы және ауыл шаруашылығының өнімділінің тез
арада жоғарлауында емес. Және индустриаланатын мемлекет нарық
сыйымдылығының үлкеюі мен жалпы өндірістік потенциалының жоғарлауында
емес. Бұнда ең маңыздысы, ол үлкен көлемді ауыл шаруашылық халығының даму
процессіне қатынасу және жаңа шаруашылық өмір қажеттіліктеріне
қатынасуында.
Егер аграрлық реформалардың маңыздығы мемлекеттің оларды жүргізуге
дайындығы және мүмкіндігіне байланысты болса, онда индустриализация
стратегиясын таңдауда негізгі орынды идеологиялық дайындық алады. Бір
жағынан, индустриализацияны тездетудің әдісі ретінде қарастырылған,
өндірістік бұйымдармен өзін - өзі қамтамасыз етуді жоғарлатуға бағытталған
саясат, сол кезде, әлемдік нарық реттеусіз тенденциялары алдыңдағы
қорқуды, шетелдік капитал және кәсіпкерлеікке сенімсіз көзқарас сияқты
негізде қарастырылған. Осыдан келіп мемлекеттік сектордың өндірісте
қатысуының көп көңіл бөлуі, ең алдыменен шетел капиталына.
Ал халықаралық өндірістік кооперацияға бағытталудың негізінде басқа
құндылықтар жүйесі жатыр, яғни дамуда нарықтық негізгі орында болуында
және жеке кәсіпкерлікті негіз деп алуда. Бұл мемлекеттің
индустриализацияда орнын жоққа шығармады, керісінше оның орны негізгі
болып келеді. Бірақта оның маңызы тек қана шаруашылық субьетісі ретінде
ғана емес, ал ең біріншіден тікелей табыстар алып келмейтін әлеуметтік
тауарларды құрастырушысы ретіндегі ролін алдыға қойды (қорғаныс, ұылмаспен
күресу, жеке меншікке кепілдемелер және азаматтардың жеке қорғанысы, құқық
базасын нығайту, нарық институтарын құру және дамыту, денсаулық сақтау,
білім беру және экономикалық инфраструктураның дамуына көмектесу). Басқаша
айтқанда, ол өз мойнына жеке сектор шеше алматын және өз мойнына ала
алмайтын мәселелерді алды. Бұл кестедегі ең маңызды орынды, дамыған
қоғамдарда дамудың маңызды факторы болып келетін, әлеуметтік –
экономикалық саясат алады.
Сонымен, бірінші және екінші модель негізгі параметрлер дамыған
мемлекеттерде және әлемдік нарықта экономикалық процесттер логикасына
негізделеді.
Екі стратегиялық құрылымдарда және соған байланысты индустриализация
модельдері, халықаралық экономикалық қатынасты құратын, әртүрлі
бағытталған күштер жүйесіне түбегейлі кіреді. Басқаша болған жағдайда
оларды іске асыру мүмкін болмас еді. Осы моделдер негізінде қалыптасқан
әлемдік шаруашылық қатынастары халықаралық капитал экспансиясының негізгі
бағыттарына қатысты келеді және белгілі кезде онымен ынталандырылады.
Бұндай қатынас импортты алмастырушы индустриализация кезінде өте анық
көрінеді. Әртүрлі импортты шектеуші кедергілермен және дамушы елдерде
шетел валютасының қамтамасыз етілуінің аз болуымен кездескен ТҰК, олардың
нарықтарына кіру мүмкіндігінен айырлысмас үшін, олар керекті өндірістерді
сол жерлерде салуына инвестициялар жіберді. ХЕБ – дың салааралық негізде
дамуын ынталандырған ҒТП жаңа кезеңінде, экспансияның бұл түрі
индустриализацияланатын елдерде, өздері құрған халықаралық өндіріс
комплектері құрамына кіретін, шекті маманданған өндірістер құрумен
қосымшаланған болатын.
Сонымен, екі модельде негізгі параметрлер ел ішінде және әлемде
болатын экономикалық процестер логикасына бағынады. Бұндағы айырмашылық,
яғни халықаралық өндіріс кооперацияға бағытталу өндірістік импортты
алмастыруға қарағанда, белгілі бәсекелестік мүмкіндікті қажет етеді. Осы
арқылы жалпы формада ішке және сыртқа бағытталған индустриализацияның
айырмашылығын көрсетуге болады.
Энергетикалық дағдарыстың терең проблемаларына тек ХЕБ – ке қосылу
деңгейі жоғары мемлекеттер және қатты ақша – несие саясаттын ұстанған
мемлекеттер ұшырамады. Оның ішінде экономикалық өсудің динамикасы және
сапасы бойынша экспортқа бағытталған индустриализацияны бірінші қатарлы
қабылған мемлекеттер – Сингапур, Гонконг, Тайвань және Оңтүстік Корея
кіреді және одан кейінгі кезде қосылған Индонезия, Малазия, Тайланды
мемлекеттері болды.
Шығыс Азияның жаңа индустриалды елдер (ЖИЕ), бірінші толқыны,
елдердің әлемдік нарықта шығарылатын бұйымдар экспорттың қорғау, олардың
алғашқы кездегі экспортты техникалық жағынан қарапайым, импортты алмастыру
процессі басталған, бүйымдардан тұратын. Оның негізгі бөлігін тігін және
жұмыс күшін көп қажет ететін өндеуші өндіріс салаларының бұйымдары алды.
Экспортқа табыс алып келетін және дефициті шетел валютасын табуға
мүмкіндік беретін тауарлардың барлығы шығарылды. Ал содан кейін,
индустриализацияның тереңдегені сайын, техникалық қиын және капиталды көп
қажет ететін, соның ішінде өндірістік бағыты қолданылатын тауарлар
экспорттала бастады. Оның құрамында негізгі орынды, осы мемлекеттер
құрылуы кезіңде олардың халықаралық өндірістік комплекске, ішкі салалық
еңбек бөлінісі негізінде, қосылуы арқасында, тез арада дами бастаған
өндірістік және үй шаруашылық электроника алады. Осыған ұқсас жолмен ЖИЕ
содан кейінгі ұрпақ елдері де дами жүрді, бұларға жалақы өсу негізінде
бәсекелестік мүмкіндігі төмендеген салалар ауыстырылған болатын.
Индустриализацияның қуып – жетуші типінде, ЖИЕ тәжірибесі көрсетіп
отырғандай, экспорттағы негізгі ролді әртүрлі қиын факторлар комплексіне
байланысты. Экспортты әртүрлі жолдармен қорғау көрсету арқасында,
халықаралық еңбек бөлінісінде қатысудың нығаюы индустриализацияның жалпы
горизонтарын және оның өнімділігін арттырды. Бүндай нәтижелер, сату
нарықтарын ұлғайту және өндірістік ұйымдар экспорттаушы кәсіпорындар
өндіріс масштабтары көлемдер арқасында экономиялауға мүмкіндік алуына
байланысты болды, сонымен бірге, өндіріске және жалпы экономикаға „сыртқы
әселер” деп аталатын жағдайлар пайда болуы арқасында мүмкін болды. Бұл
дегеніміз, шикізаттарды қолданудағы пайдалылықты жоғарлату, сұраныстың
жоғарлау, инветицилардың жоғарлауы және олардың өнімділігінің өсуі
тәуеділігіне негізделген қатысты артықшылықтардың динамикасын құру,
мамандану және халықаралық өндірістік кооперацияның экономикалық ұтымы
және осының арқасында шаруашылық өмірдегі өнім өндіру көлемінің өсуі.
Әлемдік экономикалық лидерлеріне жету қазіргі кездегі ғылыми –
техникалық жетістіктерсіз мүмкін емес, сондықтан индустриализацияға түскен
елдердің өндірістік өсуі кезіңде, дамыған елдерден импортты аздатпайды,
мүмкін керісінше, бұл импорт үлкейеді. Бұл тек халықаралық кооперацияның
өрістеуінен ғана емес. Дамушы елдердің аралық және инвестициялық
тауарларымен қамтамасыз етілуінің өсуіне қарамастан, оның технологиялық
баспалдақпен жоғары жылжуы және жаңа өндірістік орындарды құру осы
екеуінің импортысыз мүмкін емес. Осындай шаруашылықтың диверсификациясының
жоғары болуы және өсімінің жылдам болуы, импортқа сұранысты өсіртеді және
экспортты жедел өсіруі керектігіне алып келеді. Шынында да, үлкен
мемлекеттер, кішілерге қарағанда, өзін - өзі шаруашылық өнімдермен
қамтамасыз етудің жоғары деңгейіне жете алады. Бірақ бұл мәселені
өзгертпейді. Өткені қазіргі кездегі ғылыми – техникалық жетістіктердің
жылдам, қабатаса пайда болуы негізінде тұтынудың және өндірістің
диверсификациясының динамикасының тез болуы және көптеген тауарлардың
өмірлік циклінің өте тез болуына назар аударар болсақ. Өндірістік
қуаттарды әсерлі эксплуатациялау үшін, инвестициондық және аралық тауар
импорттын тек экспорттық түсім арқылы ғана төлеуге болмайды. Бірақта
сыртқы қаржы ресурстарының ағылып келуі, жоғарыда айтылып кеткендей,
сонында сол төлемдік баланстар шоттарында лимителеді.
Машина жасау саласы әлсіз дамыған мемлекеттерде және бұл сала жоқ
елдерде экспорттын дамуы жинақ ақшаның әсерлі инвестицияларға
конвертациясымен бірге, жалпы жинақ ақшаның мүмкіндігіне байланысты
болады. Сыртқы нарықтарға шығу жолдары жоқ болғанда, өндірістік даму,
негізінен, ішкі төлем қабілеті бар сұраныс динамикасына байланысты болады.
Ал егер бұл өндіріс негізінен тұтыну бұйымдарына болса, өсу нақты тұтыну
динамикасына байланысты болады. Осындай өндірістің (кіріс) және тұтынудың
өзара тәуелділігінің қатты болуы кезіңде, жинақ ақшалардың мүмкіндігі
қысқарады. Осыған ұқсас жағдай бұрын отарлы және тәуелді болған елдердің
ХЕБ - ке қосылғаны кезінде болды.
Қуып – жетуші индустриализациясы кезіңде экспорттық нарық дамудың,
сонымен бірге, өндірістік өсімнің шикізаттық базасы болып келеді.
Экспортты өсірудің өзі үлкен инвестицияларды қажет етуіне байланысты
(қосымша өндірістік қуаттарды құру және олардың өнімділігің жоғарлату)
индустриализацияланатын мемлекеттің экономикалық өсуді өзіндік қамтамасыз
түріне көшу, экспорт, жинақ ақша және инвестициялар арасында өзара әсер
етуі өсуінің динамикасын жалғастыруға алып келеді. ЖИЕ тәжірибесі көрсетіп
отырғандай бұндай өзара әсер ету олардың абсолютті көлемдерінің өсуі
кезіңде бола алады, және индустриализацияның үлкен бөлігінің жалғасуы
кезіңде де – ЖІӨ көлеміне қатысты бола алады. Бұның алдыңғы кезеңінде,
ұлттық жинақ ақшаның шекті болғанда, инвестициялардың ең үлкен көлемі
сыртқы көздерден қаржыландырылады. Бірақ уақыт өткеннен кейін, экспорттың
жедел өсуі арқасында, жинақ ақшалар мен инвестициялар арасындағы алшақтық
кішірейеді және, мүмкін болса, мүлдем жоқ болады.
Экспорттын тездеп дамуы жинақ ақшалар көлемін жоғарлатады және
өндіріс өнімдер импортының құрамындағы жаңа технологиялар көлемін нығайты,
капитал салымының нормасымен, бірге әсерлігін жоғарлатуға мүмкіндік берді.
Соңғы екі көрсеткіш негізінде экспортқа бағытталған индустриализацияның
пионерлері 60 ж. әлемдік дамушы елдер лидерлеріне кірді, ал содан кейін
олардан өсіп кетті. Міне, осыдан экономикалық өсудің өте жоғары
көрсеткіштері. Өсу динамикасының тұрақты және үлкен болуы жергілікті жинақ
фондының толтырған және алдыңғы қатарлы шаруашылық тәжірибеге қол
жеткізуді нығайтуға алып келген, шетел инвестициялар ағымының
ынталандыратын өте күшті көрсеткіш болды.
Экспорт, жинақ ақша және инвестицияларды келудің динамикасының
синхронизациясы, импортты және тұтынудың өсуін шектейтін, жергілікті
валюталық айырбас бағамының жүйелік төмендетуге мүмкіндік беретін
көрсеткіш болып келеді. Бұл сыртқы экономикалық позицияларды нығайтумен
бірге, сала аралық және сала ішіндегі диспропорцияларды теңестірді және
қаржылық тұрақтылыққа алып келді. Сонымен бірге, экспортты ынталандыру
үшін әртүрлі шаралар жүргізіледі, қажетті өндірістік тауарлар импорттына
жеңілдіктер, салықтық, несиелік және амортизациялық жеңілдіктер, тікелей
дотациялар, импортты алмастыру өндірістерге кедендік қорғау және т.б.
Экспорт, жинақ және инвестициялар арасындағы динамикалық қатынасты
құру және нығайту қамшы және тоқаш саясатты арқасында жүргізілді.
Экономикалық шаралар мен қоса, кей жағдайларда әкімшілік шаралар да
жүргізілді. Жалпы айтқанда, ЖИЕ экономикалық саясатты нарыққа достық
негізінде болды деп айтуға болады. Басқаша айтқанда, оңдағы мемлекеттік
көмек әсерлі және жұмыс істей алатын салаларға және өндірістік орындарға
берілген болатын. Міне, осы олардың экономикалық жетістіктерінің негізі
болды. Мемлекеттің экономикалық процестерден алшақ болуы тек Гонкогке сай
болды, бұнда бұл функцияларды ағылшын отаршылдық әкімшілі жасаған болатын.
Дамудың экспортқа бағытталған моделіне көшу арқасында үлкен Қытай
мемлекеттіде үлкен экономикалық жетістіктерге жетті. Бірақ былай
қарағанда, басқа елдерге қарағанда, оған өндірістік өзін - өзі қамтамасыз
етуді максимизациялау ең қолайлы болатын.
Экспортты динамикалық түрде өсіру өндірістің тұтыну динамикасына
тәуелділігін төмендететіп ішкі жинақ өсіруіне мүмкіндік берді. Экспорттық
өсімі негізінде қамтамасыз етілген валюталық түсімдердің өсуі
инвестициялық және аралық өндірістік тауарлар импортының шектеулерін
жеңілдетті және мүлдем алып тастады. Олардың жетіспеуі өзін - өзі
қамтамасыз етуші саясат ұстанған дамушы елдер индустриализациясын
қиындатқан. ХЕБ қатысуының нығаюының, көзге көрінбейтін, маңызды
көрсеткіші, импортты алмастырудың мүмкіндіктерін ұлғайтатын, бірақ басқа,
нығайған тауарлық негізде, ол ұлтттық нарық сыйымдылығының үлкеюі.
Сондықтан да, ЖИЕ экспортты ынталандыру шараларымен қоса
кейбір(рентабельдігі жоғары) импортты алмастырушы өндірістері дамытқан
болатын. ЖИЕ ХЕБ - ке интеграциясы аралық және ең аяғанда олардың ұлттық
нарықтарының консолидациясымен тіреледі және де бұл консолидация
жаңартылымды технологиялық негізде жүреді. Кіші өсім темптері бар елдерге
мемлекеттерге бюджеттен және ағымдағы төлем балансының дефицитін бар
болуы сай келеді. Екі дефицит және олардың инфляцияны ынталандыруы,
жинақтарды және инвестицияларды баса отырып, айырбас бағамын жоғарлатады
және бәсекелестік қабілетің төмендетеді, экспорт өндірісінің өсуін шектеп
отырады. Экономикалық жағдайдың нашарлауы және әлемдік нарықтағы
позициялардың төмендеуі жинаққа, инвестицияларға және өсуге депресивтік
әсер етеді, бұл инфляцияның жаңа ағымына алып келеді.
Басқаша айтқанда, экспортты тез дамыған елдерде, заң бойынша өсім
көлемі жоғары болады және керісінше. ХЕБ кірген өндірістің әлсіз дамуы бар
экономика өткізудің шектелген мүмкіндіктеріне және тұрақты және тез дамуға
қажетті импульстарды алуы мүмкін болмайды. Оның өндірістік құрылымында
шикізаттық өнімдер көлемі жоғары және техникалық деңгейінің төмен болуы,
сауда жағдайларын нашарлатады және ауысу амплитудасы жоғарлатады. Жай
өндірістік бұйымдар құрамында инновациялық рентаның аз болуына байланысты,
бұндай тауарларға сұраныс икемділігі жоғары болмайды, ал шикізатардың
бағасы басқа тауарға қарағанда өте тәуелді болады.
Қазіргі оңжылдықтың ортасына дейін экспортқа бағытталған
индустриализацияны ұстанған елдерде экономикалық прогресс ешқандай
кедергісіз жүріп жатыр. 1950 – 1995 ж.ж. ЖИЕ жалпы ЖІӨ 34 есе өскен, ал
жан басына шаққандағы бұл көрсеткіш – 17 есе өсті. Соған байланысты, олар
дамыған елдер құрамына кіреді.
1.2. Сауда саясатында экспортты ынталандырудың әдістері
Сонау жүз жылдан бері ішкі нарықты шетелден әкелінетін импорттан
қорғаудың сандық және жанама тарифтік емес сауда саясатының методтарымен
бірге халықаралық сауда практикасында экспортты нығайтатын, мемлекет
тарапынан ұлттық экспорттерлерге субсидиялар беру және жанама және тікелей
түрде кепілдемелер беру арқасында беріледі. Экспорттық тауарлар бағасын
төмендетуге және оның әлемдік нарықта бәсекелестігің жоғарлатуға
бағытталған қаржыландыру әртүрлі ғажайып формалар түрінде және өте күрделі
схемалар арқылы жүзеге асырылады. Экспортты қаржыландыру мемлекет
тарапынан және мемлекеттік мекемелерге ұқсас ұйымдар тарапынан және соған
байланысты жеке сектор тарапынан берілуі мүмкін.
Экспортты қаржыландыру сауда саясатының методы ретінде экспорттық-
импорттық операцияларды қаржыландыру және несиелеумен шатастырмау керек,
яғни соңғысы бұл – банктер тарапынан нақты комерциялық мәмілелер жасауға
айнымалы капиталды беруді білдіреді. Қаржыландыру сауда саясатының методы
ретінде шетел компанияларына қарсы ұлттық экспортерлерге және
өндірушілерге әртүрлі жеңілдіктер жасау. Сауда саясатының ең көп тараған
және ең қолайлы қаржылық әдістері, ол субсидиялар, несиелеу және демпинг.
Ұлттық өндірушілерді қорғау үшін үкімет тек импортты шектемей,
сонымен бірге ұлттық өндірушілердің экспортты ынталандыру шараларын
қолдануы мүмкін.
Субсидия – ұлттық өндірушілер экспорттың ынталандыру үшін және
импортты жанама түрде дискриминацилауға бағытталған мемлекет тарапынан
берілетін ақшалай төлем.
Жергілікті экспорттайтын салаларын ынталандырудың бір түрі –
экспорттық субсидиялар болып келеді, яғни экспорттерлерге мемлекет
тарапынан, қаржылық сипаттағы, тауарларды шетелге шығаруды ынталандыру
мақсатында берілетін көмек түрі. Осындай субсидиялар арқасында ұлттық
экспорттерлер шетел нарықтарында ұлттық нарықтағы бағаларға қарағанда
тауарларды төмен бағамен сатуға мүмкіндік алады. Экспорттық субсидиялар
тікелей және жанама болып екіге бөлінеді.
Тікелей – экспортерге экспорттық операциялар жасағаннан кейін, оның
шығындары мен табысы айырмасы мөлшері көлемінде берілетін тікелей ақша
соммасы. Тікелей субсидиялар бұл өндіруші сыртқы нарыққа шыққан уақытында
берілетін дотация түрі болып табылады. 60 ж. басында тікелей субсидияның
негізінен көп қолданылған сала кемелер, авияциялық құралдар және т. б.
өнімдер өндірушілерінне берілген болатын. Субсидияның бұл түрін қолдану
өте байқағыш болып келеді.
Жанама – экспортерге салық төлеудегі жеңілдіктер, сақтандыруда
қолайлы жағдай жасау, несиелерді нарықта бар процентерге қарағанда төмен
деңгеймен беру, импорттық баждарын қайтару және т. б. бүркемелі түрде
берілетін жеңілдіктер жатады.
Субсидиялар импортпен бәсекелес өндірушілерге және, сонымен бірге,
экспортқа салынатын тауар өндірушілерге берілуі мүмкін. Екі жағдайда да
субсидия өндірушілер үшін жағымсыз салық болып келеді. Өйткені ол тауар
өндірушілердің табысынан шегерілмей, ол мемлекет тарапынан төленеді.
Ішкі субсидия – мемлекет ішіндегі импортпен бәсекелес өндіріс
көздеріне бюджет тарапынан қаржыландырудын және импортқа қарсы
дискриминациялаудың ең бүркемелі түрі болып саналады.
Кіші мемлекетте тауарға ішкі сұраныс Sd, ал сұраныс - Dd тең деп
жорамалдайық. Сондай тауарға шетелден ұсыныс көлемі шектелмеген және Sw
берілген, ал бағасы Pw тең. Бұндай жағдайда тауардың ішкі өндіріс көлемі
Q1, тұтыну - Q3, сонда импорт көлемі - Q3Q1. Жергілікті, импортпен
бәсекелес, тауар өндірушілерге көмектесу мақсатында мемлекет оларға ішкі
субсидия береді. Субсия берілген тауардың бағасы субсидия көлеміне
кішірейеді және оның жергілікті өндірушілер тарапынан ұсынысы Ss қисығы
деңгейіне жылжиды. Ішкі өндіріс Q2 көлеміне үлкейеді, ал импорт Q3Q2
деңгейіне дейін төмендейді. Ішкі өнім өндіру көлемі Q2 болғанда өндіруші
өз тауары үшін Ps бағасын алады, бүл баға тұтынушы төлейтін Pw және
мемлекет тарапынан берілетін субсидия көлемі PwPs құрастырылады. Үкіметтің
субсидия төлеуге кеткен шығындары субсидияның өндірілген өнім көлеміне
көбейтіндісімен анықталады, яғни PwPs*Q2.
Суретте көрініп тұрғандай ішкі баға сауда басталғанға дейін және
субсидиялар берілгенге дейін 430 долл. тең болды. Әлемдік баға 400 долл.
бойынша сауда басталғаннан кейін мемлекет тауардың 2 данасын өндіреді, 14
данасын тұтынады және 12 данасын импорттайды. 25 долл. көлемінде субсидия
берілгенен кейін сол әлемдік баға бойынша жергілікті өндірушілер қосымша
тауардың 7 данасын өндіруге мүмкіндік алады, ал импорт 7 данаға
кішірейеді, жергілікті өндірушілерге субсидиялардың берілуі импортқа
шектеулер алып келетіні белгілі. Мемлекет субсидиялар түрінде мемлекеттік
бюджеттен 175 долл. төлейді ($25*7=$175).
Ішкі субсидия Sd
Рa=430
Ss
Ps=425 a b
Sw
Pw=400
Dd
2 7
14
Q1 Q2 Q3
Сурет 1. Ішкі субсидияның экономикалық әсері.
Субяидиялар алған кезде өндірушілер әрбір тауар данасы үшін 400 долл.
сатып алушылардан және 25 долл. үкімет тарапынан алады, барлығы 425 долл.
Өндіріс шығындарын төмендетуін ынталандыру және ұлттық тауарлар
бәсекелестік қабілетін жоғарлату үшін, импортты алмастырушы өндірістерді
субсидиялау жағдайындада, үкімет өндірушіге кішірек табыс алып келетін,
импорттын жоқ болуы кезіңде оның ішкі нарықта әрбір дана үшін алатын
табыстан төмен, табыс алуына жағдай жасайды.
Субсидиялар беру арқасында екі экономикалық әсер пайда болады.
Субсидиялардың бір бөлігі осы тауарды әсерлі ұлттық өндірушілерге
өндірушінің артығы күйінде келеді - а сегменті. Қорғаныс эффектісі b деп
аталатын, экономика үшін осы тауарды эффективті емес өндірушілердің
субсидиялар арқасында ары қарай өндіре беру арқасынды шығындардың бар
болуы. Импортпен бәсекелес тауар өндірушілеріне субсидиялар беру,
экономикалық жағынан импорттық тарифқа және квотаға қарағанда тиімді болып
келеді деп есептеледі. Тариф және квоталар ішкі бағаларды бұзуымен бірге,
оның арқасында, жоғарыда айтылып кеткен, экономиканың тұтыну эффектісі,
тұтыну артығы түрінде көрсетілген шығындар, толығымен импортаушы елге
келеді. Өндірушілерге берілген субсидия, тариф және квотаға ұқсас,
импортты шектейді, бірақ оның ұлттық экономикаға әкелетін шығындары
кішіректеу болады. Бұл шығындар қорғаныстың негативті эффектісі негізінде
ғана пайда болмайды, субсидиялар бюджет тарапынан қаржыландырылады, яғни
салықтан.
Ішкі субсидияның спецификалық жағдайы бұл импортты субсидиялау. Бұл
жағдай 90 ж. Россия және өтпелі экономикасы бар елдерде болған. Импортты
субсидиялаудың негізгі қажеттілігі бұл ұлттық валютанының айырбас
бағамының директивалық басқарудан еркін жүзбелі айырбас бағамына көшуі
болды. Соның арқасында өспелі айырбас бағамдары тез арада түсіп кетті және
көптеген тауарлар импорттын, елдің экономикалық дамуын ұстап тұрған,
тұтынушылар үшін қымбаттап кетті. Соған байланысты, үкімет импорттың бір
бөлігін, импорттерлерге импорттық субсидиялар беру арқылы, қаржыландыруға
қажет болды.
Кей жағдайларда үкімет тек, импортпен бәсекелес, экспорттық салаларға
субсидиялар беруімен бірге экспорттерлерге субсидиялар береді.
Экспорттық субсидия – ұлттық өндірушілерге шетелдік тұтынушыларға
тауарларды ұлттық нарықтағы бағадан төмен бағамен сатуға және сол арқылы
экспортты тездетуге мүмкіндік беретін сауда саясатының тарифтік емес
қаржыландыру бір түрі. Шетелден әкелінген ұсынысы Sw тең, ал осы
мемлекеттегі сұраныс - Dd тең. Бұндай жағдайда нарықтық тепе – теңдік E
нүктесінде қалыптасады – импорттаушы мемлекетте тұтынушылар Q1 тауар
көлемін Pw бағасымен сатып алады. Экспорттерлерді қолдау үшін шетел
үкіметті оларға экспорттық субсидия беруді шешеді. Экспорттық бағалардың
төмендеуі арқасында ұсыныс қисығы жылжып Ss тең болады, ал нарықтық тепе –
теңдік F нүктесінде орнайды.
Экспорттық субсидия
Sw
Pa=125 B
Pw=100 E Ss
Ps=75 F
Dd
1 1.5
Q1 Q2
Сурет 2. Экспорттық субсидияның экономикалық әсері.
Субсидиялау арқасында экспорттық баға Ps дейін төмендейді, яғни
экспорттаушы мемлекет сауда жағдайлары нашарлайды. Бірақ экспорттық
бағаның төмендейіне байланысты экспорттауға мүмкін боладын тауарлар саны
үлкейіп, Q2 қисығына дейін жылжиды. Экспорттың үлкеюіне байланысты
тауарлардың тек кіші бөлігі ғана ішкі нарыққа келеді, соның арқасында оның
ішкі бағасы Pd- ға дейін жоғарлайды. Экспорттаушы мемлекет табыс ала ма
немесе шығынға ұшырайды ма екенің анықтау үшін, оның сауда көлемінің
өсуінен алатын сауда жағдайның жақсаруы бағаның өсуін жаба ала алама,
соған байланысты. Одан басқа, субсидияны қаржыландыруға кеткен шығынды
бюджет тарапынан төлеу, яғни салық төлеушілер төлеуі керек. Бұл шығын
субсидия жасалғанан кейін әкелінген тауар көлемінің субсидия көлемінің
көбейтіндісінің санына тең (ABFD төртбұрышы).
Суретте көріп отырғандай экспорттаушы мемлекет сатады, ал импорттаушы
мемлекет сатып алады данасына 100 долл. болатын 1 млн. дананы.
Экспорттаушы мемлекет үкіметті экспорттерлерге көмектесіп, оларға әрбір
экспорттаушы тауар данасына 50 долл. тең субсидия береді. Тауардың
экспорттық бағасы 75 долл. түседі, ал экспорт көлемі 1,5 млн. данаға
көбейеді деп жорамалдайық. Субсидия кіргізгенге дейін экспорттер
экспорттан $100*1=100 млн. долл. көлемінде табыс алады. Субсидия
кіргізгенен кейін - $75*1,5 = 112,5 млн. долл., яғни бағаның төмендеуңне
қарамастан экспорттын көлемінің өсуіне байланысты оның табысы жоғары болып
отыр. Бірақ сол кезде бюджетке және салық төлеушілерге бұл субсидия $50*1
= 75 млн. долл. шығынға алып келеді.
Сауда саясатының құралдары болып келетін, импорттық тариф пен
экспортты субсидиялау арсындағы айырмашылық, ол импорттық тариф импорттық
тауарларға ішкі бағаның жоғарлауына алып келеді, ал экспорттық субсидия
экспорттық тауарлардың ішкі бағасының жоғарлауына алып келеді. Үлкен
мемлкетпен жасалған импорттық тарифі, импорттық бағаны төмендету және
импортпен бәсекелес жергілікті тауарлар ұсынысын жоғарлату арқылы, оның
сауда жағдайын жақсартады. Үлкен мемлекетпен кіргізілгшен экспорттық
субсидия керісінше әсерге алып келеді: экспорттың тауарлар бағасының
жоғарлауы және экспорттық тауарларға ішкі сұранысты төмендету арқасында
сауда жағдайлары нашарлайды. Экспортты субсидия елдің сауда жағдайларын
басқа мемлекеттерге қарағанда нашарлатады. Сауда саясатының екі
инструменті де оны қолданушы мемлекеттің ішкі бағасына және мемлекет
ішіндегі тұтыну құрылымына жаман әсер келтіреді.
Бірақ нашарлатушы (разоряющий) өсім сияқты импорттық баждар және
экспорттық субсидиялар кері болып айналуы мүмкін. Бұл, негізінен теориялық
түрде ғана бола алатын, парадоксқа ең алғаш рет Чикаго экономисті Ллойд
Метцлер назар аударған.
Метцлер парадоксы – импорттық баж импорттық тауар бағасының
төмендеуіне емес, оның жоғарлауына, егер тариф кіргізуіне байланысты оның
қатысты бағасының әлемдік нарықта төмендеуіне болса, алып келуі мүмкін.
Экспорттық субсидия экспаорттық тауарға ішкі бағаның жоғарлауына алып
келуі мүмкін, егер оның қатысты бағасы әлемдік нарықта төмендеп кетсе.
Экспорттық субсидия салық төлеушілерге қосымша шығын болуына
байланысты, оны қолдану заңдық қолдауды қажет етеді. Экспорттық
субсидияларды қолдаудың негізгі аргументеріне, олар экспорттаушы салаларда
жұмыссыздықты төмендетеді және экспорттың өсуіне байланысты төлем балансын
жақсартады жатқызыуға болады. БСҰ заңдарына сәйкес экспорттық субсидиялар
жағымсыз бәсекелестіктің бір түрі және оларға тыйым салынған.
Кей жағдайларда экспорттық субсидияларды беру экспорттық несиелеу
түрінде жүзеге асырылады.
Экспорттық несиелеу – ұлттық фирмалардың экспорттық мүмкіндіктерін
кеңейту мақсатында мемлекет тарапынан жасалатын ынталандырудың бейтарифтік
әдісі.
Экспорттық несиелеу келесідей формаларда жүргізіле алады:
- ұлттық экспортелерге демеуқаржылық несиелер – нарық мөлшерінен төмен
деңгей мөлшерінде мемлекетік банктерден ұлттық экспортерлерге берілетін
несиелер;
- шетел экпортерлерге мемлекетік несиелер, бұл кезде фирма несие берген
мемлекет кәсіпорнынан тауар алуға міндеттенеді.
- ұлттық экспортерлер экспортттық тәуекелінен сақтандыру – бұларға
коммерциялық тәуекелдерді (импортердің тауар сатып алуын төлей алмауы)
және саяси тәуекелдерді (импорттердің экспорттер алдында үкіметтің
белгісіз жасаған шаралары арқасында төлей алмауы) қарастырады.
Экспорттық несиелер келесідей болады:
- қысқа мерзімді – тұтыну тауарларын жіне шикізат экспорттың несиелеуге 1
жылдан аз мерзімге берілетін несиелер;
- орта мерзімді – 1 жылдан 5 жыл мерзіміне берілетін, машиналар және
құралдар экспорттың несиелеуге қолданылатын несиелеу;
- ұзақ мерзімді – 5 эылдан көп уақытқа берілетін, инвестициялық тауарлар
және үлкен жобалар экспорттын несиелеуге беріледі.
Экспорттық несиелер кей жағдайларда басқа мемлекеттерге сыртқы көмек
ретінде қарастырады. Несиелік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz