Мұхаммед Хайдар Дулатидың негізгі еңбегі “Тарихи-и-Рашиди”

Кіріспе
“Тарихи.и.Рашиди” орта ғасырлардағы құнды тарихи шығарма.
“Тарихи.и.Рашиди” кітабының тарихи маңызы.
Қорытынды

Орталық Азия мен оған жапсарлас елдердің ғасырдағы тарихын зерттеушілердің барлығы ұдайы Мұхаммед Хайдар Дулати жазған “Тарихи-и-Рашиди” шығармасына жүгінуі оның тарих ғылымы үшін маңызы өте зор екенінің куәсі. Мәселен, Шығыс тарихының әйгілі зерттеушісі В.В. Бартольд “Тарихи-и-Рашиди” ғасырдағы мұсылмандар тарихи әдебиетінің ең қызығарлық ескерткіші және Шығыс Түркістан тарихының ең маңызды түпнұсқаларының бірі деп атаған. Орталық Азия тарихын зерттеуші П.П. Иванов “Тарихи-и-Рашиди” – біздің ғасырлардағы Монғолстан өмірі туралы мәліметтерімізге негіз болған жалғыз дерек көзі деп жазған. Орыс шығыстанушы В.В. Велтмиянов-Зернов бұл шығарма туралы мынадай пікір айтқан: “Тарихи-и-Рашиди”, әсіресе оның екінші бөлімі, өте маңызды еңбек. Ол – былайша айтқанда, шағатайлықтардың кейінгі кездердегі тарихы бойынша жалғыз дерек көзі. Оның баяндағандардың барлығы шыншыл және айқын.
Мұхаммед Хайдар Дулати 1499 жылы Ташкентте дүниеге келіп, 1551 жылы Кашмир өлкесінің билеушісі болып тұрғанда оқыс оқиғадан түскен жарақаттан мезгілсіз қайтыс болған. Аз ғұмырында ересен іс атқарып, шексіз құрметке ие болды, мемлекет билеген хандардың орда биі, мемлекеттік кеңесшісі және әскербасы қызметін атқарды. Мемлекет билеушілері оған шексіз билік беріп, оны “ұлы сұлтандар ұрпағы”, “төре” деген лауазымдармен атаған. Ол Орталық және Оңтүстік Азия елдерінің барлығында дерлік болып, олар туралы айрықша құнды мәліметтер жазып қалдырған.
Отбасында төрт қыздан кейін әкесі Мұхаммед Хүсайын мен шешесі Хұб Нигәр ханым Аллаға жалбарынып жүріп көрген ұлы аурушаң болады. Ол үш жасқа келмей жатып шешесі Хұб Нигәр ханым Ташкентте қайтыс болды. Осыдан кейін ол ұдайы әкесінің қасында болып, әкесіне бауыр басып өседі.
Тоғыз жасқа толар – толмаста, 1508 жылы әкесінен де айырылып, панасыз жетім қалғанда басына өлім қаупі төніп, өмірідің бұралаң соқпақтарымен өкшелеп қуған жауларынан қашып құтылады. Бұхарадан жанашыр адамдарының көмегімен қашып шығып, 1509 жылы маусым айында Бадахшандағы Мырза ханға, ал одан кейін қараша айында Қабулдағы Бабыр падишахқа өзінің туған бөлесіне келіп, оның қамқорлығында болады. Бабыр падишах оның зеректігін байқап, білім мен өнерге баули бастайды, орда қызметіне де араластырады, әскери жорықтарға да қатыстырады.