Кеңес әскери қолбасшылардың естеліктеріндегі Сталинград шайқасы
Жоспар
I. Кіріспе
II. Негізгі бөлім
1.Тарау. Кеңес әскери қолбасшылардың естеліктеріндегі Сталинград шайқасы
1:1 Г.К.Жуков естеліктеріндегі Сталинград шайқасы
1:2 А.М. Василевскийдің еңбектері дерек ретінде
2. Тарау. Неміс әскери қолбасшылардың көзқарастары
2:1 В.Адам Сталинград шайқасы туралы
2:2 Э.Манштиен және оның көзқарасы
III. Қорытынды
IV. Пайдалаған әдебиеттер
I. Кіріспе
II. Негізгі бөлім
1.Тарау. Кеңес әскери қолбасшылардың естеліктеріндегі Сталинград шайқасы
1:1 Г.К.Жуков естеліктеріндегі Сталинград шайқасы
1:2 А.М. Василевскийдің еңбектері дерек ретінде
2. Тарау. Неміс әскери қолбасшылардың көзқарастары
2:1 В.Адам Сталинград шайқасы туралы
2:2 Э.Манштиен және оның көзқарасы
III. Қорытынды
IV. Пайдалаған әдебиеттер
1941 жыылы 22 маусымда фашистік Германияның әскері Кеңес Одағына басып кірді. Кеңес халқының басшылығымен Ұлы Отан соғысы жылдары даңқты істермен қаҺарман, батыр халық ретінде өзін бүкіл дүниежүзіне танытты.
Еділ жағасындағы даңқы мәңгі өшпейтін ерлік шайқас Ұлы Отан соғыс тарихында оның бір алтын беті болып енді. От жалыны екі жүз тәулік бойы лаулап жанған осы Сталинград шайқасы ең ауыр да, ең қатал да сындардың бірі болды. Азаматтықтың арайлы таңына тағы да бір серпіліс осында жасалды.
Сталинград шайқасы соғыс кезіндегі шешуші шайқастардың бірі болғандықтан, оны зерттеу біз үшін өте маңызды. Ғылыми жұмысымыздың мақсаты Сталинград шайқасына қатысқан кеңес және неміс әскери қолбасшылардың естеліктеріндегі көзқарастарын салыстырып, таңдау арқылы бұл шайқастың екінші дүниежүзілік соғыста бетбұрыс шайқас болғандығын дәлелдеу.
Сталинград шайқасы туралы көптеген ғылыми зерттеулер жазылды, әлі де болса жазылады. Бірақ шайқасқа қатысқан әскери қолбасшылардың естеліктеріне назар салсақ аудармасақ, сонау артта қалған уақытты толық суреттеуге мүмкіншілік болмайды. Олар өз естеліктерінде қаланың қирағанын, жасақтар арасында не болғанын, кезде Сталинград түбінде қаруланған еміс армиясының кері шегінгенін – достарының әңгімесінен е біреудің бұйрығымен жазған жоқ. Олар өздері көргендерін жазды. Өйткені әскери қолбасшылар майдандағы жағдайдан толық хабардар және де жауға қарсы ұйымдастырған операциялардың авторлары болатын.
Соғыс аяқталғаннан кейін Волга жағасындағы шайқасты тереңінен және жан-жақты сипатын ашып беретін әскери естеліктер жарық көрді. Атап өтетін болсақ Кеңес үкіметінің әскери қолбасшысы Маршал Жуковтың “Воспоминание и размышления”, А. М. Василевскийдің “Дело всей жизни”, Сталинград майданының әскери қолбасшысы А. И. Еременконың “В начало войны”, Дон армиясының әскери қолбасшысы К. К. Рокоссовскийдің “Великая победа на Волге” және “Солдатский долг”, В. И. Чуйковтың “Сражение века” және “В трудные дни Сталинграда”, П. И. Батовтың “В походах и боях” атты еңбектері Сталинград шайқасына қатысты негізгі дереку көздері болып табылады.
Бірақ Сталинград шайқасына қатысты еңбектерді Кеңес үкіметінің әскери қолбасшылары ғана емес, сонымен бірге неміс әскери қолбасшылары да келесі ұрпаққа мұра етіп қалдырған еңбектері жарық көрген.
Сол әскери қолбасшылардың естеліктеріндегі Сталинград шайқасына арналған ғылыми әдебиеттердің тарихамасына назар аударатын болсақ онда, ол әдебиеттерден егізгі екі бағытта жазыланын көруімізге болады. Бір тобы кеңе әскери қолбасшылардың еңбектеріндегі пікірге қосылады, яғни Сталинградшайқасын екінші дүниежүзілік соғыста бетбұрыс шайқас болды деп санаса, екінші бір топ бұл пікірге қосылмайды. Олар Сталинград шайқасын бетбұрыс шайқас деп санамайды.
Еділ жағалауында неміс әскерінің негізгі себебін көрсете отырып шындықты айқындап жазған бұрынғы әскери қолбасшы И. Видердің “Катастрофа на Волге”, В. Адамның “Трудные решение”, Л. Штейдленнің “ОтВолги до Веймара”, және бұл әскери қолбасшылардың естеліктеріне қосылмайтын неміс әскери қолбасшылардың еңбектері де бар. Олар Э. Манштейн “Утеряные победы”, Типельскрихтің “История второй мировой войны”, тағы да басқа еңбектерді атап өтуге болады.
Сталинград шайқасы халықаралық маңызы бар шайқас болып саналады. Өйткені бұл шайқас Ұлы Отан және екінші дүниежүзілік соғыстың барысында түбегейлі бетбұрысқа жетуде шешуші үлес қосып, жау бетін кері бұрды. Осы шайқаста Кеңес үкіметкі стратегиялық инициативаны толық қолға алды және соғыс соңына дейін сақтап қалған болатын. Сталинград түбіндегі шайқас тек Кеңес үкіметінің ғана емес, сонымен бірге екінші дүниежүзілік соғыста фашистердің бетін кері бұрған шайқас болып саналады.
Екінші дүниежүзілік соғыста Кеңес үкіметінің жеңісі дүниежүзілік тарихта маңызды орын алды.
Сондай-ақ дүниежүзілік соғыста бебұрыс шайқас болып саналған. Сталинград шайқасының маңызын төмендетіп көрсетуде батыс зерттеушілері өздерінің көптеген насихатты еңбектерін жариялады. Ондағы мақсаттары Сталинград шайқасының маңызды шайқас болғандығын тарих беттерінен және Халықтың есінен түбегейлі өшіріп тастауға ұмтыды.
Дүние жүзінде тарихи шындықты бұрмалаған “естеліктер” және “зерттеулер” шықты. Зерттеулерде Сталинград шайқасының маңызы былай тұрсын, тіпті ол шайқастың болғандығы туралы (факітте) де айтылмаған. Осындай еңбектер жазған авторларды атап өтетін болсақ: американдық генерал Смит, генерал Брэдли, Маршалл, Дин, британдық фельдмаршал Монтгомери және т.б. тіпті баршаға танымал “Британдық энциклопедиясында” Сталинград шайқасын қарапайым шайқас ретінде көрсеткен бір-екі сөйлем жазған. Дәл осындай жайт “Американдық энциклопедиясында” да кездеседі.
Ал кейбір авторлар өз оқырмандарын екінші дүниежүзілік соғыста бетбұрыс болып саналатын Сталинград шайқасын Кеңес үкіметі емес керісінше ағылшын –американдықтардың үшінші реиті бомбалауының арқасында жеңді деп сендіруде. Батыста ағылшын –американдықтар Сталинград түбінде гитлерлік жасақтың талқандауына қолайлы жағдайды Кеңес үкіметі жасап бергендігі туралы айтылмайды. Әсіресе Сталинград туралы шындықты бұрмалауға батыс германдықтар белсенді жұмыс атқарды. Вермахтың бұрынғы әскер қолбасшылары фельдмаршал Манштеин, генерал Бутлар, Дерр тағы басқалар Сталинград түбіндегі жеңілісті жай ғана сәтсіздік немесе өкінішті қате деп түсіндіріді. Олардың айтуынша Сталинград түбіндегі жеңіліске Гитлер және оның жолын ұстайтын аз ғана топ кінәлі деп көрсетеді. Өйткені гитлерлік қылмыстан айырылу арқылы соғыстан кейігі қабылданған соңғы шешімдерді өзгертуге тырысып бақты. Бірақ сол кездері документтер, фактілер тарихтың өзі де кеңес –неміс майданында жеңіліске ұшыраған стратегиялық операцияларды ұйымдастыруда Гитлер мен бірге, оның жоғарғы қолбасшылары, яғни Идоль, Кейтель, Манштеин т.б. көмектесіп өз ойларын қосқан болатын. Кейін Гитлердің өзін айыптау, жеңілісті сәтсіз қате деп санау арқылы кеңес үкіметіндегі әскери қобасшылардың жауды жеңе алматындығына және Қызыл Армияның батырлығына күдік келтіру еді.
Екінші дүниежүзілік соғысқа байланысты әдеби естеліктерде, ғылыми зерттеулерде, оқулықтар мен мақалаларда Кеңес үкіметінің қосқан үлесіне, шығынына күдік келтіреді.
Батысгермандық «Шпигель» журналында Германияның талқандалуының басты себебі Кеңес армиясының соқысы емес, 1944 жылы «Арденндік операцияның» сәтсіздікке ұшырауы және Батыстықтардың соққысы деп көрсеткен.
Тарихи шындық сол 1942 жылы Кеңес одағы ұйымдастырған керемет әскери операция, Ұлы Оьан соғысы және екінші дүниежүзілік соғыста шешуші шайқас болды.
Гитлерлік генералдардың 1942-1943 жж қысқы жоспарында Кеңес Одағының оңтүстік ауданында барлық майданына кенеттен шабуыл жасау арқылы Кеңес Одағын басып алып оны талқандау болатын. Дегенменде фашистік Германияның саяси және әскери қолбасшылары 1942 жылдың басында-ақ бүкіл соғыс басында КСРО-ға ұйымдастырған жоспардың сәтсіз аяқталатынын байқаған болатын. Сондықтан Кеңес Одағына жаңа жосспар ұйымдастыруға кіріскенімен фашистік Германияның басшылары өз одақтастарына 1942 жылдың жазында Москва мен Ленинградты жермен жексен етіп Қызыл Армияны талқындаймыз деп сендіруде болатын. 1942 жылдың көктемінде кеңес-неміс майданында (неміс әскері) алдыңғы құрамдағы неміс әскері үштен бір бөлігінен айырылып, бір мезгілде бірнеше бағытта соғыс жүргізу мүмкіндігінен айырылған болатын.
Сондықтан Гитлердің 1942 жылғы страттегиясындағы басты мақсат КСРО әскерінің барлығын дерлік жою және экономикалық базасынан айыру болатын. Вермахтың генералдық штабында мынадай пікір қалыптасты, егер 1942 жылы жетістіктерге жету үшін басты щабуылды Оңтүстік стратегиялық бағытта, яғни Донбас, Сталинград және Кавказды алу арқылы жеңіске жетуге болады деп пайымдады.
1942 жылы неміс-фашистік жасақтарының кезекті міндеті Вермахтың Бас қолбасшысының 1942 жылы 5 сәуір дерективасында айқындалған болатын.
“Кинстердің басқаруындағы қалған әскери-экономикалық оталықтарынын айыру”. Сондай-ақ дерективада: “Ең алдымен маңызды оперцияны жүргізу үшін Оңтүстік аудандардағы Донның батыстағы жаудың негізгі күшін ұрту арқылы Кавказдың невтік аудандарын басып алу және Кавказдың таулы жоталарынан асып өту болатын”
“Маңызды операцияға” қатысатын жасақшыларға Бас қолбасшы Донның оңтүстік және шығыс жерлерін басып алуғы қолайлы болған әрбір мүмкіндікті қодануға рұқсат берді. Тіпті Сталинградқа кіруіне тәуекел жасауларын сұрады.
Вермахтың 1942 жылғы стратегиялық жоспарында Кавказ орталықтанған маңыздыжер ретінде қаралатын, ал Сталинград стратегиялық жоспарларға жету барысында басып алу көзделді.
Операцияның қорытындысында немістер Харьков және Изюм-Барвенков аудандарындағы өз күштерін көбейтіп стратегиялық инициативаны қолға алды.
1942 жылдың 28 маусымда гитлершілер кеңес-неміс майданындағы шабуыл бағытын оңтүстік қанатқа қарай бұрды.
Неміс фашистерінің басты мақсаты Оңтүстік Кавказ екені айқындалғаннан кейін ставканың Бас қолбасшысы және әскери қолбасшылары Сталинградты маңызды стратегиялық аудандардан бірі яғни елді, оңтүстігі мен орталығын байланыстыратын бірі ретінде қарапе осы аудандардағы маңызды су және құрлық жол қатынастарын бақылауға алды. Географиялық және экономикалық жағдайына қарай Сталинградты Кеңес Одағының маршалы А. М. Василевский былай деген болатын: “Бұл аудан стратегиялық маңызға да ие”.
Кеңе үкіметі Сталинградта және оған барар жолда мықты (қорғаныс) шабуыл ұйымдастыруға кіріскен болатын. Савка шілденің 12-сінде Сталинград майданын құрды. Онда 62-ші, 63-ші жіне 64-ші құралған армия ставкадан Сталинградқа бағыт алды.
1942 жылы шілдеден КСРО-ның жоғарғы Кеңес Президиумында Сталинград облысы соғыс жағдайында деп жарияланды. Сталинградтық обком партиясы мен қалалық **** тез арада жергілікті тұрғындарды мобилизациялауға кірісті. Қысқа мерзімде халық жасақтары жаңа бөлімшелерге бөліне бастады.
1942 жылы шілденің ортасында фашистік неміс жасақтарының Сталинград облысының территориясына бастырып кіргенінде Сталинград бағытына ұсынылған кеңес жасақтары қорғаныс шептері толық аяқталмаған болатын. Сталинград шайқасы 17 шілдеде кеңес жасақтарының қиын жағдайына тап келді. Осы уақытта Сталинград ауданына шабуылдаушы 6-армияның құрамында 270 мыңға жуық адам, 400 танк және 1,2 мың әскери самолеттері болатын.
Оған қарсы тұратын кеңес жасақтарының құрамында 160-мыңға жуық адам, 2,2 мың қарумен миномет, 400 танк жіне 514 самолет бар болатын.
Гитлершілер кеңестердің күшінен басым түскенін көргеннен кейін Сталинградты өте тез арада ала алатындарына кәміл сенді.
Бірақ Сталинградтағы вермахтың дивизиясы төзімді қарсылық көрсете алатын кеңес жасақтарына тап келді. Жаудың алға жылжуы бірден тоқтап қалды. Вермахтың жоғарғы қолбасшысы Сталинградтағы кеңес жасақшылары операцияның басты мақсаты болған Кавказды неміс фашист армиясынан басып алуына кедергі болады деген күдікпен мұндағы армияны тез арада талқандауға бұйрық береді. Дегенмен Сталинградтағы кеңес жасақшыларының қарсылығын жеңу мүмкін болмады.
Вермахтың жоғары командованиесінде шілдедегі жағдайды Идоль былай деп тұжырымдады. “Кавказдың тағдыры Сталинградта шешімді” деді.
Гитлер 31-шілдеде 4-ші танк армиясын Кавказдан Сталинградқа бұруын бұйрық берді.
Сталинградқа бағытталған жау күшінің өте тез арада көбейгені соншалық: шілденің ортасына қарай 14 дивизия болса, тамыздың ортасында – 39 дивизия жиналған болатын.
Сталинград бағыты қосымшадан басты әрі шешуші шайқасқа айналды.
Әрине, бұл немістердің басты мақсаты болған Кавказдағы күші азайып қалды деген емес. Гитлершілер Сталинградта тұйыққа тіреліп қалғанымен операцияның басты мақсатына табанды түрде ұмтылды.
1942 жылы тамыздың екінші жартысында, қандай қиыншылық болса да Басты Кавказ жотасын және невтік аудандар болып саналатын Грозныймен Бакуды басып алу үшін фашистік неміс жасақтары жаңа қарумен жаңартылды. Олардың жолдарында кедергі болған Кавказдың таулы жотасы емес, керісінше Кавказды қорғаушы кеңес әскерінің батырлығы мен қаҺармандығы болатын.
1942 жылы гитлердің стратегиялық жоспарындағы Сталинград пен Кавказдв алуына Кеңес Одағынның қарулы күштерінің батырлығы жоспарды толығымен талқандады.
Қала іргесіндегі және қаладағы шайқас, орыстар ұйымдастырған контуршабуылдың нәтижесі, 6-шы неміс армиясының қоршауға түсуі және неміс әскерінің кері шегінуінің басты себебі неде болды? Сталинград шайқасының маңызы қандай? Деген сұрақтарға жауапты осы естеліктерден табуға болады.
Еділ жағасындағы даңқы мәңгі өшпейтін ерлік шайқас Ұлы Отан соғыс тарихында оның бір алтын беті болып енді. От жалыны екі жүз тәулік бойы лаулап жанған осы Сталинград шайқасы ең ауыр да, ең қатал да сындардың бірі болды. Азаматтықтың арайлы таңына тағы да бір серпіліс осында жасалды.
Сталинград шайқасы соғыс кезіндегі шешуші шайқастардың бірі болғандықтан, оны зерттеу біз үшін өте маңызды. Ғылыми жұмысымыздың мақсаты Сталинград шайқасына қатысқан кеңес және неміс әскери қолбасшылардың естеліктеріндегі көзқарастарын салыстырып, таңдау арқылы бұл шайқастың екінші дүниежүзілік соғыста бетбұрыс шайқас болғандығын дәлелдеу.
Сталинград шайқасы туралы көптеген ғылыми зерттеулер жазылды, әлі де болса жазылады. Бірақ шайқасқа қатысқан әскери қолбасшылардың естеліктеріне назар салсақ аудармасақ, сонау артта қалған уақытты толық суреттеуге мүмкіншілік болмайды. Олар өз естеліктерінде қаланың қирағанын, жасақтар арасында не болғанын, кезде Сталинград түбінде қаруланған еміс армиясының кері шегінгенін – достарының әңгімесінен е біреудің бұйрығымен жазған жоқ. Олар өздері көргендерін жазды. Өйткені әскери қолбасшылар майдандағы жағдайдан толық хабардар және де жауға қарсы ұйымдастырған операциялардың авторлары болатын.
Соғыс аяқталғаннан кейін Волга жағасындағы шайқасты тереңінен және жан-жақты сипатын ашып беретін әскери естеліктер жарық көрді. Атап өтетін болсақ Кеңес үкіметінің әскери қолбасшысы Маршал Жуковтың “Воспоминание и размышления”, А. М. Василевскийдің “Дело всей жизни”, Сталинград майданының әскери қолбасшысы А. И. Еременконың “В начало войны”, Дон армиясының әскери қолбасшысы К. К. Рокоссовскийдің “Великая победа на Волге” және “Солдатский долг”, В. И. Чуйковтың “Сражение века” және “В трудные дни Сталинграда”, П. И. Батовтың “В походах и боях” атты еңбектері Сталинград шайқасына қатысты негізгі дереку көздері болып табылады.
Бірақ Сталинград шайқасына қатысты еңбектерді Кеңес үкіметінің әскери қолбасшылары ғана емес, сонымен бірге неміс әскери қолбасшылары да келесі ұрпаққа мұра етіп қалдырған еңбектері жарық көрген.
Сол әскери қолбасшылардың естеліктеріндегі Сталинград шайқасына арналған ғылыми әдебиеттердің тарихамасына назар аударатын болсақ онда, ол әдебиеттерден егізгі екі бағытта жазыланын көруімізге болады. Бір тобы кеңе әскери қолбасшылардың еңбектеріндегі пікірге қосылады, яғни Сталинградшайқасын екінші дүниежүзілік соғыста бетбұрыс шайқас болды деп санаса, екінші бір топ бұл пікірге қосылмайды. Олар Сталинград шайқасын бетбұрыс шайқас деп санамайды.
Еділ жағалауында неміс әскерінің негізгі себебін көрсете отырып шындықты айқындап жазған бұрынғы әскери қолбасшы И. Видердің “Катастрофа на Волге”, В. Адамның “Трудные решение”, Л. Штейдленнің “ОтВолги до Веймара”, және бұл әскери қолбасшылардың естеліктеріне қосылмайтын неміс әскери қолбасшылардың еңбектері де бар. Олар Э. Манштейн “Утеряные победы”, Типельскрихтің “История второй мировой войны”, тағы да басқа еңбектерді атап өтуге болады.
Сталинград шайқасы халықаралық маңызы бар шайқас болып саналады. Өйткені бұл шайқас Ұлы Отан және екінші дүниежүзілік соғыстың барысында түбегейлі бетбұрысқа жетуде шешуші үлес қосып, жау бетін кері бұрды. Осы шайқаста Кеңес үкіметкі стратегиялық инициативаны толық қолға алды және соғыс соңына дейін сақтап қалған болатын. Сталинград түбіндегі шайқас тек Кеңес үкіметінің ғана емес, сонымен бірге екінші дүниежүзілік соғыста фашистердің бетін кері бұрған шайқас болып саналады.
Екінші дүниежүзілік соғыста Кеңес үкіметінің жеңісі дүниежүзілік тарихта маңызды орын алды.
Сондай-ақ дүниежүзілік соғыста бебұрыс шайқас болып саналған. Сталинград шайқасының маңызын төмендетіп көрсетуде батыс зерттеушілері өздерінің көптеген насихатты еңбектерін жариялады. Ондағы мақсаттары Сталинград шайқасының маңызды шайқас болғандығын тарих беттерінен және Халықтың есінен түбегейлі өшіріп тастауға ұмтыды.
Дүние жүзінде тарихи шындықты бұрмалаған “естеліктер” және “зерттеулер” шықты. Зерттеулерде Сталинград шайқасының маңызы былай тұрсын, тіпті ол шайқастың болғандығы туралы (факітте) де айтылмаған. Осындай еңбектер жазған авторларды атап өтетін болсақ: американдық генерал Смит, генерал Брэдли, Маршалл, Дин, британдық фельдмаршал Монтгомери және т.б. тіпті баршаға танымал “Британдық энциклопедиясында” Сталинград шайқасын қарапайым шайқас ретінде көрсеткен бір-екі сөйлем жазған. Дәл осындай жайт “Американдық энциклопедиясында” да кездеседі.
Ал кейбір авторлар өз оқырмандарын екінші дүниежүзілік соғыста бетбұрыс болып саналатын Сталинград шайқасын Кеңес үкіметі емес керісінше ағылшын –американдықтардың үшінші реиті бомбалауының арқасында жеңді деп сендіруде. Батыста ағылшын –американдықтар Сталинград түбінде гитлерлік жасақтың талқандауына қолайлы жағдайды Кеңес үкіметі жасап бергендігі туралы айтылмайды. Әсіресе Сталинград туралы шындықты бұрмалауға батыс германдықтар белсенді жұмыс атқарды. Вермахтың бұрынғы әскер қолбасшылары фельдмаршал Манштеин, генерал Бутлар, Дерр тағы басқалар Сталинград түбіндегі жеңілісті жай ғана сәтсіздік немесе өкінішті қате деп түсіндіріді. Олардың айтуынша Сталинград түбіндегі жеңіліске Гитлер және оның жолын ұстайтын аз ғана топ кінәлі деп көрсетеді. Өйткені гитлерлік қылмыстан айырылу арқылы соғыстан кейігі қабылданған соңғы шешімдерді өзгертуге тырысып бақты. Бірақ сол кездері документтер, фактілер тарихтың өзі де кеңес –неміс майданында жеңіліске ұшыраған стратегиялық операцияларды ұйымдастыруда Гитлер мен бірге, оның жоғарғы қолбасшылары, яғни Идоль, Кейтель, Манштеин т.б. көмектесіп өз ойларын қосқан болатын. Кейін Гитлердің өзін айыптау, жеңілісті сәтсіз қате деп санау арқылы кеңес үкіметіндегі әскери қобасшылардың жауды жеңе алматындығына және Қызыл Армияның батырлығына күдік келтіру еді.
Екінші дүниежүзілік соғысқа байланысты әдеби естеліктерде, ғылыми зерттеулерде, оқулықтар мен мақалаларда Кеңес үкіметінің қосқан үлесіне, шығынына күдік келтіреді.
Батысгермандық «Шпигель» журналында Германияның талқандалуының басты себебі Кеңес армиясының соқысы емес, 1944 жылы «Арденндік операцияның» сәтсіздікке ұшырауы және Батыстықтардың соққысы деп көрсеткен.
Тарихи шындық сол 1942 жылы Кеңес одағы ұйымдастырған керемет әскери операция, Ұлы Оьан соғысы және екінші дүниежүзілік соғыста шешуші шайқас болды.
Гитлерлік генералдардың 1942-1943 жж қысқы жоспарында Кеңес Одағының оңтүстік ауданында барлық майданына кенеттен шабуыл жасау арқылы Кеңес Одағын басып алып оны талқандау болатын. Дегенменде фашистік Германияның саяси және әскери қолбасшылары 1942 жылдың басында-ақ бүкіл соғыс басында КСРО-ға ұйымдастырған жоспардың сәтсіз аяқталатынын байқаған болатын. Сондықтан Кеңес Одағына жаңа жосспар ұйымдастыруға кіріскенімен фашистік Германияның басшылары өз одақтастарына 1942 жылдың жазында Москва мен Ленинградты жермен жексен етіп Қызыл Армияны талқындаймыз деп сендіруде болатын. 1942 жылдың көктемінде кеңес-неміс майданында (неміс әскері) алдыңғы құрамдағы неміс әскері үштен бір бөлігінен айырылып, бір мезгілде бірнеше бағытта соғыс жүргізу мүмкіндігінен айырылған болатын.
Сондықтан Гитлердің 1942 жылғы страттегиясындағы басты мақсат КСРО әскерінің барлығын дерлік жою және экономикалық базасынан айыру болатын. Вермахтың генералдық штабында мынадай пікір қалыптасты, егер 1942 жылы жетістіктерге жету үшін басты щабуылды Оңтүстік стратегиялық бағытта, яғни Донбас, Сталинград және Кавказды алу арқылы жеңіске жетуге болады деп пайымдады.
1942 жылы неміс-фашистік жасақтарының кезекті міндеті Вермахтың Бас қолбасшысының 1942 жылы 5 сәуір дерективасында айқындалған болатын.
“Кинстердің басқаруындағы қалған әскери-экономикалық оталықтарынын айыру”. Сондай-ақ дерективада: “Ең алдымен маңызды оперцияны жүргізу үшін Оңтүстік аудандардағы Донның батыстағы жаудың негізгі күшін ұрту арқылы Кавказдың невтік аудандарын басып алу және Кавказдың таулы жоталарынан асып өту болатын”
“Маңызды операцияға” қатысатын жасақшыларға Бас қолбасшы Донның оңтүстік және шығыс жерлерін басып алуғы қолайлы болған әрбір мүмкіндікті қодануға рұқсат берді. Тіпті Сталинградқа кіруіне тәуекел жасауларын сұрады.
Вермахтың 1942 жылғы стратегиялық жоспарында Кавказ орталықтанған маңыздыжер ретінде қаралатын, ал Сталинград стратегиялық жоспарларға жету барысында басып алу көзделді.
Операцияның қорытындысында немістер Харьков және Изюм-Барвенков аудандарындағы өз күштерін көбейтіп стратегиялық инициативаны қолға алды.
1942 жылдың 28 маусымда гитлершілер кеңес-неміс майданындағы шабуыл бағытын оңтүстік қанатқа қарай бұрды.
Неміс фашистерінің басты мақсаты Оңтүстік Кавказ екені айқындалғаннан кейін ставканың Бас қолбасшысы және әскери қолбасшылары Сталинградты маңызды стратегиялық аудандардан бірі яғни елді, оңтүстігі мен орталығын байланыстыратын бірі ретінде қарапе осы аудандардағы маңызды су және құрлық жол қатынастарын бақылауға алды. Географиялық және экономикалық жағдайына қарай Сталинградты Кеңес Одағының маршалы А. М. Василевский былай деген болатын: “Бұл аудан стратегиялық маңызға да ие”.
Кеңе үкіметі Сталинградта және оған барар жолда мықты (қорғаныс) шабуыл ұйымдастыруға кіріскен болатын. Савка шілденің 12-сінде Сталинград майданын құрды. Онда 62-ші, 63-ші жіне 64-ші құралған армия ставкадан Сталинградқа бағыт алды.
1942 жылы шілдеден КСРО-ның жоғарғы Кеңес Президиумында Сталинград облысы соғыс жағдайында деп жарияланды. Сталинградтық обком партиясы мен қалалық **** тез арада жергілікті тұрғындарды мобилизациялауға кірісті. Қысқа мерзімде халық жасақтары жаңа бөлімшелерге бөліне бастады.
1942 жылы шілденің ортасында фашистік неміс жасақтарының Сталинград облысының территориясына бастырып кіргенінде Сталинград бағытына ұсынылған кеңес жасақтары қорғаныс шептері толық аяқталмаған болатын. Сталинград шайқасы 17 шілдеде кеңес жасақтарының қиын жағдайына тап келді. Осы уақытта Сталинград ауданына шабуылдаушы 6-армияның құрамында 270 мыңға жуық адам, 400 танк және 1,2 мың әскери самолеттері болатын.
Оған қарсы тұратын кеңес жасақтарының құрамында 160-мыңға жуық адам, 2,2 мың қарумен миномет, 400 танк жіне 514 самолет бар болатын.
Гитлершілер кеңестердің күшінен басым түскенін көргеннен кейін Сталинградты өте тез арада ала алатындарына кәміл сенді.
Бірақ Сталинградтағы вермахтың дивизиясы төзімді қарсылық көрсете алатын кеңес жасақтарына тап келді. Жаудың алға жылжуы бірден тоқтап қалды. Вермахтың жоғарғы қолбасшысы Сталинградтағы кеңес жасақшылары операцияның басты мақсаты болған Кавказды неміс фашист армиясынан басып алуына кедергі болады деген күдікпен мұндағы армияны тез арада талқандауға бұйрық береді. Дегенмен Сталинградтағы кеңес жасақшыларының қарсылығын жеңу мүмкін болмады.
Вермахтың жоғары командованиесінде шілдедегі жағдайды Идоль былай деп тұжырымдады. “Кавказдың тағдыры Сталинградта шешімді” деді.
Гитлер 31-шілдеде 4-ші танк армиясын Кавказдан Сталинградқа бұруын бұйрық берді.
Сталинградқа бағытталған жау күшінің өте тез арада көбейгені соншалық: шілденің ортасына қарай 14 дивизия болса, тамыздың ортасында – 39 дивизия жиналған болатын.
Сталинград бағыты қосымшадан басты әрі шешуші шайқасқа айналды.
Әрине, бұл немістердің басты мақсаты болған Кавказдағы күші азайып қалды деген емес. Гитлершілер Сталинградта тұйыққа тіреліп қалғанымен операцияның басты мақсатына табанды түрде ұмтылды.
1942 жылы тамыздың екінші жартысында, қандай қиыншылық болса да Басты Кавказ жотасын және невтік аудандар болып саналатын Грозныймен Бакуды басып алу үшін фашистік неміс жасақтары жаңа қарумен жаңартылды. Олардың жолдарында кедергі болған Кавказдың таулы жотасы емес, керісінше Кавказды қорғаушы кеңес әскерінің батырлығы мен қаҺармандығы болатын.
1942 жылы гитлердің стратегиялық жоспарындағы Сталинград пен Кавказдв алуына Кеңес Одағынның қарулы күштерінің батырлығы жоспарды толығымен талқандады.
Қала іргесіндегі және қаладағы шайқас, орыстар ұйымдастырған контуршабуылдың нәтижесі, 6-шы неміс армиясының қоршауға түсуі және неміс әскерінің кері шегінуінің басты себебі неде болды? Сталинград шайқасының маңызы қандай? Деген сұрақтарға жауапты осы естеліктерден табуға болады.
Пайдаланған әдебиетттер
1.Г.К. Жуков “Воспаминания и размышления” М:-1990
2.А.М. Василевский “Дело всей жизни” М:-1988
3.К.К Рокоссовский “Солдатский долг” М:-1968
4.В.И. Чуйков “От Сталинграда до Берлина” М:-1985
5. П.И.Батов “В походах и боях” М:-1984
6. В. Адам “Трудное решение” М:-1972
7. Э. Манштейн “Потерянные победы” М:-2004
8.. Л. Штейдле “От Волги до Веймара”М:-1973
9. Н. Яковлев “19 ноября 1942” М:-1979
10.В.П. Калинкин “Сталинградская битва, ее этапы и значение ”
Алматы:-1993
11. История великой отечественый войны Советвкого союза
1941-1945 М:-1965
12. Великая Отечественная война Советского союза М:-1970
13. К.К.Рокоссовский “Великая победа на Волге”М:-1965
1.Г.К. Жуков “Воспаминания и размышления” М:-1990
2.А.М. Василевский “Дело всей жизни” М:-1988
3.К.К Рокоссовский “Солдатский долг” М:-1968
4.В.И. Чуйков “От Сталинграда до Берлина” М:-1985
5. П.И.Батов “В походах и боях” М:-1984
6. В. Адам “Трудное решение” М:-1972
7. Э. Манштейн “Потерянные победы” М:-2004
8.. Л. Штейдле “От Волги до Веймара”М:-1973
9. Н. Яковлев “19 ноября 1942” М:-1979
10.В.П. Калинкин “Сталинградская битва, ее этапы и значение ”
Алматы:-1993
11. История великой отечественый войны Советвкого союза
1941-1945 М:-1965
12. Великая Отечественная война Советского союза М:-1970
13. К.К.Рокоссовский “Великая победа на Волге”М:-1965
Жоспар
I. Кіріспе
II. Негізгі бөлім
1.Тарау. Кеңес әскери қолбасшылардың естеліктеріндегі Сталинград
шайқасы
1:1 Г.К.Жуков естеліктеріндегі Сталинград шайқасы
1:2 А.М. Василевскийдің еңбектері дерек ретінде
2. Тарау. Неміс әскери қолбасшылардың көзқарастары
2:1 В.Адам Сталинград шайқасы туралы
2:2 Э.Манштиен және оның көзқарасы
III. Қорытынды
IV. Пайдалаған әдебиеттер
Кіріспе
1941 жыылы 22 маусымда фашистік Германияның әскері Кеңес Одағына
басып кірді. Кеңес халқының басшылығымен Ұлы Отан соғысы жылдары
даңқты істермен қаҺарман, батыр халық ретінде өзін бүкіл дүниежүзіне
танытты.
Еділ жағасындағы даңқы мәңгі өшпейтін ерлік шайқас Ұлы Отан
соғыс тарихында оның бір алтын беті болып енді. От жалыны екі жүз
тәулік бойы лаулап жанған осы Сталинград шайқасы ең ауыр да, ең қатал
да сындардың бірі болды. Азаматтықтың арайлы таңына тағы да бір
серпіліс осында жасалды.
Сталинград шайқасы соғыс кезіндегі шешуші шайқастардың бірі
болғандықтан, оны зерттеу біз үшін өте маңызды. Ғылыми жұмысымыздың
мақсаты Сталинград шайқасына қатысқан кеңес және неміс әскери
қолбасшылардың естеліктеріндегі көзқарастарын салыстырып, таңдау
арқылы бұл шайқастың екінші дүниежүзілік соғыста бетбұрыс шайқас
болғандығын дәлелдеу.
Сталинград шайқасы туралы көптеген ғылыми зерттеулер жазылды,
әлі де болса жазылады. Бірақ шайқасқа қатысқан әскери қолбасшылардың
естеліктеріне назар салсақ аудармасақ, сонау артта қалған уақытты
толық суреттеуге мүмкіншілік болмайды. Олар өз естеліктерінде қаланың
қирағанын, жасақтар арасында не болғанын, кезде Сталинград түбінде
қаруланған еміс армиясының кері шегінгенін – достарының әңгімесінен е
біреудің бұйрығымен жазған жоқ. Олар өздері көргендерін жазды. Өйткені
әскери қолбасшылар майдандағы жағдайдан толық хабардар және де жауға
қарсы ұйымдастырған операциялардың авторлары болатын.
Соғыс аяқталғаннан кейін Волга жағасындағы шайқасты тереңінен
және жан-жақты сипатын ашып беретін әскери естеліктер жарық көрді.
Атап өтетін болсақ Кеңес үкіметінің әскери қолбасшысы Маршал Жуковтың
“Воспоминание и размышления”, А. М. Василевскийдің “Дело всей жизни”,
Сталинград майданының әскери қолбасшысы А. И. Еременконың “В начало
войны”, Дон армиясының әскери қолбасшысы К. К. Рокоссовскийдің
“Великая победа на Волге” және “Солдатский долг”, В. И. Чуйковтың
“Сражение века” және “В трудные дни Сталинграда”, П. И. Батовтың “В
походах и боях” атты еңбектері Сталинград шайқасына қатысты негізгі
дереку көздері болып табылады.
Бірақ Сталинград шайқасына қатысты еңбектерді Кеңес үкіметінің
әскери қолбасшылары ғана емес, сонымен бірге неміс әскери
қолбасшылары да келесі ұрпаққа мұра етіп қалдырған еңбектері жарық
көрген.
Сол әскери қолбасшылардың естеліктеріндегі Сталинград шайқасына
арналған ғылыми әдебиеттердің тарихамасына назар аударатын болсақ
онда, ол әдебиеттерден егізгі екі бағытта жазыланын көруімізге болады.
Бір тобы кеңе әскери қолбасшылардың еңбектеріндегі пікірге қосылады,
яғни Сталинградшайқасын екінші дүниежүзілік соғыста бетбұрыс шайқас
болды деп санаса, екінші бір топ бұл пікірге қосылмайды. Олар
Сталинград шайқасын бетбұрыс шайқас деп санамайды.
Еділ жағалауында неміс әскерінің негізгі себебін көрсете отырып
шындықты айқындап жазған бұрынғы әскери қолбасшы И. Видердің
“Катастрофа на Волге”, В. Адамның “Трудные решение”, Л. Штейдленнің
“ОтВолги до Веймара”, және бұл әскери қолбасшылардың естеліктеріне
қосылмайтын неміс әскери қолбасшылардың еңбектері де бар. Олар Э.
Манштейн “Утеряные победы”, Типельскрихтің “История второй мировой
войны”, тағы да басқа еңбектерді атап өтуге болады.
Сталинград шайқасы халықаралық маңызы бар шайқас болып саналады.
Өйткені бұл шайқас Ұлы Отан және екінші дүниежүзілік соғыстың
барысында түбегейлі бетбұрысқа жетуде шешуші үлес қосып, жау бетін
кері бұрды. Осы шайқаста Кеңес үкіметкі стратегиялық инициативаны
толық қолға алды және соғыс соңына дейін сақтап қалған болатын.
Сталинград түбіндегі шайқас тек Кеңес үкіметінің ғана емес, сонымен
бірге екінші дүниежүзілік соғыста фашистердің бетін кері бұрған шайқас
болып саналады.
Екінші дүниежүзілік соғыста Кеңес үкіметінің жеңісі
дүниежүзілік тарихта маңызды орын алды.
Сондай-ақ дүниежүзілік соғыста бебұрыс шайқас болып саналған.
Сталинград шайқасының маңызын төмендетіп көрсетуде батыс зерттеушілері
өздерінің көптеген насихатты еңбектерін жариялады. Ондағы мақсаттары
Сталинград шайқасының маңызды шайқас болғандығын тарих беттерінен
және Халықтың есінен түбегейлі өшіріп тастауға ұмтыды.
Дүние жүзінде тарихи шындықты бұрмалаған “естеліктер” және
“зерттеулер” шықты. Зерттеулерде Сталинград шайқасының маңызы былай
тұрсын, тіпті ол шайқастың болғандығы туралы (факітте) де айтылмаған.
Осындай еңбектер жазған авторларды атап өтетін болсақ: американдық
генерал Смит, генерал Брэдли, Маршалл, Дин, британдық фельдмаршал
Монтгомери және т.б. тіпті баршаға танымал “Британдық
энциклопедиясында” Сталинград шайқасын қарапайым шайқас ретінде
көрсеткен бір-екі сөйлем жазған. Дәл осындай жайт “Американдық
энциклопедиясында” да кездеседі.
Ал кейбір авторлар өз оқырмандарын екінші дүниежүзілік соғыста
бетбұрыс болып саналатын Сталинград шайқасын Кеңес үкіметі емес
керісінше ағылшын –американдықтардың үшінші реиті бомбалауының
арқасында жеңді деп сендіруде. Батыста ағылшын –американдықтар
Сталинград түбінде гитлерлік жасақтың талқандауына қолайлы жағдайды
Кеңес үкіметі жасап бергендігі туралы айтылмайды. Әсіресе
Сталинград туралы шындықты бұрмалауға батыс германдықтар белсенді
жұмыс атқарды. Вермахтың бұрынғы әскер қолбасшылары фельдмаршал
Манштеин, генерал Бутлар, Дерр тағы басқалар Сталинград түбіндегі
жеңілісті жай ғана сәтсіздік немесе өкінішті қате деп түсіндіріді.
Олардың айтуынша Сталинград түбіндегі жеңіліске Гитлер және оның
жолын ұстайтын аз ғана топ кінәлі деп көрсетеді. Өйткені гитлерлік
қылмыстан айырылу арқылы соғыстан кейігі қабылданған соңғы
шешімдерді өзгертуге тырысып бақты. Бірақ сол кездері документтер,
фактілер тарихтың өзі де кеңес –неміс майданында жеңіліске ұшыраған
стратегиялық операцияларды ұйымдастыруда Гитлер мен бірге, оның
жоғарғы қолбасшылары, яғни Идоль, Кейтель, Манштеин т.б. көмектесіп
өз ойларын қосқан болатын. Кейін Гитлердің өзін айыптау, жеңілісті
сәтсіз қате деп санау арқылы кеңес үкіметіндегі әскери қобасшылардың
жауды жеңе алматындығына және Қызыл Армияның батырлығына күдік
келтіру еді.
Екінші дүниежүзілік соғысқа байланысты әдеби естеліктерде,
ғылыми зерттеулерде, оқулықтар мен мақалаларда Кеңес үкіметінің
қосқан үлесіне, шығынына күдік келтіреді.
Батысгермандық Шпигель журналында Германияның талқандалуының
басты себебі Кеңес армиясының соқысы емес, 1944 жылы Арденндік
операцияның сәтсіздікке ұшырауы және Батыстықтардың соққысы деп
көрсеткен.
Тарихи шындық сол 1942 жылы Кеңес одағы ұйымдастырған керемет
әскери операция, Ұлы Оьан соғысы және екінші дүниежүзілік соғыста
шешуші шайқас болды.
Гитлерлік генералдардың 1942-1943 жж қысқы жоспарында Кеңес
Одағының оңтүстік ауданында барлық майданына кенеттен шабуыл жасау
арқылы Кеңес Одағын басып алып оны талқандау болатын. Дегенменде
фашистік Германияның саяси және әскери қолбасшылары 1942 жылдың
басында-ақ бүкіл соғыс басында КСРО-ға ұйымдастырған жоспардың сәтсіз
аяқталатынын байқаған болатын. Сондықтан Кеңес Одағына жаңа жосспар
ұйымдастыруға кіріскенімен фашистік Германияның басшылары өз
одақтастарына 1942 жылдың жазында Москва мен Ленинградты жермен жексен
етіп Қызыл Армияны талқындаймыз деп сендіруде болатын. 1942 жылдың
көктемінде кеңес-неміс майданында (неміс әскері) алдыңғы құрамдағы
неміс әскері үштен бір бөлігінен айырылып, бір мезгілде бірнеше
бағытта соғыс жүргізу мүмкіндігінен айырылған болатын.
Сондықтан Гитлердің 1942 жылғы страттегиясындағы басты мақсат
КСРО әскерінің барлығын дерлік жою және экономикалық базасынан
айыру болатын. Вермахтың генералдық штабында мынадай пікір қалыптасты,
егер 1942 жылы жетістіктерге жету үшін басты щабуылды Оңтүстік
стратегиялық бағытта, яғни Донбас, Сталинград және Кавказды алу арқылы
жеңіске жетуге болады деп пайымдады.
1942 жылы неміс-фашистік жасақтарының кезекті міндеті Вермахтың
Бас қолбасшысының 1942 жылы 5 сәуір дерективасында айқындалған
болатын.
“Кинстердің басқаруындағы қалған әскери-экономикалық
оталықтарынын айыру”. Сондай-ақ дерективада: “Ең алдымен маңызды
оперцияны жүргізу үшін Оңтүстік аудандардағы Донның батыстағы жаудың
негізгі күшін ұрту арқылы Кавказдың невтік аудандарын басып алу және
Кавказдың таулы жоталарынан асып өту болатын”
“Маңызды операцияға” қатысатын жасақшыларға Бас қолбасшы Донның
оңтүстік және шығыс жерлерін басып алуғы қолайлы болған әрбір
мүмкіндікті қодануға рұқсат берді. Тіпті Сталинградқа кіруіне тәуекел
жасауларын сұрады.
Вермахтың 1942 жылғы стратегиялық жоспарында Кавказ
орталықтанған маңыздыжер ретінде қаралатын, ал Сталинград
стратегиялық жоспарларға жету барысында басып алу көзделді.
Операцияның қорытындысында немістер Харьков және Изюм-Барвенков
аудандарындағы өз күштерін көбейтіп стратегиялық инициативаны қолға
алды.
1942 жылдың 28 маусымда гитлершілер кеңес-неміс майданындағы
шабуыл бағытын оңтүстік қанатқа қарай бұрды.
Неміс фашистерінің басты мақсаты Оңтүстік Кавказ екені
айқындалғаннан кейін ставканың Бас қолбасшысы және әскери қолбасшылары
Сталинградты маңызды стратегиялық аудандардан бірі яғни елді,
оңтүстігі мен орталығын байланыстыратын бірі ретінде қарапе осы
аудандардағы маңызды су және құрлық жол қатынастарын бақылауға алды.
Географиялық және экономикалық жағдайына қарай Сталинградты Кеңес
Одағының маршалы А. М. Василевский былай деген болатын: “Бұл аудан
стратегиялық маңызға да ие”.
Кеңе үкіметі Сталинградта және оған барар жолда мықты
(қорғаныс) шабуыл ұйымдастыруға кіріскен болатын. Савка шілденің 12-
сінде Сталинград майданын құрды. Онда 62-ші, 63-ші жіне 64-ші құралған
армия ставкадан Сталинградқа бағыт алды.
1942 жылы шілдеден КСРО-ның жоғарғы Кеңес Президиумында
Сталинград облысы соғыс жағдайында деп жарияланды. Сталинградтық обком
партиясы мен қалалық **** тез арада жергілікті тұрғындарды
мобилизациялауға кірісті. Қысқа мерзімде халық жасақтары жаңа
бөлімшелерге бөліне бастады.
1942 жылы шілденің ортасында фашистік неміс жасақтарының
Сталинград облысының территориясына бастырып кіргенінде Сталинград
бағытына ұсынылған кеңес жасақтары қорғаныс шептері толық аяқталмаған
болатын. Сталинград шайқасы 17 шілдеде кеңес жасақтарының қиын
жағдайына тап келді. Осы уақытта Сталинград ауданына шабуылдаушы 6-
армияның құрамында 270 мыңға жуық адам, 400 танк және 1,2 мың әскери
самолеттері болатын.
Оған қарсы тұратын кеңес жасақтарының құрамында 160-мыңға жуық
адам, 2,2 мың қарумен миномет, 400 танк жіне 514 самолет бар болатын.
Гитлершілер кеңестердің күшінен басым түскенін көргеннен кейін
Сталинградты өте тез арада ала алатындарына кәміл сенді.
Бірақ Сталинградтағы вермахтың дивизиясы төзімді қарсылық
көрсете алатын кеңес жасақтарына тап келді. Жаудың алға жылжуы бірден
тоқтап қалды. Вермахтың жоғарғы қолбасшысы Сталинградтағы кеңес
жасақшылары операцияның басты мақсаты болған Кавказды неміс фашист
армиясынан басып алуына кедергі болады деген күдікпен мұндағы армияны
тез арада талқандауға бұйрық береді. Дегенмен Сталинградтағы кеңес
жасақшыларының қарсылығын жеңу мүмкін болмады.
Вермахтың жоғары командованиесінде шілдедегі жағдайды Идоль
былай деп тұжырымдады. “Кавказдың тағдыры Сталинградта шешімді” деді.
Гитлер 31-шілдеде 4-ші танк армиясын Кавказдан Сталинградқа
бұруын бұйрық берді.
Сталинградқа бағытталған жау күшінің өте тез арада көбейгені
соншалық: шілденің ортасына қарай 14 дивизия болса, тамыздың ортасында
– 39 дивизия жиналған болатын.
Сталинград бағыты қосымшадан басты әрі шешуші шайқасқа айналды.
Әрине, бұл немістердің басты мақсаты болған Кавказдағы күші
азайып қалды деген емес. Гитлершілер Сталинградта тұйыққа тіреліп
қалғанымен операцияның басты мақсатына табанды түрде ұмтылды.
1942 жылы тамыздың екінші жартысында, қандай қиыншылық болса да
Басты Кавказ жотасын және невтік аудандар болып саналатын Грозныймен
Бакуды басып алу үшін фашистік неміс жасақтары жаңа қарумен
жаңартылды. Олардың жолдарында кедергі болған Кавказдың таулы жотасы
емес, керісінше Кавказды қорғаушы кеңес әскерінің батырлығы мен
қаҺармандығы болатын.
1942 жылы гитлердің стратегиялық жоспарындағы Сталинград пен
Кавказдв алуына Кеңес Одағынның қарулы күштерінің батырлығы жоспарды
толығымен талқандады.
Қала іргесіндегі және қаладағы шайқас, орыстар ұйымдастырған
контуршабуылдың нәтижесі, 6-шы неміс армиясының қоршауға түсуі және
неміс әскерінің кері шегінуінің басты себебі неде болды? Сталинград
шайқасының маңызы қандай? Деген сұрақтарға жауапты осы естеліктерден
табуға болады.
I Тарау
Кеңес әскери қолбасшылардың естеліктеріндегі Сталинград шайқасы
Негізгі әскери қолбасшылардың бірі Г.К. Жуков пен А.М.
Василевскийдің еңбектеріндегі Сталинград шайқасына қатысты
тарауларына назар аударсақ.
1942 жылы қазан айында неміс командованиесі Шығыс майданда
стратегиялық қорғанысқа өтуге мәжбүр болды. Гитлерлік жасақ осы
уақытта үлкен шығынға ұшырауы қарсы шабуылға шығуына кедергі болды.
Бұл Кеңес Одағына қарсы соғыстағы жоспарының екінші кезеңінің
сәтсіздіке ұшырауының белгісі еді.Неміс командованиесі өз жасақтарының
1943 жылы соғыста толық жеңіске жетуі үшін жағдай жасауларын талап
етті.
Неміс командованиксінің талабы бұл кездегі қиын жағдайды немен
анықтауға болады?
Бір жағынан стратегиялық мақсаттың аяқталмауы, 1941 жылғы
сияқты жасақтың Қара теңізден Солтүстік Кавказ арқылы Сталинград , Дон
және Баранцева теңізіне дейін созылуы, майданда стратегиялық резервтің
болмауы, жасақтар мен халық арасында саяси – моральдық жағдайдың
күрт түсуі . Сондай-ақ Кеңес үкіметінің экономикалық және соғыс
қиыншылықтарын жеңіп шығуы.
1942 жылы қараша айының басында немістер кеңес –неміс майданында
266 дивизия оның құрамында 6,2 миллионға жуық адам есептелінген және
70 мың қару мен минометтер, 6600 танкілер мен зенит зеңбіректері,
3500 соғыс самолеті және 194 соғыс кораблі болатын.
Осы уақытта Кеңес одағының әрекеттегі армия құрамында 6,1
миллион адам , 72,5 қару мен миномет , 6014 танкілер , 3088 соғыс
самолеттері бар еді.
Ставкада осы кезде стратегиялық резервтерде 25 дивизия, 13
танктік және механикаланған корпус, жеті бөлек атқыш бригада
жинақталған еді.
1942 жылы 14 қазанда немістердің құрлықтағы әскеріне арналған
№1 бұйрығында былай делінген.
“ Орыстардың өздері соңғы шайқаста айтарлықтай әлсіреген және
1942-1943 жылдың қысында өткен қыстағыдай үлкен күшке ие бола алмайды
делінген.
Бірақ бұл ондай емес еді.
Орыс жасақтарының 1942 жылғы жазғы және күзгі батыс бағыттағы
немістердің “Центр” армиясына қарсы шабуылы белсенді жүрді. Ставканың
есептеуінше жауды адастыру керек болды. Өйткені жау орыстардың
контуршабуылына дайындығын Сталинградта жинақтап жатқанын білмеу керек
еді. Сондықтан Гитлерлік коалиция үлкен күшті батыс майданында
шоғырландыра бастады. Велики Лук жеріне Ленинградтан танктік және
әскери дивизия жөнелтілген болатын. Германия мен Франциядан келген
жеті дивизия Витебск және Смоленск аудандарына бағытталған еді.
Воронеж бен Жиздерден Ярцева және Рословл аудандарына екі танктік
дивизия жөнелтілді. Соңында, қараша айының басында “Центр” армиясының
12 дивизиясы әр жерлерге жіберілген болатын.
Неміс разведкаларының қаншалықты нашар жұмыс істегені
Сталинград түбіндегі контуршабуылға дайындықты айта алмады. Онда 11
армия және басқа танктік, механикаланған ковалерлік корпустар мен
бригадалар болды. 13,5 мың қару-жарақ пен минометтер, 1000 нан аса
зенит зеңбірегі, 115 артилериялық дивизия, 900ге жуық танк, 1115
самолеттр болды.
Соғыс аяқталғаннан кейін бұрынғы неміс – фашистік армияның
әскери қолбасшысы Иодль Паулюстың сол жақ қанаттағы кеңестердің
дайындығын әшкерлей алмадық делінген.
“Бұл ауданда орыстардың күштері туралы бізде мүлде хабар
болмады. Алдын бұл жерлерде ештеңе болмайтын, бірден шешуші маңызы
бар үлкен күшті соққы берді.”
Контуршабуылға дейінгі оңтүстікте Сталинградтық жағдай келесідей
болатын. Орталық Дон аудандарында, Сталинградта және Сарпинск
өзендерде “Б” армиясының негізгі күші әрекетте болатын. Нақтырақ
айтсақ 8-италян, 3және 4 румын армиясы және 6 және 4 танктік неміс
армисы болатын. Орта есеппен дивизия 15-20 км-ге келетін.
Жоғарғы бас қолбасшы “Б” армиясын талқандау үшін жоспар
ойластырылды. Онда Сталинград ауданында жауды жеңу, ал Солтүстік
Кавказда жаудың жағдайын нашарлату арқылы неміс армиясын толығымен
талқандау болатын.
И.В. Сталиннің өлімінен кейін тарихта кейбір келіспеушіліктер
пайда болды. Яғни контуршабуыл жоспарының авторы кім деген мәселе.
Кейбір мәліметтерге сүйенсек бұл шабуылдың жоспарын 1942 жылы
тамыз айында Ставкада дайындалған еді делінген мәлімет бар.
Бірақ онда контуршабуылдың жоспары емес, тек ғана Сталинградтағы
жауды ұстап тұру үшін ойластырылған болатын. Осы жылдың тамыз айында
ешкім контуршабуыл туралы ойламаған да еді.
Сонымен бірге 6 қазанда Сталинград майданының әскери кеңесі
Ставкаға өздерінің контуршабуыл туралы жоспарын жіберді деген де
пікір бар.
Бұл сұраққа А. М. Василевский былай деп жауап береді.
“ 6 қазан күні ерте азанда біз Н.Н.Воронов және В.Д. Иванов пен
бірге Стлинград майданына жол алдық. Бұнда біз Н.И. Труфоновтың
баяндамасын тыңдадық. Сол күні кешке майданда жасақ командованиесі
және әскери кеңеспен кездесіп Сталинград майданының ұсынысы бойынша
контуршабуылдың жоспары туралы әңгеме болды. Бұнда ешқандай жоспардың
жоқ екенін баяндады.” Тарихи еңбектерде Оңтүстік –Батыс майданының
қолбасшысы Н.Ф Ватутинде Ставкаға контуршабуылдың жоспарын жіберді
деп жазылған.
Оңтүстік – Батыс майданы қазан айының соңында контуршабуылдың
жоспары бойынша күштердің аяқ жағында құрылды және Сталинградта жалпы
жоспар белгелі болатын.
Бұндай стратегиялық операцины ұйымдастыру үшін Сталинград
ауданындағы үш майданның шабуылы туралы толық мәлімет болу керек.
Әрине бұндай толық мәліметті қолында бар орган ғана біледі. Яғни
Жоғарғы Бас қолбасшы мен Генералдық штаб. Осы органға әрбір майдан
жау туралы барлық мәліметті беріп отырған. Бұл мәліметтерді Ставка
мен Генералдық штаб анализ жасап, белгілі бір қорытынды жасайтын.
Сталинград түбінде контуршабуылдың жоспарын құрып, ол
аудандардағы майдандарға керекті резервтерді бөледі. Демек
контуршабуыл жоспарының авторы сөзсіз Ставка мен Генералдық штаб.
Сонымен тікелей шайқастың өзіне сипаттама беріп өтсек. Кеңес
әскерінің Харьков пен Воронеж түбіндегі жеңілістерінен кейін дұшпан
инициативаға толық ие болды да, едәуір артықшылықтар алып, Қызыл
армия бөлімдерін тысқыра берді. Гитлер мен оның айналасындағылар
Еділдің сағасы мен Кавказды басып алуды жаспарлады Герман
командованиесі қосымша резервтерді алдын ала одақтастарының:
венгрлердің, италяндардың және румындардың армияларын жеткізді.
Сонымен бірге Кавказға шабуыл басталды, онда тамыздың аяғында Альпі
бөлімдерінің алдыңғы шептегі топтары тіпті Кавказдың ең биік нүктесі –
Эльбрус тауына нацистік Германияның жалауын қадап үлгерді. Тамыздың
23-інде немістің танкілер тізбегі Қызыл Армияның ұрыстарда әлсіреген
бөлімдерінің қорғанысын бұзып, Еділге шықты. Дұшпанның авиациясы
Москвамен телефон- телеграф байланысын бұзды. Оның Еділге бұзып
өткені туралы баяндаманы ашық текспен радио арқылы беруге тура келді.
Қаланы қорғауға шұғыл түрде жұмысшы отрядтары, истребительдер
батальондары, халық жасақтары, тылдағы бөлімдер ұйымдастырылды.
Сталинград майданының кейбір бөлімдерінің күшімен қарсы соққы беруге
әрекеттер жасалды, бірақ ол үшін танктер де, авиацияда жетіспеді.
Сталинград толассыз бомбаланды.Қала жанып жатты. Күрес жалғаса
берді.
1942жылы шілденің 12-не Кеңес үкіметінің жоғарғы қолбасшысы
Сталинград майданын құрды. Оған 62-ші,63-ші,64-ші жалпы әскерлік армия
және 8-әуе армиясы кірді. Кейінірек Оңтүстік-Батыс майданының
әлсіреген бірнеше тобы Сталинград майданына қосылды. Бұл майданға Дон
өзенінен Павловскаға және Клетскаяға одан әрі Жоғарғы- Кумарскіні
қорғау тапсырылды. Шілденің 17-не Сталинград майданының жасақтарымен 6-
шы армияның негізгі күші Волга жағасында шайқасты. Осы күннен бастап
Волга жағасында Ұлы шайқас басталды. Неміс әскерлері қалаға кірерде 13
дивизия болды. Шілденің 22-де оның саны 18 дивизияға жетті. Ал Кеңес
Одағында 62-ші,63-ші армияға ешқандай дивизия қосылған жоқ, тек 64-ші
армияға екі атқыш дивизиясы қосылды.
Шілденің 22-де Сталинградқа бағытталған кеңес-неміс
әскерлернің күш-қуаттарын төменгі кестеден көруге болады.
Күш-қуаттар Жау әскері Кеңес әскері Салыстырмалы күш
Дивизия саны 18 16 1,2:1
Адамдар саны 250000 187000 1,2:1
Қару-жарақ 7500 7900 1:1
Танкі саны 740 360 2:1
Самолет саны 1200 337 3,6:1
Гитлершілер қалаға табанды түрде ұмтылды және олар қалаға
солтүстік жағынан ғана емес, оңтүстік тұстан кіре алды. Қыркүйектің 12-
інен бастап ұрыстар Сталинград ауданында жүрді. Қаланы 62 (қолбасшысы-
генерал В.И.Чуйков (және 64) қолбасшысы-генерал М.С. Шумилов)
армияларының бөлімдері қорғады. Неміс –фашист әскерлері қаланы
шабуылмен алмақ болып қатарынан төрт рет әрекет жасады.
Қыркүйектің 15-іне қараған түнде қорғаушылар жағдайдың
нашарлағаны соншалық, келген жаңа күшті- генерал А.И. Родимцевтің
дивизиясын өткелден өтісімен-ақ бірден ұрысқа салуға тура келді. Әрбір
үй қамалға айналды, онда қарсыласушы жақтардың күштері кей уақытта
үйдің әр қабаты үшін табанды күрес жүргізді.
Қарашаның басында Гитлер сөз сөйлеп, онда былай деп мәлімдеме
жасады: “Менің Еділге белгілі бір жерден, белгелі бір қаланың тұсынан
шыққым келді. Бұл қала Сталиннің өзінің есімімен аталатын болып шықты...
Менің бұл қаланы алғым келді. Асыра мәлімдеме жасамай-ақ, мен сендерге
біз оны басып алдық деп айта аламын. Шағын бөлігі ғана әзірше біздің
қолымызда емес”. Гитлер асығыстық жасаған еді: қала төтеп берді.
Гитлершіл әскерлердің Сталинградты бірден шабуылдап та, бірнеше
шабуылмен алуға әрекет етуінің нәтижесінде де ала алмауының себебі
неде? Өйткені осыған ұқсас жағдайлар Ленинград түбіндеде, Москва
түбіндеде болды ғой, мұнда да мақсатқа жетуге бірнеше қадам
қалғандай еді. Гитлердің жеке өзі жіберген қателіктері мен кесірлі
кемшіліктері жөнінде айтуға, оның генералдарының әрекеттерін сынауға
болады, бірақ шешуші сәттерде қаланың кеңес жауынгерлерінің еркі мен
жанқиярлығының арқасында төтеп бергенін көруге болады. Сталинград
қорғанысында жауынгерлер мен командирлердің, Чуйковтың сөзімен
айтқанда “адамның қолынан келе бермейтін” міндеттерді орындап шықты.
Неміс – фашист бөлімдеріне стратегиялық жағдайды күрт өзгерте
алтындай соққы беру белгіленді. Мәселе мынада болды. Паулюстің 6-
армиясы және Готтың 4-танк бригадасы алып тізбектің сүйір ұшындай
болды, қалаға еніп, сонда шырмалып қалды. Жүздеген километрге созылған
осы тізбектің жан-жағы итальян, венгр, румын әскерлерінен құралды. Бұл
бөлімдер нашар қаруланған, тәжірибесі аз еді. Олардың солдаттары
өздеріне жат мүдделер үшін өлгісі келмеді. Міне, нақ осы тұстан,
тізбектің негізгі тұсынан соққы беру жоспарланды. Ол үшін қарашаға
дейін күштердің қалыптасуы керек болды. Мұның бәрі Сталинградты
қарғаушылардың тағы екі ай төтеп бере алатындығына байланысты болды.
Сталинград түбіндегі қарсы шабуыл барлық құпия ережені сақтай отырып,
егжей- тегжей дайындалды.
Әрине, өз әскерінің орналасуындағы босаңдықты неміс генералдары
да көрді, алайда олар үлкен шабуыл операциясын жасау үшін Қызыл
Армияның күші жетпейді деп ойлады. Герман командованиесінің
бұйрығында: “Орыстардың өздері соңғы ұрыстардың барысында айтрлықтай
әлсіреген және 1942-43 жылдардың қысында өткен қыстағыдай үлкен күшті
орналастыра алмайды”,-делінген. Бірақ жау қателескен еді. Қызыл
Армияның қарсы шабуылға көшер сәтінде күрестің осы ауданында әскерлер
санының жалпы арасалмағы тең болды, ал басты соққы беретін бағыттарда
екі және тіпті үш есе артықшылықтарға қол жеткізді.
Мына кестеге назар аударыңыз:
Күш-қуаттар Кеңес әскері Жау әскері Салыстырмалы күш
Адамдар саны 1015300 1011500 1:1
Танктер саны 979 675 1,4:1
Қару-жарақтар 13535 10290 1,3:1
Самолет саны 1350 1216 1,1:1
Сталинград түбіндегі кеңес әскерлерінің осы заманғы танктерді,
самолеттерді, басқада техниканы жеткілікті мөлшерде берді.
Жауынгерлердің жігері сенімді қарумен күшейтілді.
Бұл ұйымдастырған операция “Уран” деп аталды.Операция негізгі
екі кезеңнен тұрды: біріншісінде- дұшпанның қорғанысын бұзып өту,
берік сыртқы қоршау шеңберін жасау белгіленді; екіншісінде – берілу
жөнінде үзілді- кесілді талапты қабыл алмаса, қоршауға түскен дұшпанды
құрту жоспарланды. Осы мақсаттар үшін үш - Оңтүстік –Батыс (генерал
Н.Ф. Ватутин), Дон (генерал К.К. Рокоссовский) және Сталинград
(генерал А.И. Еременко) майданының күші жұмылдырылды.
Қарсы шабуыл 1942жылы қарашаның 19-ында күшті артиллериялық
даярлықпен басталды, кейін танк және механикаландырылған бөлімшелер
іске қосылды.
Бұл майдан бір мезгілде 3-румын және 5-танк армиясына шабуылын
жүргізді. Көптен күткен күн басталды.
Контршабуылдың басталуын Дон армиясының әскери қолбасшысы Маршал
К.К. Рокоссовский былай деп суреттейді:
“Міне күткен күн де келді. Оңтүстік –Батыс майданы белгіленген
уақытта жауға қарсы шабуылын бастады. Сол шабуылын бастағанның дәлелі
еді”.
Бұл күнді Кеңес үкіметінің әскери қолбасшысы Маршал Г.К. Жуков
былай деп көрсеткен:
“1942ж қарашаның 19-на сағат 7ден 50 минут өткен кезде, генерал
Н.Ф.Ватутиннің басшылығымен Оңтүстік –Батыс майданы, бір мезгілде 3-
румын және 5-танк армиясына күшті соққы берді.”
Қарашаның 20-на Сталинград майданы шабуылын румын дивизиясына
бастады. Қарашаның 23-не сағат 16-да Оңтүстік-Батыс және Сталинград
майданының жасақтары бірігіп, неміс армиясын қоршауға алды.
Сталинград майданындағы Паулюстің армиясы бір аптаға жетпей
қоршауға түсті. Қоршауға түскен әскерлерді сырттан соққы беру арқылы
одан босатуға ұмтылған гитлерлік командование Манштейннің басшылығымен
“Дон” армиясы тобын құрды, ол Сталинград тобына бұзып өтуді бастады.
Паулюске көмекке ұмтылған Манштейнге қарсы Ставка генералы Р.Я.
Малиновскийдің 2- гвардиялық армиясын бұрды.
Ұрыстар сыртқы шеңберде және ішкі шеңберде де, барған сайын
өршелеленген сипат алды. Бірақ жаудың күші әбден титықтап, ол
қорғанысқа көшуге мәжбүр болды. Оңтүстік –Батыс және Сталинград
майдандарының ойдағыдай әрекет жасауы нәтижесінде 8 –итальян
армиясының, 3 және 4-румын армиясының негізгі күштері талқандалды.
Солтүстік Кавказда әрекет етуші неміс –фашист әскерлерінің тылына ,
Ростовқа шабуыл жасауға жағдай туды. 1943 жылы қаңтардың 10-да К.К.
Рокоссовскийдің қолбасшылығымен кеңес әскерлері дұшпанның Сталинград
түбінде қоршауда қалған тобын жоюға кірісті. Неміс бөлімдері рухани
жағынан азып-тозды. Қоршауда қалғандарға үздіксіз қызмет ететін әуе
көпірін ұйымдастырмақ болған әрекеттерін Кеңес авиациасы іске
асыртпады.
Қоршауда қалған неміс бөлімдері аштыққа ұшырады және Берлин
тарапынан олардың жағдайын мүлде түсінбейтіндігін өз көздерімен көрді.
Неміс жағдайларынан күдер үзді, сөйтіп ақпанның 2-сі күні
Сталинградтағы 6-шы армияның қалған бөлігі тұтқынға берілді.
Сталинград түбіндегі неміс армиясының жеңілуі жөніндегі басты
себепті Кеңес Үкіметінің әскери қолбасшылары былай деп көрсетеді: “Өз
әскери мүмкіншіліктеріне қарағанда Кеңес Үкіметінің әскери
қаблеттілігін бағаламаған Гитлер, оның 1942жылғы стратегиялық
жоспарының күйреуіне әкеліп соқты.
Жаудың әлсіз жерін нақты табу, негізгі соқының дұрыс бағытталуы,
тұтқиылдан ұйымдасқан “Уран”, “Сатурн” және “Кольцо” операциялары
неміс әскерінің күйреуіне негіз болды”-деп жазған.
Кеңес командованиесі қоршаудағы бөлімдерге үзілді –кесілді
талап қойды, оларды бөлімдер алдында қабылдамады.
Қойылған талаптарда мынандай шарттар да болды: “Берілген
әскерлердің бүкіл құрамының әскери формасын, айырым белгілері мен
ордендерін, жеке заттарын, қымбат бұйымдарын, ал жоғарғы офицерлік
құрамының суық қаруын өздеріне қалдырамыз.
Барлық берілген офицерлерге, унтер –офицерлерге және әскерлерге
дереу қалыпты тамақ беріледі. Барлық жаралыларға, ауруларға және аязға
үсігендерге медидциналық жәрдем көрсетіледі”.
Немістер Гитлердің тарапынан көмектен күдер үзді, сөйтіп
ақпанның екісі күні Сталинградтағы 6 –армиядан қалған бөлігі тұтқынға
берілді.
Сталинградты қорғаушы батырлардың тарихи маңызы неде?
Волга жағалауындағы қорғаныс шайқасы 4 айға созылды, яғни 17
шілдеден 18 қарашаға дейін. Сталинград және Оңтүстік-Шығыс
майдандардың қарсылығын жеңіп қала шетіне шығу үшін осы уақыттың
жартысы кетті ( 12 қыркүйекке дейін). Егер өзенінен Сталинградқа дейін
шамамен 150 км, яғни фашистердің жер қайысқан қалың қолы орта есеппен
тәулігіне 2,5-3 км-ге жылжыған болатын.
Осы мезгілдің екінші жартысында, яғни екі айдан аса фашистік-
неміс армиясы тікелей қаланы алуға ұмтылды.Алайда бұған генерал В.И.
Чуйков пен М.С. Шумилев басқарған 62-ші және 64-ші армия бұрын соңды
болып көрмеген ерлік танытты. Гитлершілер Сталинградтағы бір ғана
ауданды толығымен қоршауға алды, ал басқа бес ауданға жарым жартылай
кіре алды. Ал Отанын, батыр қаланы қорғаушы жауынгерлер жаудың аса
басымдық күшіне қарсы тұрып фашистерге Сталинградты басып алуына
мүмкіндік бермеді.
Фашистік фюрер бірнеше рет Сталинградты алудың уақытын
белгілеген болатын. Бірақ фюрер Сталинград құлады деген хабарды
өмірінің соңына дейін ести алмады. Гитлерлік жауынгердің бірі үйіне
жазған хатында былай деген: “Біздің Еділге дейін бір ғана километр
қалды. Бірақ біз оған әлі жете алмай келудеміз.
Сталинград қорғанысындағы жауынгерлер мен командирлер жауға
қарсы, В.И. Чуйковтың сөзімен айтқанда, “адамның қолынан келе
бермейтін” міндеттерді орындап шықты. Бұған тең келетін мыңнан бір
ғана факттіні айтып кетуге болады: Гитлершілер Голландия мен Бельгияны
оккупациялауына 19 күн, Францияға 44 күн, ал қазіргі таңда әлемге
танымыл “ Повлов үйін” фашистер 58күн тоқтаусыз шабуылдауында да үйдің
бір бөлігін де ала алмады.
“Повлов үйін” қорғаушы жауынгерлер жаудың көзін құртқаны
соншалық, вермахт еуропадағы үлкен қалаларды алуда да мұншалықты көп
жауынгер жоғалтпаған болатын.
Сталинград Кеңес жасақтарының өшпес ерлік символы болып қалды.
1942 жылдың күзінде қаланы қорғаушы жауынгерлер гитлершілерге
үлкен шығын алып келді: қайтыс болған және жараланған адам саны
шамамен 700 мың, 2000 нан аса қару мен миномет, 1 мыңға жуық
танктермен штурмдық қару,1,4 мыңнан аса әскери және транспорттық
самолет. Кеңес жасақшыларының Еділ жағалауындағы жауға қарсы қалай
табан тіреп тұрды деген сұраққа Кеңес Одағының Маршалы қорғаныс шайқас
кезіндегі 62-ші армияның штаб бастығы Н.И. Крылов былай дейді:
Тіпті ұзақ мерзімге үлкен толықтырулар алмасақта біздің
дивизиямыз жоғалтулардан сиреп бара жатсада әскери рухтарын
жоғалтпады. Олар артында Отаны, жері, ата-анасы, бала-шағасы бар
екенін ұмытпады.
Еділ жағалауындағы қаладағы ерлік қорғаныс шайқастың құрметіне
1942 жылы 22желтоқсанда КСРО –ның жоғарғы кеңесінің президиумында
“За оборону Сталинграда” атты медаль берілді осы медальмен 700 мыңнан
аса адам марапатталды. Сталинградқа “Батыр қала” атағы берілді.
Сталинград түбінде фашистік армияының қоршуға алуында кеңес
армия сының жеткен жетістігі.
Сталинград түбінде қоршауға алған операцияның жетістігі ұлылық
пен қошеметтілікке лайық, өйткені бұл жеңіс заңды құбылыс болатын. Осы
операцияны ұйымдастыруда саяси-қайраткерлер, әскери қолбасшылар өз
үлестерін қосты. Ал кеңес халқы мен армиясы жанқиярлықтың үлгісін
көрсетті.
Кеңес командованиясы басты соққыны беруде дұрыс шешім
қабылдаған. Алдын ала белгіленген осы басты соққыны Оңтүстік-Батыс
майданы Донның оңтүстік жағалауындағы Серафимович-Клетская
аудандарынан бастады. Сарпинск көлінің арасындағы тар өткел Сталинград
майданынының жасақтарына келесі басты соққыны беруге қолайлы
аудандардың бірі болды.
Негізгі екі соққы фашистік- неміс жасақтарының анағұрлым осал
жеріне, яғни немістерге қарағанда нашар қаруланған румын армиясына
бағытталды.Сонымен бірге таңдалған соққының бағыты кеңес армиясы жау
қорғанысын бұзып өтіп, Сталинград түбіндегі 6-шы,4-шы неміс армиясының
тұйықталған тылына тікелей шығуына мүмкіндік алды.
Кеңес командованиясының таңдалған басты соққысының нәтижесін
үлкен жетістіктерге алып келді.
Оңтүстік –Батыс майданы жаудың артиллериялық жағынан 1,4 рет,
танктік және өзі жүретін қарудан 2,8 есе, ал жаяу әскер жағынан жау
басымдылық танытты. ( 399 мың кеңес армиясына қарсы 432 мың фашистік
неміс армиясы тұрды).
Күштердің топтасуы, яғни тең келуі Дон және Сталинград
майдандарында да байқалды. Контршабуылға дайындық қазан айында барлық
құпия ережелер сақтай отырап жауға күтпеген жерден соққы беру
жоспарланды. Жау разведкасы кеңес командованиясының ұйымдастырған
операсиясын алдын ала біле алмады. Сталинград түбіндегі контршабуылдың
басталуына бір апта қалғанында Германияның Дон ауданындағы әскери
қолбасшылары былай деп баяндама жасаған болатын.
“Үлкен ұйымдасқан операция мен майданға кіруге жаудың күш-қуаты
жоқ” деген тұғын. Нәтижесінде штаб генералы Иодль: “1942 жылы қараша
айында 6-шы армияның Дон флангісінде орыстардың ұйымдасқан үлкен күшін
көрдік” деп мойындалған болатын.
Сталинград майданының Сарпинск көлінің шегарасынан бастаған
соққы жау үшін күтпеген жағдай болды. Контршабуылдың басталуына
қолайлы сәтті жаңылмай таңдалған. Өйткені жау жасағы шаршап шалдыққан,
рухы бәсеңдеп, күштері азайған және олар басып алған шегараларында
мықты әскери система құрып үлгермеген болатын.
Осы фактілерге сүйене отырып кейбір буржуазиялық тарихшылардың
ой тұжырымдарының жөнсіз екенін көрсетуде. Олардың пайымдауынша
топтасқан жасақтардың Сталинград түбінде гитлерлік коалицияның
қоршауға алуы кенеттен күтпеген қарапайым жағдай немесе жеке
саясаткерлер мен әскери қолбасшылардың қателігі дейді.
1942 жылы 19 қарашаның тұманды таң сәрісінде Серфимович-Клетская
аудандарының оңтүстігінде кенеттен жауға қарсы мыңдаған артиллерия мен
“катюшаның” ойсыратып тастайтын соққының даусы естілді. Бұл 80 минутқа
созылды.
Осы күнге орай Кеңес Одағында 19 қараша күні ракеталық және
артиллериялық жасақтар күні ретінде тойланатын болды.
20 қарашада Сталинград майданының жасақтары шешімді шабуылға
көшті. Олардың шабуылы кенеттен күтпеген, күшті әрі жемісті болды.
Контршабуыл барлық енді қамти түсті.
Сталинград және Оңтүстік майдандарының танктік және
механикаланған күштерінің біреуі әрі күшті соққы беру арқылы жаудың
тосқауылына қарамастан бір-біріне жақындауға ұмтылды. Атқыш жасақтар
соғыспен алға жылжыса, танкистер жеңісті бекемдеп жүрді. Ауа райының
жақсаруының нәтижесінде кеңес авиаторлары ауадағы жауға жеңісті атой
салды.
Жоспарланған операцияға сәйкес кавалерлік корпуспен атқыш және
бронетанктік әскер мен бірігунің нәтижесінде жауды артқа шегіндіре
отырып сыртқы қоршау шеңберінің негізін құра бастаған болатын.
23-ші қараша сағат 16-да Оңтүстік –Батыс және Сталинград
майдандары белгіленген ауданда бірікті. Керемет әрі жанжақты
дайындаған соғыс тарихындағы ең үлкен операция қоршауды Кеңес Одағының
қарулы күштерінің арқасында жеңісті аяқтады.
Неге Сталингардты қорғаушы жасақтарының қорғауындағы жауды
бірден талқандамады?
Оңтүстік-Батыс, Сталинград және Дон майдандарының
армиясы Сталинградтағы фашистік неміс армиясын қоршауға алғаннан
кейінгі мақсаты қоршаудағы жауды ешқандай үзіліссіз талқандау болатын.
Келесі бір қиын жауапты міндеттемені орындау үшін Ставка Оңтүстік
–Батыс майдандарының 21-ші армиясына, Дон майданының 65-ші, 24-ші
және 66-шы армиясына және Сталинград майданының 62-ші, 64-ші және 57-
ші армияларына жүктелді.
Сол күндерді 65-ші армияның генералы П.И. Батов былай деп есіне
алады: “Біз әлі бүкіл операциядағы жауды қоршауға алу және оны
толығымен талқандауды ойша ойлап жүрген болатынбыз. Жаудың аянбай
қарсыласуына қарамастан қоршауды қысу арқылы бір апта көлемінде жаудың
басып алған жерлерінің жартысынан көбін босаты. Жаудың қарсылығы
өздерінің әскери тәртіптің бұзылуына алып келді. Сонымен бірге 19 мен
30 қараша аралығындағы кеңес әскерінің үзіліссіз жүрген шабуылының
нәтижесінде әскерлер қатты шаршаған әрі үлкен шығындарға тап болды. Оқ-
дәрілері таусылды, ал армияда жаңа толықтырулар болмады. Сонымен
бірге қақаған қыста кіріп келді. Сол кездегі жағдай біраз күштердің
басқа аудандарға жіберілуін талап етті.
Қоршаудағы жаудың кеңес әскеріне қарсы оқталған күші ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
I. Кіріспе
II. Негізгі бөлім
1.Тарау. Кеңес әскери қолбасшылардың естеліктеріндегі Сталинград
шайқасы
1:1 Г.К.Жуков естеліктеріндегі Сталинград шайқасы
1:2 А.М. Василевскийдің еңбектері дерек ретінде
2. Тарау. Неміс әскери қолбасшылардың көзқарастары
2:1 В.Адам Сталинград шайқасы туралы
2:2 Э.Манштиен және оның көзқарасы
III. Қорытынды
IV. Пайдалаған әдебиеттер
Кіріспе
1941 жыылы 22 маусымда фашистік Германияның әскері Кеңес Одағына
басып кірді. Кеңес халқының басшылығымен Ұлы Отан соғысы жылдары
даңқты істермен қаҺарман, батыр халық ретінде өзін бүкіл дүниежүзіне
танытты.
Еділ жағасындағы даңқы мәңгі өшпейтін ерлік шайқас Ұлы Отан
соғыс тарихында оның бір алтын беті болып енді. От жалыны екі жүз
тәулік бойы лаулап жанған осы Сталинград шайқасы ең ауыр да, ең қатал
да сындардың бірі болды. Азаматтықтың арайлы таңына тағы да бір
серпіліс осында жасалды.
Сталинград шайқасы соғыс кезіндегі шешуші шайқастардың бірі
болғандықтан, оны зерттеу біз үшін өте маңызды. Ғылыми жұмысымыздың
мақсаты Сталинград шайқасына қатысқан кеңес және неміс әскери
қолбасшылардың естеліктеріндегі көзқарастарын салыстырып, таңдау
арқылы бұл шайқастың екінші дүниежүзілік соғыста бетбұрыс шайқас
болғандығын дәлелдеу.
Сталинград шайқасы туралы көптеген ғылыми зерттеулер жазылды,
әлі де болса жазылады. Бірақ шайқасқа қатысқан әскери қолбасшылардың
естеліктеріне назар салсақ аудармасақ, сонау артта қалған уақытты
толық суреттеуге мүмкіншілік болмайды. Олар өз естеліктерінде қаланың
қирағанын, жасақтар арасында не болғанын, кезде Сталинград түбінде
қаруланған еміс армиясының кері шегінгенін – достарының әңгімесінен е
біреудің бұйрығымен жазған жоқ. Олар өздері көргендерін жазды. Өйткені
әскери қолбасшылар майдандағы жағдайдан толық хабардар және де жауға
қарсы ұйымдастырған операциялардың авторлары болатын.
Соғыс аяқталғаннан кейін Волга жағасындағы шайқасты тереңінен
және жан-жақты сипатын ашып беретін әскери естеліктер жарық көрді.
Атап өтетін болсақ Кеңес үкіметінің әскери қолбасшысы Маршал Жуковтың
“Воспоминание и размышления”, А. М. Василевскийдің “Дело всей жизни”,
Сталинград майданының әскери қолбасшысы А. И. Еременконың “В начало
войны”, Дон армиясының әскери қолбасшысы К. К. Рокоссовскийдің
“Великая победа на Волге” және “Солдатский долг”, В. И. Чуйковтың
“Сражение века” және “В трудные дни Сталинграда”, П. И. Батовтың “В
походах и боях” атты еңбектері Сталинград шайқасына қатысты негізгі
дереку көздері болып табылады.
Бірақ Сталинград шайқасына қатысты еңбектерді Кеңес үкіметінің
әскери қолбасшылары ғана емес, сонымен бірге неміс әскери
қолбасшылары да келесі ұрпаққа мұра етіп қалдырған еңбектері жарық
көрген.
Сол әскери қолбасшылардың естеліктеріндегі Сталинград шайқасына
арналған ғылыми әдебиеттердің тарихамасына назар аударатын болсақ
онда, ол әдебиеттерден егізгі екі бағытта жазыланын көруімізге болады.
Бір тобы кеңе әскери қолбасшылардың еңбектеріндегі пікірге қосылады,
яғни Сталинградшайқасын екінші дүниежүзілік соғыста бетбұрыс шайқас
болды деп санаса, екінші бір топ бұл пікірге қосылмайды. Олар
Сталинград шайқасын бетбұрыс шайқас деп санамайды.
Еділ жағалауында неміс әскерінің негізгі себебін көрсете отырып
шындықты айқындап жазған бұрынғы әскери қолбасшы И. Видердің
“Катастрофа на Волге”, В. Адамның “Трудные решение”, Л. Штейдленнің
“ОтВолги до Веймара”, және бұл әскери қолбасшылардың естеліктеріне
қосылмайтын неміс әскери қолбасшылардың еңбектері де бар. Олар Э.
Манштейн “Утеряные победы”, Типельскрихтің “История второй мировой
войны”, тағы да басқа еңбектерді атап өтуге болады.
Сталинград шайқасы халықаралық маңызы бар шайқас болып саналады.
Өйткені бұл шайқас Ұлы Отан және екінші дүниежүзілік соғыстың
барысында түбегейлі бетбұрысқа жетуде шешуші үлес қосып, жау бетін
кері бұрды. Осы шайқаста Кеңес үкіметкі стратегиялық инициативаны
толық қолға алды және соғыс соңына дейін сақтап қалған болатын.
Сталинград түбіндегі шайқас тек Кеңес үкіметінің ғана емес, сонымен
бірге екінші дүниежүзілік соғыста фашистердің бетін кері бұрған шайқас
болып саналады.
Екінші дүниежүзілік соғыста Кеңес үкіметінің жеңісі
дүниежүзілік тарихта маңызды орын алды.
Сондай-ақ дүниежүзілік соғыста бебұрыс шайқас болып саналған.
Сталинград шайқасының маңызын төмендетіп көрсетуде батыс зерттеушілері
өздерінің көптеген насихатты еңбектерін жариялады. Ондағы мақсаттары
Сталинград шайқасының маңызды шайқас болғандығын тарих беттерінен
және Халықтың есінен түбегейлі өшіріп тастауға ұмтыды.
Дүние жүзінде тарихи шындықты бұрмалаған “естеліктер” және
“зерттеулер” шықты. Зерттеулерде Сталинград шайқасының маңызы былай
тұрсын, тіпті ол шайқастың болғандығы туралы (факітте) де айтылмаған.
Осындай еңбектер жазған авторларды атап өтетін болсақ: американдық
генерал Смит, генерал Брэдли, Маршалл, Дин, британдық фельдмаршал
Монтгомери және т.б. тіпті баршаға танымал “Британдық
энциклопедиясында” Сталинград шайқасын қарапайым шайқас ретінде
көрсеткен бір-екі сөйлем жазған. Дәл осындай жайт “Американдық
энциклопедиясында” да кездеседі.
Ал кейбір авторлар өз оқырмандарын екінші дүниежүзілік соғыста
бетбұрыс болып саналатын Сталинград шайқасын Кеңес үкіметі емес
керісінше ағылшын –американдықтардың үшінші реиті бомбалауының
арқасында жеңді деп сендіруде. Батыста ағылшын –американдықтар
Сталинград түбінде гитлерлік жасақтың талқандауына қолайлы жағдайды
Кеңес үкіметі жасап бергендігі туралы айтылмайды. Әсіресе
Сталинград туралы шындықты бұрмалауға батыс германдықтар белсенді
жұмыс атқарды. Вермахтың бұрынғы әскер қолбасшылары фельдмаршал
Манштеин, генерал Бутлар, Дерр тағы басқалар Сталинград түбіндегі
жеңілісті жай ғана сәтсіздік немесе өкінішті қате деп түсіндіріді.
Олардың айтуынша Сталинград түбіндегі жеңіліске Гитлер және оның
жолын ұстайтын аз ғана топ кінәлі деп көрсетеді. Өйткені гитлерлік
қылмыстан айырылу арқылы соғыстан кейігі қабылданған соңғы
шешімдерді өзгертуге тырысып бақты. Бірақ сол кездері документтер,
фактілер тарихтың өзі де кеңес –неміс майданында жеңіліске ұшыраған
стратегиялық операцияларды ұйымдастыруда Гитлер мен бірге, оның
жоғарғы қолбасшылары, яғни Идоль, Кейтель, Манштеин т.б. көмектесіп
өз ойларын қосқан болатын. Кейін Гитлердің өзін айыптау, жеңілісті
сәтсіз қате деп санау арқылы кеңес үкіметіндегі әскери қобасшылардың
жауды жеңе алматындығына және Қызыл Армияның батырлығына күдік
келтіру еді.
Екінші дүниежүзілік соғысқа байланысты әдеби естеліктерде,
ғылыми зерттеулерде, оқулықтар мен мақалаларда Кеңес үкіметінің
қосқан үлесіне, шығынына күдік келтіреді.
Батысгермандық Шпигель журналында Германияның талқандалуының
басты себебі Кеңес армиясының соқысы емес, 1944 жылы Арденндік
операцияның сәтсіздікке ұшырауы және Батыстықтардың соққысы деп
көрсеткен.
Тарихи шындық сол 1942 жылы Кеңес одағы ұйымдастырған керемет
әскери операция, Ұлы Оьан соғысы және екінші дүниежүзілік соғыста
шешуші шайқас болды.
Гитлерлік генералдардың 1942-1943 жж қысқы жоспарында Кеңес
Одағының оңтүстік ауданында барлық майданына кенеттен шабуыл жасау
арқылы Кеңес Одағын басып алып оны талқандау болатын. Дегенменде
фашистік Германияның саяси және әскери қолбасшылары 1942 жылдың
басында-ақ бүкіл соғыс басында КСРО-ға ұйымдастырған жоспардың сәтсіз
аяқталатынын байқаған болатын. Сондықтан Кеңес Одағына жаңа жосспар
ұйымдастыруға кіріскенімен фашистік Германияның басшылары өз
одақтастарына 1942 жылдың жазында Москва мен Ленинградты жермен жексен
етіп Қызыл Армияны талқындаймыз деп сендіруде болатын. 1942 жылдың
көктемінде кеңес-неміс майданында (неміс әскері) алдыңғы құрамдағы
неміс әскері үштен бір бөлігінен айырылып, бір мезгілде бірнеше
бағытта соғыс жүргізу мүмкіндігінен айырылған болатын.
Сондықтан Гитлердің 1942 жылғы страттегиясындағы басты мақсат
КСРО әскерінің барлығын дерлік жою және экономикалық базасынан
айыру болатын. Вермахтың генералдық штабында мынадай пікір қалыптасты,
егер 1942 жылы жетістіктерге жету үшін басты щабуылды Оңтүстік
стратегиялық бағытта, яғни Донбас, Сталинград және Кавказды алу арқылы
жеңіске жетуге болады деп пайымдады.
1942 жылы неміс-фашистік жасақтарының кезекті міндеті Вермахтың
Бас қолбасшысының 1942 жылы 5 сәуір дерективасында айқындалған
болатын.
“Кинстердің басқаруындағы қалған әскери-экономикалық
оталықтарынын айыру”. Сондай-ақ дерективада: “Ең алдымен маңызды
оперцияны жүргізу үшін Оңтүстік аудандардағы Донның батыстағы жаудың
негізгі күшін ұрту арқылы Кавказдың невтік аудандарын басып алу және
Кавказдың таулы жоталарынан асып өту болатын”
“Маңызды операцияға” қатысатын жасақшыларға Бас қолбасшы Донның
оңтүстік және шығыс жерлерін басып алуғы қолайлы болған әрбір
мүмкіндікті қодануға рұқсат берді. Тіпті Сталинградқа кіруіне тәуекел
жасауларын сұрады.
Вермахтың 1942 жылғы стратегиялық жоспарында Кавказ
орталықтанған маңыздыжер ретінде қаралатын, ал Сталинград
стратегиялық жоспарларға жету барысында басып алу көзделді.
Операцияның қорытындысында немістер Харьков және Изюм-Барвенков
аудандарындағы өз күштерін көбейтіп стратегиялық инициативаны қолға
алды.
1942 жылдың 28 маусымда гитлершілер кеңес-неміс майданындағы
шабуыл бағытын оңтүстік қанатқа қарай бұрды.
Неміс фашистерінің басты мақсаты Оңтүстік Кавказ екені
айқындалғаннан кейін ставканың Бас қолбасшысы және әскери қолбасшылары
Сталинградты маңызды стратегиялық аудандардан бірі яғни елді,
оңтүстігі мен орталығын байланыстыратын бірі ретінде қарапе осы
аудандардағы маңызды су және құрлық жол қатынастарын бақылауға алды.
Географиялық және экономикалық жағдайына қарай Сталинградты Кеңес
Одағының маршалы А. М. Василевский былай деген болатын: “Бұл аудан
стратегиялық маңызға да ие”.
Кеңе үкіметі Сталинградта және оған барар жолда мықты
(қорғаныс) шабуыл ұйымдастыруға кіріскен болатын. Савка шілденің 12-
сінде Сталинград майданын құрды. Онда 62-ші, 63-ші жіне 64-ші құралған
армия ставкадан Сталинградқа бағыт алды.
1942 жылы шілдеден КСРО-ның жоғарғы Кеңес Президиумында
Сталинград облысы соғыс жағдайында деп жарияланды. Сталинградтық обком
партиясы мен қалалық **** тез арада жергілікті тұрғындарды
мобилизациялауға кірісті. Қысқа мерзімде халық жасақтары жаңа
бөлімшелерге бөліне бастады.
1942 жылы шілденің ортасында фашистік неміс жасақтарының
Сталинград облысының территориясына бастырып кіргенінде Сталинград
бағытына ұсынылған кеңес жасақтары қорғаныс шептері толық аяқталмаған
болатын. Сталинград шайқасы 17 шілдеде кеңес жасақтарының қиын
жағдайына тап келді. Осы уақытта Сталинград ауданына шабуылдаушы 6-
армияның құрамында 270 мыңға жуық адам, 400 танк және 1,2 мың әскери
самолеттері болатын.
Оған қарсы тұратын кеңес жасақтарының құрамында 160-мыңға жуық
адам, 2,2 мың қарумен миномет, 400 танк жіне 514 самолет бар болатын.
Гитлершілер кеңестердің күшінен басым түскенін көргеннен кейін
Сталинградты өте тез арада ала алатындарына кәміл сенді.
Бірақ Сталинградтағы вермахтың дивизиясы төзімді қарсылық
көрсете алатын кеңес жасақтарына тап келді. Жаудың алға жылжуы бірден
тоқтап қалды. Вермахтың жоғарғы қолбасшысы Сталинградтағы кеңес
жасақшылары операцияның басты мақсаты болған Кавказды неміс фашист
армиясынан басып алуына кедергі болады деген күдікпен мұндағы армияны
тез арада талқандауға бұйрық береді. Дегенмен Сталинградтағы кеңес
жасақшыларының қарсылығын жеңу мүмкін болмады.
Вермахтың жоғары командованиесінде шілдедегі жағдайды Идоль
былай деп тұжырымдады. “Кавказдың тағдыры Сталинградта шешімді” деді.
Гитлер 31-шілдеде 4-ші танк армиясын Кавказдан Сталинградқа
бұруын бұйрық берді.
Сталинградқа бағытталған жау күшінің өте тез арада көбейгені
соншалық: шілденің ортасына қарай 14 дивизия болса, тамыздың ортасында
– 39 дивизия жиналған болатын.
Сталинград бағыты қосымшадан басты әрі шешуші шайқасқа айналды.
Әрине, бұл немістердің басты мақсаты болған Кавказдағы күші
азайып қалды деген емес. Гитлершілер Сталинградта тұйыққа тіреліп
қалғанымен операцияның басты мақсатына табанды түрде ұмтылды.
1942 жылы тамыздың екінші жартысында, қандай қиыншылық болса да
Басты Кавказ жотасын және невтік аудандар болып саналатын Грозныймен
Бакуды басып алу үшін фашистік неміс жасақтары жаңа қарумен
жаңартылды. Олардың жолдарында кедергі болған Кавказдың таулы жотасы
емес, керісінше Кавказды қорғаушы кеңес әскерінің батырлығы мен
қаҺармандығы болатын.
1942 жылы гитлердің стратегиялық жоспарындағы Сталинград пен
Кавказдв алуына Кеңес Одағынның қарулы күштерінің батырлығы жоспарды
толығымен талқандады.
Қала іргесіндегі және қаладағы шайқас, орыстар ұйымдастырған
контуршабуылдың нәтижесі, 6-шы неміс армиясының қоршауға түсуі және
неміс әскерінің кері шегінуінің басты себебі неде болды? Сталинград
шайқасының маңызы қандай? Деген сұрақтарға жауапты осы естеліктерден
табуға болады.
I Тарау
Кеңес әскери қолбасшылардың естеліктеріндегі Сталинград шайқасы
Негізгі әскери қолбасшылардың бірі Г.К. Жуков пен А.М.
Василевскийдің еңбектеріндегі Сталинград шайқасына қатысты
тарауларына назар аударсақ.
1942 жылы қазан айында неміс командованиесі Шығыс майданда
стратегиялық қорғанысқа өтуге мәжбүр болды. Гитлерлік жасақ осы
уақытта үлкен шығынға ұшырауы қарсы шабуылға шығуына кедергі болды.
Бұл Кеңес Одағына қарсы соғыстағы жоспарының екінші кезеңінің
сәтсіздіке ұшырауының белгісі еді.Неміс командованиесі өз жасақтарының
1943 жылы соғыста толық жеңіске жетуі үшін жағдай жасауларын талап
етті.
Неміс командованиксінің талабы бұл кездегі қиын жағдайды немен
анықтауға болады?
Бір жағынан стратегиялық мақсаттың аяқталмауы, 1941 жылғы
сияқты жасақтың Қара теңізден Солтүстік Кавказ арқылы Сталинград , Дон
және Баранцева теңізіне дейін созылуы, майданда стратегиялық резервтің
болмауы, жасақтар мен халық арасында саяси – моральдық жағдайдың
күрт түсуі . Сондай-ақ Кеңес үкіметінің экономикалық және соғыс
қиыншылықтарын жеңіп шығуы.
1942 жылы қараша айының басында немістер кеңес –неміс майданында
266 дивизия оның құрамында 6,2 миллионға жуық адам есептелінген және
70 мың қару мен минометтер, 6600 танкілер мен зенит зеңбіректері,
3500 соғыс самолеті және 194 соғыс кораблі болатын.
Осы уақытта Кеңес одағының әрекеттегі армия құрамында 6,1
миллион адам , 72,5 қару мен миномет , 6014 танкілер , 3088 соғыс
самолеттері бар еді.
Ставкада осы кезде стратегиялық резервтерде 25 дивизия, 13
танктік және механикаланған корпус, жеті бөлек атқыш бригада
жинақталған еді.
1942 жылы 14 қазанда немістердің құрлықтағы әскеріне арналған
№1 бұйрығында былай делінген.
“ Орыстардың өздері соңғы шайқаста айтарлықтай әлсіреген және
1942-1943 жылдың қысында өткен қыстағыдай үлкен күшке ие бола алмайды
делінген.
Бірақ бұл ондай емес еді.
Орыс жасақтарының 1942 жылғы жазғы және күзгі батыс бағыттағы
немістердің “Центр” армиясына қарсы шабуылы белсенді жүрді. Ставканың
есептеуінше жауды адастыру керек болды. Өйткені жау орыстардың
контуршабуылына дайындығын Сталинградта жинақтап жатқанын білмеу керек
еді. Сондықтан Гитлерлік коалиция үлкен күшті батыс майданында
шоғырландыра бастады. Велики Лук жеріне Ленинградтан танктік және
әскери дивизия жөнелтілген болатын. Германия мен Франциядан келген
жеті дивизия Витебск және Смоленск аудандарына бағытталған еді.
Воронеж бен Жиздерден Ярцева және Рословл аудандарына екі танктік
дивизия жөнелтілді. Соңында, қараша айының басында “Центр” армиясының
12 дивизиясы әр жерлерге жіберілген болатын.
Неміс разведкаларының қаншалықты нашар жұмыс істегені
Сталинград түбіндегі контуршабуылға дайындықты айта алмады. Онда 11
армия және басқа танктік, механикаланған ковалерлік корпустар мен
бригадалар болды. 13,5 мың қару-жарақ пен минометтер, 1000 нан аса
зенит зеңбірегі, 115 артилериялық дивизия, 900ге жуық танк, 1115
самолеттр болды.
Соғыс аяқталғаннан кейін бұрынғы неміс – фашистік армияның
әскери қолбасшысы Иодль Паулюстың сол жақ қанаттағы кеңестердің
дайындығын әшкерлей алмадық делінген.
“Бұл ауданда орыстардың күштері туралы бізде мүлде хабар
болмады. Алдын бұл жерлерде ештеңе болмайтын, бірден шешуші маңызы
бар үлкен күшті соққы берді.”
Контуршабуылға дейінгі оңтүстікте Сталинградтық жағдай келесідей
болатын. Орталық Дон аудандарында, Сталинградта және Сарпинск
өзендерде “Б” армиясының негізгі күші әрекетте болатын. Нақтырақ
айтсақ 8-италян, 3және 4 румын армиясы және 6 және 4 танктік неміс
армисы болатын. Орта есеппен дивизия 15-20 км-ге келетін.
Жоғарғы бас қолбасшы “Б” армиясын талқандау үшін жоспар
ойластырылды. Онда Сталинград ауданында жауды жеңу, ал Солтүстік
Кавказда жаудың жағдайын нашарлату арқылы неміс армиясын толығымен
талқандау болатын.
И.В. Сталиннің өлімінен кейін тарихта кейбір келіспеушіліктер
пайда болды. Яғни контуршабуыл жоспарының авторы кім деген мәселе.
Кейбір мәліметтерге сүйенсек бұл шабуылдың жоспарын 1942 жылы
тамыз айында Ставкада дайындалған еді делінген мәлімет бар.
Бірақ онда контуршабуылдың жоспары емес, тек ғана Сталинградтағы
жауды ұстап тұру үшін ойластырылған болатын. Осы жылдың тамыз айында
ешкім контуршабуыл туралы ойламаған да еді.
Сонымен бірге 6 қазанда Сталинград майданының әскери кеңесі
Ставкаға өздерінің контуршабуыл туралы жоспарын жіберді деген де
пікір бар.
Бұл сұраққа А. М. Василевский былай деп жауап береді.
“ 6 қазан күні ерте азанда біз Н.Н.Воронов және В.Д. Иванов пен
бірге Стлинград майданына жол алдық. Бұнда біз Н.И. Труфоновтың
баяндамасын тыңдадық. Сол күні кешке майданда жасақ командованиесі
және әскери кеңеспен кездесіп Сталинград майданының ұсынысы бойынша
контуршабуылдың жоспары туралы әңгеме болды. Бұнда ешқандай жоспардың
жоқ екенін баяндады.” Тарихи еңбектерде Оңтүстік –Батыс майданының
қолбасшысы Н.Ф Ватутинде Ставкаға контуршабуылдың жоспарын жіберді
деп жазылған.
Оңтүстік – Батыс майданы қазан айының соңында контуршабуылдың
жоспары бойынша күштердің аяқ жағында құрылды және Сталинградта жалпы
жоспар белгелі болатын.
Бұндай стратегиялық операцины ұйымдастыру үшін Сталинград
ауданындағы үш майданның шабуылы туралы толық мәлімет болу керек.
Әрине бұндай толық мәліметті қолында бар орган ғана біледі. Яғни
Жоғарғы Бас қолбасшы мен Генералдық штаб. Осы органға әрбір майдан
жау туралы барлық мәліметті беріп отырған. Бұл мәліметтерді Ставка
мен Генералдық штаб анализ жасап, белгілі бір қорытынды жасайтын.
Сталинград түбінде контуршабуылдың жоспарын құрып, ол
аудандардағы майдандарға керекті резервтерді бөледі. Демек
контуршабуыл жоспарының авторы сөзсіз Ставка мен Генералдық штаб.
Сонымен тікелей шайқастың өзіне сипаттама беріп өтсек. Кеңес
әскерінің Харьков пен Воронеж түбіндегі жеңілістерінен кейін дұшпан
инициативаға толық ие болды да, едәуір артықшылықтар алып, Қызыл
армия бөлімдерін тысқыра берді. Гитлер мен оның айналасындағылар
Еділдің сағасы мен Кавказды басып алуды жаспарлады Герман
командованиесі қосымша резервтерді алдын ала одақтастарының:
венгрлердің, италяндардың және румындардың армияларын жеткізді.
Сонымен бірге Кавказға шабуыл басталды, онда тамыздың аяғында Альпі
бөлімдерінің алдыңғы шептегі топтары тіпті Кавказдың ең биік нүктесі –
Эльбрус тауына нацистік Германияның жалауын қадап үлгерді. Тамыздың
23-інде немістің танкілер тізбегі Қызыл Армияның ұрыстарда әлсіреген
бөлімдерінің қорғанысын бұзып, Еділге шықты. Дұшпанның авиациясы
Москвамен телефон- телеграф байланысын бұзды. Оның Еділге бұзып
өткені туралы баяндаманы ашық текспен радио арқылы беруге тура келді.
Қаланы қорғауға шұғыл түрде жұмысшы отрядтары, истребительдер
батальондары, халық жасақтары, тылдағы бөлімдер ұйымдастырылды.
Сталинград майданының кейбір бөлімдерінің күшімен қарсы соққы беруге
әрекеттер жасалды, бірақ ол үшін танктер де, авиацияда жетіспеді.
Сталинград толассыз бомбаланды.Қала жанып жатты. Күрес жалғаса
берді.
1942жылы шілденің 12-не Кеңес үкіметінің жоғарғы қолбасшысы
Сталинград майданын құрды. Оған 62-ші,63-ші,64-ші жалпы әскерлік армия
және 8-әуе армиясы кірді. Кейінірек Оңтүстік-Батыс майданының
әлсіреген бірнеше тобы Сталинград майданына қосылды. Бұл майданға Дон
өзенінен Павловскаға және Клетскаяға одан әрі Жоғарғы- Кумарскіні
қорғау тапсырылды. Шілденің 17-не Сталинград майданының жасақтарымен 6-
шы армияның негізгі күші Волга жағасында шайқасты. Осы күннен бастап
Волга жағасында Ұлы шайқас басталды. Неміс әскерлері қалаға кірерде 13
дивизия болды. Шілденің 22-де оның саны 18 дивизияға жетті. Ал Кеңес
Одағында 62-ші,63-ші армияға ешқандай дивизия қосылған жоқ, тек 64-ші
армияға екі атқыш дивизиясы қосылды.
Шілденің 22-де Сталинградқа бағытталған кеңес-неміс
әскерлернің күш-қуаттарын төменгі кестеден көруге болады.
Күш-қуаттар Жау әскері Кеңес әскері Салыстырмалы күш
Дивизия саны 18 16 1,2:1
Адамдар саны 250000 187000 1,2:1
Қару-жарақ 7500 7900 1:1
Танкі саны 740 360 2:1
Самолет саны 1200 337 3,6:1
Гитлершілер қалаға табанды түрде ұмтылды және олар қалаға
солтүстік жағынан ғана емес, оңтүстік тұстан кіре алды. Қыркүйектің 12-
інен бастап ұрыстар Сталинград ауданында жүрді. Қаланы 62 (қолбасшысы-
генерал В.И.Чуйков (және 64) қолбасшысы-генерал М.С. Шумилов)
армияларының бөлімдері қорғады. Неміс –фашист әскерлері қаланы
шабуылмен алмақ болып қатарынан төрт рет әрекет жасады.
Қыркүйектің 15-іне қараған түнде қорғаушылар жағдайдың
нашарлағаны соншалық, келген жаңа күшті- генерал А.И. Родимцевтің
дивизиясын өткелден өтісімен-ақ бірден ұрысқа салуға тура келді. Әрбір
үй қамалға айналды, онда қарсыласушы жақтардың күштері кей уақытта
үйдің әр қабаты үшін табанды күрес жүргізді.
Қарашаның басында Гитлер сөз сөйлеп, онда былай деп мәлімдеме
жасады: “Менің Еділге белгілі бір жерден, белгелі бір қаланың тұсынан
шыққым келді. Бұл қала Сталиннің өзінің есімімен аталатын болып шықты...
Менің бұл қаланы алғым келді. Асыра мәлімдеме жасамай-ақ, мен сендерге
біз оны басып алдық деп айта аламын. Шағын бөлігі ғана әзірше біздің
қолымызда емес”. Гитлер асығыстық жасаған еді: қала төтеп берді.
Гитлершіл әскерлердің Сталинградты бірден шабуылдап та, бірнеше
шабуылмен алуға әрекет етуінің нәтижесінде де ала алмауының себебі
неде? Өйткені осыған ұқсас жағдайлар Ленинград түбіндеде, Москва
түбіндеде болды ғой, мұнда да мақсатқа жетуге бірнеше қадам
қалғандай еді. Гитлердің жеке өзі жіберген қателіктері мен кесірлі
кемшіліктері жөнінде айтуға, оның генералдарының әрекеттерін сынауға
болады, бірақ шешуші сәттерде қаланың кеңес жауынгерлерінің еркі мен
жанқиярлығының арқасында төтеп бергенін көруге болады. Сталинград
қорғанысында жауынгерлер мен командирлердің, Чуйковтың сөзімен
айтқанда “адамның қолынан келе бермейтін” міндеттерді орындап шықты.
Неміс – фашист бөлімдеріне стратегиялық жағдайды күрт өзгерте
алтындай соққы беру белгіленді. Мәселе мынада болды. Паулюстің 6-
армиясы және Готтың 4-танк бригадасы алып тізбектің сүйір ұшындай
болды, қалаға еніп, сонда шырмалып қалды. Жүздеген километрге созылған
осы тізбектің жан-жағы итальян, венгр, румын әскерлерінен құралды. Бұл
бөлімдер нашар қаруланған, тәжірибесі аз еді. Олардың солдаттары
өздеріне жат мүдделер үшін өлгісі келмеді. Міне, нақ осы тұстан,
тізбектің негізгі тұсынан соққы беру жоспарланды. Ол үшін қарашаға
дейін күштердің қалыптасуы керек болды. Мұның бәрі Сталинградты
қарғаушылардың тағы екі ай төтеп бере алатындығына байланысты болды.
Сталинград түбіндегі қарсы шабуыл барлық құпия ережені сақтай отырып,
егжей- тегжей дайындалды.
Әрине, өз әскерінің орналасуындағы босаңдықты неміс генералдары
да көрді, алайда олар үлкен шабуыл операциясын жасау үшін Қызыл
Армияның күші жетпейді деп ойлады. Герман командованиесінің
бұйрығында: “Орыстардың өздері соңғы ұрыстардың барысында айтрлықтай
әлсіреген және 1942-43 жылдардың қысында өткен қыстағыдай үлкен күшті
орналастыра алмайды”,-делінген. Бірақ жау қателескен еді. Қызыл
Армияның қарсы шабуылға көшер сәтінде күрестің осы ауданында әскерлер
санының жалпы арасалмағы тең болды, ал басты соққы беретін бағыттарда
екі және тіпті үш есе артықшылықтарға қол жеткізді.
Мына кестеге назар аударыңыз:
Күш-қуаттар Кеңес әскері Жау әскері Салыстырмалы күш
Адамдар саны 1015300 1011500 1:1
Танктер саны 979 675 1,4:1
Қару-жарақтар 13535 10290 1,3:1
Самолет саны 1350 1216 1,1:1
Сталинград түбіндегі кеңес әскерлерінің осы заманғы танктерді,
самолеттерді, басқада техниканы жеткілікті мөлшерде берді.
Жауынгерлердің жігері сенімді қарумен күшейтілді.
Бұл ұйымдастырған операция “Уран” деп аталды.Операция негізгі
екі кезеңнен тұрды: біріншісінде- дұшпанның қорғанысын бұзып өту,
берік сыртқы қоршау шеңберін жасау белгіленді; екіншісінде – берілу
жөнінде үзілді- кесілді талапты қабыл алмаса, қоршауға түскен дұшпанды
құрту жоспарланды. Осы мақсаттар үшін үш - Оңтүстік –Батыс (генерал
Н.Ф. Ватутин), Дон (генерал К.К. Рокоссовский) және Сталинград
(генерал А.И. Еременко) майданының күші жұмылдырылды.
Қарсы шабуыл 1942жылы қарашаның 19-ында күшті артиллериялық
даярлықпен басталды, кейін танк және механикаландырылған бөлімшелер
іске қосылды.
Бұл майдан бір мезгілде 3-румын және 5-танк армиясына шабуылын
жүргізді. Көптен күткен күн басталды.
Контршабуылдың басталуын Дон армиясының әскери қолбасшысы Маршал
К.К. Рокоссовский былай деп суреттейді:
“Міне күткен күн де келді. Оңтүстік –Батыс майданы белгіленген
уақытта жауға қарсы шабуылын бастады. Сол шабуылын бастағанның дәлелі
еді”.
Бұл күнді Кеңес үкіметінің әскери қолбасшысы Маршал Г.К. Жуков
былай деп көрсеткен:
“1942ж қарашаның 19-на сағат 7ден 50 минут өткен кезде, генерал
Н.Ф.Ватутиннің басшылығымен Оңтүстік –Батыс майданы, бір мезгілде 3-
румын және 5-танк армиясына күшті соққы берді.”
Қарашаның 20-на Сталинград майданы шабуылын румын дивизиясына
бастады. Қарашаның 23-не сағат 16-да Оңтүстік-Батыс және Сталинград
майданының жасақтары бірігіп, неміс армиясын қоршауға алды.
Сталинград майданындағы Паулюстің армиясы бір аптаға жетпей
қоршауға түсті. Қоршауға түскен әскерлерді сырттан соққы беру арқылы
одан босатуға ұмтылған гитлерлік командование Манштейннің басшылығымен
“Дон” армиясы тобын құрды, ол Сталинград тобына бұзып өтуді бастады.
Паулюске көмекке ұмтылған Манштейнге қарсы Ставка генералы Р.Я.
Малиновскийдің 2- гвардиялық армиясын бұрды.
Ұрыстар сыртқы шеңберде және ішкі шеңберде де, барған сайын
өршелеленген сипат алды. Бірақ жаудың күші әбден титықтап, ол
қорғанысқа көшуге мәжбүр болды. Оңтүстік –Батыс және Сталинград
майдандарының ойдағыдай әрекет жасауы нәтижесінде 8 –итальян
армиясының, 3 және 4-румын армиясының негізгі күштері талқандалды.
Солтүстік Кавказда әрекет етуші неміс –фашист әскерлерінің тылына ,
Ростовқа шабуыл жасауға жағдай туды. 1943 жылы қаңтардың 10-да К.К.
Рокоссовскийдің қолбасшылығымен кеңес әскерлері дұшпанның Сталинград
түбінде қоршауда қалған тобын жоюға кірісті. Неміс бөлімдері рухани
жағынан азып-тозды. Қоршауда қалғандарға үздіксіз қызмет ететін әуе
көпірін ұйымдастырмақ болған әрекеттерін Кеңес авиациасы іске
асыртпады.
Қоршауда қалған неміс бөлімдері аштыққа ұшырады және Берлин
тарапынан олардың жағдайын мүлде түсінбейтіндігін өз көздерімен көрді.
Неміс жағдайларынан күдер үзді, сөйтіп ақпанның 2-сі күні
Сталинградтағы 6-шы армияның қалған бөлігі тұтқынға берілді.
Сталинград түбіндегі неміс армиясының жеңілуі жөніндегі басты
себепті Кеңес Үкіметінің әскери қолбасшылары былай деп көрсетеді: “Өз
әскери мүмкіншіліктеріне қарағанда Кеңес Үкіметінің әскери
қаблеттілігін бағаламаған Гитлер, оның 1942жылғы стратегиялық
жоспарының күйреуіне әкеліп соқты.
Жаудың әлсіз жерін нақты табу, негізгі соқының дұрыс бағытталуы,
тұтқиылдан ұйымдасқан “Уран”, “Сатурн” және “Кольцо” операциялары
неміс әскерінің күйреуіне негіз болды”-деп жазған.
Кеңес командованиесі қоршаудағы бөлімдерге үзілді –кесілді
талап қойды, оларды бөлімдер алдында қабылдамады.
Қойылған талаптарда мынандай шарттар да болды: “Берілген
әскерлердің бүкіл құрамының әскери формасын, айырым белгілері мен
ордендерін, жеке заттарын, қымбат бұйымдарын, ал жоғарғы офицерлік
құрамының суық қаруын өздеріне қалдырамыз.
Барлық берілген офицерлерге, унтер –офицерлерге және әскерлерге
дереу қалыпты тамақ беріледі. Барлық жаралыларға, ауруларға және аязға
үсігендерге медидциналық жәрдем көрсетіледі”.
Немістер Гитлердің тарапынан көмектен күдер үзді, сөйтіп
ақпанның екісі күні Сталинградтағы 6 –армиядан қалған бөлігі тұтқынға
берілді.
Сталинградты қорғаушы батырлардың тарихи маңызы неде?
Волга жағалауындағы қорғаныс шайқасы 4 айға созылды, яғни 17
шілдеден 18 қарашаға дейін. Сталинград және Оңтүстік-Шығыс
майдандардың қарсылығын жеңіп қала шетіне шығу үшін осы уақыттың
жартысы кетті ( 12 қыркүйекке дейін). Егер өзенінен Сталинградқа дейін
шамамен 150 км, яғни фашистердің жер қайысқан қалың қолы орта есеппен
тәулігіне 2,5-3 км-ге жылжыған болатын.
Осы мезгілдің екінші жартысында, яғни екі айдан аса фашистік-
неміс армиясы тікелей қаланы алуға ұмтылды.Алайда бұған генерал В.И.
Чуйков пен М.С. Шумилев басқарған 62-ші және 64-ші армия бұрын соңды
болып көрмеген ерлік танытты. Гитлершілер Сталинградтағы бір ғана
ауданды толығымен қоршауға алды, ал басқа бес ауданға жарым жартылай
кіре алды. Ал Отанын, батыр қаланы қорғаушы жауынгерлер жаудың аса
басымдық күшіне қарсы тұрып фашистерге Сталинградты басып алуына
мүмкіндік бермеді.
Фашистік фюрер бірнеше рет Сталинградты алудың уақытын
белгілеген болатын. Бірақ фюрер Сталинград құлады деген хабарды
өмірінің соңына дейін ести алмады. Гитлерлік жауынгердің бірі үйіне
жазған хатында былай деген: “Біздің Еділге дейін бір ғана километр
қалды. Бірақ біз оған әлі жете алмай келудеміз.
Сталинград қорғанысындағы жауынгерлер мен командирлер жауға
қарсы, В.И. Чуйковтың сөзімен айтқанда, “адамның қолынан келе
бермейтін” міндеттерді орындап шықты. Бұған тең келетін мыңнан бір
ғана факттіні айтып кетуге болады: Гитлершілер Голландия мен Бельгияны
оккупациялауына 19 күн, Францияға 44 күн, ал қазіргі таңда әлемге
танымыл “ Повлов үйін” фашистер 58күн тоқтаусыз шабуылдауында да үйдің
бір бөлігін де ала алмады.
“Повлов үйін” қорғаушы жауынгерлер жаудың көзін құртқаны
соншалық, вермахт еуропадағы үлкен қалаларды алуда да мұншалықты көп
жауынгер жоғалтпаған болатын.
Сталинград Кеңес жасақтарының өшпес ерлік символы болып қалды.
1942 жылдың күзінде қаланы қорғаушы жауынгерлер гитлершілерге
үлкен шығын алып келді: қайтыс болған және жараланған адам саны
шамамен 700 мың, 2000 нан аса қару мен миномет, 1 мыңға жуық
танктермен штурмдық қару,1,4 мыңнан аса әскери және транспорттық
самолет. Кеңес жасақшыларының Еділ жағалауындағы жауға қарсы қалай
табан тіреп тұрды деген сұраққа Кеңес Одағының Маршалы қорғаныс шайқас
кезіндегі 62-ші армияның штаб бастығы Н.И. Крылов былай дейді:
Тіпті ұзақ мерзімге үлкен толықтырулар алмасақта біздің
дивизиямыз жоғалтулардан сиреп бара жатсада әскери рухтарын
жоғалтпады. Олар артында Отаны, жері, ата-анасы, бала-шағасы бар
екенін ұмытпады.
Еділ жағалауындағы қаладағы ерлік қорғаныс шайқастың құрметіне
1942 жылы 22желтоқсанда КСРО –ның жоғарғы кеңесінің президиумында
“За оборону Сталинграда” атты медаль берілді осы медальмен 700 мыңнан
аса адам марапатталды. Сталинградқа “Батыр қала” атағы берілді.
Сталинград түбінде фашистік армияының қоршуға алуында кеңес
армия сының жеткен жетістігі.
Сталинград түбінде қоршауға алған операцияның жетістігі ұлылық
пен қошеметтілікке лайық, өйткені бұл жеңіс заңды құбылыс болатын. Осы
операцияны ұйымдастыруда саяси-қайраткерлер, әскери қолбасшылар өз
үлестерін қосты. Ал кеңес халқы мен армиясы жанқиярлықтың үлгісін
көрсетті.
Кеңес командованиясы басты соққыны беруде дұрыс шешім
қабылдаған. Алдын ала белгіленген осы басты соққыны Оңтүстік-Батыс
майданы Донның оңтүстік жағалауындағы Серафимович-Клетская
аудандарынан бастады. Сарпинск көлінің арасындағы тар өткел Сталинград
майданынының жасақтарына келесі басты соққыны беруге қолайлы
аудандардың бірі болды.
Негізгі екі соққы фашистік- неміс жасақтарының анағұрлым осал
жеріне, яғни немістерге қарағанда нашар қаруланған румын армиясына
бағытталды.Сонымен бірге таңдалған соққының бағыты кеңес армиясы жау
қорғанысын бұзып өтіп, Сталинград түбіндегі 6-шы,4-шы неміс армиясының
тұйықталған тылына тікелей шығуына мүмкіндік алды.
Кеңес командованиясының таңдалған басты соққысының нәтижесін
үлкен жетістіктерге алып келді.
Оңтүстік –Батыс майданы жаудың артиллериялық жағынан 1,4 рет,
танктік және өзі жүретін қарудан 2,8 есе, ал жаяу әскер жағынан жау
басымдылық танытты. ( 399 мың кеңес армиясына қарсы 432 мың фашистік
неміс армиясы тұрды).
Күштердің топтасуы, яғни тең келуі Дон және Сталинград
майдандарында да байқалды. Контршабуылға дайындық қазан айында барлық
құпия ережелер сақтай отырап жауға күтпеген жерден соққы беру
жоспарланды. Жау разведкасы кеңес командованиясының ұйымдастырған
операсиясын алдын ала біле алмады. Сталинград түбіндегі контршабуылдың
басталуына бір апта қалғанында Германияның Дон ауданындағы әскери
қолбасшылары былай деп баяндама жасаған болатын.
“Үлкен ұйымдасқан операция мен майданға кіруге жаудың күш-қуаты
жоқ” деген тұғын. Нәтижесінде штаб генералы Иодль: “1942 жылы қараша
айында 6-шы армияның Дон флангісінде орыстардың ұйымдасқан үлкен күшін
көрдік” деп мойындалған болатын.
Сталинград майданының Сарпинск көлінің шегарасынан бастаған
соққы жау үшін күтпеген жағдай болды. Контршабуылдың басталуына
қолайлы сәтті жаңылмай таңдалған. Өйткені жау жасағы шаршап шалдыққан,
рухы бәсеңдеп, күштері азайған және олар басып алған шегараларында
мықты әскери система құрып үлгермеген болатын.
Осы фактілерге сүйене отырып кейбір буржуазиялық тарихшылардың
ой тұжырымдарының жөнсіз екенін көрсетуде. Олардың пайымдауынша
топтасқан жасақтардың Сталинград түбінде гитлерлік коалицияның
қоршауға алуы кенеттен күтпеген қарапайым жағдай немесе жеке
саясаткерлер мен әскери қолбасшылардың қателігі дейді.
1942 жылы 19 қарашаның тұманды таң сәрісінде Серфимович-Клетская
аудандарының оңтүстігінде кенеттен жауға қарсы мыңдаған артиллерия мен
“катюшаның” ойсыратып тастайтын соққының даусы естілді. Бұл 80 минутқа
созылды.
Осы күнге орай Кеңес Одағында 19 қараша күні ракеталық және
артиллериялық жасақтар күні ретінде тойланатын болды.
20 қарашада Сталинград майданының жасақтары шешімді шабуылға
көшті. Олардың шабуылы кенеттен күтпеген, күшті әрі жемісті болды.
Контршабуыл барлық енді қамти түсті.
Сталинград және Оңтүстік майдандарының танктік және
механикаланған күштерінің біреуі әрі күшті соққы беру арқылы жаудың
тосқауылына қарамастан бір-біріне жақындауға ұмтылды. Атқыш жасақтар
соғыспен алға жылжыса, танкистер жеңісті бекемдеп жүрді. Ауа райының
жақсаруының нәтижесінде кеңес авиаторлары ауадағы жауға жеңісті атой
салды.
Жоспарланған операцияға сәйкес кавалерлік корпуспен атқыш және
бронетанктік әскер мен бірігунің нәтижесінде жауды артқа шегіндіре
отырып сыртқы қоршау шеңберінің негізін құра бастаған болатын.
23-ші қараша сағат 16-да Оңтүстік –Батыс және Сталинград
майдандары белгіленген ауданда бірікті. Керемет әрі жанжақты
дайындаған соғыс тарихындағы ең үлкен операция қоршауды Кеңес Одағының
қарулы күштерінің арқасында жеңісті аяқтады.
Неге Сталингардты қорғаушы жасақтарының қорғауындағы жауды
бірден талқандамады?
Оңтүстік-Батыс, Сталинград және Дон майдандарының
армиясы Сталинградтағы фашистік неміс армиясын қоршауға алғаннан
кейінгі мақсаты қоршаудағы жауды ешқандай үзіліссіз талқандау болатын.
Келесі бір қиын жауапты міндеттемені орындау үшін Ставка Оңтүстік
–Батыс майдандарының 21-ші армиясына, Дон майданының 65-ші, 24-ші
және 66-шы армиясына және Сталинград майданының 62-ші, 64-ші және 57-
ші армияларына жүктелді.
Сол күндерді 65-ші армияның генералы П.И. Батов былай деп есіне
алады: “Біз әлі бүкіл операциядағы жауды қоршауға алу және оны
толығымен талқандауды ойша ойлап жүрген болатынбыз. Жаудың аянбай
қарсыласуына қарамастан қоршауды қысу арқылы бір апта көлемінде жаудың
басып алған жерлерінің жартысынан көбін босаты. Жаудың қарсылығы
өздерінің әскери тәртіптің бұзылуына алып келді. Сонымен бірге 19 мен
30 қараша аралығындағы кеңес әскерінің үзіліссіз жүрген шабуылының
нәтижесінде әскерлер қатты шаршаған әрі үлкен шығындарға тап болды. Оқ-
дәрілері таусылды, ал армияда жаңа толықтырулар болмады. Сонымен
бірге қақаған қыста кіріп келді. Сол кездегі жағдай біраз күштердің
басқа аудандарға жіберілуін талап етті.
Қоршаудағы жаудың кеңес әскеріне қарсы оқталған күші ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz