Тіл және мәдениет жайлы
Кіріспе
1 Тіл және мәдениет
1.1 Тіл мен мәдениеттің байланысы мен ерекшеліктері.
1.2 Қазақ тіл біліміндегі лингвомәдени зерттеулер
2 Қазақ тіліндегі туыстық атаулардың лингвомәдени ерекшеліктері.
2.1 Қазақ тіліндегі туыстық атаулар
2.1 Адамның өз жұртына қатысты тілдік бірліктер.
2.2 Адамның нағашы жұртына қатысты тілдік бірліктер.
2.3 Ер және әйел адамның қайын жұртына қатысты тілдік бірліктер
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 Тіл және мәдениет
1.1 Тіл мен мәдениеттің байланысы мен ерекшеліктері.
1.2 Қазақ тіл біліміндегі лингвомәдени зерттеулер
2 Қазақ тіліндегі туыстық атаулардың лингвомәдени ерекшеліктері.
2.1 Қазақ тіліндегі туыстық атаулар
2.1 Адамның өз жұртына қатысты тілдік бірліктер.
2.2 Адамның нағашы жұртына қатысты тілдік бірліктер.
2.3 Ер және әйел адамның қайын жұртына қатысты тілдік бірліктер
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Әлем өмірінің, заман құбылысының әлі жете танылмаған аясы кең. Ғылым мен өнер көзге көрініп тұрған дүние болмысында, жердің шалғай ғалам кеңістігінде нақты деректермен беріле зерттеп, мүмкіндігінше оларды адамзаттың өмір шындығына бір табан жақын, шынайы бейнелеуге ізгі талпыныстар жасалуда.
Жұмыстың өзектілігі: Қазақ тіл білімінде соңғы жылдары линвомәдениеттану, когнитология мәселелері және әлемнің ұлттық тілдік бейнесі зерттеліне бастады. Туыстық атауларға қатысты толық түрде жеке зерттеулерге негіз бола қойған жоқ. Қазақ тілі лексикасында туыстық атауларға қатысты туған атауларға арнайы талдаулар жасалынбаған.
Туыстық атауларға қатысты өзге тілдік бірліктер сияқты этноспен ғасырлар бойы бірге жасап, халықтың, әдеби формаларының өзіне тән жасалу заңдылықтары қалыптасқан. Туыстық атауларға лингвистикалық баға беру үрдісі олардың тарихи шығу кезеңдеріне, даму жолдарына өзара байланыстарына жан жақты зерттеу жүргізу ісін қажет етеді. Олардың тіл білімінің түрлі бағыттарында зерттеу нысаны ретінде алынуы тек қазақ тілінде, сонымен бірге жалпы түркі тілдеріндегі айта қаларлықтай маңызды мәселенің шешілуіне жол ашады.
Жұмыстың зертеудің нысаны: Туыстық атаулардағы тұрақты тіркестердің лингвомәдени сипаты.
Жұмысытың құрылымы: Кіріспеден, негізгі екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмысың мақсаты мен міндеттері: Зерттеудің мақсаты – қазақ тіліндегі туыстық атауларға лингвомәдени талдау жасай отырып, кешкенді түрде зерттеу. Туыстық атаулардың өзіндік сипаты мен олардың лексика семантикалық топтарын ашу, талдау болып табылады. Бұл қазақ тіліндегі туыстық атауларына қатысты мәселелерді шешудің теориялық негізін анықтауға мүмкіндік береді. Бұл мақсаттарға жету үшін зерттеу жұмысы мынандай мәселелерді ғылыми жақтан айқындап, саралап ашу міндеттерін қойды:
туыстық атауларды қазақ тіліндегі тарихи және тілдік деректерден, зерттеулерден, әртүрлі сөздіктер мен жалпы халықтық лексикадан жайып салу;
қазақ тіліндегі туыстық атаулардың қалыптасуы, даму үрдістерін қарастыру;
Жұмыстың өзектілігі: Қазақ тіл білімінде соңғы жылдары линвомәдениеттану, когнитология мәселелері және әлемнің ұлттық тілдік бейнесі зерттеліне бастады. Туыстық атауларға қатысты толық түрде жеке зерттеулерге негіз бола қойған жоқ. Қазақ тілі лексикасында туыстық атауларға қатысты туған атауларға арнайы талдаулар жасалынбаған.
Туыстық атауларға қатысты өзге тілдік бірліктер сияқты этноспен ғасырлар бойы бірге жасап, халықтың, әдеби формаларының өзіне тән жасалу заңдылықтары қалыптасқан. Туыстық атауларға лингвистикалық баға беру үрдісі олардың тарихи шығу кезеңдеріне, даму жолдарына өзара байланыстарына жан жақты зерттеу жүргізу ісін қажет етеді. Олардың тіл білімінің түрлі бағыттарында зерттеу нысаны ретінде алынуы тек қазақ тілінде, сонымен бірге жалпы түркі тілдеріндегі айта қаларлықтай маңызды мәселенің шешілуіне жол ашады.
Жұмыстың зертеудің нысаны: Туыстық атаулардағы тұрақты тіркестердің лингвомәдени сипаты.
Жұмысытың құрылымы: Кіріспеден, негізгі екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмысың мақсаты мен міндеттері: Зерттеудің мақсаты – қазақ тіліндегі туыстық атауларға лингвомәдени талдау жасай отырып, кешкенді түрде зерттеу. Туыстық атаулардың өзіндік сипаты мен олардың лексика семантикалық топтарын ашу, талдау болып табылады. Бұл қазақ тіліндегі туыстық атауларына қатысты мәселелерді шешудің теориялық негізін анықтауға мүмкіндік береді. Бұл мақсаттарға жету үшін зерттеу жұмысы мынандай мәселелерді ғылыми жақтан айқындап, саралап ашу міндеттерін қойды:
туыстық атауларды қазақ тіліндегі тарихи және тілдік деректерден, зерттеулерден, әртүрлі сөздіктер мен жалпы халықтық лексикадан жайып салу;
қазақ тіліндегі туыстық атаулардың қалыптасуы, даму үрдістерін қарастыру;
1. Буртян Г.Н Языкова картина мира и ее роль в познании // Методологические проблемы анализа языка. – Ереван, 1976. – 11 c.
2. Аханов.К. Тіл білімінің негіздері. – Алматы: «Санат». 1993. 496 б.
3. Чернейко А.В. Проблемы языка как предмет языка. – М., 1959-451с
4. Гумбольдт В. Избранные труды по языкознанию / Пер.с нем. М., 2000. – 400с.
5.Вайсгербер Л. Родной язык и формирование духа. – М.,1993.– 135с.
6. Маслова Ю.С. Заметки по теории лингвокультурологии. Сборник Filologika. - М., 1998-45с.
7. Сепир Э. Избранные труды по языкознанию и культурологи. – М., 1993. – 656с.
8. Потебня А.А. Из записок по русской грамматике. – М., 1958.т. 1-2.-536 с
9. Cмағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық – мәдени аспектілері. – Алматы: Ана тілі, 1998. – 169 б.
10. Салқынбай А. Тарихи сөзжасам ( Семантикалық аспект ).– Алматы: Қазақ Университеті, 1999 310 б.
11.Сейсенова А.Д Лингвистикалық мәдениеттану: этикет формулаларына салыстырмалы талдау. Филол. ғыл. канд. дис. –Алматы,1998 183 б.
12. Қайдар Ә. Қазақ тілінің қара шаңырағы және түркітану Егемен Қазақстан № 241. 11. 12. 1996
13. Ислам А. Мағынасы күңгірт тартқан фразеологизмдерге лингвомәдени сараптама // Жалпы және салғастырмалы фразеологизмнің өзекті мәселелері (ғылыми мақалалар жинағы) – Алматы, 2003 – 165 б.
14.Теля В.Н. Русская фразеология. Семантический, прагматический и лингвокультурологический аспекты. – М., 1996-289с
15.Смағұлова Г.Фразеологизмдердің семантикалық категориялары: оқу құралы. Алматы: «Қазақ Университеті», 2009. – 162б.
16. Келдібеков Б. Языковая номинация в немецком тексте ( на материале функционально – семантического поля номинавание лиц). Авт. канд.фил. н. 1999. 23 c.
17. Болғанбаев Ә. Қалиұлы Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. Алматы: «Ғылым», 19976 – 256 б.
18. Алдашева А. Аударматану: лингвистакалық және лингвомәдени мәселелер. Филология ғылымдарының докторы дәрежесін алу үшін жазылған диссертация. – Алматы, 1999. 324 б.
19.Сейілхан А.Қ. Қазақ тіліндегі этнографизмдердің лингво-мәдениеттанымдық мәні («Қыз Жібек» және «Қозы Көрпеш – Баянсұлу» жырлары бойынша) ф.г.к. афтореферат, Алматы, 2001ж
20.Оспанова Ф.А. Фразеологизмдер уәждемесінің лингвомәдени аспектісі (қазақ және ағылшын тілдеріндегі материалдар негізінде) «ф.ғ.к. автореферат, Алматы, 2006) диссертациясы
21. Қазақ тілінің тарихи лексикологиясының мәселелері. – Алматы: «Ғылым», 1988. 200 б.
22. Хасанов Б. Қазақ тілінде сөздердің метафоралық қолданылуы. – Алматы: «Мектеп», 1966. – 208 б.
23. Қалиев Ғ. Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі – Алматы, «Сөздік-Словарь», 2005. – 440 б.
24. Манкеева Ж.А Мәдени лексиканың ұлттық сипаты. – Алматы: Арыс, 1997. – 272 б.
25. Кенжеахметұлы С. Ұлттық әдет-ғұрыптың беймәлім 220 түрі. Көмекші оқу-құралы. – Алматы, «Санат» 1998.– 256б.
26. Ниязбеков М. Біз қалай туысамыз?. – Алматы: «Өнер» 1992.– 45б.
27. Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі.– Алматы: Қазақ ССР-нің «Ғылым», 1977ж.– 712 б.
28. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. І-Х томдар (1974-1986)
29. Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі. – Алматы, 1996
2. Аханов.К. Тіл білімінің негіздері. – Алматы: «Санат». 1993. 496 б.
3. Чернейко А.В. Проблемы языка как предмет языка. – М., 1959-451с
4. Гумбольдт В. Избранные труды по языкознанию / Пер.с нем. М., 2000. – 400с.
5.Вайсгербер Л. Родной язык и формирование духа. – М.,1993.– 135с.
6. Маслова Ю.С. Заметки по теории лингвокультурологии. Сборник Filologika. - М., 1998-45с.
7. Сепир Э. Избранные труды по языкознанию и культурологи. – М., 1993. – 656с.
8. Потебня А.А. Из записок по русской грамматике. – М., 1958.т. 1-2.-536 с
9. Cмағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық – мәдени аспектілері. – Алматы: Ана тілі, 1998. – 169 б.
10. Салқынбай А. Тарихи сөзжасам ( Семантикалық аспект ).– Алматы: Қазақ Университеті, 1999 310 б.
11.Сейсенова А.Д Лингвистикалық мәдениеттану: этикет формулаларына салыстырмалы талдау. Филол. ғыл. канд. дис. –Алматы,1998 183 б.
12. Қайдар Ә. Қазақ тілінің қара шаңырағы және түркітану Егемен Қазақстан № 241. 11. 12. 1996
13. Ислам А. Мағынасы күңгірт тартқан фразеологизмдерге лингвомәдени сараптама // Жалпы және салғастырмалы фразеологизмнің өзекті мәселелері (ғылыми мақалалар жинағы) – Алматы, 2003 – 165 б.
14.Теля В.Н. Русская фразеология. Семантический, прагматический и лингвокультурологический аспекты. – М., 1996-289с
15.Смағұлова Г.Фразеологизмдердің семантикалық категориялары: оқу құралы. Алматы: «Қазақ Университеті», 2009. – 162б.
16. Келдібеков Б. Языковая номинация в немецком тексте ( на материале функционально – семантического поля номинавание лиц). Авт. канд.фил. н. 1999. 23 c.
17. Болғанбаев Ә. Қалиұлы Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. Алматы: «Ғылым», 19976 – 256 б.
18. Алдашева А. Аударматану: лингвистакалық және лингвомәдени мәселелер. Филология ғылымдарының докторы дәрежесін алу үшін жазылған диссертация. – Алматы, 1999. 324 б.
19.Сейілхан А.Қ. Қазақ тіліндегі этнографизмдердің лингво-мәдениеттанымдық мәні («Қыз Жібек» және «Қозы Көрпеш – Баянсұлу» жырлары бойынша) ф.г.к. афтореферат, Алматы, 2001ж
20.Оспанова Ф.А. Фразеологизмдер уәждемесінің лингвомәдени аспектісі (қазақ және ағылшын тілдеріндегі материалдар негізінде) «ф.ғ.к. автореферат, Алматы, 2006) диссертациясы
21. Қазақ тілінің тарихи лексикологиясының мәселелері. – Алматы: «Ғылым», 1988. 200 б.
22. Хасанов Б. Қазақ тілінде сөздердің метафоралық қолданылуы. – Алматы: «Мектеп», 1966. – 208 б.
23. Қалиев Ғ. Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі – Алматы, «Сөздік-Словарь», 2005. – 440 б.
24. Манкеева Ж.А Мәдени лексиканың ұлттық сипаты. – Алматы: Арыс, 1997. – 272 б.
25. Кенжеахметұлы С. Ұлттық әдет-ғұрыптың беймәлім 220 түрі. Көмекші оқу-құралы. – Алматы, «Санат» 1998.– 256б.
26. Ниязбеков М. Біз қалай туысамыз?. – Алматы: «Өнер» 1992.– 45б.
27. Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі.– Алматы: Қазақ ССР-нің «Ғылым», 1977ж.– 712 б.
28. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. І-Х томдар (1974-1986)
29. Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі. – Алматы, 1996
Кіріспе
Әлем өмірінің, заман құбылысының әлі жете танылмаған аясы кең. Ғылым
мен өнер көзге көрініп тұрған дүние болмысында, жердің шалғай ғалам
кеңістігінде нақты деректермен беріле зерттеп, мүмкіндігінше оларды
адамзаттың өмір шындығына бір табан жақын, шынайы бейнелеуге ізгі
талпыныстар жасалуда.
Жұмыстың өзектілігі: Қазақ тіл білімінде соңғы жылдары
линвомәдениеттану, когнитология мәселелері және әлемнің ұлттық тілдік
бейнесі зерттеліне бастады. Туыстық атауларға қатысты толық түрде жеке
зерттеулерге негіз бола қойған жоқ. Қазақ тілі лексикасында туыстық
атауларға қатысты туған атауларға арнайы талдаулар жасалынбаған.
Туыстық атауларға қатысты өзге тілдік бірліктер сияқты этноспен
ғасырлар бойы бірге жасап, халықтың, әдеби формаларының өзіне тән жасалу
заңдылықтары қалыптасқан. Туыстық атауларға лингвистикалық баға беру үрдісі
олардың тарихи шығу кезеңдеріне, даму жолдарына өзара байланыстарына жан-
жақты зерттеу жүргізу ісін қажет етеді. Олардың тіл білімінің түрлі
бағыттарында зерттеу нысаны ретінде алынуы тек қазақ тілінде, сонымен бірге
жалпы түркі тілдеріндегі айта қаларлықтай маңызды мәселенің шешілуіне жол
ашады.
Жұмыстың зертеудің нысаны: Туыстық атаулардағы тұрақты тіркестердің
лингвомәдени сипаты.
Жұмысытың құрылымы: Кіріспеден, негізгі екі бөлімнен, қорытындыдан
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмысың мақсаты мен міндеттері: Зерттеудің мақсаты – қазақ тіліндегі
туыстық атауларға лингвомәдени талдау жасай отырып, кешкенді түрде зерттеу.
Туыстық атаулардың өзіндік сипаты мен олардың лексика-семантикалық топтарын
ашу, талдау болып табылады. Бұл қазақ тіліндегі туыстық атауларына қатысты
мәселелерді шешудің теориялық негізін анықтауға мүмкіндік береді. Бұл
мақсаттарға жету үшін зерттеу жұмысы мынандай мәселелерді ғылыми жақтан
айқындап, саралап ашу міндеттерін қойды:
- туыстық атауларды қазақ тіліндегі тарихи және тілдік деректерден,
зерттеулерден, әртүрлі сөздіктер мен жалпы халықтық лексикадан жайып салу;
- қазақ тіліндегі туыстық атаулардың қалыптасуы, даму үрдістерін
қарастыру;
- туыстық атауларды тақырыпқа топтастыру;
- туыстық атауларға қатысты тұрақты тіркестер мен атауладың
мазмұнына талдау жасау.
Жұмыстың дерек көздері: М.Ниязбеков Біз қалай туысамыз? Алматы,1992,
І.Кеңесбаев Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі.– Алматы, Ғылым, 1977,
Г.Cмағұлова Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық – мәдени аспектілері. –
Алматы,1998.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы: Зерттеудің теориялық,
практикалық мәні осы семасиологиялық, этимологиялық талдаудың тұжырымдары
негізінде лексикология саласын толықтыра, кеңейте зерттей түсуге өзіндік
үлесін қосады. Зерттеу жұмысындағы туыстық атаулардың сипаты мен саны,
олардың лексика-семантикалық және грамматикалық ерекшеліктері
лексикологияның лингвистикалық сала ретіндегі маңызды теориялық жақтарын
кеңейтуге өз үлесін қосады. Сондай-ақ, лингвомәдениетке қатысты
лексикографиялық сөздіктер жасауға септігін тигізеді. Туыстық атауға
байланысты жинақталған мысалдардың қазақ тілін өзге ұлт аудиториясында
үйрету кезінде де көмегі тиетіні сөзсіз.
Жұмыстың зерттеу әдістері: Зерттеу жұмысының мақсаты тақырып
ерекшелігіне байланысты сипаттама, салыстырмалы талдау мен жинақтау,
концептілік талдау, жүйелеу және оны түсіндіру, аналитикалық талдау
әдістері қолданылды.
1 Тіл және мәдениет
1.1 Тіл мен мәдениеттің байланысы мен ерекшеліктері.
Халықтың санасындағы дүниені бағалау, қабылдау, жалпы тіршілік
әлеміне деген көзқарас ғасырлар бойы қалыптасқан философиялық ойлау,
мәнері қоршаған әлемді қабылдау үрдісінің нәтижесі және ұлттық құндылықтар
әлемінің көрсеткіші деуге болады. Нақты бір этикалық топтың тұлғалық терең
мәні бар құндылықтар құрылымына сәйкес күнделікті мінез-құлық пен жүріс
тұрысын қалыптастыруы ұлт ментальдылығын көрсетеді. Бұл құндылықтар
тұлғаның бойына әлеуметтік тұрақтану үрдісінде жанұясымен, туыстарымен,
достарымен, яғни, өзін қоршаған ортадағылар тарапынан қабылданады
[1,11б.]. Сол менталитеттің бір көрінісі ретінде тілдің қарым-қатынас,
экспрессивтік т.б. қызметтерінен өзге тарихи жинақталған реалий және
абстракт ұғымдарды белгілейтін ұлттық-мәдени қызметін атауға болады.
Шындықты әр ұжым, әр ұлт өз биігінен таниды. Өз биігі дегеніміз
ғасырлар бойы қалыптасқан ойлау ерекшелігі, дүние танымы, сана-сезімі. Тіл
біріншіден, адамға қызмет ету үшін жаралған әлемдегі объектілер мен
құбылыстардың тілдегі барлық категориялары адамға бағытталып жасалған. Бұл
кез келген тілдің қасиеті. Екіншіден, кез келген тілдің ұлттық ерекшелігі
бар және тілде табиғи немесе мәдени ерекшеліктер ғана емес, сонымен қатар,
ұлттық мінез құлықтың ерекшеліктері де айқындалады.
Біздің мақсатымыз – осы ерекшеліктердің себебін табуға әрекет жасау,
оларға қандай фактор әсер етті немесе сол тілде жасаушы халықтың өзіне тән
ақиқатты қабылдау қасиеттеріне байланысты болды ма, осы сияқты сұрақтарға
жауап іздеу.
Тілдің қоғам өміріндегі маңызы туралы ғалым К.Аханов: Адам санасында
шындық өмірдің бейнеленуі тілсіз іске асуы мүмкін емес. Тіл біздің ойымызды
білдіре отырып, қоршаған шындық өмір жайындағы білімімізді сақтап жеткізуші
болып есептеледі. Тіл объективті дүниедегі заттар мен құбылыстар олардың
сапа, белгілері және бір-бірімен қарым-қатынасы туралы қандай бір ойды
болсада айтып жеткізуге икемді келеді деп жазды [2, 50б]. Адам дүниедегі
бір затты тілдегі сөздермен белгілейді, ал тілдік бейне жоқ, тосын дүниені
немесе затты қабылдау санаға қиын соғады. Әлемнің адам санасындағы бейнесі
тілдегі бейнелермен, яғни сөздер мен өте ұқсас, көп жағдайда олар бірін-
бірі қайталайды.
Әр ұлттың, халықтың санасында әлем бейнесі сыртқы және ішкі
факторларға байланысты әр түрлі болғандықтан, тілдегі ерекшеліктер де сан
алуан. Сыртқы факторларға географилық орта, әлеуметтік жағыдай, шаруашылық
түрі, діннің ықпалы, тарихи жағыдай т.с.с. жатса ішкі факторларға әдет-
ғұрып, дүние танымды, әдеп-шарттарын, жол-жосықты жатқызамыз.
Тілдегі әлем бейнесі, басқаша айтқанда, сөздердің қоршаған дүниені
белгілеп атауы қандай жағыдайларға байланысты жүзеге асады деген сұраққа
көптеген ғалымдар осы уақытқа дейін жауап іздеуде. Бұл тақырыпқа байланысты
зерттеулер тілдің әлемде танылуындағы қызметін жан-жақты қарастыратын әр
түрлі пікір талас тудырады.
Л.О.Чернейконың еңбегінде тілдің философиялық табиғатын,
шындықты (реальность) бейнелеу сапасын абстракт атауларды когнитивтік
тұрғыдан қарастырады. Сепир-Уорф гипотезасының тұжырымдары көптеген
зерттеулерге жол ашты, нәтижесінде бірқатар этностың мәселелер шешімін
тапты, көптеген деректер дәлелденді, нақтыланды. Бұдан мынандай қорытынды
шығады: ұжымдық сана дыбыстық атауы жоқ дүниені, затты, құбылысты, нәрсені
танымайды көрмейді, ал сана арқылы тану лексикасемантикалық деңгейде
алатын болсақ – семантикалық, кеңістікке, тілдің құрылымына, сөздердің
санына, және олардың меңгерілу түріне байланысты. Чернейко ақиқат
(действительность) және шындық (реальность) ұғымдары туралы мынандай
түсінік бар екендігін айтады: ақиқат деп санадан тыс, белгісіз дүниені
айтамыз, ал шындық санамызға тәуелді, таныс дүние. Ақиқат дүние материалды
және идеалды болып екіге бөлінеді. Ақиқат кейбір элементтерінің тілде
арнайы белгіленбеу себебі осы тілде сөйлеуші адамдардың санасында соған
сәйкес түсініктің жоғына байланысты. Материалды дүниенің тілдегі бейнесі
шындыққа жақын болуы мүмкін [3, 10б.].
Ұлттық мәдениеттің ең маңызды және күрделі құралдарының бірі – тіл
болып табылады. Шындықтың адам санасында қабылданып, ой елегінен өтіп, сөз
болып қалыптасып, сөз тіркесі немесе сөйлем ретінде айтылу үрдісі
нәтижесінде, әлем бейнесі тілде екінші көрінісін табады. Сондықтан, әлемнің
бейнесі мен тіл екеуі өзара тығыз қарым-қатынаста. Осыдан келіп, әлемнің
тілдегі бейнесі атты ұғым пайда болуы әбден заңды. Тіл білімінде әлем
бейнесін көптеген ғалымдар зерттеу объектісі етіп алады. Осы бағытта
біршама жұмыс жасаған ғалымдар – Б.А.Серебренников, Е.С.Кубрякова,
В.М.Постовалова, В.А.Маслова, Э.Д.Сүлейменова т.б. Бұл еңбектерде негізінен
тілдің өмір сүруіндегі, дамуындағы, қызмет етуіндегі адaмның рөлі
қарастырылған.
Әлемнің тілдік бейнесі деген ұғым қазіргі таңда дүние жүзі бойынша
көптеген ғалымдардың зерттеу объектісі болып келеді. Бұл мәселемен айналысу
көне заманнан басталады деуге дәлелдер бар. Тек зерттеуідің әр кезеңінде
ғалымдар Әлемнің тілдік бейнесі деген ұғым аясын кеңейтіп, өз үлестерін
қосуда.
Әлемнің тілдік бейнесі тақырыбына деген қызығушылық танытқан, осы
мәселені тереңдете зерттеушілердің бірі – неміс лингвисі В.Фон Гумбольдт өз
еңбегінде: түрлі тілде – ұлт үшін ерекше пайымдау мен қабылдау органдары
болып табылады дейді [4, 324б]. Бұл пікірді қостаушылардың қатарына
Е.Кассирер, Л.Вайсгербер сияқты ғалымдарды жатқызуға болады.
В.Гумбольдтың зерттеулерін Америкада әрі қарай жалғастырған
лингвистердің бірі – Эдуард Сепир. Бұл салада Э.Сепир Тіл (1927),
Грамматист және оның тілі (1924), Лингвистиканың ғылым ретіндегі
статусы (1929) атты және т.б. мақалалар жазды.
Ғалым Лингвистиканың ғылым ретіндегі статусы деген еңбегінде тілдің
социалды шындықтағы жол көрсетуші екендігін айтады. Қоғамтануға тіл аса
үлкен қызығушылық танытпағанмен, ол біздің қоғамдық үрдістер мен мәселелер
туралы түсініктерімізге бірталай әсерін тигізеді. Адамдар тек материалды
немесе социалды әлемде өмір сүрмейді, олардың бәрі сол қоғамның қатынас
құралы болған тілдің илігінде болады. Адамдардың сыртқы дүниеде тілсіз де
жол табуға болады және де тілді пайымдау мен сөйлесу арқылы қарым-қатынас
жасаудың өзіндік мәселелерін шешудегі кездейсоқ құралы деген түсінігі – жай
ғана илиюзия. Шын мәнісінде шындық дүние әлдебір социалды топтың тілдік
әдеттерінің негізінде құрылады. Екі түрлі тіл бір-біріне бір социалды
шындықтың көрініс құралы деп санайтындай ұқсастық жоқ. Әр түрлі қауым өмір
сүретін әлемдер – ол әртүрлі таңбалары бар өзгеше кеңістік деген сөз.
Мысалы, бір жай ғана өлеңді түсіну оны құраушы әр сөздің әдеттегі мағынасын
түсіну ғана емес. Сөздерде көрсетілген және олардың мағыналарының реңінде
айқындалатын аталған қауымның символдық көзқарасы, бүкіл өмірінің бейнесі
түсінілуі қажет.
А.Вайсгербер Неогумбольдшылардың лингво-философиялық концеп-циясы
деген мақаласында Әлемнің тілдік бейнесі деген терминді Weltbied der
Sparche деп атап, алғаш рет тіл ғылымына енгізді. Лео Вайсгерберді ерекше
қызықтырған – тілдің идиоэтникалық мазмұны. Этникалық идеясы Л.Вайсгербер
В.Гумбольдтың тілдің ішкі формалары жайында жазған еңбектерінен тапқан.
Әлемнің тілдік бейнесі ұғымын тұжырымдауда А.Вайсгербер 30-жылдардың
басында бастайды. Өзінің Ана тілі, ойлау және іс-әрекет арасындағы
байланыс деп аталатын тұңғыш мақаласында бегілі бір тілдің сөздік қоры
барлық тілдік таңбалар жиынтығынан және сол тілдік қоғамның үлесінде
болатын ұғымдық пайымдау құралдарынан тұрады; сол тілде сөйлеушілердің
әрқайсысы осы сөздік қорды меңгеру қарқына қарай осы тілдік қоғамның әрбір
мүшесі өз ұлтына тән пайымдау құралын да меңгереді; осы тұрғыда ана тілдің
мүмкіндігі өз түсініктерінде белгілі бір әлемдік бейнені иемденетінін және
осы бейнені өз қоғамының барлық адамдарына тарататындығынан тұрады деп
жазды. Осылай Л.Вайсгербер Әлемнің тілдік бейнесін тікелей тіл
феноменімен байланыстырады, дегенмен ол бейне тіл бойынан емес, тек тілдегі
сөздік қордан көрінетінін айтады. Кейіннен Л.Вайсгерберд Әлемнің тілдік
бейнесі ұғымындағы сыртқы объективтік дүниенің рөлін төмендетіп, тіпті
назарынан тыс қалдырып, оның дүниетанымдық, субъективті ұлттық, идиэтикалық
жағын қарастыра бастайды. Дүние дегенді дүниеге көзқарас деп алып,
Л.Вайсгерберд 1953 жылы жазған Мазмұнға бұғындырылған грамматика атты
кітабында тілдің ішкі пішінінің әсері адамдық рухтың мүмкіншіліктері мен
жағдайларына сәйкес, болмыстың әр тілдің жеке болмысына айналуына
көмектеседі дейді [5,22 б].
Ғылымда Тілдегі әлем бейнесі ұғымы жаңа категориялардың біріне жатады
және оның зерттелуі әлі көп уақыттық еңбекті қажет етеді. Лингвистикада
тілдегі әлем бейнесі және әлемнің тілдегі ұлттық бейнесі сияқты екі түрлі
термин қалыптасқан. Ғалымның айтуы бойынша: ұлттық әлем бейнесін анықтау
үшін ұлттық өмір бүтіндей қарастырылады: табиғат, оның құбылыстары, тұрмыс,
фольклор, поэзияның образдылығы, кеңістікпен уақыттың қарым-қатынасы т.с.с.
Ал осының бәрін, бірінші кезекте, тіл арқылы біле аламыз. Кез келген
этностың тілін білу үшін аударма және салыстырма тәсілдері қолданылатыны
белгілі.
Бір тілде сөйлеушілердің өз әлемі, яғни, лексика фразеологияда,
грамматикада көрініс табатын әлем туралы білімдердің жиынтығы ретінде
тілдегі әлем бейнесі қалыптасады. Сонымен қатар В.А. Маслова бойынша,
тілдегі әлем бейнесі ұғымына сөздің ішкі мағынасы, сөйлемдер мен
пайымдаулар, сөз мағынасының өзгеруі, ауыспалы мағынада қолданылуы, сөздің
эмоционалды қызметі, оның қолданылуының жеке сыры мен қыры жатады [6,37
б.].
Г.А.Брутянның пікірі бойынша, әлемнің тілдік бейнесі дегеніміз – тірі
тілдер арқылы жинақталған ішкі және сыртқы дүние туралы ақпарат.
Әлемнің ұлттық бейнесі сол халыққа ғана тән түсінік категорияларынан
тұратын тұрақты бейнелерге байланысты қалыптасады. Ол халық дүние танымына
мифологиялық қағидасын құрайды. Мұндай бір тұтас дүние танымды
қалыптастыратын белсенді күштердің бірі – кеңістік пен уақытқа байланысты
қатынас. Бейнелеу өнерінде кеңістікті уақыт нақтылы кезеңде сәтті жерде,
оқиғаны, құбылысты білдіреді.
Кез келген атау, тіл арқылы бейнеленіп көрінеді, ұрпақтан ұрпаққа
жеткізіледі. Әр халықтың өзіне тән іштей дамыған рухы бар, сол рухтың
ерекшелігін сыртқа шығарып, сақтап тұрған ұрпақтан ұрпаққа жеткізуші күш –
тіл. Ол адамның ой санасымен, мәдениетімен, рухани өмірімен тығыз
байланысты. В. Фон Гумбольдтың түсіндіруінде тіл дүниені тікелей түрде
бейнелемейді. Тіл адамның дүниені қалай түсінетіні туралы көрініс береді.
Ғалымның пікірінше сөз – заттың тура таңбасы емес оның біздің санамызға
тілдік шығармашылық процесc нәтижесінде туған бейнесі. Яғни, тіл кез-
келген жеке заттарды бейнелегенде тілде сөйлеушіге сол заттың қоршаған
дүниенің есігін ашады, әлемді танытады.
Жалпы тіл тарихы – сол тілде жасаушы және сол тілді қолданушы халықтың
тарихының бір саласы. Сондықтан белгілі бір тілдің тарихын сол тілді
жасаушы, қолданушы және оның иесі халықтың тарихына байланыссыз қарауға
болмайды. Тіл тарихы мен халық тарихының байланысы – екі жақты байланыс
халықтың ерте кездегі әдет-ғұрпы, тұрмысы жайындағы этнографиялық
ұғымдардың атаулардың сөздіктері мен тарихи шығармаларда сақталып, олар
жайында мағлұмат береді.
Этнографтар, мәдениеттанушылар халықтың замандар бойындағы тұрмыс-
салты, әдет-ғұрпына байланысты жайлар мен халық жасаған жайларды
зерттегенде тіл фактілеріне соқпай өте алмайды.
Өйткені тіл – солардың бәрін ұзақ замандардың бойында ұрпақтан ұрпаққа
жеткізген және сақтап қалған құралдардың бірі.
Қандай да болмасын жаңа ғылымға қатысты түйіндеулердің болжам айту,
бағыт сілтеу тұрғысынан әр түрлі болатындығы сияқты ұлттық тіл мен ұлттық
мәдениет арасындағы байланысты, мәдениеттің тілге және тілдің мәдениетке
әсерін пайымдайтын анықтамалық тұжырымдар да әрқилы. Алайда осы ғылым
саласының объектісі турасындағы тұжырым беру, ол – ұлттық менталитеттің,
ұлттық мәдениеттің және рухани құндылықтардың тілдегі көрінісі тіл арқылы
берілуде.
Әр ұлт тілінде дүние, әлем туралы түсініктерін түрлі тілдік фактілер
арқылы кесіп-пішеді, қоршаған әлемнің тілдік әлемі, негізінен алғанда
адамдар санасындағы дүниенің логикалық бейнеленуі жағынан ұқсас болып
келеді. Құбылыстар арасындағы ұқсастықтар ұғым категорияларын жасайтын
лексемалардың толғауына әсер етеді. Сол ұғым түрлерінің тұтастай алғандағы
атаулары тілдің негізін құраса, әлемнің ондағы құбылыстардың тілдегі
бейнесінен ұлт ерекшеліктерін танып білуге болады.
Лингвистика ғылымында ұлттық мәдениет пен ұлттық тілдің өзара байланысы
туралы көптеген пікірлер кездеседі. Орыс тіл білімінде бұл мәселе жөнінде:
тіл – мәдениетті жеткізудің құралы;
мәдениеттің компоненті;
мәдениеттің бір құрамдас бөлігі делінген бағыттарда біршама зерттеу
жұмыстары баршылық. Аталған мәселемен қатар, соңғы кездері тіл мен
мәдениеттің парадигмасындағы жеке тұлға аспектісіне назар аудару
қажеттілігі де айтылып келеді. Мұндай мәдениеттің феномені мен тілді
тұтынушы тұлға арасындағы байланыс зерттелуі қажет. Ал бұл мәселе кез-
келген халық өмір сүретін қоғамда болып жататын әлеуметтік – қоғамдық
өзгерістерге байланысты. Тіл мен мәдениеттің өзара байланысы зерттеушілер,
яғни лингвомәдениеттанушылар осы мәселені жан-жақты ауқымды түрде
қарастыруға талпыныс жасады.
Тіл – мәдениеттің феномені, ұлт мәдениеттің көрінісі ретінде ғылымда өз
дәрежесінде әлі де зерттелмей келеді. Мәдениаралық қарым-қатынастар саласы
мәдениет пен тіл бірліктерінің жиынтығы прагматикалық жақтан танып, жүйелі
түрде қарастырады.
Тілде бейнеленетін, тіл арқылы көрінетін мәдени құндылықтардың
қолданылатын жүйесін зерттейді. Осыған байланысты тіл мен мәдениеттің
элементтерін шоғырландыратын, яғни жинақтайтын, синтездейтін лингво-
хультурема, мәдениаралық өріс мәдениаралық компетенция деген ұғым –
түсініктер жиі аталып, ғылыми аудиторияларда сөз болып жүр. Бұл аталған
терминдік ұғымдардың әрқайсысы өз алдына белгілі бір жүйелік жүктеме
құрайтын күрделі мәселелер.
Тіл деректерін зерттеу және оларды пайдалана білу тарихқа қатысты
әртүрлі мәселелерді танып-білуге көмектеседі. Ол мәселелер қатарына белгілі
бір халықтың тегі, оның пайда болуы, халықтардың дамуының әр дәуіріндегі
мәдениеті, белгілі бір халықтың басқа халықтармен байланысы туралы
мәліметтер енеді. Рулардан тайпаның, тайпалар одағының халықтың жасалып
пайда болуы ру тілінен тайпа тілінің, тайпа тілінен халық тілінің пайда
болып жасалуынан бөлек емес, қайта бір-бірімен қабаттасып жатады. Демек
халық тілінің жасалып, пайда болу тарихына қатысты мәселелерді есепке алмай
тұрып, халықтың жасалып, пайда болу мәселесін ғылыми тұрғыдан жан-жақты
дұрыс шешу мүмкін емес.
Тілдің мәні, оның номинативтік сипаты, тілдің шығуы мен дамуы, ойлау
мен тілдің ара-қатысы және т.б. мәселелерді зерттеп шешу үшін философия,
психология тіл біліміне бағыт-бағдар сілтеді. Адамның ойлауы тіл формасы
түрінде іске асатын болғандықтан, ғылым адамның ойлау процесі, өзін
қоршаған дүниені адамның тану процесі тілде қалай көрінеді деген мәселені
ескерусіз қалдыра алмайды. Этнография, мәдениет, өнер тіл туралы айтқан
семантикалық философияның өкілі, американдық дискриптивті мектептің ірі
ғалымы Эдуард Сепир туралы сөз қозғаған орынды. Ғылымда Уорф-Сепир
гипотезасы деген атпен белгілі болған атақты ілімнің иесі тіл мен мәдениет
туралы алғаш сөз еткендердің бірі. Оның пікірінше, мәдениет – халықтың
ойлауының, ісінің көрінісі, ал – тіл қалай ойлаудың көрінісі. Сепирдің
түсінігі бойынша, тіл – билолгиялық мұра емес, ол мәдени құбылыс [7,174б.].
Мәдениаралық қарым-қатынас – жаңа ғана өрісін жайып келе жатқан, әлі де
болса ғылыми ұстанымдары мен межелері, тұжырымдамалары нақтылана қоймаған
ғылым, екіұдай екі өзекті мәселелерге шешім табатын гуманитарлық
ғылымдардың көшбасында болатындығы даусыз.
Мәдениаралық лингвистикалық сауалдарға жауап беретін зерттеулердің
негізгі мақсаты – тілдің қызметі мен дамуына лингвистикалық, этно-мәдени
және этно-психологиялық факторлардың әсер етуін қарастыру. Тіл мен этносқа
қатысты мәселелер В.фон Гумбольдт, А.А.Потебня, А.Ф.Лосев, Филипов А.В,
Н.И.Толстой, Ә.Т.Қайдаров, Е.Н.Жанпейісов т.б. ғалымдардың жұмыстарында
қарастырылады.
Ғылыми ой-тұжырымдардың негізінде халық тілінің еншісі мәдениетпен
толығатынын, ұлт мәдениеті сол этностың тілінде сақталып, болашақта
аманатталынатыны сияқты астарлы ой-пікірлердің туындау төркіні тереңде
жатыр. Айтылған ой жайында В.фон Гумбольдтің Тіл – халық рухы, халық рухы
тіл арқылы көрініс табады деген тұжырымы – жаңа ғылыми жолдың
концепциясының алғашқы нышаны немесе қағидасы. Сондай-ақ оның мәдениеті
тілдің ішкі құрылымдық бөлшегі деп қарастыруы да тіл табиғатын таныта
түсумен қатар, жарыққа шығып келе жатқан ғылыми жаңалықтардың шығу тегіне
арқау болғаны сөзсіз. Атап айтқанда, ғалым пікірінше: біріншіден,
мәдениеттің екі түрі – материалдық және рухани мәдениеттер ізі халық
тілінде сақталады, екіншіден, мәдениет – ұлт нышанын танытып, тілде өз
жүйесін табады, үшіншіден, тіл – адам мен табиғатты жалғастырушы күш,
төртіншіден, мәдениет пен халықтық рухы – тілдің ішкі формасына тән, деп
көрсетеді [4,65б.].
Тіл – тек мәдениеттің танушы құралы ғана емес, тілдің бойында оның
(мәдениеттің) арқауын құрап, негізін қалайтын ұлттық рухтың ізін айқындап
тұратын ұлы күш анықталады. Тіл рухының ұлы күші халықтық ой танымында,
мінез-құлқына сай табиғатын қалыптастыруы, өз танымына сай өмір салтын
қалыптастыруы, тұтастай бір мәдениеттің дүниеге келуінің үлкен себепшісінің
бірі.
Осымен байланысты этностың психологиялық жайын тілге қатысты
болжаулармен дәлелдеген В.фон Гумбольдт концепциясында: тілдің табиғаты
мен тегі тіл мен ойлаудың халық рухымен байланыстылығында деген құнды
пікірмен бағаланады. Олар өз еңбектерінде халық психикасының этностанымдық
мәні, тілдің ішкі мазмұны адамның мінез-құлқымен байланысты деп түсіндіріп
тілді мәдениетке қатысты алғанда индивидтің творчествалық әрекеті, халық
рухы алдымен тілде деп түйіндеген. Осы ғылыми тұжырымдардың бастамасымен
бұл үрдісі ғылымда өз жалғасын тапқандығын төмендегі пікірлерден көреміз.
Тілдің ерекшелігін әлеуметтану тұрғысынан зерттеген ғалымдар
еңбектерінде күрделі интелектуалдық әрекеттердің ұлттық рухты жаңғыртатын
факторлар, салт-дәстүрлер олардың дамуы мен халық мәдениетіндегі ролін
әлеуметтік рухани құбылыс деп бағалаудың бағытын көрсетті. Расында да,
ұлттық рухтың нағыз келбетін танытатын – салт-дәстүрлер деп танимыз.
Этностың бар өміріне рухани азық болған, тұрақты ұрпақ жалғастығына
себепкер құбылыс – салт-дәстүрлердің ұлттық мәдениет бастауы екендігі
сөзсіз. Осы құбылысты дер кезінде мойындап, ғылыми тұрғыдан жаңа бағыт жол
салушы – ресейлік тілші – ғалым А.А.Потебня. Ол тіл халық мәдениетімен біте
қайнасқан ұғым деген түсінікті қалыптастыра келіп: Тіл – халықтың рухтың
жемісі, оған дәлел халық ауыз әдебиеті үлгілері екендігін, жан-жақты сөз
ете келе: Халық рухы алдымен тілде, содан кейін барып әдет-ғұрып, салт-
дәстүрінде, ән өнерінде, фольклорында көрініс береді - деп қорытады [8,
13б.].
Жоғарыда біз сөз еткен ғалымдардың зерттеулері ұлттық тіл мен халық
мәдениеті арасындағы сабақтастықты о бастан болжап, тілдің ішкі формасына
сиятын қасиеттерін танытудан туған. Адамзат қоғамының дамуында әлеуметтік
сананың өрлеуі, ой-сананың жетілуі, тіл, мәдениет, тарихтың тоғысуындағы
маңызды фактор. Ал, әр халықтың этномәдени тұрмысын ұлт тілінің жетегінде
әлемдік мәдениеттің ауқымында, дүниетанымы қоғамдық ғылымдардың аясында сөз
ету мәселесі тіл ғылымының бүгінде ғылыми өрісін тереңге жайған
мәдениаралық коммуникация әлемнің тілдік бейнесі саласында сәтті бағытта
іске асуда. Осымен тығыз байланысты ұлттық мәдениет пен ұлттық тілдің өзара
байланыстары бір-біріне әсері айқын деректердің белгілі бір этносқа тән
екендігін танытуда бізге кештеу жеткен жаңа бағыттың бірі –
этнопсихолингвистика.
Тіл – тек сөйлеу, қарым-қатынас құралы емес, ол адам өмірінің
материалдық және рухани мәдениетінің сол ұрпаққа тән тума қасиеттерін
жинақтаушы, сақтаушы құрал, осы арқылы болашақ ұрпаққа жеткізуіші құралы.
Мұны тілдің кумулятивтік қасиеті деп танимыз. Тілдің тағы бір қоғамдық
қызметі - әлеуметтік өмірде адамдарды жеке тұлға ретінде, ұлт өкілі ретінде
қалыптастырушы деген ойларды бүгінде мәдениаралық тілдік қарым-қатынастың
қоғамдағы әлеуметтік орнын нақтылай түскендей.
Мәдениет – қоғамдық фактор, бірақ оның мәдени тұғырға көтерілуіне
әлеуметтік ортаның ықпалы зор. Өйткені бір этностың мәдениеті екінші
халыққа оның тілдік деректері арқылы баяндалады. Ал тілдік деректер деп
отырғанымыз – мәдениетті сипаттаушы символдары мен тілдік таңбалар.
Ендеше жоғары аталған мәдениет ұлттық менталитет құндылықтарының түп
негізі тіл қасиетінде көрініс табады. Тілдің құдыретімен бейнеленіп,
шынайылықты танытады. Осы тұрғыда әр халық тілінде өзі жасаған және табиғат
дарытқан ұлттық мәдениеттің ізі бар деуге болады. Бұл – тіл мен мәдениеттің
тоғысуы жолын көздеген лингвомәдениеттану пәнінің негізі болмақ. Бүгінгі
күнде қандай да болмасын тіл жалпы азаматтық баға жетпес құндылығы деп
танылатын көзқарас өркениетті қоғамның негізгі қағидаларының біріне
айналады. Жалпы алғанда, тіл дүниетанымының құралы, ойлаудың ұғым, түсінік,
пайымдау тәрізді түрлерінің объективтенуі болып табылады. Сонымен қатар тіл
қоғамдық сананың түрлерін қалыптастырумен қатар, өз кезегінде оған әсер
етеді ал әрбір тарихи кезең, қоғамдық құбылыстар тіле өз таңбасын қалдырып
отырады. Тіл қоғамдағы тарихи, әлеуметтік, рухани, мәдени өзгерістердің
айнасы іспетті. Осымен байланысты тілдік жүйенің құрылымдық бірліктері тек
лигвистиканың ғана емес, этностану, әлеуметтану, мәдениеттану, елтану т.б.
нысанына айналып отыр. Ендігі кезекте лингвистика ғылымында өзінің зерттеу
объектісін әлдеқайда кеңейте түсті. Лигвоелтану, лингвомәдениеттану сияқты
тіл білімі салаларын басқа ғылым салаларымен байланысты қарау – тіл
ғылымындағы бүгінгі таңдағы негізгі бағыттарының бірі. Тілдік жүйенің
құрылымына тереңдеп барудың ұлттық тілдің табиғатын шынайы танудың бір жолы
– тілдік таңбалары, оны құрайтын элементтерді олардың мазмұндық жағы мен
тұлғалық жағын тілдің өз заңдылықтары негізінде қару болса, екінші жолы –
оларды тілдік емес мәнділіктермен, яғни ақиқат өмір, ойлау, танымдық
тұрғыда бір-бірімен тығыз байланысты қарау болмақ. Осы тұрғыда алғанда,
тілдік бірліктер (лексика – фонетикалық жүйе) ақиқат өмірді, ойлау мен
тілді ұштастыратын категория ретінде танылады.
Осы тұста профессор Г.Смағұлованың Қазақ халқының ең маңызды мәдени
ұлттық ерекшелігінің бірі жан-жақты қамтылған дәстүрлі мәдениет
үлгілеріндегі дағдылы ұлттық рәсімдердің түрлерінің әбден сақталып
қалғандығы ғана бүгіндері ұлт төл құжатындай көрінеді және өзге ұлттардан
бөлек мәдени айырмашылықтарын айқындайды. Қазақ тіліндегі фразеологизмдер
айналадағы қоршаған заттар мен құбылыстарға этнос (ұлт) тұрғысынан баға
беру, сипаттау арқылы сол ұлттың ұлттық менталитетін, көзқарасын,
дүниетанымын аңғартады. Ұлттық менталитет, оның тіл арқылы мәдениеттанудағы
орны туралы ғылым салалары ауыз тұтарлық анықтама ізденіс пікірлерді өз
деңгейінде айта алмай келеді деген тұжырымын басшылыққа алуға болады [9,
10б].
1.2 Қазақ тіл біліміндегі лингвомәдени зерттеулер
Бүгінгі қазақ тіл білімінде лингвомәдениеттану ғылымы пән ретінде
жаңа қадам басып жатқанымен, ұлттық мәдениетпен болымсыздық ерекшеликтерді
таныту, лингвомәдениеттану пәніне қатысты Ш.Уәлиханов, Ә.Марғұлан,
Қ.Жұбанов, М.Әуезов, еңбектерінен бастап ғалым-тілшілер І.Кеңесбев,
Ә.Қайдар, Р.Сыздықова, Е.Жұбанов, Е.Жанпейісов, Т.Жанұзақов, Н.Уәлиев,
Ж.Манкеева, Г.Смағұлова, А.Жылқыбаев, Қ.Рысбергенова, Р.Шойбеков, т.б.
ғалымдар еңбектерінде тіл фактілерінің сипаты ретінде танытылады. Осы
аталған авторлар еңбектерінде сөз етілген ұлттық деректерінің
зерттеулерінің лингвомәдениеттану пәнінің зерттеу аясына жатқызуға болады.
Бүгінде лингвомәдениеттану ұлттық тілді танудың негізі екені соңғы
кездегі біраз зерттеулерде – Р.Смағұлова, А.Алдашева, А.Салқынбай,
Р.Авакова, А.Сейсенова, т.б. сөз болуы, назар аударылуы,
лингвомәдениеттану ғылымының пән ретінде қалыптаса бастағанын байқатады.
Лингвомәдениеттанудың өркениеті, қоғамдық ғылымдармен қатар дамуын
тілдік тұрғыдан сөз ету пәнің зерттеу обьектісін нақтылай түседі. Осы жайт
тұрғысында, сондай-ақ, көне тіл деректері лексикамызда сөзжасам саласының
қызметін арттыруда халқымыздың мәдени өмірімен байланысты екенін тілші
А.Салқынбайдың мына пікірі толықтырады: Тілдік деректерді лингвомәдени
аспектіде зерттеу – ең әуелі тілдер арасындағы жалпы адами гуманитарлық,
мәдени, өркениеттік қырларды айқындау болып табылады. Табиғаттағы, әлемдегі
құбылыстар, қоғамдағы сана мен салт, бәрі де тілде өз көрінісін табу мен
оның жасалу сипаты лингвомәдени аспектіде қарас-тырылады [10, 41б].
А.Сейсенова этикет формаларына лингвомәдениеттану аспектісінде салыстырмалы
талдау жасап, халық мәдениеті мен ұлттық мәдениеттің бірлік қызметіне
ерекше тоқтайды: Лингвомәдениеттану – мәдениеттің тілдік жүйеге қалай әсер
ететін, яғни фактор мен адам бойындағы тілдік факторлардың байланысын
қарастырады деп түйіндейді.
Осындай тіл деректеріне сүйеніп, этнолингвистикамен сабақтас этнос
болмысының сан түрлі қырын зерттейтін ғылымдарды академк А.Қайдар екіге
бөледі: а) этнос тіліне жалпы қатысы бар (мәселен, астрономия, этнография,
этнология, өлкетану, фольклористика, мифология, педагогика, дидактика, т.б.
ғылымдар), ә) этнос тілдің тілдік табиғатын айқындауға тікелей қатысты
ғылымдар (мәселен, этимология, диалектология, лексикология,
социолингвистика, этнолингвистика, психолингвистика, т.б.) [12, 12 б ].
Лингвомәдениеттанудың өркениетті қоғамдық ғылымдармен қатар дамуын
тілдік тұрғыдан сөз ету пәннің зерттеу обьектісін нақтылай түседі. Осы
жайтты ғалым А.Исламның пікірі толықтырады: Лингвомәдениеттанудың тіл мен
мәдениет ара қатынасын зерттейтін басқа ғылым салаларынан ерекшелігі – оның
кез келген нысанда зерттеудің басқа тілдік және мәдени контекстерді
тең қарастыру [ 13, 10 б].
Лингвомәдениеттану – тіл және мәдениет мәселелерін қарастыратын екі
пәнінң бірігуінен, солардың өзара сабақтастығынан туындаған ғылым.
Лингвомәдениеттану термині фразеология мектебінің өкілдері В.Н.
Теля мен В.В.Воробьев еңбектерінен бастау алса, мәдениеттану идеялары
Г.В.Степанов, Ю.А.Соркин, Г.З.Черданцева, И.Г.Ольшанский, В.А.Маслова т.б
қазақстандық ғалымдар Н.У.Уалиева, Г.Н.Смағұлова, А.М.Алдашева,
А.Д.Сейсенова, А.И.Ислам т.б. тілші ғалымдар еңбектерінде жарық көреді.
В. Маслова: Лингвомәдениеттану лингвистика мен мәдениеттанудың
түйсінуінен пайда болған тілде бейнеленген және бекіген халық мәдениетінің
көріністерін зерттейтін ғылым деуі мәдениетті тілмен байланыстыра
зерттеудің маңыздылығын аша түседі. Ғалым лингвомәдениеттану ғылымының
зерттеу нысанын, қалыптасу кезеңдерін төмендегідей белгілейді [6, 115 б].
1. Тіл мен мәдениеттің арақатынасы, астарластығын бағамдайтын
лингвомәдени көзқарастардың лингвомәдениеттанымдық ізденістердің бастау
алу кезеңі.
2. Лингвомәдениеттанудың жеке сала ретінде қалыптасу кезеңі.
3. Зерттеу нысаны, ғылыми ұстанымдары мен межелері, теориялық
тұжырымдары нақтыланған лингвомәдениеттану ғылымының пайда болу кезеңі.
Лингвомәдениеттану мен этнолингвистика ғылымдары тілде
бейнеленген және сақталып қалған тілдік көріністердің түп төркінін анықтау
жағынан, тілдік фактілерді тіл мен халықтың мәдениетіне қатысты зерттеу
жағынан ұқсас келеді. Алайда олардың өзара айырмашылықтары да бар.
Этнолингвистика – мәдениетті халық психологиясын, мифологиясын тіл
арқылы зерттейтін кешкенді пән. Оның нысанына тіл мен мәдениеттің
арақатынасы шеңберінде болатын түсініктерді (мағыналарды) анықтау, тілдік
белгілер жүйесі деп танудан туындайтын мәселелерді шешу және т.б. мәселелер
кіреді. Ол қазіргі тілдік материалдарды тарихи тұрғыдан қарастырса
лингвомәдениеттану тілдік деректерді өткен күн тұрғысынан да, қазіргі уақыт
межесінен де рухани мәдениет негізінде зерттейді.
Лингвомәдениеттанудың зерттеу құралы – тіл – мәдениет – адам үштігі
арасында қарым-қатынастың мәдени мазмұнын зерттейді. Лингвомәдениеттануда
мәдени сема, мәдени фон, мәдени концепт, мәдени конатация т.б. сынды
терминдер негізгі ұғымдар ретінде саналады.
Өзіндік айқын мақсаты бар қазақ тілінің бай тілі мен рухани
қазынасының арқасында жыл сайын аумағын ширата түскен этнолингвистика
ғылымы бүгінде халық тілінің сан түрлі атауға толы құбылыстарының ұлттық
тіл таным тұрғысынан зерттелу жолы толығып келеді. Дегенмен, ғалым-
мамандарының пікірінше, тіл – мәдениеттің феномені, ұлт мәдениетінің
көрінісі ретінде ғылымда өз дәрежесінде әлі де зерттелмей келеді.
Лингвомәдениеттану пәні 90-ыншы жылдардан бастап В.Н.Теля мен
В.В.Воробьевтің бастауымен қалыптасты. В.Н.Теля: Это та часть
этнолингвистики, которая посвящена изучеению и описанию корреспенденции
языка и культуры в синхронном их взаимодействии дей келе, оның негізгі
мақсаттары этнолингвистиканың Н.И.Толстой ұсынған мақсаттарына сәйкес
келетініне тоқталады.
Лингвомәдениеттанудың елтанудан және этнолингвистикадан өзіндік
айырмашылықтары бар.
Біріншіден, тіл үйрету лингвомәдениеттану мен этнолингвистика
пәндерінің мақсатына кірмейді. Мұнда ең бастысы, тіл мен мәдениеттің
байланысы қарастырылады.
Екіншіден, лингвомәдениеттанудың зертту нысаны – заттық және рухани
мәдениеттің қазіргі ұлт менталдығының қаңқасы ретінде көрінетін халықтық
санада сақталған фразеологизмдердің түрлі дискурстық типтерде жүзеге асуын
айқындау.
Үшіншіден, этнолингвистикалық бағыт фразеологизмдердің қалыптасуын
тарихи реконструкциялау, яғни қалыптасуын тарихи диахрондық сипаттау
болса, лингвомәдениеттану фразеологизмдердің қалыптасуын синхрондық
талдаумен жүзеге асырады.
Сонымен, этнолингвистика мен лингвомәдениеттану мәдениет контексінде
фразеологизмдерді зерттеуде түрлі мақсаттары мен міндеттеріне қарай,
алғашқысы екіншісінің негізгі фундаменті болып табылады.
Лингвомәдениеттану бағытының талдауы этнолингвистика басшылыққа алады
методологиялық әдіс-тәсілдермен тығыз байланысты. Алайда лингвомәдниеттану
пәнінің ең басты мақсаты тіл мен мәдениеттің өзара байланысы мен
арақатынасын қарастыру.
Лингвомәдениеттану өткінші саяси жағдайларға тоқталмай, маңызды ірі
мәселелерге көңіл бөледі.
Жалпы, ұлттық деректерге сүйенетін лингвомәдениеттік талдау үшін
мәдениет ұғымы ең негізгі болып табылатындықтан, ұлттық мәдени
ерекшелікерді қамтитын тұрақты тіркестерді талдап түсіндіруде осы мәдени
негіздерге сүйену қажет. Өйткені тіліміздің көркем құралы болып табылатын
тұрақты тіркестердің қай-қайсының да пайда болуында терең тамырлы тарихы
бар халқымыздың ұрпақтан ұрпаққа мирас болған ежелгі мұралардың келбеті
бары анық. Сондықтан В.Н.Теля лингвомәдени талдаудың барысында возможно
выявить, как воплощена культура в содержание фразеологизмов – идиом и
фразеологических сочетаний, определить смысл их культурно- национальных
коннотаций, благодаря которым фразеологизмы в процессах их употребления
воспроизводят характерологичкские черты народного менталитета дейтіндей
фразеологизмдер ұлт менталитетіне тән қасиеттерді анықтауда рухани
мәдениеттің түп дерегі болмақ [14, 337б].
Бұл жаңа саланың объектісі лингвистика мен мәдениеттану сияқты екі
ірі ғылымның тоғысуынан туындайды. Мұндай халықтың салт-дәстүр, аңыз-
әнгіме, мифтерінде орын алатын тілдік бірліктер қарастырылады.
Тіл – мәдениеттің фономені, ұлт мәдениеттің көрінісі. Ұлт өмірдегі
күллі жағдайларды тіл қойма ретінде сақтап, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіледі.
Лингвомәдениеттанудың зерттеу нысаны – ұлт тілінде сақталған халықтың
басынан өткен тарихының көрінісі. Ол уақыт пен кеңістікке бағынбайды.
Бұрынғы мәдени құндылықтармен таныса отырып, біз әр түрлі күй кешкенбміз.
Сол кезеңге тап болғандай боламыз. Оған біз тек тіл арқылы талдаулардың
нәтижесінде жетеміз [15, 95б.].
Б.Келдібеков: Языковая номинация как теория ономасиалогии изучает
назывную функцию языка. Ономасиологическии подход как изучению явлений
языка состоит именно в токой послодовательности анализа: предметы и явления
объективной действительности их языковая монифетация в определенных
знаковых структурах и конструкциях - деп анықтама береді [16, 22б.].
Лексикадағы алғашқы аталымды арнайы зерттеген А.А. Уфимцева: Белгі жасау
– лексикалық номинацияның негізгі шарты, сондықтан тілдік таңбалау
дегеніміз – лингвосемантикалық тәсіл негізінде табиғатқа лексикалық
бірліктер арқылы атау беру деп санайды да, былайша жіктейді.
1. Табиғи тіл, яғни заттардың бастапқы қолданыстағы аталуы немесе
номинативтік тәсіл және предикативтік бірліктер (екінші мағына);
2. Қоршаған ортаны мағынасы мен ерекшелігіне қарай күрделі –
материалды идеялдық түсінікпен атайтын тіл;
3. Іс-әрекетті екінші сигналды жүйемен белгілейтін негізгі
психофизиологиялық репрезентация.
Ойлау – тіл – тіршілік, тіл – еңбек – қоғам сияқты шынайы өмірдің
танымына сүйенген гоносиологиялық мәселелер негізінде лкесикалық
бірліктердің ономосиологиялық аспектісін талдау сол шынайы тіршілікпен
тығыз байланысты екндігі сөзсіз. Ол талас негізгі үш мәселеден тоғысады.
1. адам тіл мен таным қатынасы
2. атау мен аталатын заттық сәйкестігі
3. аталып отырған заттың сол қоғам мүшелерінің тұрмыстық санасында
бейнеленуі, қолданылуы.
Аталым қағидасы бойынша әр бір тілдің өзіндік негізгі шарты саналатын
адам санасындағы әлем бейнесі – аталымдық зат пен ұғым бір мағынада тілдік
таңбамен сәйкес келеді. Ұғым арқылы сөздің мағынасы мен мәні танылады. Ұғым
таным негізінде айқындалады десек, ал оның нақты көрінісі атау арқылы
жүзеге асады. Таңбалар – сөздің сыртқы тұлғасы, жамылғышы, ол оның ішкі
сипаты мазмұн межесінде көрінеді [17, 50 б.].
Тіл біліміндегі таңба теориясынын негізін қалаушы – В.Гумбольдт. Ол
өзінің зерттеулерінде тіл – бір мезгілде әрі бейне, әрі таңба, ал сөз жеке
ұғымның таңбасы деп санайды.
А.А.Уфимцева былай түсінік береді: Тіл – таңбаларды фонемалар арқылы
жүйеленген немесе белгілі бір ортақ түсінік қалыптастыратын қолданыс
кезінде бастапқы мағынасынан тыс екінші бір мағынаға ие бола алатын
лкесикалық бірліктер деуге болады.
Тілдік таңба туралы Л.О. Резнинов мынандай пікір айтады: Тілдік
таңба қоғам қажеттілігінен туған жүйелік сипаты бар белгілі мақсатқа сай
қоғамның әрбір мүшесі саналы түрде қолдана алатын, сигналдық қана емес.
Сонымен, бір мезетте мағына ажыратқыш қызметте атқаратын, шындақ
өмірдің қорытылған бейнесін жинақтай алатын құрал.
Заттар мен құбылыстардың белгілеріне атау, есім беру халық
танымымен, ой-санасының өсуімен, ұлттық психология мен менталитетіне
байланысты анықталады. Зат біздің танымымыздан, ұғымымыздан, орын алғанда,
атауға ие болғанда сол заттың барлық белгілері танылып, таңбаланады, тек –
негізгі бөліктері мен ерекшеліктері ғана бейнеленеді. Заттың ең негізгі
уәжін көрсетіп, ат таңдау арқылы түсінік қалыптасып, атау жасалады.
Сөздің танымдық жадысының сөздің эволюциясы, яғни сөз семантикасының
синхрондық деңгейде сақталатын немесе ұмытылатын тарихи-мәдени уәжділігінің
сөздің мәдени жадысынан айырмашылығы соңғысы тіл, кең көлемде алғанда –
мәдени иелерінің рухани құндылықтарымен байланысты. Мәдени этникалық
компонент тілдік белгінің семантикалық ұлттық ерекшеліктерін айқындап,
белгілі бір дүниенің тілдік бейнесін бнейнелейді.
Тілде, оның сөздік құрамында, грамматикасында оның қолданушы
халықтың ғасырдан-ғасырға, атадан балаға мирас болып келе жатқан мол мұрасы
сақталады, бір ұрпақ өкілінен екінші кезең өкіліне жеткізіледі. Сондықтан
да, ғалымдар тіл білімінің лексика саласына көп көңіл бөледі. Себебі тіл
білімінің бұл саласы қоғаммен өте тығыз байланысты. Оның бойында түрлі
тарихи оқиғалрдың ізі, соған сәйкес халықтың материалдық және мәдени
өмірінің көріністері бейнеленеді. Лексика әр уақытта да қоғамның дамуымен
байланысты жаңа сөздермен, атаулармен, құбылыстармен, процестермен,
ұғымдармен толығып отырады. Сондай-ақ лексикада түрлі жергілікті
ерекшеліктер, олардың жеке қолданыстық өзгшеліктеріне, сөздердің әртүрлі
әлеуметтік топтары, кәсіби сөздер және т.б. мәселелері қарасытрылады.
Лексиканы зерттеу аталымға (номинацияға) барабар бірден бір жол.
Бүгінгі лингвистикада, нақтырақ айтқанда лексикадағы шешімін таппай
жүрген мәселелердің бірі – тұрмыстық лексика. Яғни бұл сала нақтылы қандай
ұғымды білдіреді, көлемі мен шегі т.с.с. айқындап алуды қажет етеді. Бұл
ұғым аясында адамның күнделікті өмірінде қолданылытын заттарының,
бұйымдарының атаулары сондай-ақ тұрмыспен тікелей байланысты күнделікті үй
жағдайына, үй шаруашылығына байланысты сөздер жатқызылып жүр. Сондықтан бұл
мәселеге қатысты көптеген терминдер де кездеседі. Мәселен, этномәднеи
лексика, этногрофиялық лексика, кәсіби лексика, тұрмыстық лексика,
материалдық және рухани мәдениет лексикасы, кәсіби тұрмыстық лексикасы
т.б.
Қазақ тілшілері Ә.Қайдаров, Е.Жанпейісов, М.М Копыленко т.б. ғалымдар
тілдік таңбалардан ұлттық ерекшеліктерді, мәдени құндылықтарды іздеді.
Ж.Манкеева, Г.Смағұлова, А.А.Алдашева, жас ғалымдар – М.Күштаева,
С.Жапақов, Ислам Айбарша, А.Жартыбаевтар тіл мен мәдениетті өзара
қатынасты, тұтастыққа бірлікте зерттеп, ұлттық құндылықтар деген
мәселелерді айқындаудың қажет екендігін айтып өтті.
Мәдениет – кең мағынадағы ұғым. Барлық халықтарға бірдей ортақ
мәдениет болмайды. Мәдениет нақтылы бір ұлттық өзіндік мәдениеті, өзіндік
ерекшеліктері болады деген сөз. Тіл мен мәдениеттен, сол ерекшеліктерден
ақпарат береді.
Халықтың мәдениетімен, дүниетанымымен байланысы жоқ сөз, сөз тіркесі
немесе фразеологизмдер мен мақал-мәтелдер болмайды. Бұл туралы А.А.Алдашева
былай дейді: Халық тілінде сақталған тілдік бірліктерде ұлттық
мәдениеттен, дүние танымынан ақпарат беретін нышандар болады. Басқаша
айтқанда, кейбір тілдік тұлғалардың өзі ұлттық бітімді байқатып тұрады.
Рас, мұндай нышан тілдік идиницалардың бірінде импицитті (жасырын) түрде,
екіншісінде эксплецитті (ашық) түрде көрініп тұрады [18, 124 б.].
Мәдениет сол ұлттық тұрмыс-тіршілігінен бастап, оның дұрыс киінуіне,
дұрыс сөйлеуіне дейінгі аралықты түгел қамтиды. Мәдениетте тіл, дін,
тәртіп, мінез-құлық, әдет-ғұрып, салт-дәстүр, әдебиет, өнер, театр,
психология, философия т.б. жатады. Бұлардың бәрі қоғамға, қоғам мүшелері
болып табылатын халыққа, жеке адамдарға олардың интелктуалдық ой-өрісіне
тәуелді.
Этностар бір – бірімен мәдени ерекшеліктер арқылы ажыратылады.
Мәдени ерекшеліктерде мәдени ұғымдар болады. Ол мәдени ұғымдар тілдік
концептілер жасауға қатысады. Ол үшін әлгі мәдени ұғымдарды тілдік
қолданушылар да, тілді қабылдаушылар да білуі, меңгеруі шарт. Екі жақтық
түсінік болған жағдайда ғана тіл өзінің дүниетанымдық (когнитивтік)
қызметін атқара алады.
Тіл мен мәдениеттің бір-біріне байланыстылығы, тәуелділігі туралы
Г.Смағұлова: Тіл бір адамның меншігі емес десек те, сол тілде сөйлейтін
жеке адам өз ұлтының бүкіл бітім-болмысын, өмірлік тәжірибесін, дәстүрін
меңгеру, сіңіру арқылы ол да өз тарапынан ұжымдық мәдениетке үлесін
қосады., - деуі сол шындықты нақтылай түскендік болып табылады [9, 145
б.].
Мәдениетті тілден бөліп алып қарастыруға болмайды. Ол екеуі бір-
бірімен тығыз байланысты болып келеді.
А.Қ.Сейілхан қазақ тіліндегі этнографизмдердің лингвомәдениет-
танымдық мәні (Қыз Жібек және Қозы Көрпеш – Баянсұлу жырлары бойынша)
атты диссертациясында этнолингвистика мен лингво-мәдениеттану ғылымдарының
сабақтастығына ғылыми тұрғыдан талдау жүргізіп, мәдениеттің тілдің таңбалау
қасиеті арқылы танылатынын атап өткен.
Лингвомәдениеттану – этнос мәдениеті мен сол тілде сөйлеуші
халықтың лексикамының мәдени – тілдік деректерін сипаттайтын, жұрт
мәдениетін өз лексикасы арқылы басқа этносқа танытатын ұлттық рух пен
ұлттық тілдің туын көтеретін, халықтың тіл байлығын тек болмысы арқылы өз
тұғырына жеткізіп келешекке танытатын кешенді пән [19, 24 б.].
Ф.А.Оспанова Фразеологизмдер уәждемесінің лингвомәдени аспектісі
(қазақ және ағылшын тілдеріндегі материалдар негізінде) атты
диссертациясында фразеологизмдердің ұлттық мәдениеті сипаттайтын
жағдайларын атап өтеді. 1. кешенді; яғни тұрақты тіркестер компаненттері
тұтасып келіп, идиомалық мағынаға ие болғанда. 2. ұлттық мәдени
ерекшеліетер фразеологизмдердің құраушы компоненттері қатарынан көрінеді.
3. фразеологизмдердегі ұлттық мәдениет өзінің прототипі – еркін тіркестер
арқылы берілуі мүмкін [20, 9б.]. Лингвомәдениеттану тілдік деректерді өткен
күн тұрғысынан.
Тұрмыстық лексика жайлы екінші бір түсінік оның қолданыс аясына
байланысты. Бұл жерде тұрмыстық лексика күнделікті сөйлеу тілі лексикасына
байланысты қарастырылады. Бұл жайлы Ә.Болғанбайұлы мен Қ.Қалиұлыныың
еңбектерінен кездестіреміз. Күнделікті сөйлеуде қолданылатын лексиканы
тұрмыстық лексикаға жатқызудың да айқындап көрсете түсетін жақтары бар.
Ол: тұрмысытқ қатынаста қолданылатын лексикалық бірліктер.Осы тұрғыдан
алғанда ауызекі сөйлеу түрінің барлығы, онда қолданылатын лексикалық
бірліктердің барлығы тұрмыстық лексикаға жатпайды. Сөйлеу тілі
лексикасындағы күнделікті үйде, туыстармен, достармен сөйлесу барысында
тұрмыстық қарым-қатынасқа байланысты сөйлеуде қоладнылатын лексиканы
жатқызады. Мұнда негізге алынып тұрған критерий лексикалық бірліктердің
тұрмыстық қатынасы мақсатына байланысты тілде жұмсалуы.
Бұл тұрғыдан келсек, сөйлеу тілі лексикасын лексика-семантикалық,
экспресивтік – атилистикалық сипаты жағынан өзара төмендегідей топтарға
бөліп қарастырады.
1) тұрмыстық-қарапайым лексика;
2) варваризмдер,
3) әдеби сөйлеу лексикасы.
Аталған ғалымдар тұрмыстық лексиканы былай түсіндіреді: тұрмыстық –
қарапайым лексика, бұған күнделікті өмірде, тұрмыстық қарым-қатынаста
қолданылатын жалпы халыққа белгілі, сөйлеу тілінің аясындағы сөздер жатады.
Тұрмыстық қарапйым сөздердің ішінде бір нәрсенің бағасын кеңейту, құнын
төмендету мақсатында қолданылытын, стилистикалық бояуы бар сөздер дөрекі,
тұрпайы сөздер, қарғыс-алғыс мәндес сөздер көп кездеседі. Мысалы, оған
кемсітіп мұқатуды, жаратпауды білдіретін қортық, мыртық, қатын, салпы етек,
жаман неме, деп әр-қайсысына жеке-жеке мысалдар келтіріп түсіндіреді.
Ә.Хасенова еңбегінде тұрмыстық лексика жайлы: Тұрмыстық лексика –
күнделікті жиі қолданылатын аса қажетті, сондай-ақ халықтың тұрмысы жайы,
салт-сана, әдет-ғұрып, өмір тіршілігіне қатысты сөздер. Бұлар, негізінен
күнделікті ауызекі сөйлеу тіліне тән, жалпылама лексикамен астасып жатады.
Тұрмыстық лексика – халық өмірінің айнасы есепті, - деп анықтама бере
келіп, кереге, уық т.б. ; құрал-сайман атаулары: мама ағаш, түлкі тымақ,
күпі т.б.; ыдыс-аяқ аттары: таба, табақ, кесе, қазан т.б. [22, 129 б.].
Тұрмыстық лексикаға жататын сөздердің бұлай топтастырылуы ауызекі
сөйлеу тілінде қолданылатын сөздер деп тұрмыстық лексиканы түсінуімізді;
оған берілген түсініктемені нақтылай түседі.
Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігінде қарастырып отырған
мәселеміз – тұрмыстьқ сөздер деп беріп, былайша түсіндіреді: Күнделікті
тұрмыста қоданылытын сөздер. Мысалы: төсек, ас, нан, тұз, шам, бетім-ай, о
тоба, тілеуің берсін т.б. [23, 333 б.].
Жұмыста біз қолданылған термин халық өмірінің рухани айнасы іспеттес
мәдени, рухани және материалдық заттарының атауларын түсінеміз. Сондай-ақ
бұл термин этномәдени және этнографиялық атаулармен синонимдес.
Тұрмыстық лексика жайлы деректерде А.Төлегеновтың Түркістан уалаяты
газетінің лексикасы атты мақаласынан кездестіреміз. Аталған мақалада
зерттеуші газет тілінде кездесетін тұрмыстық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Әлем өмірінің, заман құбылысының әлі жете танылмаған аясы кең. Ғылым
мен өнер көзге көрініп тұрған дүние болмысында, жердің шалғай ғалам
кеңістігінде нақты деректермен беріле зерттеп, мүмкіндігінше оларды
адамзаттың өмір шындығына бір табан жақын, шынайы бейнелеуге ізгі
талпыныстар жасалуда.
Жұмыстың өзектілігі: Қазақ тіл білімінде соңғы жылдары
линвомәдениеттану, когнитология мәселелері және әлемнің ұлттық тілдік
бейнесі зерттеліне бастады. Туыстық атауларға қатысты толық түрде жеке
зерттеулерге негіз бола қойған жоқ. Қазақ тілі лексикасында туыстық
атауларға қатысты туған атауларға арнайы талдаулар жасалынбаған.
Туыстық атауларға қатысты өзге тілдік бірліктер сияқты этноспен
ғасырлар бойы бірге жасап, халықтың, әдеби формаларының өзіне тән жасалу
заңдылықтары қалыптасқан. Туыстық атауларға лингвистикалық баға беру үрдісі
олардың тарихи шығу кезеңдеріне, даму жолдарына өзара байланыстарына жан-
жақты зерттеу жүргізу ісін қажет етеді. Олардың тіл білімінің түрлі
бағыттарында зерттеу нысаны ретінде алынуы тек қазақ тілінде, сонымен бірге
жалпы түркі тілдеріндегі айта қаларлықтай маңызды мәселенің шешілуіне жол
ашады.
Жұмыстың зертеудің нысаны: Туыстық атаулардағы тұрақты тіркестердің
лингвомәдени сипаты.
Жұмысытың құрылымы: Кіріспеден, негізгі екі бөлімнен, қорытындыдан
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмысың мақсаты мен міндеттері: Зерттеудің мақсаты – қазақ тіліндегі
туыстық атауларға лингвомәдени талдау жасай отырып, кешкенді түрде зерттеу.
Туыстық атаулардың өзіндік сипаты мен олардың лексика-семантикалық топтарын
ашу, талдау болып табылады. Бұл қазақ тіліндегі туыстық атауларына қатысты
мәселелерді шешудің теориялық негізін анықтауға мүмкіндік береді. Бұл
мақсаттарға жету үшін зерттеу жұмысы мынандай мәселелерді ғылыми жақтан
айқындап, саралап ашу міндеттерін қойды:
- туыстық атауларды қазақ тіліндегі тарихи және тілдік деректерден,
зерттеулерден, әртүрлі сөздіктер мен жалпы халықтық лексикадан жайып салу;
- қазақ тіліндегі туыстық атаулардың қалыптасуы, даму үрдістерін
қарастыру;
- туыстық атауларды тақырыпқа топтастыру;
- туыстық атауларға қатысты тұрақты тіркестер мен атауладың
мазмұнына талдау жасау.
Жұмыстың дерек көздері: М.Ниязбеков Біз қалай туысамыз? Алматы,1992,
І.Кеңесбаев Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі.– Алматы, Ғылым, 1977,
Г.Cмағұлова Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық – мәдени аспектілері. –
Алматы,1998.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы: Зерттеудің теориялық,
практикалық мәні осы семасиологиялық, этимологиялық талдаудың тұжырымдары
негізінде лексикология саласын толықтыра, кеңейте зерттей түсуге өзіндік
үлесін қосады. Зерттеу жұмысындағы туыстық атаулардың сипаты мен саны,
олардың лексика-семантикалық және грамматикалық ерекшеліктері
лексикологияның лингвистикалық сала ретіндегі маңызды теориялық жақтарын
кеңейтуге өз үлесін қосады. Сондай-ақ, лингвомәдениетке қатысты
лексикографиялық сөздіктер жасауға септігін тигізеді. Туыстық атауға
байланысты жинақталған мысалдардың қазақ тілін өзге ұлт аудиториясында
үйрету кезінде де көмегі тиетіні сөзсіз.
Жұмыстың зерттеу әдістері: Зерттеу жұмысының мақсаты тақырып
ерекшелігіне байланысты сипаттама, салыстырмалы талдау мен жинақтау,
концептілік талдау, жүйелеу және оны түсіндіру, аналитикалық талдау
әдістері қолданылды.
1 Тіл және мәдениет
1.1 Тіл мен мәдениеттің байланысы мен ерекшеліктері.
Халықтың санасындағы дүниені бағалау, қабылдау, жалпы тіршілік
әлеміне деген көзқарас ғасырлар бойы қалыптасқан философиялық ойлау,
мәнері қоршаған әлемді қабылдау үрдісінің нәтижесі және ұлттық құндылықтар
әлемінің көрсеткіші деуге болады. Нақты бір этикалық топтың тұлғалық терең
мәні бар құндылықтар құрылымына сәйкес күнделікті мінез-құлық пен жүріс
тұрысын қалыптастыруы ұлт ментальдылығын көрсетеді. Бұл құндылықтар
тұлғаның бойына әлеуметтік тұрақтану үрдісінде жанұясымен, туыстарымен,
достарымен, яғни, өзін қоршаған ортадағылар тарапынан қабылданады
[1,11б.]. Сол менталитеттің бір көрінісі ретінде тілдің қарым-қатынас,
экспрессивтік т.б. қызметтерінен өзге тарихи жинақталған реалий және
абстракт ұғымдарды белгілейтін ұлттық-мәдени қызметін атауға болады.
Шындықты әр ұжым, әр ұлт өз биігінен таниды. Өз биігі дегеніміз
ғасырлар бойы қалыптасқан ойлау ерекшелігі, дүние танымы, сана-сезімі. Тіл
біріншіден, адамға қызмет ету үшін жаралған әлемдегі объектілер мен
құбылыстардың тілдегі барлық категориялары адамға бағытталып жасалған. Бұл
кез келген тілдің қасиеті. Екіншіден, кез келген тілдің ұлттық ерекшелігі
бар және тілде табиғи немесе мәдени ерекшеліктер ғана емес, сонымен қатар,
ұлттық мінез құлықтың ерекшеліктері де айқындалады.
Біздің мақсатымыз – осы ерекшеліктердің себебін табуға әрекет жасау,
оларға қандай фактор әсер етті немесе сол тілде жасаушы халықтың өзіне тән
ақиқатты қабылдау қасиеттеріне байланысты болды ма, осы сияқты сұрақтарға
жауап іздеу.
Тілдің қоғам өміріндегі маңызы туралы ғалым К.Аханов: Адам санасында
шындық өмірдің бейнеленуі тілсіз іске асуы мүмкін емес. Тіл біздің ойымызды
білдіре отырып, қоршаған шындық өмір жайындағы білімімізді сақтап жеткізуші
болып есептеледі. Тіл объективті дүниедегі заттар мен құбылыстар олардың
сапа, белгілері және бір-бірімен қарым-қатынасы туралы қандай бір ойды
болсада айтып жеткізуге икемді келеді деп жазды [2, 50б]. Адам дүниедегі
бір затты тілдегі сөздермен белгілейді, ал тілдік бейне жоқ, тосын дүниені
немесе затты қабылдау санаға қиын соғады. Әлемнің адам санасындағы бейнесі
тілдегі бейнелермен, яғни сөздер мен өте ұқсас, көп жағдайда олар бірін-
бірі қайталайды.
Әр ұлттың, халықтың санасында әлем бейнесі сыртқы және ішкі
факторларға байланысты әр түрлі болғандықтан, тілдегі ерекшеліктер де сан
алуан. Сыртқы факторларға географилық орта, әлеуметтік жағыдай, шаруашылық
түрі, діннің ықпалы, тарихи жағыдай т.с.с. жатса ішкі факторларға әдет-
ғұрып, дүние танымды, әдеп-шарттарын, жол-жосықты жатқызамыз.
Тілдегі әлем бейнесі, басқаша айтқанда, сөздердің қоршаған дүниені
белгілеп атауы қандай жағыдайларға байланысты жүзеге асады деген сұраққа
көптеген ғалымдар осы уақытқа дейін жауап іздеуде. Бұл тақырыпқа байланысты
зерттеулер тілдің әлемде танылуындағы қызметін жан-жақты қарастыратын әр
түрлі пікір талас тудырады.
Л.О.Чернейконың еңбегінде тілдің философиялық табиғатын,
шындықты (реальность) бейнелеу сапасын абстракт атауларды когнитивтік
тұрғыдан қарастырады. Сепир-Уорф гипотезасының тұжырымдары көптеген
зерттеулерге жол ашты, нәтижесінде бірқатар этностың мәселелер шешімін
тапты, көптеген деректер дәлелденді, нақтыланды. Бұдан мынандай қорытынды
шығады: ұжымдық сана дыбыстық атауы жоқ дүниені, затты, құбылысты, нәрсені
танымайды көрмейді, ал сана арқылы тану лексикасемантикалық деңгейде
алатын болсақ – семантикалық, кеңістікке, тілдің құрылымына, сөздердің
санына, және олардың меңгерілу түріне байланысты. Чернейко ақиқат
(действительность) және шындық (реальность) ұғымдары туралы мынандай
түсінік бар екендігін айтады: ақиқат деп санадан тыс, белгісіз дүниені
айтамыз, ал шындық санамызға тәуелді, таныс дүние. Ақиқат дүние материалды
және идеалды болып екіге бөлінеді. Ақиқат кейбір элементтерінің тілде
арнайы белгіленбеу себебі осы тілде сөйлеуші адамдардың санасында соған
сәйкес түсініктің жоғына байланысты. Материалды дүниенің тілдегі бейнесі
шындыққа жақын болуы мүмкін [3, 10б.].
Ұлттық мәдениеттің ең маңызды және күрделі құралдарының бірі – тіл
болып табылады. Шындықтың адам санасында қабылданып, ой елегінен өтіп, сөз
болып қалыптасып, сөз тіркесі немесе сөйлем ретінде айтылу үрдісі
нәтижесінде, әлем бейнесі тілде екінші көрінісін табады. Сондықтан, әлемнің
бейнесі мен тіл екеуі өзара тығыз қарым-қатынаста. Осыдан келіп, әлемнің
тілдегі бейнесі атты ұғым пайда болуы әбден заңды. Тіл білімінде әлем
бейнесін көптеген ғалымдар зерттеу объектісі етіп алады. Осы бағытта
біршама жұмыс жасаған ғалымдар – Б.А.Серебренников, Е.С.Кубрякова,
В.М.Постовалова, В.А.Маслова, Э.Д.Сүлейменова т.б. Бұл еңбектерде негізінен
тілдің өмір сүруіндегі, дамуындағы, қызмет етуіндегі адaмның рөлі
қарастырылған.
Әлемнің тілдік бейнесі деген ұғым қазіргі таңда дүние жүзі бойынша
көптеген ғалымдардың зерттеу объектісі болып келеді. Бұл мәселемен айналысу
көне заманнан басталады деуге дәлелдер бар. Тек зерттеуідің әр кезеңінде
ғалымдар Әлемнің тілдік бейнесі деген ұғым аясын кеңейтіп, өз үлестерін
қосуда.
Әлемнің тілдік бейнесі тақырыбына деген қызығушылық танытқан, осы
мәселені тереңдете зерттеушілердің бірі – неміс лингвисі В.Фон Гумбольдт өз
еңбегінде: түрлі тілде – ұлт үшін ерекше пайымдау мен қабылдау органдары
болып табылады дейді [4, 324б]. Бұл пікірді қостаушылардың қатарына
Е.Кассирер, Л.Вайсгербер сияқты ғалымдарды жатқызуға болады.
В.Гумбольдтың зерттеулерін Америкада әрі қарай жалғастырған
лингвистердің бірі – Эдуард Сепир. Бұл салада Э.Сепир Тіл (1927),
Грамматист және оның тілі (1924), Лингвистиканың ғылым ретіндегі
статусы (1929) атты және т.б. мақалалар жазды.
Ғалым Лингвистиканың ғылым ретіндегі статусы деген еңбегінде тілдің
социалды шындықтағы жол көрсетуші екендігін айтады. Қоғамтануға тіл аса
үлкен қызығушылық танытпағанмен, ол біздің қоғамдық үрдістер мен мәселелер
туралы түсініктерімізге бірталай әсерін тигізеді. Адамдар тек материалды
немесе социалды әлемде өмір сүрмейді, олардың бәрі сол қоғамның қатынас
құралы болған тілдің илігінде болады. Адамдардың сыртқы дүниеде тілсіз де
жол табуға болады және де тілді пайымдау мен сөйлесу арқылы қарым-қатынас
жасаудың өзіндік мәселелерін шешудегі кездейсоқ құралы деген түсінігі – жай
ғана илиюзия. Шын мәнісінде шындық дүние әлдебір социалды топтың тілдік
әдеттерінің негізінде құрылады. Екі түрлі тіл бір-біріне бір социалды
шындықтың көрініс құралы деп санайтындай ұқсастық жоқ. Әр түрлі қауым өмір
сүретін әлемдер – ол әртүрлі таңбалары бар өзгеше кеңістік деген сөз.
Мысалы, бір жай ғана өлеңді түсіну оны құраушы әр сөздің әдеттегі мағынасын
түсіну ғана емес. Сөздерде көрсетілген және олардың мағыналарының реңінде
айқындалатын аталған қауымның символдық көзқарасы, бүкіл өмірінің бейнесі
түсінілуі қажет.
А.Вайсгербер Неогумбольдшылардың лингво-философиялық концеп-циясы
деген мақаласында Әлемнің тілдік бейнесі деген терминді Weltbied der
Sparche деп атап, алғаш рет тіл ғылымына енгізді. Лео Вайсгерберді ерекше
қызықтырған – тілдің идиоэтникалық мазмұны. Этникалық идеясы Л.Вайсгербер
В.Гумбольдтың тілдің ішкі формалары жайында жазған еңбектерінен тапқан.
Әлемнің тілдік бейнесі ұғымын тұжырымдауда А.Вайсгербер 30-жылдардың
басында бастайды. Өзінің Ана тілі, ойлау және іс-әрекет арасындағы
байланыс деп аталатын тұңғыш мақаласында бегілі бір тілдің сөздік қоры
барлық тілдік таңбалар жиынтығынан және сол тілдік қоғамның үлесінде
болатын ұғымдық пайымдау құралдарынан тұрады; сол тілде сөйлеушілердің
әрқайсысы осы сөздік қорды меңгеру қарқына қарай осы тілдік қоғамның әрбір
мүшесі өз ұлтына тән пайымдау құралын да меңгереді; осы тұрғыда ана тілдің
мүмкіндігі өз түсініктерінде белгілі бір әлемдік бейнені иемденетінін және
осы бейнені өз қоғамының барлық адамдарына тарататындығынан тұрады деп
жазды. Осылай Л.Вайсгербер Әлемнің тілдік бейнесін тікелей тіл
феноменімен байланыстырады, дегенмен ол бейне тіл бойынан емес, тек тілдегі
сөздік қордан көрінетінін айтады. Кейіннен Л.Вайсгерберд Әлемнің тілдік
бейнесі ұғымындағы сыртқы объективтік дүниенің рөлін төмендетіп, тіпті
назарынан тыс қалдырып, оның дүниетанымдық, субъективті ұлттық, идиэтикалық
жағын қарастыра бастайды. Дүние дегенді дүниеге көзқарас деп алып,
Л.Вайсгерберд 1953 жылы жазған Мазмұнға бұғындырылған грамматика атты
кітабында тілдің ішкі пішінінің әсері адамдық рухтың мүмкіншіліктері мен
жағдайларына сәйкес, болмыстың әр тілдің жеке болмысына айналуына
көмектеседі дейді [5,22 б].
Ғылымда Тілдегі әлем бейнесі ұғымы жаңа категориялардың біріне жатады
және оның зерттелуі әлі көп уақыттық еңбекті қажет етеді. Лингвистикада
тілдегі әлем бейнесі және әлемнің тілдегі ұлттық бейнесі сияқты екі түрлі
термин қалыптасқан. Ғалымның айтуы бойынша: ұлттық әлем бейнесін анықтау
үшін ұлттық өмір бүтіндей қарастырылады: табиғат, оның құбылыстары, тұрмыс,
фольклор, поэзияның образдылығы, кеңістікпен уақыттың қарым-қатынасы т.с.с.
Ал осының бәрін, бірінші кезекте, тіл арқылы біле аламыз. Кез келген
этностың тілін білу үшін аударма және салыстырма тәсілдері қолданылатыны
белгілі.
Бір тілде сөйлеушілердің өз әлемі, яғни, лексика фразеологияда,
грамматикада көрініс табатын әлем туралы білімдердің жиынтығы ретінде
тілдегі әлем бейнесі қалыптасады. Сонымен қатар В.А. Маслова бойынша,
тілдегі әлем бейнесі ұғымына сөздің ішкі мағынасы, сөйлемдер мен
пайымдаулар, сөз мағынасының өзгеруі, ауыспалы мағынада қолданылуы, сөздің
эмоционалды қызметі, оның қолданылуының жеке сыры мен қыры жатады [6,37
б.].
Г.А.Брутянның пікірі бойынша, әлемнің тілдік бейнесі дегеніміз – тірі
тілдер арқылы жинақталған ішкі және сыртқы дүние туралы ақпарат.
Әлемнің ұлттық бейнесі сол халыққа ғана тән түсінік категорияларынан
тұратын тұрақты бейнелерге байланысты қалыптасады. Ол халық дүние танымына
мифологиялық қағидасын құрайды. Мұндай бір тұтас дүние танымды
қалыптастыратын белсенді күштердің бірі – кеңістік пен уақытқа байланысты
қатынас. Бейнелеу өнерінде кеңістікті уақыт нақтылы кезеңде сәтті жерде,
оқиғаны, құбылысты білдіреді.
Кез келген атау, тіл арқылы бейнеленіп көрінеді, ұрпақтан ұрпаққа
жеткізіледі. Әр халықтың өзіне тән іштей дамыған рухы бар, сол рухтың
ерекшелігін сыртқа шығарып, сақтап тұрған ұрпақтан ұрпаққа жеткізуші күш –
тіл. Ол адамның ой санасымен, мәдениетімен, рухани өмірімен тығыз
байланысты. В. Фон Гумбольдтың түсіндіруінде тіл дүниені тікелей түрде
бейнелемейді. Тіл адамның дүниені қалай түсінетіні туралы көрініс береді.
Ғалымның пікірінше сөз – заттың тура таңбасы емес оның біздің санамызға
тілдік шығармашылық процесc нәтижесінде туған бейнесі. Яғни, тіл кез-
келген жеке заттарды бейнелегенде тілде сөйлеушіге сол заттың қоршаған
дүниенің есігін ашады, әлемді танытады.
Жалпы тіл тарихы – сол тілде жасаушы және сол тілді қолданушы халықтың
тарихының бір саласы. Сондықтан белгілі бір тілдің тарихын сол тілді
жасаушы, қолданушы және оның иесі халықтың тарихына байланыссыз қарауға
болмайды. Тіл тарихы мен халық тарихының байланысы – екі жақты байланыс
халықтың ерте кездегі әдет-ғұрпы, тұрмысы жайындағы этнографиялық
ұғымдардың атаулардың сөздіктері мен тарихи шығармаларда сақталып, олар
жайында мағлұмат береді.
Этнографтар, мәдениеттанушылар халықтың замандар бойындағы тұрмыс-
салты, әдет-ғұрпына байланысты жайлар мен халық жасаған жайларды
зерттегенде тіл фактілеріне соқпай өте алмайды.
Өйткені тіл – солардың бәрін ұзақ замандардың бойында ұрпақтан ұрпаққа
жеткізген және сақтап қалған құралдардың бірі.
Қандай да болмасын жаңа ғылымға қатысты түйіндеулердің болжам айту,
бағыт сілтеу тұрғысынан әр түрлі болатындығы сияқты ұлттық тіл мен ұлттық
мәдениет арасындағы байланысты, мәдениеттің тілге және тілдің мәдениетке
әсерін пайымдайтын анықтамалық тұжырымдар да әрқилы. Алайда осы ғылым
саласының объектісі турасындағы тұжырым беру, ол – ұлттық менталитеттің,
ұлттық мәдениеттің және рухани құндылықтардың тілдегі көрінісі тіл арқылы
берілуде.
Әр ұлт тілінде дүние, әлем туралы түсініктерін түрлі тілдік фактілер
арқылы кесіп-пішеді, қоршаған әлемнің тілдік әлемі, негізінен алғанда
адамдар санасындағы дүниенің логикалық бейнеленуі жағынан ұқсас болып
келеді. Құбылыстар арасындағы ұқсастықтар ұғым категорияларын жасайтын
лексемалардың толғауына әсер етеді. Сол ұғым түрлерінің тұтастай алғандағы
атаулары тілдің негізін құраса, әлемнің ондағы құбылыстардың тілдегі
бейнесінен ұлт ерекшеліктерін танып білуге болады.
Лингвистика ғылымында ұлттық мәдениет пен ұлттық тілдің өзара байланысы
туралы көптеген пікірлер кездеседі. Орыс тіл білімінде бұл мәселе жөнінде:
тіл – мәдениетті жеткізудің құралы;
мәдениеттің компоненті;
мәдениеттің бір құрамдас бөлігі делінген бағыттарда біршама зерттеу
жұмыстары баршылық. Аталған мәселемен қатар, соңғы кездері тіл мен
мәдениеттің парадигмасындағы жеке тұлға аспектісіне назар аудару
қажеттілігі де айтылып келеді. Мұндай мәдениеттің феномені мен тілді
тұтынушы тұлға арасындағы байланыс зерттелуі қажет. Ал бұл мәселе кез-
келген халық өмір сүретін қоғамда болып жататын әлеуметтік – қоғамдық
өзгерістерге байланысты. Тіл мен мәдениеттің өзара байланысы зерттеушілер,
яғни лингвомәдениеттанушылар осы мәселені жан-жақты ауқымды түрде
қарастыруға талпыныс жасады.
Тіл – мәдениеттің феномені, ұлт мәдениеттің көрінісі ретінде ғылымда өз
дәрежесінде әлі де зерттелмей келеді. Мәдениаралық қарым-қатынастар саласы
мәдениет пен тіл бірліктерінің жиынтығы прагматикалық жақтан танып, жүйелі
түрде қарастырады.
Тілде бейнеленетін, тіл арқылы көрінетін мәдени құндылықтардың
қолданылатын жүйесін зерттейді. Осыған байланысты тіл мен мәдениеттің
элементтерін шоғырландыратын, яғни жинақтайтын, синтездейтін лингво-
хультурема, мәдениаралық өріс мәдениаралық компетенция деген ұғым –
түсініктер жиі аталып, ғылыми аудиторияларда сөз болып жүр. Бұл аталған
терминдік ұғымдардың әрқайсысы өз алдына белгілі бір жүйелік жүктеме
құрайтын күрделі мәселелер.
Тіл деректерін зерттеу және оларды пайдалана білу тарихқа қатысты
әртүрлі мәселелерді танып-білуге көмектеседі. Ол мәселелер қатарына белгілі
бір халықтың тегі, оның пайда болуы, халықтардың дамуының әр дәуіріндегі
мәдениеті, белгілі бір халықтың басқа халықтармен байланысы туралы
мәліметтер енеді. Рулардан тайпаның, тайпалар одағының халықтың жасалып
пайда болуы ру тілінен тайпа тілінің, тайпа тілінен халық тілінің пайда
болып жасалуынан бөлек емес, қайта бір-бірімен қабаттасып жатады. Демек
халық тілінің жасалып, пайда болу тарихына қатысты мәселелерді есепке алмай
тұрып, халықтың жасалып, пайда болу мәселесін ғылыми тұрғыдан жан-жақты
дұрыс шешу мүмкін емес.
Тілдің мәні, оның номинативтік сипаты, тілдің шығуы мен дамуы, ойлау
мен тілдің ара-қатысы және т.б. мәселелерді зерттеп шешу үшін философия,
психология тіл біліміне бағыт-бағдар сілтеді. Адамның ойлауы тіл формасы
түрінде іске асатын болғандықтан, ғылым адамның ойлау процесі, өзін
қоршаған дүниені адамның тану процесі тілде қалай көрінеді деген мәселені
ескерусіз қалдыра алмайды. Этнография, мәдениет, өнер тіл туралы айтқан
семантикалық философияның өкілі, американдық дискриптивті мектептің ірі
ғалымы Эдуард Сепир туралы сөз қозғаған орынды. Ғылымда Уорф-Сепир
гипотезасы деген атпен белгілі болған атақты ілімнің иесі тіл мен мәдениет
туралы алғаш сөз еткендердің бірі. Оның пікірінше, мәдениет – халықтың
ойлауының, ісінің көрінісі, ал – тіл қалай ойлаудың көрінісі. Сепирдің
түсінігі бойынша, тіл – билолгиялық мұра емес, ол мәдени құбылыс [7,174б.].
Мәдениаралық қарым-қатынас – жаңа ғана өрісін жайып келе жатқан, әлі де
болса ғылыми ұстанымдары мен межелері, тұжырымдамалары нақтылана қоймаған
ғылым, екіұдай екі өзекті мәселелерге шешім табатын гуманитарлық
ғылымдардың көшбасында болатындығы даусыз.
Мәдениаралық лингвистикалық сауалдарға жауап беретін зерттеулердің
негізгі мақсаты – тілдің қызметі мен дамуына лингвистикалық, этно-мәдени
және этно-психологиялық факторлардың әсер етуін қарастыру. Тіл мен этносқа
қатысты мәселелер В.фон Гумбольдт, А.А.Потебня, А.Ф.Лосев, Филипов А.В,
Н.И.Толстой, Ә.Т.Қайдаров, Е.Н.Жанпейісов т.б. ғалымдардың жұмыстарында
қарастырылады.
Ғылыми ой-тұжырымдардың негізінде халық тілінің еншісі мәдениетпен
толығатынын, ұлт мәдениеті сол этностың тілінде сақталып, болашақта
аманатталынатыны сияқты астарлы ой-пікірлердің туындау төркіні тереңде
жатыр. Айтылған ой жайында В.фон Гумбольдтің Тіл – халық рухы, халық рухы
тіл арқылы көрініс табады деген тұжырымы – жаңа ғылыми жолдың
концепциясының алғашқы нышаны немесе қағидасы. Сондай-ақ оның мәдениеті
тілдің ішкі құрылымдық бөлшегі деп қарастыруы да тіл табиғатын таныта
түсумен қатар, жарыққа шығып келе жатқан ғылыми жаңалықтардың шығу тегіне
арқау болғаны сөзсіз. Атап айтқанда, ғалым пікірінше: біріншіден,
мәдениеттің екі түрі – материалдық және рухани мәдениеттер ізі халық
тілінде сақталады, екіншіден, мәдениет – ұлт нышанын танытып, тілде өз
жүйесін табады, үшіншіден, тіл – адам мен табиғатты жалғастырушы күш,
төртіншіден, мәдениет пен халықтық рухы – тілдің ішкі формасына тән, деп
көрсетеді [4,65б.].
Тіл – тек мәдениеттің танушы құралы ғана емес, тілдің бойында оның
(мәдениеттің) арқауын құрап, негізін қалайтын ұлттық рухтың ізін айқындап
тұратын ұлы күш анықталады. Тіл рухының ұлы күші халықтық ой танымында,
мінез-құлқына сай табиғатын қалыптастыруы, өз танымына сай өмір салтын
қалыптастыруы, тұтастай бір мәдениеттің дүниеге келуінің үлкен себепшісінің
бірі.
Осымен байланысты этностың психологиялық жайын тілге қатысты
болжаулармен дәлелдеген В.фон Гумбольдт концепциясында: тілдің табиғаты
мен тегі тіл мен ойлаудың халық рухымен байланыстылығында деген құнды
пікірмен бағаланады. Олар өз еңбектерінде халық психикасының этностанымдық
мәні, тілдің ішкі мазмұны адамның мінез-құлқымен байланысты деп түсіндіріп
тілді мәдениетке қатысты алғанда индивидтің творчествалық әрекеті, халық
рухы алдымен тілде деп түйіндеген. Осы ғылыми тұжырымдардың бастамасымен
бұл үрдісі ғылымда өз жалғасын тапқандығын төмендегі пікірлерден көреміз.
Тілдің ерекшелігін әлеуметтану тұрғысынан зерттеген ғалымдар
еңбектерінде күрделі интелектуалдық әрекеттердің ұлттық рухты жаңғыртатын
факторлар, салт-дәстүрлер олардың дамуы мен халық мәдениетіндегі ролін
әлеуметтік рухани құбылыс деп бағалаудың бағытын көрсетті. Расында да,
ұлттық рухтың нағыз келбетін танытатын – салт-дәстүрлер деп танимыз.
Этностың бар өміріне рухани азық болған, тұрақты ұрпақ жалғастығына
себепкер құбылыс – салт-дәстүрлердің ұлттық мәдениет бастауы екендігі
сөзсіз. Осы құбылысты дер кезінде мойындап, ғылыми тұрғыдан жаңа бағыт жол
салушы – ресейлік тілші – ғалым А.А.Потебня. Ол тіл халық мәдениетімен біте
қайнасқан ұғым деген түсінікті қалыптастыра келіп: Тіл – халықтың рухтың
жемісі, оған дәлел халық ауыз әдебиеті үлгілері екендігін, жан-жақты сөз
ете келе: Халық рухы алдымен тілде, содан кейін барып әдет-ғұрып, салт-
дәстүрінде, ән өнерінде, фольклорында көрініс береді - деп қорытады [8,
13б.].
Жоғарыда біз сөз еткен ғалымдардың зерттеулері ұлттық тіл мен халық
мәдениеті арасындағы сабақтастықты о бастан болжап, тілдің ішкі формасына
сиятын қасиеттерін танытудан туған. Адамзат қоғамының дамуында әлеуметтік
сананың өрлеуі, ой-сананың жетілуі, тіл, мәдениет, тарихтың тоғысуындағы
маңызды фактор. Ал, әр халықтың этномәдени тұрмысын ұлт тілінің жетегінде
әлемдік мәдениеттің ауқымында, дүниетанымы қоғамдық ғылымдардың аясында сөз
ету мәселесі тіл ғылымының бүгінде ғылыми өрісін тереңге жайған
мәдениаралық коммуникация әлемнің тілдік бейнесі саласында сәтті бағытта
іске асуда. Осымен тығыз байланысты ұлттық мәдениет пен ұлттық тілдің өзара
байланыстары бір-біріне әсері айқын деректердің белгілі бір этносқа тән
екендігін танытуда бізге кештеу жеткен жаңа бағыттың бірі –
этнопсихолингвистика.
Тіл – тек сөйлеу, қарым-қатынас құралы емес, ол адам өмірінің
материалдық және рухани мәдениетінің сол ұрпаққа тән тума қасиеттерін
жинақтаушы, сақтаушы құрал, осы арқылы болашақ ұрпаққа жеткізуіші құралы.
Мұны тілдің кумулятивтік қасиеті деп танимыз. Тілдің тағы бір қоғамдық
қызметі - әлеуметтік өмірде адамдарды жеке тұлға ретінде, ұлт өкілі ретінде
қалыптастырушы деген ойларды бүгінде мәдениаралық тілдік қарым-қатынастың
қоғамдағы әлеуметтік орнын нақтылай түскендей.
Мәдениет – қоғамдық фактор, бірақ оның мәдени тұғырға көтерілуіне
әлеуметтік ортаның ықпалы зор. Өйткені бір этностың мәдениеті екінші
халыққа оның тілдік деректері арқылы баяндалады. Ал тілдік деректер деп
отырғанымыз – мәдениетті сипаттаушы символдары мен тілдік таңбалар.
Ендеше жоғары аталған мәдениет ұлттық менталитет құндылықтарының түп
негізі тіл қасиетінде көрініс табады. Тілдің құдыретімен бейнеленіп,
шынайылықты танытады. Осы тұрғыда әр халық тілінде өзі жасаған және табиғат
дарытқан ұлттық мәдениеттің ізі бар деуге болады. Бұл – тіл мен мәдениеттің
тоғысуы жолын көздеген лингвомәдениеттану пәнінің негізі болмақ. Бүгінгі
күнде қандай да болмасын тіл жалпы азаматтық баға жетпес құндылығы деп
танылатын көзқарас өркениетті қоғамның негізгі қағидаларының біріне
айналады. Жалпы алғанда, тіл дүниетанымының құралы, ойлаудың ұғым, түсінік,
пайымдау тәрізді түрлерінің объективтенуі болып табылады. Сонымен қатар тіл
қоғамдық сананың түрлерін қалыптастырумен қатар, өз кезегінде оған әсер
етеді ал әрбір тарихи кезең, қоғамдық құбылыстар тіле өз таңбасын қалдырып
отырады. Тіл қоғамдағы тарихи, әлеуметтік, рухани, мәдени өзгерістердің
айнасы іспетті. Осымен байланысты тілдік жүйенің құрылымдық бірліктері тек
лигвистиканың ғана емес, этностану, әлеуметтану, мәдениеттану, елтану т.б.
нысанына айналып отыр. Ендігі кезекте лингвистика ғылымында өзінің зерттеу
объектісін әлдеқайда кеңейте түсті. Лигвоелтану, лингвомәдениеттану сияқты
тіл білімі салаларын басқа ғылым салаларымен байланысты қарау – тіл
ғылымындағы бүгінгі таңдағы негізгі бағыттарының бірі. Тілдік жүйенің
құрылымына тереңдеп барудың ұлттық тілдің табиғатын шынайы танудың бір жолы
– тілдік таңбалары, оны құрайтын элементтерді олардың мазмұндық жағы мен
тұлғалық жағын тілдің өз заңдылықтары негізінде қару болса, екінші жолы –
оларды тілдік емес мәнділіктермен, яғни ақиқат өмір, ойлау, танымдық
тұрғыда бір-бірімен тығыз байланысты қарау болмақ. Осы тұрғыда алғанда,
тілдік бірліктер (лексика – фонетикалық жүйе) ақиқат өмірді, ойлау мен
тілді ұштастыратын категория ретінде танылады.
Осы тұста профессор Г.Смағұлованың Қазақ халқының ең маңызды мәдени
ұлттық ерекшелігінің бірі жан-жақты қамтылған дәстүрлі мәдениет
үлгілеріндегі дағдылы ұлттық рәсімдердің түрлерінің әбден сақталып
қалғандығы ғана бүгіндері ұлт төл құжатындай көрінеді және өзге ұлттардан
бөлек мәдени айырмашылықтарын айқындайды. Қазақ тіліндегі фразеологизмдер
айналадағы қоршаған заттар мен құбылыстарға этнос (ұлт) тұрғысынан баға
беру, сипаттау арқылы сол ұлттың ұлттық менталитетін, көзқарасын,
дүниетанымын аңғартады. Ұлттық менталитет, оның тіл арқылы мәдениеттанудағы
орны туралы ғылым салалары ауыз тұтарлық анықтама ізденіс пікірлерді өз
деңгейінде айта алмай келеді деген тұжырымын басшылыққа алуға болады [9,
10б].
1.2 Қазақ тіл біліміндегі лингвомәдени зерттеулер
Бүгінгі қазақ тіл білімінде лингвомәдениеттану ғылымы пән ретінде
жаңа қадам басып жатқанымен, ұлттық мәдениетпен болымсыздық ерекшеликтерді
таныту, лингвомәдениеттану пәніне қатысты Ш.Уәлиханов, Ә.Марғұлан,
Қ.Жұбанов, М.Әуезов, еңбектерінен бастап ғалым-тілшілер І.Кеңесбев,
Ә.Қайдар, Р.Сыздықова, Е.Жұбанов, Е.Жанпейісов, Т.Жанұзақов, Н.Уәлиев,
Ж.Манкеева, Г.Смағұлова, А.Жылқыбаев, Қ.Рысбергенова, Р.Шойбеков, т.б.
ғалымдар еңбектерінде тіл фактілерінің сипаты ретінде танытылады. Осы
аталған авторлар еңбектерінде сөз етілген ұлттық деректерінің
зерттеулерінің лингвомәдениеттану пәнінің зерттеу аясына жатқызуға болады.
Бүгінде лингвомәдениеттану ұлттық тілді танудың негізі екені соңғы
кездегі біраз зерттеулерде – Р.Смағұлова, А.Алдашева, А.Салқынбай,
Р.Авакова, А.Сейсенова, т.б. сөз болуы, назар аударылуы,
лингвомәдениеттану ғылымының пән ретінде қалыптаса бастағанын байқатады.
Лингвомәдениеттанудың өркениеті, қоғамдық ғылымдармен қатар дамуын
тілдік тұрғыдан сөз ету пәнің зерттеу обьектісін нақтылай түседі. Осы жайт
тұрғысында, сондай-ақ, көне тіл деректері лексикамызда сөзжасам саласының
қызметін арттыруда халқымыздың мәдени өмірімен байланысты екенін тілші
А.Салқынбайдың мына пікірі толықтырады: Тілдік деректерді лингвомәдени
аспектіде зерттеу – ең әуелі тілдер арасындағы жалпы адами гуманитарлық,
мәдени, өркениеттік қырларды айқындау болып табылады. Табиғаттағы, әлемдегі
құбылыстар, қоғамдағы сана мен салт, бәрі де тілде өз көрінісін табу мен
оның жасалу сипаты лингвомәдени аспектіде қарас-тырылады [10, 41б].
А.Сейсенова этикет формаларына лингвомәдениеттану аспектісінде салыстырмалы
талдау жасап, халық мәдениеті мен ұлттық мәдениеттің бірлік қызметіне
ерекше тоқтайды: Лингвомәдениеттану – мәдениеттің тілдік жүйеге қалай әсер
ететін, яғни фактор мен адам бойындағы тілдік факторлардың байланысын
қарастырады деп түйіндейді.
Осындай тіл деректеріне сүйеніп, этнолингвистикамен сабақтас этнос
болмысының сан түрлі қырын зерттейтін ғылымдарды академк А.Қайдар екіге
бөледі: а) этнос тіліне жалпы қатысы бар (мәселен, астрономия, этнография,
этнология, өлкетану, фольклористика, мифология, педагогика, дидактика, т.б.
ғылымдар), ә) этнос тілдің тілдік табиғатын айқындауға тікелей қатысты
ғылымдар (мәселен, этимология, диалектология, лексикология,
социолингвистика, этнолингвистика, психолингвистика, т.б.) [12, 12 б ].
Лингвомәдениеттанудың өркениетті қоғамдық ғылымдармен қатар дамуын
тілдік тұрғыдан сөз ету пәннің зерттеу обьектісін нақтылай түседі. Осы
жайтты ғалым А.Исламның пікірі толықтырады: Лингвомәдениеттанудың тіл мен
мәдениет ара қатынасын зерттейтін басқа ғылым салаларынан ерекшелігі – оның
кез келген нысанда зерттеудің басқа тілдік және мәдени контекстерді
тең қарастыру [ 13, 10 б].
Лингвомәдениеттану – тіл және мәдениет мәселелерін қарастыратын екі
пәнінң бірігуінен, солардың өзара сабақтастығынан туындаған ғылым.
Лингвомәдениеттану термині фразеология мектебінің өкілдері В.Н.
Теля мен В.В.Воробьев еңбектерінен бастау алса, мәдениеттану идеялары
Г.В.Степанов, Ю.А.Соркин, Г.З.Черданцева, И.Г.Ольшанский, В.А.Маслова т.б
қазақстандық ғалымдар Н.У.Уалиева, Г.Н.Смағұлова, А.М.Алдашева,
А.Д.Сейсенова, А.И.Ислам т.б. тілші ғалымдар еңбектерінде жарық көреді.
В. Маслова: Лингвомәдениеттану лингвистика мен мәдениеттанудың
түйсінуінен пайда болған тілде бейнеленген және бекіген халық мәдениетінің
көріністерін зерттейтін ғылым деуі мәдениетті тілмен байланыстыра
зерттеудің маңыздылығын аша түседі. Ғалым лингвомәдениеттану ғылымының
зерттеу нысанын, қалыптасу кезеңдерін төмендегідей белгілейді [6, 115 б].
1. Тіл мен мәдениеттің арақатынасы, астарластығын бағамдайтын
лингвомәдени көзқарастардың лингвомәдениеттанымдық ізденістердің бастау
алу кезеңі.
2. Лингвомәдениеттанудың жеке сала ретінде қалыптасу кезеңі.
3. Зерттеу нысаны, ғылыми ұстанымдары мен межелері, теориялық
тұжырымдары нақтыланған лингвомәдениеттану ғылымының пайда болу кезеңі.
Лингвомәдениеттану мен этнолингвистика ғылымдары тілде
бейнеленген және сақталып қалған тілдік көріністердің түп төркінін анықтау
жағынан, тілдік фактілерді тіл мен халықтың мәдениетіне қатысты зерттеу
жағынан ұқсас келеді. Алайда олардың өзара айырмашылықтары да бар.
Этнолингвистика – мәдениетті халық психологиясын, мифологиясын тіл
арқылы зерттейтін кешкенді пән. Оның нысанына тіл мен мәдениеттің
арақатынасы шеңберінде болатын түсініктерді (мағыналарды) анықтау, тілдік
белгілер жүйесі деп танудан туындайтын мәселелерді шешу және т.б. мәселелер
кіреді. Ол қазіргі тілдік материалдарды тарихи тұрғыдан қарастырса
лингвомәдениеттану тілдік деректерді өткен күн тұрғысынан да, қазіргі уақыт
межесінен де рухани мәдениет негізінде зерттейді.
Лингвомәдениеттанудың зерттеу құралы – тіл – мәдениет – адам үштігі
арасында қарым-қатынастың мәдени мазмұнын зерттейді. Лингвомәдениеттануда
мәдени сема, мәдени фон, мәдени концепт, мәдени конатация т.б. сынды
терминдер негізгі ұғымдар ретінде саналады.
Өзіндік айқын мақсаты бар қазақ тілінің бай тілі мен рухани
қазынасының арқасында жыл сайын аумағын ширата түскен этнолингвистика
ғылымы бүгінде халық тілінің сан түрлі атауға толы құбылыстарының ұлттық
тіл таным тұрғысынан зерттелу жолы толығып келеді. Дегенмен, ғалым-
мамандарының пікірінше, тіл – мәдениеттің феномені, ұлт мәдениетінің
көрінісі ретінде ғылымда өз дәрежесінде әлі де зерттелмей келеді.
Лингвомәдениеттану пәні 90-ыншы жылдардан бастап В.Н.Теля мен
В.В.Воробьевтің бастауымен қалыптасты. В.Н.Теля: Это та часть
этнолингвистики, которая посвящена изучеению и описанию корреспенденции
языка и культуры в синхронном их взаимодействии дей келе, оның негізгі
мақсаттары этнолингвистиканың Н.И.Толстой ұсынған мақсаттарына сәйкес
келетініне тоқталады.
Лингвомәдениеттанудың елтанудан және этнолингвистикадан өзіндік
айырмашылықтары бар.
Біріншіден, тіл үйрету лингвомәдениеттану мен этнолингвистика
пәндерінің мақсатына кірмейді. Мұнда ең бастысы, тіл мен мәдениеттің
байланысы қарастырылады.
Екіншіден, лингвомәдениеттанудың зертту нысаны – заттық және рухани
мәдениеттің қазіргі ұлт менталдығының қаңқасы ретінде көрінетін халықтық
санада сақталған фразеологизмдердің түрлі дискурстық типтерде жүзеге асуын
айқындау.
Үшіншіден, этнолингвистикалық бағыт фразеологизмдердің қалыптасуын
тарихи реконструкциялау, яғни қалыптасуын тарихи диахрондық сипаттау
болса, лингвомәдениеттану фразеологизмдердің қалыптасуын синхрондық
талдаумен жүзеге асырады.
Сонымен, этнолингвистика мен лингвомәдениеттану мәдениет контексінде
фразеологизмдерді зерттеуде түрлі мақсаттары мен міндеттеріне қарай,
алғашқысы екіншісінің негізгі фундаменті болып табылады.
Лингвомәдениеттану бағытының талдауы этнолингвистика басшылыққа алады
методологиялық әдіс-тәсілдермен тығыз байланысты. Алайда лингвомәдниеттану
пәнінің ең басты мақсаты тіл мен мәдениеттің өзара байланысы мен
арақатынасын қарастыру.
Лингвомәдениеттану өткінші саяси жағдайларға тоқталмай, маңызды ірі
мәселелерге көңіл бөледі.
Жалпы, ұлттық деректерге сүйенетін лингвомәдениеттік талдау үшін
мәдениет ұғымы ең негізгі болып табылатындықтан, ұлттық мәдени
ерекшелікерді қамтитын тұрақты тіркестерді талдап түсіндіруде осы мәдени
негіздерге сүйену қажет. Өйткені тіліміздің көркем құралы болып табылатын
тұрақты тіркестердің қай-қайсының да пайда болуында терең тамырлы тарихы
бар халқымыздың ұрпақтан ұрпаққа мирас болған ежелгі мұралардың келбеті
бары анық. Сондықтан В.Н.Теля лингвомәдени талдаудың барысында возможно
выявить, как воплощена культура в содержание фразеологизмов – идиом и
фразеологических сочетаний, определить смысл их культурно- национальных
коннотаций, благодаря которым фразеологизмы в процессах их употребления
воспроизводят характерологичкские черты народного менталитета дейтіндей
фразеологизмдер ұлт менталитетіне тән қасиеттерді анықтауда рухани
мәдениеттің түп дерегі болмақ [14, 337б].
Бұл жаңа саланың объектісі лингвистика мен мәдениеттану сияқты екі
ірі ғылымның тоғысуынан туындайды. Мұндай халықтың салт-дәстүр, аңыз-
әнгіме, мифтерінде орын алатын тілдік бірліктер қарастырылады.
Тіл – мәдениеттің фономені, ұлт мәдениеттің көрінісі. Ұлт өмірдегі
күллі жағдайларды тіл қойма ретінде сақтап, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіледі.
Лингвомәдениеттанудың зерттеу нысаны – ұлт тілінде сақталған халықтың
басынан өткен тарихының көрінісі. Ол уақыт пен кеңістікке бағынбайды.
Бұрынғы мәдени құндылықтармен таныса отырып, біз әр түрлі күй кешкенбміз.
Сол кезеңге тап болғандай боламыз. Оған біз тек тіл арқылы талдаулардың
нәтижесінде жетеміз [15, 95б.].
Б.Келдібеков: Языковая номинация как теория ономасиалогии изучает
назывную функцию языка. Ономасиологическии подход как изучению явлений
языка состоит именно в токой послодовательности анализа: предметы и явления
объективной действительности их языковая монифетация в определенных
знаковых структурах и конструкциях - деп анықтама береді [16, 22б.].
Лексикадағы алғашқы аталымды арнайы зерттеген А.А. Уфимцева: Белгі жасау
– лексикалық номинацияның негізгі шарты, сондықтан тілдік таңбалау
дегеніміз – лингвосемантикалық тәсіл негізінде табиғатқа лексикалық
бірліктер арқылы атау беру деп санайды да, былайша жіктейді.
1. Табиғи тіл, яғни заттардың бастапқы қолданыстағы аталуы немесе
номинативтік тәсіл және предикативтік бірліктер (екінші мағына);
2. Қоршаған ортаны мағынасы мен ерекшелігіне қарай күрделі –
материалды идеялдық түсінікпен атайтын тіл;
3. Іс-әрекетті екінші сигналды жүйемен белгілейтін негізгі
психофизиологиялық репрезентация.
Ойлау – тіл – тіршілік, тіл – еңбек – қоғам сияқты шынайы өмірдің
танымына сүйенген гоносиологиялық мәселелер негізінде лкесикалық
бірліктердің ономосиологиялық аспектісін талдау сол шынайы тіршілікпен
тығыз байланысты екндігі сөзсіз. Ол талас негізгі үш мәселеден тоғысады.
1. адам тіл мен таным қатынасы
2. атау мен аталатын заттық сәйкестігі
3. аталып отырған заттың сол қоғам мүшелерінің тұрмыстық санасында
бейнеленуі, қолданылуы.
Аталым қағидасы бойынша әр бір тілдің өзіндік негізгі шарты саналатын
адам санасындағы әлем бейнесі – аталымдық зат пен ұғым бір мағынада тілдік
таңбамен сәйкес келеді. Ұғым арқылы сөздің мағынасы мен мәні танылады. Ұғым
таным негізінде айқындалады десек, ал оның нақты көрінісі атау арқылы
жүзеге асады. Таңбалар – сөздің сыртқы тұлғасы, жамылғышы, ол оның ішкі
сипаты мазмұн межесінде көрінеді [17, 50 б.].
Тіл біліміндегі таңба теориясынын негізін қалаушы – В.Гумбольдт. Ол
өзінің зерттеулерінде тіл – бір мезгілде әрі бейне, әрі таңба, ал сөз жеке
ұғымның таңбасы деп санайды.
А.А.Уфимцева былай түсінік береді: Тіл – таңбаларды фонемалар арқылы
жүйеленген немесе белгілі бір ортақ түсінік қалыптастыратын қолданыс
кезінде бастапқы мағынасынан тыс екінші бір мағынаға ие бола алатын
лкесикалық бірліктер деуге болады.
Тілдік таңба туралы Л.О. Резнинов мынандай пікір айтады: Тілдік
таңба қоғам қажеттілігінен туған жүйелік сипаты бар белгілі мақсатқа сай
қоғамның әрбір мүшесі саналы түрде қолдана алатын, сигналдық қана емес.
Сонымен, бір мезетте мағына ажыратқыш қызметте атқаратын, шындақ
өмірдің қорытылған бейнесін жинақтай алатын құрал.
Заттар мен құбылыстардың белгілеріне атау, есім беру халық
танымымен, ой-санасының өсуімен, ұлттық психология мен менталитетіне
байланысты анықталады. Зат біздің танымымыздан, ұғымымыздан, орын алғанда,
атауға ие болғанда сол заттың барлық белгілері танылып, таңбаланады, тек –
негізгі бөліктері мен ерекшеліктері ғана бейнеленеді. Заттың ең негізгі
уәжін көрсетіп, ат таңдау арқылы түсінік қалыптасып, атау жасалады.
Сөздің танымдық жадысының сөздің эволюциясы, яғни сөз семантикасының
синхрондық деңгейде сақталатын немесе ұмытылатын тарихи-мәдени уәжділігінің
сөздің мәдени жадысынан айырмашылығы соңғысы тіл, кең көлемде алғанда –
мәдени иелерінің рухани құндылықтарымен байланысты. Мәдени этникалық
компонент тілдік белгінің семантикалық ұлттық ерекшеліктерін айқындап,
белгілі бір дүниенің тілдік бейнесін бнейнелейді.
Тілде, оның сөздік құрамында, грамматикасында оның қолданушы
халықтың ғасырдан-ғасырға, атадан балаға мирас болып келе жатқан мол мұрасы
сақталады, бір ұрпақ өкілінен екінші кезең өкіліне жеткізіледі. Сондықтан
да, ғалымдар тіл білімінің лексика саласына көп көңіл бөледі. Себебі тіл
білімінің бұл саласы қоғаммен өте тығыз байланысты. Оның бойында түрлі
тарихи оқиғалрдың ізі, соған сәйкес халықтың материалдық және мәдени
өмірінің көріністері бейнеленеді. Лексика әр уақытта да қоғамның дамуымен
байланысты жаңа сөздермен, атаулармен, құбылыстармен, процестермен,
ұғымдармен толығып отырады. Сондай-ақ лексикада түрлі жергілікті
ерекшеліктер, олардың жеке қолданыстық өзгшеліктеріне, сөздердің әртүрлі
әлеуметтік топтары, кәсіби сөздер және т.б. мәселелері қарасытрылады.
Лексиканы зерттеу аталымға (номинацияға) барабар бірден бір жол.
Бүгінгі лингвистикада, нақтырақ айтқанда лексикадағы шешімін таппай
жүрген мәселелердің бірі – тұрмыстық лексика. Яғни бұл сала нақтылы қандай
ұғымды білдіреді, көлемі мен шегі т.с.с. айқындап алуды қажет етеді. Бұл
ұғым аясында адамның күнделікті өмірінде қолданылытын заттарының,
бұйымдарының атаулары сондай-ақ тұрмыспен тікелей байланысты күнделікті үй
жағдайына, үй шаруашылығына байланысты сөздер жатқызылып жүр. Сондықтан бұл
мәселеге қатысты көптеген терминдер де кездеседі. Мәселен, этномәднеи
лексика, этногрофиялық лексика, кәсіби лексика, тұрмыстық лексика,
материалдық және рухани мәдениет лексикасы, кәсіби тұрмыстық лексикасы
т.б.
Қазақ тілшілері Ә.Қайдаров, Е.Жанпейісов, М.М Копыленко т.б. ғалымдар
тілдік таңбалардан ұлттық ерекшеліктерді, мәдени құндылықтарды іздеді.
Ж.Манкеева, Г.Смағұлова, А.А.Алдашева, жас ғалымдар – М.Күштаева,
С.Жапақов, Ислам Айбарша, А.Жартыбаевтар тіл мен мәдениетті өзара
қатынасты, тұтастыққа бірлікте зерттеп, ұлттық құндылықтар деген
мәселелерді айқындаудың қажет екендігін айтып өтті.
Мәдениет – кең мағынадағы ұғым. Барлық халықтарға бірдей ортақ
мәдениет болмайды. Мәдениет нақтылы бір ұлттық өзіндік мәдениеті, өзіндік
ерекшеліктері болады деген сөз. Тіл мен мәдениеттен, сол ерекшеліктерден
ақпарат береді.
Халықтың мәдениетімен, дүниетанымымен байланысы жоқ сөз, сөз тіркесі
немесе фразеологизмдер мен мақал-мәтелдер болмайды. Бұл туралы А.А.Алдашева
былай дейді: Халық тілінде сақталған тілдік бірліктерде ұлттық
мәдениеттен, дүние танымынан ақпарат беретін нышандар болады. Басқаша
айтқанда, кейбір тілдік тұлғалардың өзі ұлттық бітімді байқатып тұрады.
Рас, мұндай нышан тілдік идиницалардың бірінде импицитті (жасырын) түрде,
екіншісінде эксплецитті (ашық) түрде көрініп тұрады [18, 124 б.].
Мәдениет сол ұлттық тұрмыс-тіршілігінен бастап, оның дұрыс киінуіне,
дұрыс сөйлеуіне дейінгі аралықты түгел қамтиды. Мәдениетте тіл, дін,
тәртіп, мінез-құлық, әдет-ғұрып, салт-дәстүр, әдебиет, өнер, театр,
психология, философия т.б. жатады. Бұлардың бәрі қоғамға, қоғам мүшелері
болып табылатын халыққа, жеке адамдарға олардың интелктуалдық ой-өрісіне
тәуелді.
Этностар бір – бірімен мәдени ерекшеліктер арқылы ажыратылады.
Мәдени ерекшеліктерде мәдени ұғымдар болады. Ол мәдени ұғымдар тілдік
концептілер жасауға қатысады. Ол үшін әлгі мәдени ұғымдарды тілдік
қолданушылар да, тілді қабылдаушылар да білуі, меңгеруі шарт. Екі жақтық
түсінік болған жағдайда ғана тіл өзінің дүниетанымдық (когнитивтік)
қызметін атқара алады.
Тіл мен мәдениеттің бір-біріне байланыстылығы, тәуелділігі туралы
Г.Смағұлова: Тіл бір адамның меншігі емес десек те, сол тілде сөйлейтін
жеке адам өз ұлтының бүкіл бітім-болмысын, өмірлік тәжірибесін, дәстүрін
меңгеру, сіңіру арқылы ол да өз тарапынан ұжымдық мәдениетке үлесін
қосады., - деуі сол шындықты нақтылай түскендік болып табылады [9, 145
б.].
Мәдениетті тілден бөліп алып қарастыруға болмайды. Ол екеуі бір-
бірімен тығыз байланысты болып келеді.
А.Қ.Сейілхан қазақ тіліндегі этнографизмдердің лингвомәдениет-
танымдық мәні (Қыз Жібек және Қозы Көрпеш – Баянсұлу жырлары бойынша)
атты диссертациясында этнолингвистика мен лингво-мәдениеттану ғылымдарының
сабақтастығына ғылыми тұрғыдан талдау жүргізіп, мәдениеттің тілдің таңбалау
қасиеті арқылы танылатынын атап өткен.
Лингвомәдениеттану – этнос мәдениеті мен сол тілде сөйлеуші
халықтың лексикамының мәдени – тілдік деректерін сипаттайтын, жұрт
мәдениетін өз лексикасы арқылы басқа этносқа танытатын ұлттық рух пен
ұлттық тілдің туын көтеретін, халықтың тіл байлығын тек болмысы арқылы өз
тұғырына жеткізіп келешекке танытатын кешенді пән [19, 24 б.].
Ф.А.Оспанова Фразеологизмдер уәждемесінің лингвомәдени аспектісі
(қазақ және ағылшын тілдеріндегі материалдар негізінде) атты
диссертациясында фразеологизмдердің ұлттық мәдениеті сипаттайтын
жағдайларын атап өтеді. 1. кешенді; яғни тұрақты тіркестер компаненттері
тұтасып келіп, идиомалық мағынаға ие болғанда. 2. ұлттық мәдени
ерекшеліетер фразеологизмдердің құраушы компоненттері қатарынан көрінеді.
3. фразеологизмдердегі ұлттық мәдениет өзінің прототипі – еркін тіркестер
арқылы берілуі мүмкін [20, 9б.]. Лингвомәдениеттану тілдік деректерді өткен
күн тұрғысынан.
Тұрмыстық лексика жайлы екінші бір түсінік оның қолданыс аясына
байланысты. Бұл жерде тұрмыстық лексика күнделікті сөйлеу тілі лексикасына
байланысты қарастырылады. Бұл жайлы Ә.Болғанбайұлы мен Қ.Қалиұлыныың
еңбектерінен кездестіреміз. Күнделікті сөйлеуде қолданылатын лексиканы
тұрмыстық лексикаға жатқызудың да айқындап көрсете түсетін жақтары бар.
Ол: тұрмысытқ қатынаста қолданылатын лексикалық бірліктер.Осы тұрғыдан
алғанда ауызекі сөйлеу түрінің барлығы, онда қолданылатын лексикалық
бірліктердің барлығы тұрмыстық лексикаға жатпайды. Сөйлеу тілі
лексикасындағы күнделікті үйде, туыстармен, достармен сөйлесу барысында
тұрмыстық қарым-қатынасқа байланысты сөйлеуде қоладнылатын лексиканы
жатқызады. Мұнда негізге алынып тұрған критерий лексикалық бірліктердің
тұрмыстық қатынасы мақсатына байланысты тілде жұмсалуы.
Бұл тұрғыдан келсек, сөйлеу тілі лексикасын лексика-семантикалық,
экспресивтік – атилистикалық сипаты жағынан өзара төмендегідей топтарға
бөліп қарастырады.
1) тұрмыстық-қарапайым лексика;
2) варваризмдер,
3) әдеби сөйлеу лексикасы.
Аталған ғалымдар тұрмыстық лексиканы былай түсіндіреді: тұрмыстық –
қарапайым лексика, бұған күнделікті өмірде, тұрмыстық қарым-қатынаста
қолданылатын жалпы халыққа белгілі, сөйлеу тілінің аясындағы сөздер жатады.
Тұрмыстық қарапйым сөздердің ішінде бір нәрсенің бағасын кеңейту, құнын
төмендету мақсатында қолданылытын, стилистикалық бояуы бар сөздер дөрекі,
тұрпайы сөздер, қарғыс-алғыс мәндес сөздер көп кездеседі. Мысалы, оған
кемсітіп мұқатуды, жаратпауды білдіретін қортық, мыртық, қатын, салпы етек,
жаман неме, деп әр-қайсысына жеке-жеке мысалдар келтіріп түсіндіреді.
Ә.Хасенова еңбегінде тұрмыстық лексика жайлы: Тұрмыстық лексика –
күнделікті жиі қолданылатын аса қажетті, сондай-ақ халықтың тұрмысы жайы,
салт-сана, әдет-ғұрып, өмір тіршілігіне қатысты сөздер. Бұлар, негізінен
күнделікті ауызекі сөйлеу тіліне тән, жалпылама лексикамен астасып жатады.
Тұрмыстық лексика – халық өмірінің айнасы есепті, - деп анықтама бере
келіп, кереге, уық т.б. ; құрал-сайман атаулары: мама ағаш, түлкі тымақ,
күпі т.б.; ыдыс-аяқ аттары: таба, табақ, кесе, қазан т.б. [22, 129 б.].
Тұрмыстық лексикаға жататын сөздердің бұлай топтастырылуы ауызекі
сөйлеу тілінде қолданылатын сөздер деп тұрмыстық лексиканы түсінуімізді;
оған берілген түсініктемені нақтылай түседі.
Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігінде қарастырып отырған
мәселеміз – тұрмыстьқ сөздер деп беріп, былайша түсіндіреді: Күнделікті
тұрмыста қоданылытын сөздер. Мысалы: төсек, ас, нан, тұз, шам, бетім-ай, о
тоба, тілеуің берсін т.б. [23, 333 б.].
Жұмыста біз қолданылған термин халық өмірінің рухани айнасы іспеттес
мәдени, рухани және материалдық заттарының атауларын түсінеміз. Сондай-ақ
бұл термин этномәдени және этнографиялық атаулармен синонимдес.
Тұрмыстық лексика жайлы деректерде А.Төлегеновтың Түркістан уалаяты
газетінің лексикасы атты мақаласынан кездестіреміз. Аталған мақалада
зерттеуші газет тілінде кездесетін тұрмыстық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz