ХХ ғасырдағы Қазақстанның Конституциялық дамуының негізгі кезеңдері
КІРІСПЕ 3
1 ХХ ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚСТАННЫҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ НЕГІЗГІ КЕЗЕҢДЕРІ 7
1.1 Қазақстанның конституциялық дамуы тарихын кезеңдерге бөлу 7
1. 2 ХХ ғасырдың бас кезінде Қазақстандағы конституциялық
идеялардың дамуының тарихи ерекшеліктері 13
1.3 1926 жылғы Қазақ АССР.нің конституциялық заңнамасының тарихи. құқықтық сипаттамасы 27
1.4 1936 жылғы КСРО Конституциясының декларативтік («сталиндік»)сипаты. КСРОмен Қазақ ССР.нің 1937 жылғы республикалық заңнамалары мен конституциялық заңнамаларының ара қатынасы 29
1.5 1978 жылғы Қазақ ССР.нің Конституциясының тарихи.құқықтық
сипаттамасы 36
1.6 Адам құқығы, бостандығы және өзiн.өзi басқару хақындағы конституциялық мағынадағы жобалар 40
2 ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАННЫҢ КОНСТИТУЦЯЛЫҚ ДАМУЫ 54
2.1 КСРО.ның дағдырысы кезеңіндегі Қазақстандағы конституциялық
реформалардың кезеңдері және оның саяси құқықтық нысандары 54
2.2 Қазақстан Республикасының 1993 және 1995 жылдардағы
Конституциялары . конституциялық құрылысты құқықтық
регламентациялаудың негіздері 58
2.3 Қазіргі кездегі Қазақстан Республикадағы конституциялық
реформалаудың негізгі бағыттары. 64
ҚОРЫТЫНДЫ 77
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 80
1 ХХ ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚСТАННЫҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ НЕГІЗГІ КЕЗЕҢДЕРІ 7
1.1 Қазақстанның конституциялық дамуы тарихын кезеңдерге бөлу 7
1. 2 ХХ ғасырдың бас кезінде Қазақстандағы конституциялық
идеялардың дамуының тарихи ерекшеліктері 13
1.3 1926 жылғы Қазақ АССР.нің конституциялық заңнамасының тарихи. құқықтық сипаттамасы 27
1.4 1936 жылғы КСРО Конституциясының декларативтік («сталиндік»)сипаты. КСРОмен Қазақ ССР.нің 1937 жылғы республикалық заңнамалары мен конституциялық заңнамаларының ара қатынасы 29
1.5 1978 жылғы Қазақ ССР.нің Конституциясының тарихи.құқықтық
сипаттамасы 36
1.6 Адам құқығы, бостандығы және өзiн.өзi басқару хақындағы конституциялық мағынадағы жобалар 40
2 ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАННЫҢ КОНСТИТУЦЯЛЫҚ ДАМУЫ 54
2.1 КСРО.ның дағдырысы кезеңіндегі Қазақстандағы конституциялық
реформалардың кезеңдері және оның саяси құқықтық нысандары 54
2.2 Қазақстан Республикасының 1993 және 1995 жылдардағы
Конституциялары . конституциялық құрылысты құқықтық
регламентациялаудың негіздері 58
2.3 Қазіргі кездегі Қазақстан Республикадағы конституциялық
реформалаудың негізгі бағыттары. 64
ҚОРЫТЫНДЫ 77
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 80
Тақырыптың өзектілігі: Қоғамның даму тарихында парадокстердің көптеп кездесетіні белгілі, солардың бірі – конституциясы бар елдерде конституционализмнің болмауы. Бірақ заңдық нысан болғанымен, оның тиісінше мазмұнының болмауы да кездеседі. Мұндай жағдай Негізгі Заң билікті құқықтық ұйымдастырудың либералды – демократиялық құндылықтарын, меншікті және қоғам бостандығын, мемлекеттегі адам мен азамат құқықтарын белгілемеген және бекітпеген кезде орын алды.
2005 жылдың 30 тамызында біздің еліміздің Ата Заңының қабылданғанына 10 жыл толды. Бірақ, Қазақстан Республикасының Конституциясын 1995 жылмен ғана байланыстыруға болмайды. Ол мән, мағынаға толы тарихымыздың ағымына біріктірілген оқиғалар тізбегінің нәтижесі болып табылады. Конституциямыздың өсіп өркендеуінің нәтижесін, оның қоғам дамуындағы мәнін түсіну - өз елімізді, қазіргі уақыт талабын тереңірек түсінуге мүмкіндік береді.
1995 жылға Конституция – біздің мемлекеттігіміздің негізгі, тәуелсіздігіміздің дамуы мен демократиялық тәжірибенің нәтижесі.Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде дамуының алғашқы бес жылы аса маңызды болды. Бұл жылдар ізденіске толы еді. Осы уақыт аралығында тәуелсіздік туралы Декларация қабылданды, бірінші Конституция (1993) қабылданды және экономикалық реформалар басталды. Әрине, бұл жылдар өте ауыр және шешуші кезең болды. Сол жылдары мемлекеттілігіміздің іргетасы қаланып, қазіргі кездері мақтан тұтатын ел жетістіктерінің алғы шарттары қалыптасты. Саяси жүйенің қалыптасуы, көптеген экономикалық мәселелердің шешілуі, реформалардың негізгі кезеңінің аяқталуы осы тәуелсіздіктің алғашқы бес жылдығында жүзеге асырылды. Еліміздің және оның Конституциясының дамуының бастапқы кезеңдері қарама қайшылықтар мен түсінбеушіліктерге толы болды.
2005 жылдың 30 тамызында біздің еліміздің Ата Заңының қабылданғанына 10 жыл толды. Бірақ, Қазақстан Республикасының Конституциясын 1995 жылмен ғана байланыстыруға болмайды. Ол мән, мағынаға толы тарихымыздың ағымына біріктірілген оқиғалар тізбегінің нәтижесі болып табылады. Конституциямыздың өсіп өркендеуінің нәтижесін, оның қоғам дамуындағы мәнін түсіну - өз елімізді, қазіргі уақыт талабын тереңірек түсінуге мүмкіндік береді.
1995 жылға Конституция – біздің мемлекеттігіміздің негізгі, тәуелсіздігіміздің дамуы мен демократиялық тәжірибенің нәтижесі.Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде дамуының алғашқы бес жылы аса маңызды болды. Бұл жылдар ізденіске толы еді. Осы уақыт аралығында тәуелсіздік туралы Декларация қабылданды, бірінші Конституция (1993) қабылданды және экономикалық реформалар басталды. Әрине, бұл жылдар өте ауыр және шешуші кезең болды. Сол жылдары мемлекеттілігіміздің іргетасы қаланып, қазіргі кездері мақтан тұтатын ел жетістіктерінің алғы шарттары қалыптасты. Саяси жүйенің қалыптасуы, көптеген экономикалық мәселелердің шешілуі, реформалардың негізгі кезеңінің аяқталуы осы тәуелсіздіктің алғашқы бес жылдығында жүзеге асырылды. Еліміздің және оның Конституциясының дамуының бастапқы кезеңдері қарама қайшылықтар мен түсінбеушіліктерге толы болды.
1. Cапаргалиев Г.С. Становление конституционного строя Республики
Казахстан – Алматы: Жеті жарғы, 1997-182с.
2. Сапаргалиев Г.С. Конституционное право Республики Казахстан .
(Оқулық) – Алматы: Жеті жарғы, 1998-216с
3. Кубеев Е.К. Конституционный строй Республики Казахстан –
Караганда: Болашак-Баспа, 1998-173с.
4. Баишев Ж. Казахстан: этапы государственности (конституционные
акты)– Алматы: Жеті жарғы, 1997-381с.
5. Нурпеисов Е.К., Котов А.К. Государство Казахстан: от ханской власти к
президентской республике – Алматы: Жеті жарғы, 1995-146с.
6. Котов А.К. Конституционализм в Казахстане: опыт становления и
эфективность механизма власти – Алматы: Каз ГЮА Баспасы, 2000-137
7. Ащеулов А.Т. Этапы становления конституционного законодательства
и конституционализма // Мир закона №8 – 2000-380с.
8. Кул-Мухаммед М. Эволюция политико -правовых взглядов деятелей
“Алаш” - Алматы: Атамура, 1998-580с
9. Аманжолова Д.А. Казахский автономизм и Россия – М.,1994-640с
10. Букейханов А. В тюрьме до выборов. Избранное – Алматы: Қазақ
энциклопедиясы, 1995-566с.
11. Конаев Д.А. атындағы университет // “Хабаршы”.-2001. -ISSN 1606-
42087.- C.40
12. Қазақ КСР-ның Егемендігі туралы Декларация – Алматы, 1990-41с.
13. 1995 жылы 30 тамызда қабылданған Қазақстан
Республикасының Конституциясы – Астана: Елорда , 2008-56
14. Нурпеисов Д.А. Суверенный Казахстан нарубеже тысячилетий – Астана:
Елорда, 2001-284с.
15. Сартаев С.С., Назаркулова Л.Т. Становление Конституций Республики
Казахстан – Алматы: “Кітап”, 2002-276с.
16. Баймаханов М.Т. Конститутция Казахской ССР в системе
конституционного права СССР – Алматы: Казахстан, 1981-246с.
17. Социалистицеские Конституции: становление и развитие./ отв. Ред.
Топорнин Б.Н. - М: “Наука”, 1987-596с.
18. Ковешников Е.М., Марченко М.Н., Стешенко А.А. Конституционное
право стран Содружества Независимых Государств – М: Издательская
группа“Норма – Инфарм, 1999-540с.
19. Конституция (Оснавной закон) Казахской ССР – Алма-ата: Казахстан,
1978-43
20. Зиманов С.З. О концепции и структуре Конституции Казахской ССР –
Алматы: “Наука”, 1991-289с.
21. Хрестоматия по истории государства и права зарубежных стран.- Москва, 1984.
22. Зиманов С.З. В.И.Ленин и советская национальная государственность в Казахстане.- Алма-Ата: Наука, 1970.-303с.
23. Вестник ВС Казахской ССР – Алма-ата, 1990-408с.
24. Өзбекұлы С. Арыстары алаштың. –Алматы: Жетi Жарғы, 1998.- 192б.
25. Назарбаев Н.А. Выступление на 47-й сессии Генеральной Ассамблеи
ООН // Казахстанская правда – 1992 -№9. -С.42-44
26. ҚР ОМА, 64 қор, 1 тiзiм, 5658 iс.
27. Мишин А.А. Государственное право буржуазных и развивающих стран-
М: Юрид. Лит., 1989-150с.
28. Кутафин О.Е. Конституционные основы общественного строя и
политики СССР – М., 1985-90с.
29. «Дағдарыстан жаңару мен дамуға» Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә. Назарбаевтың халыққа жолдауы 10 наурыз 2009ж.
http://www.elmedia.kz/kz/?p=54
30. Поппер К.Р. Предположения и опровержения: Рост научного знания http://www.gumer.info/bogoslov_Buks/Philos/popper/17.php
Казахстан – Алматы: Жеті жарғы, 1997-182с.
2. Сапаргалиев Г.С. Конституционное право Республики Казахстан .
(Оқулық) – Алматы: Жеті жарғы, 1998-216с
3. Кубеев Е.К. Конституционный строй Республики Казахстан –
Караганда: Болашак-Баспа, 1998-173с.
4. Баишев Ж. Казахстан: этапы государственности (конституционные
акты)– Алматы: Жеті жарғы, 1997-381с.
5. Нурпеисов Е.К., Котов А.К. Государство Казахстан: от ханской власти к
президентской республике – Алматы: Жеті жарғы, 1995-146с.
6. Котов А.К. Конституционализм в Казахстане: опыт становления и
эфективность механизма власти – Алматы: Каз ГЮА Баспасы, 2000-137
7. Ащеулов А.Т. Этапы становления конституционного законодательства
и конституционализма // Мир закона №8 – 2000-380с.
8. Кул-Мухаммед М. Эволюция политико -правовых взглядов деятелей
“Алаш” - Алматы: Атамура, 1998-580с
9. Аманжолова Д.А. Казахский автономизм и Россия – М.,1994-640с
10. Букейханов А. В тюрьме до выборов. Избранное – Алматы: Қазақ
энциклопедиясы, 1995-566с.
11. Конаев Д.А. атындағы университет // “Хабаршы”.-2001. -ISSN 1606-
42087.- C.40
12. Қазақ КСР-ның Егемендігі туралы Декларация – Алматы, 1990-41с.
13. 1995 жылы 30 тамызда қабылданған Қазақстан
Республикасының Конституциясы – Астана: Елорда , 2008-56
14. Нурпеисов Д.А. Суверенный Казахстан нарубеже тысячилетий – Астана:
Елорда, 2001-284с.
15. Сартаев С.С., Назаркулова Л.Т. Становление Конституций Республики
Казахстан – Алматы: “Кітап”, 2002-276с.
16. Баймаханов М.Т. Конститутция Казахской ССР в системе
конституционного права СССР – Алматы: Казахстан, 1981-246с.
17. Социалистицеские Конституции: становление и развитие./ отв. Ред.
Топорнин Б.Н. - М: “Наука”, 1987-596с.
18. Ковешников Е.М., Марченко М.Н., Стешенко А.А. Конституционное
право стран Содружества Независимых Государств – М: Издательская
группа“Норма – Инфарм, 1999-540с.
19. Конституция (Оснавной закон) Казахской ССР – Алма-ата: Казахстан,
1978-43
20. Зиманов С.З. О концепции и структуре Конституции Казахской ССР –
Алматы: “Наука”, 1991-289с.
21. Хрестоматия по истории государства и права зарубежных стран.- Москва, 1984.
22. Зиманов С.З. В.И.Ленин и советская национальная государственность в Казахстане.- Алма-Ата: Наука, 1970.-303с.
23. Вестник ВС Казахской ССР – Алма-ата, 1990-408с.
24. Өзбекұлы С. Арыстары алаштың. –Алматы: Жетi Жарғы, 1998.- 192б.
25. Назарбаев Н.А. Выступление на 47-й сессии Генеральной Ассамблеи
ООН // Казахстанская правда – 1992 -№9. -С.42-44
26. ҚР ОМА, 64 қор, 1 тiзiм, 5658 iс.
27. Мишин А.А. Государственное право буржуазных и развивающих стран-
М: Юрид. Лит., 1989-150с.
28. Кутафин О.Е. Конституционные основы общественного строя и
политики СССР – М., 1985-90с.
29. «Дағдарыстан жаңару мен дамуға» Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә. Назарбаевтың халыққа жолдауы 10 наурыз 2009ж.
http://www.elmedia.kz/kz/?p=54
30. Поппер К.Р. Предположения и опровержения: Рост научного знания http://www.gumer.info/bogoslov_Buks/Philos/popper/17.php
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1 ХХ ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚСТАННЫҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ НЕГІЗГІ КЕЗЕҢДЕРІ
7
1.1 Қазақстанның конституциялық дамуы тарихын кезеңдерге бөлу 7
1. 2 ХХ ғасырдың бас кезінде Қазақстандағы конституциялық
идеялардың дамуының тарихи ерекшеліктері
13
1.3 1926 жылғы Қазақ АССР-нің конституциялық заңнамасының тарихи-
құқықтық сипаттамасы
27
1.4 1936 жылғы КСРО Конституциясының декларативтік
(сталиндік)сипаты. КСРОмен Қазақ ССР-нің 1937 жылғы республикалық
заңнамалары мен конституциялық заңнамаларының ара қатынасы
29
1.5 1978 жылғы Қазақ ССР-нің Конституциясының тарихи-құқықтық
сипаттамасы
36
1.6 Адам құқығы, бостандығы және өзiн-өзi басқару хақындағы
конституциялық мағынадағы жобалар
40
2 ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАННЫҢ КОНСТИТУЦЯЛЫҚ ДАМУЫ 54
2.1 КСРО-ның дағдырысы кезеңіндегі Қазақстандағы конституциялық
реформалардың кезеңдері және оның саяси құқықтық нысандары 54
2.2 Қазақстан Республикасының 1993 және 1995 жылдардағы
Конституциялары – конституциялық құрылысты құқықтық
регламентациялаудың негіздері
58
2.3 Қазіргі кездегі Қазақстан Республикадағы конституциялық
реформалаудың негізгі бағыттары.
64
ҚОРЫТЫНДЫ
77
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
80
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Қоғамның даму тарихында парадокстердің көптеп
кездесетіні белгілі, солардың бірі – конституциясы бар елдерде
конституционализмнің болмауы. Бірақ заңдық нысан болғанымен, оның тиісінше
мазмұнының болмауы да кездеседі. Мұндай жағдай Негізгі Заң билікті құқықтық
ұйымдастырудың либералды – демократиялық құндылықтарын, меншікті және қоғам
бостандығын, мемлекеттегі адам мен азамат құқықтарын белгілемеген және
бекітпеген кезде орын алды.
2005 жылдың 30 тамызында біздің еліміздің Ата Заңының қабылданғанына
10 жыл толды. Бірақ, Қазақстан Республикасының Конституциясын 1995 жылмен
ғана байланыстыруға болмайды. Ол мән, мағынаға толы тарихымыздың ағымына
біріктірілген оқиғалар тізбегінің нәтижесі болып табылады.
Конституциямыздың өсіп өркендеуінің нәтижесін, оның қоғам дамуындағы мәнін
түсіну - өз елімізді, қазіргі уақыт талабын тереңірек түсінуге мүмкіндік
береді.
1995 жылға Конституция – біздің мемлекеттігіміздің негізгі,
тәуелсіздігіміздің дамуы мен демократиялық тәжірибенің
нәтижесі.Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде дамуының алғашқы бес жылы
аса маңызды болды. Бұл жылдар ізденіске толы еді. Осы уақыт аралығында
тәуелсіздік туралы Декларация қабылданды, бірінші Конституция (1993)
қабылданды және экономикалық реформалар басталды. Әрине, бұл жылдар өте
ауыр және шешуші кезең болды. Сол жылдары мемлекеттілігіміздің іргетасы
қаланып, қазіргі кездері мақтан тұтатын ел жетістіктерінің алғы шарттары
қалыптасты. Саяси жүйенің қалыптасуы, көптеген экономикалық мәселелердің
шешілуі, реформалардың негізгі кезеңінің аяқталуы осы тәуелсіздіктің
алғашқы бес жылдығында жүзеге асырылды. Еліміздің және оның
Конституциясының дамуының бастапқы кезеңдері қарама қайшылықтар мен
түсінбеушіліктерге толы болды.
Негізгі қайшылық басқару нысанының анықталмауында еді. Бұл 1993
жылғы Конституцияның кемшілігі болатын. Республикадағы басқару нысанының
президенттік немесе парламенттік болуын нақты анықтамайтынша,
мемлекеттіліктің құрылуы мүмкін емес. Осы қайшылық билік тармақтарының
арасында түсініспеушіліктер туындатып, олардың арасында үнемі даулар орын
алады. Көшпелі кезеңде реформалардың тиімді жүргізілуі үшін билік
тармақтарының келісілген түрде жұмыс атқаруы өте маңызды. Әлемдегі ең
алғашқы Конституцияның, яғни американдық конституцияның ең негізгі мазмұны
билік тармақтарының жұмысын қамтамасыз ету болып табылады. Мемлекеттік
билік органдары бір-бірінен тәуелсіз, бірақ бір-бірімен тығыз байланыста
тиімді жұмыс атқаруы тиіс. Сондықтан, 1995 жылы барлық кемшіліктерді
түзетіп, жаңа Конституция қабылдау қажеттілігі туындады. Сонымен қатар,
алғашқы Конституция елді экономикалық және саяси дағдарыстан алып шығуды
мақсат еткен болатын.
Зерттеудің пәні: Тәуелсіз Қазақстанның конституциясы
Зерттеудің объектісі: Қазақстан Республикасының конституциясы.
Қазақстандағы билік жүйесі салаларын демократияландыру процесі алғаш
рет жаңа конституциялық реформа негізінде кешенді түрде зерттелді. Соның
негізінде төмендегідей тұжырымдама жасауға болады:
– Қазақстан Республикасының президенттік-парламенттік басқару
жүйесіне көшуінің мәні мен мазмұны туралы айтылды;
– Тарихтағы демократия концепциялары мен модельдерінің мазмұны және
олардың қазіргі Қазақстан билік жүйесін демократияландыру ісіне ықпалы
көрсетілді;
– Элиташылдық және авторитарлы демократия үрдістерінің қазіргі
демократияландыру саясатына ықпалы тұңғыш рет ашып көрсетілді;
– Қазақстан Республикасының өтпелі кезеңдегі саяси жүйені
демократияландыру саясатына алғы шарт ретінде қарастырылды;
– Қазақстан Республикасы Конституциясына жаңадан енгізілген
өзгерістер негізінде қалыптасып келе жатқан парламентаризмнің саяси-
құқықтық ерекшеліктері айқындалды;
– Атқарушы және сот жүйесін демократияландыру ісіндегі жаңа
өзгерістер, Қазақстанда жергілікті өзін-өзі басқару ісін демократияландыру
жолдары туралы айтылды;
Қазақстанда билік жүйесін демократияландыру жолында 2007 жылы өте
батыл шешімдер қабылданды. Қоғамдағы кейбір саяси күштер тарапынан халықтың
демократияға әлі де болса, мәдени, саяси жағынан дайын еместігі туралы
пікірлер айтылғанына қарамастан, Президент Н.Ә.Назарбаевтың стратегиялық
бағдарламасы жүзеге асырылуда. Ол басқарған мемлекеттік комиссияда
партиялар жұмыс істеп, демократиялық реформалардың бағдарламасы нақтыланды.
Бұдан 17 жыл бұрын ТМД-ның жас мемлекеттері қалыптаса бастаған кезде, оның
кейбіреулері саяси реформалаудан бастаса, Қазақстан экономикаға басымдық
берді. Президент Н.Ә.Назарбаев айтқандай, алдымен экономика, содан соң
саясат деген принцип жүзеге асырылды. Оған халықаралық қауымдастық оң баға
берді деуге болады. Бастысы – Қазақстанның саяси тұрақтылығы сақталынды.
Қазір мемлекет дамуының жаңа кезеңінде саяси реформаларға да басымдық мән
берілді.
Қазақстанда демократияландыру жоғарыдан бастау алғанымен, халық
арасында бірнеше жыл бойы талқыланды. Себебі өтпелі кезеңде
демократияландыру жөнінде посткеңестік республикаларда бұрмалаушылықтар
орын алды. Соның салдарынан бюрократиялық тосқауылдар мен жалған демократия
бой көрсетті.
Қазақстан Президенттік-Парламенттік Республикаға айналды.
Конституцияда азаматтық қоғамның алғышарты болып табылатын азаматтардың
құқықтары мен еркіндіктері заңдастырылды; баламалы негізде жалпы сайлау
жолымен мемлекеттік билікті ауыстырудың тетігі белгіленді; атқарушы билікке
тепе-тең болатын жаңа екі палаталы Парламент жұмыс істейді; құқықтық-сот
жүйесі реформалануда; өзін-өзі басқару институты қалыптасып келеді;
көппартиялық жүйе және саяси плюрализм қалыптасу және даму үстінде;
тәуелсіз БАҚ қалыптасуда.
Қазақстан Республикасының тұңғыш президентіне қанша мерзімге
сайланамын десе де құқығы шектелмейтін болып шешілуі; 2007 жылғы сайлауда
бірпартиялы парламенттің Нұр Отан партиясы мүшелерінен жасақталуы;
Қазақстан Халқы Ассамблеясы мүшелері бір топ өкілдерінің Қазақстан
Республикасы Парламентінің депутаты болып сайлануы демократияның бір
белгісі екені және ұлтаралық татулықты қолдау екені дәлелденді.
Конституцияға енгізілген демократиялық өзгерістер өте маңызды және
ол халықтың қолдауына ие болды. Бірақ бұл, біздіңше, алдағы кең
демократияландыру бағытындағы алғашқы қадам. Қоғамда әлі де болса
демократияландыру ісіне кедергі келтіретін келеңсіз жағдайлар баршылық.
Мысалы, шенеуніктердің озбырлығы және қоғамда орын алып жатқан жемқорлық
және т.б. Олай болса демократияландыру процесін әлі де жетілдіре түсетін
тұстар аз емес.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: Ең алдымен: а) Парламент құзырын
кеңейтіп, атқарушы биліктің құзырын бұрынғысынан тарылту; б) тәуелсіз және
объективті сайлап қойылатын сот жүйесін енгізу; в) әкімдерді халық сайлап,
жергілікті өзін-өзі басқаруды толық қалыптастыру; г) баспасөз бостандығына
демократиялық кепілдік; д) электронды ақпарат құралдарына шығуға барлық
саяси партиялар мен қоғамдық күштерге теңдей мүмкіндік берілді.
Тақырыптың мақсаты мен міндеттері: ХХ ғасырдағы Қазақстанның
конституциясының дамуының негізгі кезеңдерін қарастыру, конституциялық
дамуы тарихын кезендерге бөлу, қазіргі кездегі Қазақстан Республикасының
конституциялық реформалаудың негізгі бағыттарын анықтау.
ХХ ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚСТАННЫҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ НЕГІЗГІ КЕЗЕҢДЕРІ
1.1 Қазақстанның конституциялық даму тарихын кезеңдерге бөлу
Қазіргі заң әдебиеттерінде Қазақстан Республикасының Конституциялық
даму процессі талданып, конституциялық заңнаманың қазіргі кездегі даму
кезеңдері жайлы айтылады.
Ғ.С. Сапарғалиев Қазақстан Республикасының Конституциялық
заңнамасының дамуын 4 кезеңге бөледі, Ғ.С. Сапарғалиевтің айтуы бойынша
конституциялық заңнаманың қалыптасуы 1990 жылы 24 сәуірде қабылданған
“ҚазССР Президенті лауазымын енгізу” туралы Заңмен және 1978 жылға ҚазССр-
нің Конституциясына өзгеріс енгізуден басталды.[1.152] Өз пікірін осы
заңның мемлекет басқаруына елеулі өзгеріс енгізгенімен негіздейді Г.С.
Сапаргалиевтің пікірі бойынша конституциялық заңнаманың қалыптасуындағы
екінші кезең 1991 жылдың 10 желтоқсанында “Қазақ Советтік Социалистік
Республикасының атауын өзгерту” туралы Заңның қабылдауынан басталды.
Қазақстан Республикасының конституциялық заңнамасының дамуының үшінші
кезеңі 1993 жылдың қаңтар айында Жоғарғы Кеңестің жаңа Конституция
қабылдауынан басталды. Ал конституциялық заңнаманың қалыптасуының төртінші
кезеңі 1995 жылғы Конституцияның қабылдануымен байланыстырылады.[2.16] Бұл
кезең бүгінгі күнге дейін жалғасуда. Г.С. Сапаргалиев ұсынған
конституциялық заңнаманың қалыптасу кезеңдері негізінен тәуелсіз Қазақстан
Республикасының Конституциялық заңнамасының қалыптасуының кезеңдерін
қамтитынын айта кету кажет.
Осы мәселені талдаған Е.К.Кубеев Қазақстанның Конституциялық
дамуының күрделі және ерекше тарихы барынайтады. Оның пікірінше, бұл
процессті үш кезеңге бөлуге болады. Ол кеңес дәуіріндегі даму, кеңес
үкметінен кейінгі кезең және егемендік жарияланғаннан кейінгі кезең. [3.16]
Бірақ, “Қазақстан Республикасының конституциялық құрылымы” атты еңбегінде
Кубеев “Алаш - Орда” кезіндегі конституционализмге талпыну кезеңдерін
зерттемейді.
Мемлекеттегі және қоғамдағы конституциялық даму жайлы сөз
қозғалғанда, конституциялық заңнаманың тарихи қалыптасу процессі жайлы
айтылуы тиіс, яғни зерттеуді алғашқы конституциялық актілердің пайда
болуынан бастап, қазіргі кездегі конституцияға дейін қарастыру қажет. Бұл
тарихи процесс кезеңнен кезеңге қағидалар мен идеяларды мирасқорлыққа алып
бірін-бірі алмастырған конституциялармен, ескі нормалардың әрекетінің
тоқталуы салдарынан негізгі заңның да күшінің жоиылуымен сипатталатын
тізбектерімен дамиды. Сонымен қатар, әрбір жаңа конституция жаңа заман
талаптарына сай нормаларды сақталып қалуы тиіс.
Бұл ретте Ж.Баишев құрастырған “Қазақстан: мемлекеттілік кезеңдері”
(1996 ж) атты конституциялық актілер жинағын атап айтуға болады. Бұл
жинақты құрастыру кезеңде ол ұлттық мемлекеттіліктің қалыптасу мен даму
тарихы ғасырларға тереңдегенін және ол ғылыми зерттеуді қажет етеді деген
түсінікті басшылыққа алған. [4.227] Сондықтан, бұл жинақтан қазіргі
замандағы конституциялық актілермен қатар кеңес дәуіріндегі және оған
дейінгі актілерді де көруге болады.
Біздің ойымызша, Қазақсатнның конституциялық дамуын зерттеу кезінде
елдің конституциялық даму тізбегін түгелдей, яғни “Алаш” партиясының
бағдарламасынан бастап “Алаш-Орда” үкіметінің құжаттарын қоса қарастыру
қажет. Бұл пікірді Е.К.Нурпеисов, А.К.Котов сияқты ғалымдар ұстанып, олар
тәуелсіз Қазақстанның мемлекеттік дамуы елдің конституциялық дамуының
төртінші кезеңі деп есептейді.
Алғаш рет тарихи емес заңдық тұрғыда Е. Нурпеисов, А. Котов “Алаш”
автономиясының ХХ ғасырдың басындағы қызметін зерттеді. Олардың пікірінше,
Қазақстанның конституциялық дамуы осы А.К. Котов өз еңбектерінде
Қазақстанның конституциялық дамуының жаңа кезеңдерін қарастырады. Олардың
пікірінше келесі кезең кеңес үкіметі қарамағындағы қазақстанның
мемлекеттілігінің конституциялық қалыптасуы болып табылады (ұлттық
автономия құрудың бағдарламасынан бастап Қазақстанның егемендігіне дейін).
[5.45]
Бұл кезеңге ғалымдар - 1920 жылмен 1937 жылдар аралығындағы Ресей
кеңестік федеративтік социалистік республикасының құрамында Қазақ
автономиялық кеңестік мемлекетінің дамуын және V Бүкіл рессейлік кеңестер
съезінде 1918 жылдың 10 шілдесінде қабылданған РКФСР Конституциясынан
кейінгі дайындық кезеңін жатқызады.
Қазақстанның бұдан кейінгі конституциялық дамуы Кеңестік
Қазақстанның Кеңес Одағының құрамындағы (1937-1991) мемлекеттілігімен
байланыстырылады. Бұл кезде республика федерация құрамында болды және 1937
жылғы, 1978 жылғы Конституцияларға сәйкес тәуелсіз мемлекет статусына
формальды түрде ие болды.
Келесі кезең республиканың егемендігі заңды түрде белгіленуі 1990
жылдың 25 қазанында Қазақ ССР-нің Жоғарғы Кеңесі қабылдаған. “Қазақ ССР-нің
мемлекеттік егемендігі” туралы Декларациядан бостау алды.
Бұл кезеңнің ерекше оқиғасы ретінде 1991 жылы 16 желтоқсанда
“Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі” туралы Конституциялық
Заңның қабылдануын айтуға болады.
Әлемдік қауымдастықтағы Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретінде
дамуының жаңа кезеңін бүкілхалықтық талқылаудан кейін қабылданған 1993
жылға Қазақстан Республикасының Конституциясы ашты.
Қазақстанның қазіргі кездегі конституциялық дамуын зерттеу үшін,
А.К. Котовтың ғылыми көзқарастары қызығушылық тудырады. Ол өз еңбегінде
Қазақстандағы Конституционализмнің дамуы бүкіл ХХ ғасырды алып жатыр деп
көрсетеді. Котов оны келесі негізгі кезеңдерге бөледі:
1) Кеңес дәуіріне дейінгі кезең (1900-1917) - ұлттық демократиялық
идеялардан бастап Алаш Конституциясының жобасына дейін;
2) Кеңес дәуіріндегі кезең (20 жылдар мен 80-ші жылдардың аяғы)
3) Кеңес дәуірінің құлдырау кезеңі (80-ші жылдардың екінші жартысы, 90-
шы жылдар).
4) Кеңес дәуірінен кейінгі егемендіктің заңды түрде белгілену кезеңі
(1991-1993).
5) Егеменді Қазақстанның дамуының басталуы (1993 жылдың қараша айынан,
ұлттық валютаны енгізуге байланысты). [6.27]
А.Т. Ащеулов республиканың конституциялық дамуын қарастыруды тарихи
тұрғыда жүзеге асыру қажет деп есептейді және ол Қазақстан Республикасының
конституциялық дамуының алты негізгі кезеңдерін бөліп қарастырады:
1) Кеңес дәуірінендегі кезең (1917 жылы 21 қарашасындағы “Алаш”
партиясының бағдарламасы, 1920 жылы 6 қазандағы Қырғыз (қазақ) АССР-нің
еңбекшілердің құқықтары туралы Декларация, 1926 жылғы Конституция жобасы,
1936 және 1978 жылдардағы Қазақ ССР-нің Конституциялары)
2) 1990 жылы 24 сәуірдегі “Президент лауазымын белгілеу” туралы заң
1990 жылы 25 қазандағы “Қазақ ССР-нің мемлекеттік егемендігі” туралы
Декларация.
3) 1991 жылы 10 желтоқсандағы “Қазақ ССр-нің атауын өзгерту туралы
Заң және егемендік” туралы Заң;
4) 1993 жылы Қазақстан Республикасының Конституциясы;
5) 1995 жыл Қазақстан Республикасының Конституциясы. 1998 жылы 30
қыркүйектегі “Елдегі жағдай, ішкі және сыртқы саясаттың негізгі бағыттары
туралы: қоғамдағы демократиялау, жаңа жүзжылдықтағы саяси, экономикалық
реформалар” деп аталатын Президент жолдауы;
6) 1998 жылы 7 қазандағы 1995 жылы Конституцияға өзгертулер мен
толықтырулар еңгізу туралы Заң; [7.2]
Қазақстандық заңгер ғалымдардың конституциялық даму кезеңдері
мәселелерін зерттеуін қортындылай келе, келесідей тұжырым жасауға болады:
1. Конституционализм идеяларынның қалыптасуы 20 ғасырдың басында орын
алған, соның ішінде Қазақстандағы Конституционализмнің дамуы Алаштың
алғашқы Конституциясының жобасының жасалуынан басталды. Конституция
және Конституционализм идеялары ХХ ғасырдың басында қазақ
интелегенциясының ортасында қалыптасқан. Олар қоғам қайраткерлерінің
сөздерінен, конституция жобаларынан көрініс табады.
2. Қазақстанның Кеңес Үкіметі тұсындағы Конституциялық дамуын атап өту
қажет. Кеңестік мемлекет құрылысы билікке большевиктердің келуінен
басталды. Кеңестік конституциялар Қазақстанның Конституциялық
дамуында ерекше орын алады. Кеңес дәуіріндегі Қазақстанның
конституциялық дамуына келесі белгілер тән:
1) Конституцияның класстық теориясын қабылдау;
2) Ұлттық мемлекеттік құқық түсінігі. Кеңестік мемлекеттік құқық
түсінігімен толық қамтылды;
3) Конституцияның демократиялық мағынасы және оны шығарушылардың жоғары
кәсіби дайындағы;
4) Конституцияның демократиялық нормаларының жүзеге асырылмауы, бұл
идеологиялық себептермен түсіндіріледі.
3. Өтпелі кезең. Қазақстанның Конституциялық дамуының өтпелі кезеңі
қайта құру дәуірімен қатар келді. Бұл кезеңде Кеңестер Одағы құлап,
оның орнында тәуелсіз мемлекеттер құрылды.
4. Қазіргі кезең - Конституциялық дамудың қазіргі кезеңі құқықтық
мемлекет құрумен сипатталады. Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі
жарияланумен қатар конституциялық дамудың жаңа кезеңі басталды. Бұл
кезеңде Қазақстан Республикасының Конституциясын шығарушылар заң
басымдығын құқықтарды құрметтеу идеяларын басшылыққа алды. Адам
құқықтары мен бостандықтарына жаңа көзқарас туындады, жалпы
гуманистік құндылықтар танылып, адам құқықтарын құрметтеуді,
мемлекет араласпайтын салаларға негіздеді.
5. Қ.Р.-ның конституциялық дамуының бүгінгі кезеңі.
Халықтық демократияны білдіру нысаны ретіндегі өкілді билік
қазақстандық қоғамға ежелден тән. Ол қалыптасқан саяси жүйеге байланысты
өзгеріп отырды.
Қазіргі Қазақстан Парламенті бір палаталы өкілді органның – алғаш
рет Қазақ КСР-інің 1937 жылғы Конституциясы, ал содан кейін Қазақ КСР-
інің 1978 жылғы Конституциясы мен Қазақстан Республикасының 1993 жылғы
Конституциясы негізінде құрылған Жоғарғы Кеңестің орнына келді.
Жоғарғы Кеңес өзі жұмыс істеген кезде он үш рет сайланды. Қазақ КСР
Жоғарғы Кеңесінің алғашқы сайлауы 1938 жылғы 24 маусымда өткізілді. Сайлау
жалпыға бiрдей, тең және төте сайлау құқығы негiзiнде жасырын дауыс беру
арқылы өткiзiлдi.
Ол уақытта депутаттар корпусын құру баламасыз негізде Коммунистік
партияның қатаң бақылауымен жүргізілгенін атап өту керек. Депутаттыққа
кандидаттар партия ұйымдары белгілеген таптық, партиялық, ұлттық, жыныстық-
жастық және басқа да квоталар бойынша іріктелді. Сондықтан заң шығару
органының құрамында қанша жұмысшы, колхозшы, қызметші, коммунист, комсомол
мүшесі, қазақ, орыс, украин, сондай-ақ басқа да ұлт өкілдері, әйелдер,
жастар және т.с.с. болатыны сайлау басталмастан бұрын белгілі болатын.
Мемлекеттік органдардың жоғары шенеуніктері, партия, комсомол және
кәсіподақ органдарының басшылары атқарып жүрген қызмет лауазымдарына сәйкес
депуттатыққа кандидат болып ұсынылатын.
Қазақ КСР-інің 1978 жылғы Конституциясы сайлау жүйесіне аз ғана
өзгерістер енгізді. Еліміздің осы Негізгі заңына сәйкес Қазақ КСР Жоғарғы
Кеңесі мемлекеттік биліктің жоғары органы болып табылды. Қазақ КСР-інің
Жоғарғы Кеңесі КСРО Конституциясымен және Қазақ КСР Конституциясымен Қазақ
КСР жүргізуіне жатқызылған мәселелердің барлығын шешуге өкілетті болатын.
Жоғарғы Кеңестің жұмыс органы – Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы
Жоғарғы Кеңестің сессиялары аралығында қажет болған жағдайда Қазақ КСР
қолданыстағы заңнамалық актілеріне өзгерістер енгізіп, оларды кейін кезекті
сессияның бекітуіне ұсынатын. Қазақ КСР-інің Жоғарғы Кеңесі, қажет деп
санаған жағдайда, кез келген мәселе бойынша тексеру комиссияларын және
өзге де комиссияларды құратын. Барлық мемлекеттік және қоғамдық органдар,
ұйымдар мен лауазымды тұлғалар тұрақты және өзге де комиссиялардың
талаптарын орындауға, оларға қажетті материалдар мен құжаттарды беруге
міндетті болатын. Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Қазақ КСР-інің жүргізуіне
жатқызылған кез келген мәселені қарап, шешуге уәкілетті еді.
1993 ж. 28 қаңтарда екі жыл ізденістен кейін Жоғары Кеңестің 12-
шақырылымы Кеңестік кезеңнен кейінгі бірінші Конституцияны қабылдады. 1993
ж. Конституция Қазақстан қоғамында жаңа мүмкіндіктер ашты, бір партиялық
саяси басқаруды өзгертті, монополистік экономикалық жүйені өзгертті. Бұл
Конституция Қазақстанды тәуелсіз мемлекет ретінде әлемдік қауымдастыққа
танытты.
1995 ж. Конституцияның қабылдануы – тәуелсіз мемлекеттің дамуына
және бекінуіне мүмкіндіктер берді.
1.2 ХХ ғасырдың бас кезінде Қазақстандағы конституциялық идеялардың
дамуының тарихи ерекшеліктері
Отандық ғалымдар Қазақстан мен Орта Азияның конституциялық тарихын
зерттеу барысында оны үш кезеңге бөледі: революцияға дейінгі кезең, кеңес
дәуірі және қазіргі кезең бұлардың әр қайсысы бір-бірінен өз мәселелерімен,
тарихи фактілер мен саяси оқиғаларды түсіну, зерттеу деңгейімен
ерекшеленеді.
Революцияға дейінгі Қазақстанның және Орта Азияның Конституциялық
дамуы көптеген заңи, тарихи, саяси философиялық тұрғыда зерттелді. Сол
кездердегі интеллигенция өкілдерінің сол заманның газеттері мен
журналдарында жарияланған мақалалары конституциялық даму тарихын зерттеуде
қайнар көз болып табылады. Кеңес дәуірінде оларды жариялауға тиым
салынғандықтан, олдар 90-жылдары ғана жарық көрді. Ол еңбектерге Әлихан
Бөкейхановтың, Ахмет Байтұрсыновтың, Мұстафа Шоқайдың еңбектері жатады.
Қазіргі кездегі Қазақстан ғалымдары "Алаш" партиясының қызметіне
шынайы баға береді. Белгілі қоғам қайраткері "М. Құл-Мұхамед "Алаш"
қозғалысының өкілдері патша өкіметіне қарсылық білдіріп, прогрессивті-
демократиялық сипаттағы ұйым болды және пантюркизм идеясына қарсы болған,
қазақ ұлты өз тарихын, мәдениетін, тілін дамытуы тиіс" деп атап көрсетті.
"Алаш" партиясының басшылары Ә. Бөкейханов, М. Тынышпаев, А. Байтұрсынов
М.Дулатов, Ж.Х. Досмұханбетов, Х.Ғаббасов, А.Ерменов және тағы басқалар
"ұлттық автономия" идеясын ұстанды. 1917 ж. 21мен 26 шілде аралығында өткен
бүкілқазақтардың съезінде, Орынбор қаласында "Алаш" саясит партиясы
құрылды, ал 1917 жылдың 21 қөарашысында "Қазақ" газеті жарияланды.
Бағдарлама құрылымы бойынша Европа елдерінің конституцияларына сәйкес болды
және конституциялық негізгі талаптары ескерілді. [8.121]
Қазақ зиялылары Рессейдегі жалпырессейлік құрылтай жиналысын
қолдады, бұл жиналыс Рессейдің демократиялық құрылымын бекітеді. Олар
мемлекетті бөлу қағидасын, жалпыхалықтық сайлау өткізуді, барлық ұлттарға
автономия беруді, кінәсіздік презумпциясын, судьялар мен билердің
тәуелсіздігін, алқалы сотты ұсынды.
Бағдарламаның жобасында бірінші тарауы "Мемлекет нысаны" деп аталды.
Бұл тарауда басқару нысаны жайлы және мемлекет құрылымы туралы айтылды.
Ресей демократиялық мемлекет болуы қажет деп жарияланды. Үкімет басында
сайланған президент болуын, сайлау жүйесін ұсынды.
"Негізгі құқықтар" бөлімі қазіргі демократиялық конституциялардағы
бекітілген адам құқықтары мен бостандықтары туралы негізгі идеяларға
арналды. Дін мемлекеттен бөлініп қаралды. Кінәсіздік презумпциясы танылды,
бұл принцип советтік конституцияға 70-жылдары ғана енгізілді. "Сот және сот
төрелігі" бөлімінде барлық адамдардың сот алдындағы теңдігі, сот
өндірісін жергілікті халық тілінде жүргізу қағидалары жарияланды. Сонымен
қатар, сот өндірісінің демократиялық сипаты аса ауыр қылмыстарды алқалы
соттардың қарауынан көрінеді. Бағдарлама жобасы жерді сатуға қатаң тиым
салды. [9.10]
1917 жылдың желтоқсан айының 5 мен 13 аралығында Орынборда өткен
жалпы қырғыз съезінің қаулысы бойынша ұлттық аумақтық автономия құрылды.
Оның құрамына Бөкей ордасы, Орал, Торғай, Ақмола, Семей, Жетісу, Сырдария
облыстары, Ферғана, Самарқан, Амудария бөліктері, Алтай губерниясындағы
қырғыз болыстықтары енгізілді. Автономия бір аумаққа ие болып, қазақ-қырғыз
халқынан тұрды, олардың мәдениеті, тарихы, тілі тарихы ортақ болды. Қазақ-
қырғыз автономиясын Алаш деп атау шешілді. Автономияға кіретін барлық аумақ
Алаштың меншігі болып танылды, жер үсті және жер асты байлықтары да Алаштың
меншігі болды. Алаш автономиясының Конституция бүкілресейлік құрылтай
жиналысында бекітілген. Қазақ-қырғыздар арасында тұратын басқа ұлттарға аз
ұлттар құқығы берілді. Алаштың барлық мекемелерінде барлық ұлт өкілдері
пропорционалды түрде қатысты. Алаш автономиясы 10-миллион халқы бар ірі
саяси бірлікті құрады.
Съезд уақытша халықтық кеңес құрып, оны "Алаш-Орда" деп атады. Оған
25 адамды сайлады: Валид-хан Танашев, Халел Досмуханбетов, Айдархан
Тұрлыбаев, Ахмед Берес, Халел Ғаббасов, Садық Аманжолов, Мұстафа Шоқай,
Әлихан Бөкейханов, Мұхамеджан Тынышпаев, Бахыткерей Құлманов, Жақып Ақпаев,
Базарбай Маметов, Отыншы Әлжанов. 10 орын қазақ-қырғыз арасында тұратын
орыс және басқа ұлт өкілдеріне берілген. Халықтық Кеңестің төрағасы болып
Әлихан Бөкейханов сайланды. Алаш-Орданың уақытша орналасқан жері Семей
болшып белгіленді. Алаштың Конституциясы дайындалып, оны жалпыресейлік
құрылтай жиналысы бекітті.
1918 жылдың 22 қаңтарында "Сарыарқа" газеті Әлихан Бөкейхановтың
"Жасасын, Алаш, жасасын!" мақаласында Алаш автономиясының құрылғанын
жариялады. Х. Ғаббасов осы газетте "Алаш автономиясы" мақаласында басқару
нысаны, табиғи байлықтар мен Алаш автономиясындағы заң туралы пікірін
айтты.
Кеңес дәуірінде тарихшылар қазақ даласында Алаштың демократиялық ұлттық
қозғалыс ретінде құрылуын танымауға тырысты. Марксистік көзқарастың Алаш
лидерлерінің көзқарастары, идеялары қатты сынға ұшырады. “Ұлы қазан
социолистік революциясы” энциклопедиясында Алаш қозғалысына келесідей
сипаттамаберілді “бұл контрреволюциялық, ұлтшыл партия, байлар мен
феодалдардың, мұсылман діннің мүддесін көздейді”.
Алаш-Орда үкіметінің басымдылығы Алаш партиясының бағдарламасының
болуында еді. Бұл бағдарлама Алаштың басшыларымен дайындалған. Олар: 1917
жылы 21 қарашада “Қазақ” газетінде жарияланды. Бағдарлама жобасының
талқыланбауына және қабылданбауына қарамастан, бұл Қазақстанның Ұлы
Ресейлік держава құрамында дамуының алғашқы талпынысы. Ол демократиялық
сипатта болды. Оған сәйкес Ресей демократиялық федеративтік республика
болуы тиіс еді, оны жалпыхалықтық сайлау арқылы сайланған Президент
басқаруы ұсынылды. Тек мемлекеттік Дума заң шығарушы билікке ие болды.
Ресей Федерациясының құрамына басқа да ұлттармен қатар қырғыз автономиясы
кіреді. Республикада сөз бостандығы, жеке адамның өміріне қол сұқпаушылық
және тең құқықтылық танылды. Дін мемлекеттен бөлініп қарастырылды. Сот
алдында барлық халық тең. Білім алу мүмкіндігі барлық адамдарға тең, ал
жерді сатуға қатаң тыйым салынды. Бүгінгі күні Д.А. Аманжоловтың айтуы
бойынша, Алаштың демократиялық, құқықтық, экономикалық қоғам құрудағы
бағыты Қазақстанның дамуының қолданылмаған жаңа мүмкіндігі еді.
Алаш-Орда автономиясы құрылған күннен бастап мемлекеттік басқару
органдарын құрумен және өзге де маңызды мәселелермен айналысты. Орынборда
өткен желтоқсан айының съезінде Сібір автономиясы мен қарым-қатынас,
милиция, Ұлттық кеңес, білім беру, Ұлттық қор, Халық соты, ауылдық басқару
секілді мәселелер қозғалды.
Кейбір мәселелер Алаш автономиясының жариялануына байланысты алынып
тасталды. Алаш-Орда төрағасы Ә.Бөкейхановтың жеделхатына сәйкес 1918 жылы
11-24 маусым аралығында Алаш-Орда өз міндеттерін орындауға кірісті, Сібір,
Башкир автономияларымен Одақтас болды. Бөкейханов Алаш-Орданың жергілікті
Кеңесін құруды ұсынды, бұл кеңес саяси, мәдени мәселелермен айналысатын
болды. Милиция құру көзделді, оны ұйымдастырумен Алаш-Орданың облыстық
уездік кеңестері айналысуы ұсынылды.
1918 жылы 11 қыркүйекте Уфа қаласында Алаш-Орда мәжілісінде
автономияны басқару мен жергілікті басқару мәселелері қаралды. Қаулыға
сәйкес Алаш-Орда жалғыз басқару органы болып есептелді. Жергілікті басқару
және қалалық өзін-өзі басқару органдары мен Алаш-Орда комиссарлары арқылы
жүзеге асырылды. Жергілікті өзін-өзі басқару 1917 жылы құрылған уақытша
Үкімет қаулыларына бағынды.
Алаштың батыс бөлігін басқару үшін Алаш-Орда бөлімі құрылып, оны Жаншы
Досмухамедов басқарды. Оның құрамына Орал облысы, Бөкей ордасы, Маңғышылақ,
Ақтөбе уезді, Торғай облысы кіргізілді. Алаштың шығыс бөлігі Семейде
орналасты. Сырдария бөлігі жеке басқарылды.
Алаш-Орда автономиясы бірқатар конституциялық сипаттағы заң актілерін
қабылдады. Мысалы 11-24 маусым аралығында 1918ж. қабылдаған Қаулыға сәйкес
Кеңес Үкіметінің барлық деректері Алаш автономиясының аумағында жарамсыз
деп танылды.
Алаш-Орда Алаш автономиясын 3 адамнан тұратын облыстық және уездік
кеңестер арқылы басқарды. Оларды алаш азаматы болып табылатын қырғыздардан
сайлаған. 21 жасқа толған, сотталмаған азаматтар сайланып, Алаш-Орда
бекіткен. Алаш-Орданың облыстық кеңестері келесі мәселелерді қарастырды:
алаш әскерінің қатарына алу, салық жинау, алаш құрылтай жиналысын әзірлеу,
Алаш халқының мәдени-экономикалық дамуы, мемлекеттік және қоғамдық
тұрақтылықты қамтамасыз ету, аграрлық мәселелерді шешу, Алаш Орда
заңдарының орындалуына бақылау жасау. Облыстық кеңестің нұсқаулары барлық
жергілікті мекемелер үшін, милиция үшін міндетті болды.
Уездік кеңестер облыстық кеңестердің нұсқауларын орындауға міндетті
болды. Әрекетсіздіктері үшін және билікті асыра пайдаланғаны үшін облыстық
және уездік кеңес мүшелері қылмыстық жауапкершілікке тартылды.
“Уақытша жер пайдалану” туралы қаулының маңызы өте үлкен болды. Оған
сәйкес жерге жеке меншік жойылды. Жер қойнауын және басқа да табиғи
байлықтарды пайдалану – Алаш-Орданың рұқсатымен жүзеге асты. [10.402]
Сол сияқты, Алаш-Орда үкіметі мынадай заңнамалық актілер қабылдады:
Жергілікті маңызы бар теміржолдар туралы, 1918ж. 11-24 маусымдағы
Мемлекеттік салық туралы, 9-22 қараша 1918 жылғы Қырғыз соты туралы
және т.б.
Сонымен Қазақстан мен Түркістан аумағындағы алғашқы ұлттық
автономиялардың қызметін саралайтын болсақ, қазақ зиялыларын конституциялық
идеялар ойландырып қана қоймай, олар оны жүзеге асырудың алғашқы қадамдарын
жасаған. Автономияның құрылған күнінен бастап, олар билікті бөлу, барлық
ұлт өкілдерін басқаруға қатыстыру, теңқұқықтылық, жергілікті өзін-өзі
басқару органдарынқұру, қауіпсіздік органдарын құру, әскер, жер, білім беру
сияқты маңызды мәселелерді шешкен.
Бұл ұлттық-саяси құрылымның күшпен таратылғанына қарамастан, оның
басшылары Кеңес үкіметінің атқару және заң шығару жүйесіндегі жауапты
лауазымдарда ұлттық мақсаттарға қызмет еткен.
Республиканың мемлекеттік егемендігі туралы Декларациясы
қабылдаңғаннан кейін Қазақстан халқының өмірі жаңа арнаға бұрылды. [11.40]
Соған сәйкес, ең алдымен мемлекеттік кезек күттірмес міндеттерінің
бірі республика азаматтарының барлығына бірдей лайықты өмір сүретін жағдай
жасау, республикадағы халықтар достығын нығайту шаралары анықталды. Осы
саяси-құқықтық құжат қазақ мемлекетін қалыптастырудың құқықтық негізін
салып азаматтардың құқықтары мен еркіндіктеріне қолдауына жол ашты.
[12.41]
Мемлекеттің құқықтық жүйесінің маңызды көзіне айналған Декларацияның
басқа да саяси-құқықтық құжаттардан ерекшеліктері, жаңа Ата-Заң Конституция
мен басқа заң актілері сол Декларацияның негізгі принциптері мен
ережелеріне сәйкес дайындалды. Аталмыш Декларация ұлттық заң шығару
саласының қалыптасуы мен мемлекетімізде тұңғыш рет Конститутцияның ірге
тасының қалануына ықпал етті.
1993 жылы 28 қаңтарда қабылданған тұңғыш конституция Қазақстанның
егеменділігі процессінің соңғы нүктесін қойып, Республиканың егемендігін ең
жоғарғы дәрежеде баянды етті. [13.18]
1993 жылғы Конституция Қазақ ССР-ның мемлекттік егемендігі туралы
Декларация мен Қазақстан Республикасының мемлекттік тәуекелсіздігі туралы
Қазақстан Республикасының Конституциялық заңында тұңғыш рет жария етілген
саяси-құқықтық принциптерді мойындап бекітті.
Қазақстан республикасында ең жоғарғы құндылығы адам өмірі,
бостандығы мен бұлжымас құқықтары деп танылды. Конституция Республика өз іс-
әрекетін тек азамат пен қоғамның мүддесін жүзеге асыратынын баса көрсетті.
Конституцияның тағы бір маңызды ерекшелігі – мұнда азаматтық құқықтық
мәртебесін бекітумен қатар, оның еркін көшіп-қону және тұрақты мекенжай
таңдау құқығы айқын көрініс тапты.
Алайда Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясы
азаматтардың құқықтары бостандықтарын ғана жария етіп қоймай, соларды
қамтамасыз етуге кепілдік берді. Конституцияның алтыншы тарауы азаматтың
негізгі міндеттерін белгіледі. Мәселен, Конституцияның 28-ші бабында былай
деп жазады: Қазақстан Республикасы азаматтың өз құқықтары мен
бостандықтарын жүзеге асыруы оның міндеттерінің бөлінбес құрамы міндеттерді
орындаужеке басының, қоғамның және мемлекеттің мүдделері үшін қажет.
[14.44] Жаңа Конституция біздің Республикамыздың өзін демократиялық,
зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтыратынын
жариялады. Бұл өте маңызды еді. Өйткені мұнда өркениетті қоғам мен
демократиялық мемлекет жөніндегі осы заманғы ең озық ұғымға сай келетін
біздің мемлекетіміздің саяси кескіні нақты түрде айқындалды.
Конституция мемлекетіміз бен қоғамымыз қызыметінің әлеуметтік-
экономикалық саладағы негізге алынатын принцип ретінде бүкіл халықтың
игілігін көздейтін экономикалық дамуды белгіледі. Бірегей мемлекеттік
құрылысты сақтай отырып, Конституция президенттік басқару нысаны жария
еттті, билікті заң шығару, атқару және сот билігі тармақтарына бөлу және
тәуелділік пен тепе-теңдік жүйесін қолдана отырып, олардың өзара әрекет ету
принципін белгіледі.
Сот билігін ұйымдастыру жөнінде, сот реформасы туралы мәселе де
күрделі тақырып болып тұрды. Кез-келген мемлекеттегі соттың беделі оның сол
кезде шешім қабылдауымен өз еркін іске асыра білуімен бағаланатыны белгілі.
Сот билігінің негізгі және басты мақсатына сай оны тәуелсіз билік деңгейіне
көтерудің шарттары да осында жатыр. Құқықтық мемлекеттің ең негізгі
белгілерінің бірі тәуелсіз сот орындарының жұмыс істеуімен байланысты.
Көптеген елдердің тәжірибесі көрсеткендей, соттың тәуелсіздігі:
қандай сот жүйесі сот орындарының тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз ете
алады; сот билігінің шынайы өкілі болуы үшін соттарға қандай да бр мәртебе
берілуі қажет, сот билігі іс жүзінде өз міндетіне лайық қызмет жасауы үшін
сот процедуларын қай бағытта реформалау керек; соттың басқа мемлекеттік
органдармен қарым-қатынасы қандай болуы тиіс деген сияқты бірқатар
мәселелердің шешілуіне тәуелді болады.
Ондай көкейкесті мәселелерді қамтитын сауалдарға егемен Қазақстанның
бірінші Конституциясы жауап беруі тиіс еді.
Сот жүйесі туралы мәселеге қатысты екі түрлі көзқарас қалыптасты.
Бірінші жақтағылар өзбастық үш жоғары сотты сақтап қалу қажет десе, екінші
жақ бірегейлендірілген жаңа сот жүйесін құруды көздеді. Алғашқы жақтың
пікірінше, үш Жоғары соттың әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері бар
болғандықтан, оларды біріктіру сот билігі қызметі барысында жағымсыз
салдарға ұрындыруы мүкін. Ал, екінші жақтың келтірген аргументтері бойынша,
бір мезгілде үш жоғарғы соттың болуы олардың арасында қарама-қайшылық
туғызып, сот жүйесін тұрақсыздандырады; нақты бір істің қайсысына қарасты
екендігіне байланысты өзара дау туғызуға негіз болады; соттардың үстінен
билік жүргізетін сияқты құбылысты қалыптастырады. Осы пікірді қолдаушылар
Конституциялық Сотты тарату сияқты тағы бір ұсынысын айтып, Конституцияны
қорғаумен барлық сот айналысуы тиіс деген өзь уәждерін келтірді. Алайда
қоғамның озық ойлы бөлігінің көпшілігі Қазақстандағы демократияландыруды
ойдағыдай іске асыру үшін Конституциялық соттың қажет екенін жақсы түсінді.
Егемен Қазақстанның Тұңғыш Конституциясын дайындау мен қабылдау өте
тартысты жағдайда өткендіктен, қарсы жақтардың пікірін ескеру үшін әртүрлі
жолдар қарастырылды. Олардың көбі осы аталмыш Конституцияда өз көрнісін
тапқан еді.
Қазақстанның 1993 жылғы Конституциясы құқықтық мемлекет құру мен
қоғамды демократияландыру жолындағы тарихи мәні бар зор оқиға болды.
Біріншіден, ол Республиканың егемендік алу процесіне қорытынды нүкте
қойып, егемендікті жоғары құқықтық деңгейде бекітті.
Екіншіден, Қазақстан Республиканың 1993 жылғы Конституциясының 1993
жылғы Конституциясы белгілі бір дәрежеде ішкі саяси ахуалды тұрақтандыруға,
Республиканың территориялық құрылымы, қос азаматтық мәселелеріне нүкте
қоюға зор ықпалын тигізді.
Үшіншіден, Қазақстан Республикасының Конституциясы либерализмнің
негізгі идеясы жеке адам мен мемлекеттің арасындағы серіктестік
қатынастарды қалыптастыру, биліктің ықпалынан тәуелсіз жеке азаматтардың
еркін қызмет салаларымен айналысуына мүмкіндік туғызуы еді. Осы мақсатта
Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясы адамдар мен азаматтардың
құқытары мен еркіндіктері жүйесі айтарлықтай кеңейтіліп, оларды қамтамасыз
етуге қажет кепілдіктер жасалды.
Сондай-ақ 1993 жылғы Қазақстан Респуликасы қазақстандық
конституциялық тәжірибеде билік тармақтары принциптерін орнықтыру және
қазақстандық парламентаризмді қалыптастыру жолындағы ең маңызды кезеңді
қамтығандығымен ерекшеленді.
Қазақстан Республикасының Конституциясының алғы сөзінде оны
Қазақстан халқы қазақ мемлекеттілігін, адамның құқытары мен
еркіндіктерінің басымдылығын мойындай отырып, демократиялық қоғам мен
құқықтық мемлекет құру шешімін толық іске асыру, бейбітшілік пен ұлтаралық
келісімді қамтамасыз ету ниетімен... қабылдап отырғандығы айтылды.
Одан әрі, Конституциялық құрылым негізінде қатысты 1-пунктте
қазақстандық мемлекеттіліктің сипаты қазақ ұлтының өзін-өзі айқындауы
нәтижесінде анықталғандығы нақты айтылды. Бұл дегенінің қазақ ұлтының саяси
өзбастақтығын, мемлекеттік егемендіктің ұлттық егемендікті мойындау арқылы
іске асырылатындығын және мемлекеттік биліктің тек қана қазақ ұлтының
қолында болатындығын айқындап берді.
Сонымен қатар мемлекеттік биліктің бірден-бір бастау көзі Қазақстан
хылқы болып табылатындығын айқындап берді.
Ал, тілдердің мәртебесіне қатысты проблеманы Қазақстан
Республикасының 1993 жылғы Конституциясы былай шешті: қазақ тілі-
мемлекеттік тіл, орыс тілі ұлтаралық қатынас тілі деп шешті.
Өтпелі кезеңде қолданылған Конституция мемлекеттің ең жоғарғы
құндылығы адам мен оның өмірі, құқықтары мен еркіндіктері деп жариялады.
Конституция өз қызметін азамат пен қоғамның мүддесі үшін жүзеге
асыратындығын бекітті.
Бұл Конституцияда азаматтардың мәртебесін, олардың құқықтары мен
еркіндіктерін реттеу Қазақстанның бұрынғы Конституциясымен салыстырғанда
айтарлықтай ерекшеліктері болады.
Осы Конституцияның 18 – бабы азаматтарға бұрынғы социалистік
мемлекетке жат болып келген меншік иесі болу құқығын берді. Сондай-ақ
аталмыш Конституцияда азаматтарға демалу, жасы ұлғайған шағында, ауырған,
еңбекке қабілеттігін жоғалтқан, асыраушысынан айырылған және басқадай заңға
қарастырылған жағдайларда әлеуметтік жағынан қамсыздандыру құқықтары
бекітілді.
Сөз болып отырған Конституцияның ең бір құндылығы азаматтардың жеке
өміріне араласпаумен байланысты құқықтары мен еркіндіктеріне кепілдіктер
беру жүйесін заңды түрде бекітудің қамтамасыз етуі еді.
Аталмыш кепілдіктерге арналған бір тарауда азаматтардың құқықтары
мен еркіндіктерін орынсыз шектеуге тыйым салу, адамдардың жеке өміріне және
тұрған үйіне қол сұқпау құқығы, олардың заң мен сот алдындағы теңдігі және
басқа да құқытары мен еркіндіктері туралы нормалар белгіленді.
1993 жылғы Қазақстан Республикасы бойынша азаматтың құқықтық
мәртебесі жөнінде сараптама жасай келе мынадай тұжырымдар жасауға болады.
Біріншіден, аталмыш Конституцияның авторлары бұрынғы тәжірибеде орын алған
адам құқықтарын қатал және жаппай бұзуды тоқтату үшін сенімді кепілдіктер
жүйесін жасауға әрекеттенді. Ондай құқықтар мен кепілдіктерден
көрінетіндей, Конституцияны дайындаушылар кеңістік жүйесіндегі режимнің
қайта бас көтеруіне қауіптенді. Міне, егемен Қазақстанның бірінші
Конституциясының басты жетістігі сонда еді.
Енді 1993 жылғы конституциясы бойынша билікті бөлісу принципін билік
тармақтары арасындағы өкілеттіліктерді бөлуге сараптама жасау арқылы
барынша нақтырақ қарастырайық...
Қазақстан Республикасының Жоғарғы кеңесі 1993 жылғы Қазақстан
Республикасының Конституциясы бойынша өзінің дәстүрлі Конституция мен
заңдарды қабылдау және оларды ресми түрде талқылау құқығымен қатар басқа да
маңызды өкілеттіліктерге ие болды.
Біріншіден, ол атқарушы билік тармағының қызметін бақылау бойынша
заңдардың орындалу барысын қадағалау, республикалық бюджетті бекіту және
оның орындалуына бақылау жасау, оған өзгерістер енгізу құқығын иеленді;
сондай-ақ Жоғарғы Кеңес Министрлер Кабинетінің кез-келген мүшесінен
заңдардың орындалуы мәселесі бойынша есеп алып, егер олар тарапынан
Конституция мен заңдар бұзылған жағдайда оларды мерзімінен бұрын қызметінен
босату туралы мәселені Қазақстан Республикасының Президентінің алдына қою
құқығын қолдана алатын еді.
Екіншіден, Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңес мемлекттік
орындарды құру мәселелері бойынша да айтарлықтай өкілеттіліктерге ие
болды. Жоғарғы Кеңес Президенттің Премьер-министр мен оның орынбасарын
тағайындауына келісім берумен ғана шектелмей, сыртқы істер, қорғаныс,
қаржы, ішкі істер министрлерін, ҚК төрағасын, Қазақстан Республикасының
дипломатиялық өкілдіктер басшыларын тағайындауға да келісім беретін құзірет
иеленеді.
Сонымен қоса оның өкілеттілігіне Конституциялық, Жоғарғы Арбитраждық
және Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотын, Қазақстан Республикасының Бас
прокурорын, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банктің Төреағасын сайлап
тағайындау және заңда қарастырылған жағдайда оларды қызметінен босату
құқығы да кіреді.
Үшіншіден, Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесіне Қазақстан
Республикасының Конституциясына сәйкес республикалық референдум өткізу
туралы шешім қабыдау, Президенттің төтенше жағдай еңгізу туралы жарлығын
бекіту құқығы беріледі. Оның өкілеттілігіне кіретін тізімдер Қазақстан
Республикасының Конституциясы бойынша оған жүктелген басқа да
өкілеттіктерді іске асыра алады. деген сөздермен аяқталады.
Қазақстан Республикасы Президенті 1993 жылғы ҚР Конституциясына
сәйкес атқарушы билік басшысы ретінде Жоғарғы Кеңестің келісімі бойынша
Премьер-министрді, оның орынбасарларын, жетекші министрліктердің
министрлерін тағайындады, Министрлер Кабинетінің қызыметіне жалпы басшылық
жасады және Примьер-министрдің ұсынысы бойынша оның құрамын анықтады,
министрліктер мен мемлекеттік комитеттерді, ведомостволарды құрды және
таратты.
Министрлер Кабинетінің министрліктердің, мемлекеттік комитеттер мен
ведомостволардың актілерінің күшін немесе жекелей тоқтата тұру құқығына ие
болды.
Сондай-ақ Қазақстан Республикасы Президенті Конституцияға сәйкес
Жоғарғы Кеңеске Республиканың жоғарғы үш сотының Төрағасы мен соттарын, Бас
Прокурорды, Ұлттық Банк Төрағасын кандидатурасын ұсыну және Жоғарғы
Кеңестен оларды қызыметінен босатутуралы ұсыныс жасау туралы ұсыныс жасау
құқығын пайдалана алатын еді.
Жоғарыда аталған құқықтармен бірге Президент заң шығарушы билік
тармағының қызыметіне қатысу бойынша да бірқатар құқықтар иеленді. Атап
айтқанда, президент заң шығаруға қатысты бастама көтеру құқығына иеленумен
қатар мемлекет басшысы ретінде заңдарға қолд қойды және Жоғарғы Кеңес
қабылдаған заңдарға вето қою құқығын пайдалана алатын еді. Алайда, бұл
жағдайда да Жоғарғы Кеңес Президенттің ветосын айналып өте адлатын.
1993 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша сот
билігі заң шығарушы және атқарушы билік өкілдеріне көп жағдайда Қазақстан
Республикасы Конституциялық Соты өкілеттігінің арқасында айтарлықтай күшті
қарсы салмақ бола алды. Сондай-ақ аталмыш Конституцияға сәйкес
Республикасының Жоғарғы Кеңес және Жоғарғы Арбитраждық Соттары заң шығару
бастамасын көтеру құығына ие болу арқылы сот билігінің беделін едәуір
көтерді. Дегенмен, Қазақстан Республикасының алғашқы Конституциясы жалпы
әлемдік әлеуметтік құндылықтарға қол жеткізуге бағытталған ұмтылыстарды
жобалаумен шектеліп, бұрынғы әлеуметтік-экономикалық, саяси-конституциялық
қатынастарды сол қалпында қалдырды, өз кезегіндегі көкейкесті мәселелерді
шеше алмады, Егемендік Қазақстанның қоғамдық және мемлекеттік дамуы
1993 жылғы Конституция еліміздегі демократиялық өзгерістерді тиімді
жүзеге асыруға қабілетті күшті мемлекет құру мақсатына жетпеді. Ол
прогрессивті сипатта болғанымен, қарама-қайшылықтарға толы өз уақытының
нәтижесі бола алмады, Республикада жүріп жатқан түбеегйлі әлеуметтік
өзгерістерге күдіктене қаару, нарықтық қатынастарға толық сенбеушілік
сезімдері білініп тұрады
Сонымен де Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясы нда
социалистік құрылым мемлекеттердегі сияқты осы түбегейлі әлеуметтік-
экономикалық өзгерістерге қандайда бір үреймен қараушылық, коммунистік
жүйенің әлеуметтік аспектілерінен бас тарту мүмкіндігінен қорқыныш сезімі
бой көрсетіптұрды.
Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясы өткеннен қол
үзуге талпыныс жасады, бірақ, бұрыңғы жүйеге сәйкес келмеген қоғамдық
идеяларды сақтап қалмақшы болды [13.18]
Сонымен қатар, Конституцияны қабылдау сәтінде социалистік
мемлекеттерден демократиялық және құқықтық мемлекетке көшудің нақты жолы
айқындалмаған болатын. Бір мемлекеттік құрылымнан екінші мемлекеттік
құрылымға көшудің айқын бағыттары тек 1993 жылғы Конституция қабылданғаннан
кейін ғана анықталды.
Қазақстан Республикасының тұңғыш Конституциясында мемлекеттік
егемендік туралы Декларацияның және мемлекеттік тәуелсіздік туралы
Конституциялық Заңының кейбір принциптері де көрініс табады.
Қазақстан Республикасының тұңғыш Конституциясы жалпыәлемдік
әлеуметтік құндылықтарға қол жеткізуге талпынысты жария еткенімен, іс
жүзінде әлеуметтік-экономикалық және саяси-конституциялық қатынастардың
бұрынғы жүйесін сақтап қалды.Көкейтесті мәселелерді шешпеді, қоғам мен
мемлекет құрылымына қатысты бірқатар принципті мәселелер бойынша
ымырашылдыққа жол берілді. [15.90]
Осындай себептерге байланысты елімізде жаңа Конституция қабылдау
қажет болды.
Осы кезеңде біздің Республикамыздың Президенті Н.Ә.Назарбаев ұсыныс
жасап, 1995 жылғы Отанымызда өткен республикалық референдумда Қазақстан
халқы жаңа конституцияны қабылдады. Ол біздің қоғамымызды
демократияландырудың және нарықтық экономиканың қалыптасуының салалы түрде
барынша жетілдірген өркениетті кезеңінің басталуына негіз болды.
Жаңа Конституция біздің Республиканың өзін демократиялық, зайырлы,
құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтыратынын жариялады. Бұл
өте маңызды еді. Өйткені мұнда өркениетті қоғам мен демократиялық мемлекет
жөніндегі осы заманғы ең озық ұғымға сай келетін біздің мемлекетіміздің
саяси кескіні нақты түрде айқындалды.
Ата Заңымыздың 1-ші бабында Қазақстан демократиялық және құқықтық
мемлекет, оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен
бостандықтары деп жарияланды. Егер Қазақстанның 1993 жылғы Конституциясына
жүгінер болсақ, онда адам деген ұғымның мүлде жоқтығын көруге болады.
1.3 1926 жылғы Қазақ АССР-нің конституциялық заңнамасының
тарихи-құқықтық сипаттамасы
Қазан революциясы қазақтардың саяси өмірін қатты өзгертті. 1920
жылдың 26 тамызындағы Орталық атқару комситеті мен Халық комиссарлар
кеңесінің Декретінің негізінде РСФСР құрамында Қырғыз АССР – і құрылды
(1925 жылдың 19 сәуірінен бастап Қазақ АССР деп аталды).
М. Баймахановтың айтуы бойынша бұл декрет конституциялық акт болып
табылады, себебі, ол Қазақстанда ұлттық кеңестің мемлекеттіліктің құрылуын
жариялады. [16.7] Қырғыз Советтік Социалистік Революциясының басқару
органы ретінде депутаттардың жергілікті кеңесі, Орталық комитеті және
Қырғыз автономиялық Советтік Социалистік Республикасының Халық Комиссарлар
Кеңесі тағайындалады. Халық комиссарлары РСФСР Халық Комиссарларымен
тағайындалады. Халық Комиссарлары РСФСР Халық Комиссарларымен келісіп
тағайындалған. Қырғыз Республикасының құрамына кіретін аймақтарға қатысты,
Қырғыз республикасының құрамына кіру жергілікті халықтың еркімен
жүргізілген.
Аймақтық құрылтай съезді Қазақ Автономиялық Кеңестік республикасын
құруды шешті. Бұл құрылтай съезді (1920 жылдың қазан айы) Қазақ АССР-нде
Кеңес Үкіметін құру туралы ережені бекітті, бұл ережеде жергілікті және
орталық басқару республикада РСФСР-мен ортақ нысандарда құрылып, кеңестік
үкіметке тән билікті ұйымдастыруға негізделген заң шығарушы, атқарушы және
бақылаушы органдардың бірігуімен сипатталады. Қырғыз Орталық Атқарушы
Комитеті ҚАССР-дің Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу
жатқызылады. Қазақ тарихында алғаш рет қазақтарға республика аумағында,
1918 жылы РСФСР Конституциясында белгіленген шекте, мемлекеттік билік және
басқару органдарын құру, өзінің ұлттық ерекшеліктерін ескеретін негізгі
заңын қабылдау құқықтары берілді.
ҚАССР-нің Кеңестер Съезді республиканың билік органдарына
конституцияның жобасын жасау тапсырмасы берілді.
Осы тапсырманы орындау мақсатында 1920 жылы 11 қарашада Қазақ
орталық атқару комитеті Президиумы конституция жобасын әзірлеуге ерекше
комиссия Президиумы конституция жобасын әзірлеуге ерекше комиссия сайлау
туралы шешім қабылдады, оларға жұмысты әзірлеуге ерекше комиссия сайлау
туралы шешім қабылдады, оларға жұмысты 1920 жылдың 1 желтоқсанына дейін
аяқтауды тапсырды. ҚАССР-нің Конституциясын әзірлеу мәселесі жоғары
партиялық деңгейде қаралады. Мысалы, 1922 жылдың 1 қазанында ҚАССР-нің
конституциясының жобасы Қырғыз облыстық комитетінің президиумының
мәжілісінде қаралады. Талқылау барысында конституция жобасына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
3
1 ХХ ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚСТАННЫҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ НЕГІЗГІ КЕЗЕҢДЕРІ
7
1.1 Қазақстанның конституциялық дамуы тарихын кезеңдерге бөлу 7
1. 2 ХХ ғасырдың бас кезінде Қазақстандағы конституциялық
идеялардың дамуының тарихи ерекшеліктері
13
1.3 1926 жылғы Қазақ АССР-нің конституциялық заңнамасының тарихи-
құқықтық сипаттамасы
27
1.4 1936 жылғы КСРО Конституциясының декларативтік
(сталиндік)сипаты. КСРОмен Қазақ ССР-нің 1937 жылғы республикалық
заңнамалары мен конституциялық заңнамаларының ара қатынасы
29
1.5 1978 жылғы Қазақ ССР-нің Конституциясының тарихи-құқықтық
сипаттамасы
36
1.6 Адам құқығы, бостандығы және өзiн-өзi басқару хақындағы
конституциялық мағынадағы жобалар
40
2 ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАННЫҢ КОНСТИТУЦЯЛЫҚ ДАМУЫ 54
2.1 КСРО-ның дағдырысы кезеңіндегі Қазақстандағы конституциялық
реформалардың кезеңдері және оның саяси құқықтық нысандары 54
2.2 Қазақстан Республикасының 1993 және 1995 жылдардағы
Конституциялары – конституциялық құрылысты құқықтық
регламентациялаудың негіздері
58
2.3 Қазіргі кездегі Қазақстан Республикадағы конституциялық
реформалаудың негізгі бағыттары.
64
ҚОРЫТЫНДЫ
77
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
80
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Қоғамның даму тарихында парадокстердің көптеп
кездесетіні белгілі, солардың бірі – конституциясы бар елдерде
конституционализмнің болмауы. Бірақ заңдық нысан болғанымен, оның тиісінше
мазмұнының болмауы да кездеседі. Мұндай жағдай Негізгі Заң билікті құқықтық
ұйымдастырудың либералды – демократиялық құндылықтарын, меншікті және қоғам
бостандығын, мемлекеттегі адам мен азамат құқықтарын белгілемеген және
бекітпеген кезде орын алды.
2005 жылдың 30 тамызында біздің еліміздің Ата Заңының қабылданғанына
10 жыл толды. Бірақ, Қазақстан Республикасының Конституциясын 1995 жылмен
ғана байланыстыруға болмайды. Ол мән, мағынаға толы тарихымыздың ағымына
біріктірілген оқиғалар тізбегінің нәтижесі болып табылады.
Конституциямыздың өсіп өркендеуінің нәтижесін, оның қоғам дамуындағы мәнін
түсіну - өз елімізді, қазіргі уақыт талабын тереңірек түсінуге мүмкіндік
береді.
1995 жылға Конституция – біздің мемлекеттігіміздің негізгі,
тәуелсіздігіміздің дамуы мен демократиялық тәжірибенің
нәтижесі.Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде дамуының алғашқы бес жылы
аса маңызды болды. Бұл жылдар ізденіске толы еді. Осы уақыт аралығында
тәуелсіздік туралы Декларация қабылданды, бірінші Конституция (1993)
қабылданды және экономикалық реформалар басталды. Әрине, бұл жылдар өте
ауыр және шешуші кезең болды. Сол жылдары мемлекеттілігіміздің іргетасы
қаланып, қазіргі кездері мақтан тұтатын ел жетістіктерінің алғы шарттары
қалыптасты. Саяси жүйенің қалыптасуы, көптеген экономикалық мәселелердің
шешілуі, реформалардың негізгі кезеңінің аяқталуы осы тәуелсіздіктің
алғашқы бес жылдығында жүзеге асырылды. Еліміздің және оның
Конституциясының дамуының бастапқы кезеңдері қарама қайшылықтар мен
түсінбеушіліктерге толы болды.
Негізгі қайшылық басқару нысанының анықталмауында еді. Бұл 1993
жылғы Конституцияның кемшілігі болатын. Республикадағы басқару нысанының
президенттік немесе парламенттік болуын нақты анықтамайтынша,
мемлекеттіліктің құрылуы мүмкін емес. Осы қайшылық билік тармақтарының
арасында түсініспеушіліктер туындатып, олардың арасында үнемі даулар орын
алады. Көшпелі кезеңде реформалардың тиімді жүргізілуі үшін билік
тармақтарының келісілген түрде жұмыс атқаруы өте маңызды. Әлемдегі ең
алғашқы Конституцияның, яғни американдық конституцияның ең негізгі мазмұны
билік тармақтарының жұмысын қамтамасыз ету болып табылады. Мемлекеттік
билік органдары бір-бірінен тәуелсіз, бірақ бір-бірімен тығыз байланыста
тиімді жұмыс атқаруы тиіс. Сондықтан, 1995 жылы барлық кемшіліктерді
түзетіп, жаңа Конституция қабылдау қажеттілігі туындады. Сонымен қатар,
алғашқы Конституция елді экономикалық және саяси дағдарыстан алып шығуды
мақсат еткен болатын.
Зерттеудің пәні: Тәуелсіз Қазақстанның конституциясы
Зерттеудің объектісі: Қазақстан Республикасының конституциясы.
Қазақстандағы билік жүйесі салаларын демократияландыру процесі алғаш
рет жаңа конституциялық реформа негізінде кешенді түрде зерттелді. Соның
негізінде төмендегідей тұжырымдама жасауға болады:
– Қазақстан Республикасының президенттік-парламенттік басқару
жүйесіне көшуінің мәні мен мазмұны туралы айтылды;
– Тарихтағы демократия концепциялары мен модельдерінің мазмұны және
олардың қазіргі Қазақстан билік жүйесін демократияландыру ісіне ықпалы
көрсетілді;
– Элиташылдық және авторитарлы демократия үрдістерінің қазіргі
демократияландыру саясатына ықпалы тұңғыш рет ашып көрсетілді;
– Қазақстан Республикасының өтпелі кезеңдегі саяси жүйені
демократияландыру саясатына алғы шарт ретінде қарастырылды;
– Қазақстан Республикасы Конституциясына жаңадан енгізілген
өзгерістер негізінде қалыптасып келе жатқан парламентаризмнің саяси-
құқықтық ерекшеліктері айқындалды;
– Атқарушы және сот жүйесін демократияландыру ісіндегі жаңа
өзгерістер, Қазақстанда жергілікті өзін-өзі басқару ісін демократияландыру
жолдары туралы айтылды;
Қазақстанда билік жүйесін демократияландыру жолында 2007 жылы өте
батыл шешімдер қабылданды. Қоғамдағы кейбір саяси күштер тарапынан халықтың
демократияға әлі де болса, мәдени, саяси жағынан дайын еместігі туралы
пікірлер айтылғанына қарамастан, Президент Н.Ә.Назарбаевтың стратегиялық
бағдарламасы жүзеге асырылуда. Ол басқарған мемлекеттік комиссияда
партиялар жұмыс істеп, демократиялық реформалардың бағдарламасы нақтыланды.
Бұдан 17 жыл бұрын ТМД-ның жас мемлекеттері қалыптаса бастаған кезде, оның
кейбіреулері саяси реформалаудан бастаса, Қазақстан экономикаға басымдық
берді. Президент Н.Ә.Назарбаев айтқандай, алдымен экономика, содан соң
саясат деген принцип жүзеге асырылды. Оған халықаралық қауымдастық оң баға
берді деуге болады. Бастысы – Қазақстанның саяси тұрақтылығы сақталынды.
Қазір мемлекет дамуының жаңа кезеңінде саяси реформаларға да басымдық мән
берілді.
Қазақстанда демократияландыру жоғарыдан бастау алғанымен, халық
арасында бірнеше жыл бойы талқыланды. Себебі өтпелі кезеңде
демократияландыру жөнінде посткеңестік республикаларда бұрмалаушылықтар
орын алды. Соның салдарынан бюрократиялық тосқауылдар мен жалған демократия
бой көрсетті.
Қазақстан Президенттік-Парламенттік Республикаға айналды.
Конституцияда азаматтық қоғамның алғышарты болып табылатын азаматтардың
құқықтары мен еркіндіктері заңдастырылды; баламалы негізде жалпы сайлау
жолымен мемлекеттік билікті ауыстырудың тетігі белгіленді; атқарушы билікке
тепе-тең болатын жаңа екі палаталы Парламент жұмыс істейді; құқықтық-сот
жүйесі реформалануда; өзін-өзі басқару институты қалыптасып келеді;
көппартиялық жүйе және саяси плюрализм қалыптасу және даму үстінде;
тәуелсіз БАҚ қалыптасуда.
Қазақстан Республикасының тұңғыш президентіне қанша мерзімге
сайланамын десе де құқығы шектелмейтін болып шешілуі; 2007 жылғы сайлауда
бірпартиялы парламенттің Нұр Отан партиясы мүшелерінен жасақталуы;
Қазақстан Халқы Ассамблеясы мүшелері бір топ өкілдерінің Қазақстан
Республикасы Парламентінің депутаты болып сайлануы демократияның бір
белгісі екені және ұлтаралық татулықты қолдау екені дәлелденді.
Конституцияға енгізілген демократиялық өзгерістер өте маңызды және
ол халықтың қолдауына ие болды. Бірақ бұл, біздіңше, алдағы кең
демократияландыру бағытындағы алғашқы қадам. Қоғамда әлі де болса
демократияландыру ісіне кедергі келтіретін келеңсіз жағдайлар баршылық.
Мысалы, шенеуніктердің озбырлығы және қоғамда орын алып жатқан жемқорлық
және т.б. Олай болса демократияландыру процесін әлі де жетілдіре түсетін
тұстар аз емес.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: Ең алдымен: а) Парламент құзырын
кеңейтіп, атқарушы биліктің құзырын бұрынғысынан тарылту; б) тәуелсіз және
объективті сайлап қойылатын сот жүйесін енгізу; в) әкімдерді халық сайлап,
жергілікті өзін-өзі басқаруды толық қалыптастыру; г) баспасөз бостандығына
демократиялық кепілдік; д) электронды ақпарат құралдарына шығуға барлық
саяси партиялар мен қоғамдық күштерге теңдей мүмкіндік берілді.
Тақырыптың мақсаты мен міндеттері: ХХ ғасырдағы Қазақстанның
конституциясының дамуының негізгі кезеңдерін қарастыру, конституциялық
дамуы тарихын кезендерге бөлу, қазіргі кездегі Қазақстан Республикасының
конституциялық реформалаудың негізгі бағыттарын анықтау.
ХХ ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚСТАННЫҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ НЕГІЗГІ КЕЗЕҢДЕРІ
1.1 Қазақстанның конституциялық даму тарихын кезеңдерге бөлу
Қазіргі заң әдебиеттерінде Қазақстан Республикасының Конституциялық
даму процессі талданып, конституциялық заңнаманың қазіргі кездегі даму
кезеңдері жайлы айтылады.
Ғ.С. Сапарғалиев Қазақстан Республикасының Конституциялық
заңнамасының дамуын 4 кезеңге бөледі, Ғ.С. Сапарғалиевтің айтуы бойынша
конституциялық заңнаманың қалыптасуы 1990 жылы 24 сәуірде қабылданған
“ҚазССР Президенті лауазымын енгізу” туралы Заңмен және 1978 жылға ҚазССр-
нің Конституциясына өзгеріс енгізуден басталды.[1.152] Өз пікірін осы
заңның мемлекет басқаруына елеулі өзгеріс енгізгенімен негіздейді Г.С.
Сапаргалиевтің пікірі бойынша конституциялық заңнаманың қалыптасуындағы
екінші кезең 1991 жылдың 10 желтоқсанында “Қазақ Советтік Социалистік
Республикасының атауын өзгерту” туралы Заңның қабылдауынан басталды.
Қазақстан Республикасының конституциялық заңнамасының дамуының үшінші
кезеңі 1993 жылдың қаңтар айында Жоғарғы Кеңестің жаңа Конституция
қабылдауынан басталды. Ал конституциялық заңнаманың қалыптасуының төртінші
кезеңі 1995 жылғы Конституцияның қабылдануымен байланыстырылады.[2.16] Бұл
кезең бүгінгі күнге дейін жалғасуда. Г.С. Сапаргалиев ұсынған
конституциялық заңнаманың қалыптасу кезеңдері негізінен тәуелсіз Қазақстан
Республикасының Конституциялық заңнамасының қалыптасуының кезеңдерін
қамтитынын айта кету кажет.
Осы мәселені талдаған Е.К.Кубеев Қазақстанның Конституциялық
дамуының күрделі және ерекше тарихы барынайтады. Оның пікірінше, бұл
процессті үш кезеңге бөлуге болады. Ол кеңес дәуіріндегі даму, кеңес
үкметінен кейінгі кезең және егемендік жарияланғаннан кейінгі кезең. [3.16]
Бірақ, “Қазақстан Республикасының конституциялық құрылымы” атты еңбегінде
Кубеев “Алаш - Орда” кезіндегі конституционализмге талпыну кезеңдерін
зерттемейді.
Мемлекеттегі және қоғамдағы конституциялық даму жайлы сөз
қозғалғанда, конституциялық заңнаманың тарихи қалыптасу процессі жайлы
айтылуы тиіс, яғни зерттеуді алғашқы конституциялық актілердің пайда
болуынан бастап, қазіргі кездегі конституцияға дейін қарастыру қажет. Бұл
тарихи процесс кезеңнен кезеңге қағидалар мен идеяларды мирасқорлыққа алып
бірін-бірі алмастырған конституциялармен, ескі нормалардың әрекетінің
тоқталуы салдарынан негізгі заңның да күшінің жоиылуымен сипатталатын
тізбектерімен дамиды. Сонымен қатар, әрбір жаңа конституция жаңа заман
талаптарына сай нормаларды сақталып қалуы тиіс.
Бұл ретте Ж.Баишев құрастырған “Қазақстан: мемлекеттілік кезеңдері”
(1996 ж) атты конституциялық актілер жинағын атап айтуға болады. Бұл
жинақты құрастыру кезеңде ол ұлттық мемлекеттіліктің қалыптасу мен даму
тарихы ғасырларға тереңдегенін және ол ғылыми зерттеуді қажет етеді деген
түсінікті басшылыққа алған. [4.227] Сондықтан, бұл жинақтан қазіргі
замандағы конституциялық актілермен қатар кеңес дәуіріндегі және оған
дейінгі актілерді де көруге болады.
Біздің ойымызша, Қазақсатнның конституциялық дамуын зерттеу кезінде
елдің конституциялық даму тізбегін түгелдей, яғни “Алаш” партиясының
бағдарламасынан бастап “Алаш-Орда” үкіметінің құжаттарын қоса қарастыру
қажет. Бұл пікірді Е.К.Нурпеисов, А.К.Котов сияқты ғалымдар ұстанып, олар
тәуелсіз Қазақстанның мемлекеттік дамуы елдің конституциялық дамуының
төртінші кезеңі деп есептейді.
Алғаш рет тарихи емес заңдық тұрғыда Е. Нурпеисов, А. Котов “Алаш”
автономиясының ХХ ғасырдың басындағы қызметін зерттеді. Олардың пікірінше,
Қазақстанның конституциялық дамуы осы А.К. Котов өз еңбектерінде
Қазақстанның конституциялық дамуының жаңа кезеңдерін қарастырады. Олардың
пікірінше келесі кезең кеңес үкіметі қарамағындағы қазақстанның
мемлекеттілігінің конституциялық қалыптасуы болып табылады (ұлттық
автономия құрудың бағдарламасынан бастап Қазақстанның егемендігіне дейін).
[5.45]
Бұл кезеңге ғалымдар - 1920 жылмен 1937 жылдар аралығындағы Ресей
кеңестік федеративтік социалистік республикасының құрамында Қазақ
автономиялық кеңестік мемлекетінің дамуын және V Бүкіл рессейлік кеңестер
съезінде 1918 жылдың 10 шілдесінде қабылданған РКФСР Конституциясынан
кейінгі дайындық кезеңін жатқызады.
Қазақстанның бұдан кейінгі конституциялық дамуы Кеңестік
Қазақстанның Кеңес Одағының құрамындағы (1937-1991) мемлекеттілігімен
байланыстырылады. Бұл кезде республика федерация құрамында болды және 1937
жылғы, 1978 жылғы Конституцияларға сәйкес тәуелсіз мемлекет статусына
формальды түрде ие болды.
Келесі кезең республиканың егемендігі заңды түрде белгіленуі 1990
жылдың 25 қазанында Қазақ ССР-нің Жоғарғы Кеңесі қабылдаған. “Қазақ ССР-нің
мемлекеттік егемендігі” туралы Декларациядан бостау алды.
Бұл кезеңнің ерекше оқиғасы ретінде 1991 жылы 16 желтоқсанда
“Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі” туралы Конституциялық
Заңның қабылдануын айтуға болады.
Әлемдік қауымдастықтағы Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретінде
дамуының жаңа кезеңін бүкілхалықтық талқылаудан кейін қабылданған 1993
жылға Қазақстан Республикасының Конституциясы ашты.
Қазақстанның қазіргі кездегі конституциялық дамуын зерттеу үшін,
А.К. Котовтың ғылыми көзқарастары қызығушылық тудырады. Ол өз еңбегінде
Қазақстандағы Конституционализмнің дамуы бүкіл ХХ ғасырды алып жатыр деп
көрсетеді. Котов оны келесі негізгі кезеңдерге бөледі:
1) Кеңес дәуіріне дейінгі кезең (1900-1917) - ұлттық демократиялық
идеялардан бастап Алаш Конституциясының жобасына дейін;
2) Кеңес дәуіріндегі кезең (20 жылдар мен 80-ші жылдардың аяғы)
3) Кеңес дәуірінің құлдырау кезеңі (80-ші жылдардың екінші жартысы, 90-
шы жылдар).
4) Кеңес дәуірінен кейінгі егемендіктің заңды түрде белгілену кезеңі
(1991-1993).
5) Егеменді Қазақстанның дамуының басталуы (1993 жылдың қараша айынан,
ұлттық валютаны енгізуге байланысты). [6.27]
А.Т. Ащеулов республиканың конституциялық дамуын қарастыруды тарихи
тұрғыда жүзеге асыру қажет деп есептейді және ол Қазақстан Республикасының
конституциялық дамуының алты негізгі кезеңдерін бөліп қарастырады:
1) Кеңес дәуірінендегі кезең (1917 жылы 21 қарашасындағы “Алаш”
партиясының бағдарламасы, 1920 жылы 6 қазандағы Қырғыз (қазақ) АССР-нің
еңбекшілердің құқықтары туралы Декларация, 1926 жылғы Конституция жобасы,
1936 және 1978 жылдардағы Қазақ ССР-нің Конституциялары)
2) 1990 жылы 24 сәуірдегі “Президент лауазымын белгілеу” туралы заң
1990 жылы 25 қазандағы “Қазақ ССР-нің мемлекеттік егемендігі” туралы
Декларация.
3) 1991 жылы 10 желтоқсандағы “Қазақ ССр-нің атауын өзгерту туралы
Заң және егемендік” туралы Заң;
4) 1993 жылы Қазақстан Республикасының Конституциясы;
5) 1995 жыл Қазақстан Республикасының Конституциясы. 1998 жылы 30
қыркүйектегі “Елдегі жағдай, ішкі және сыртқы саясаттың негізгі бағыттары
туралы: қоғамдағы демократиялау, жаңа жүзжылдықтағы саяси, экономикалық
реформалар” деп аталатын Президент жолдауы;
6) 1998 жылы 7 қазандағы 1995 жылы Конституцияға өзгертулер мен
толықтырулар еңгізу туралы Заң; [7.2]
Қазақстандық заңгер ғалымдардың конституциялық даму кезеңдері
мәселелерін зерттеуін қортындылай келе, келесідей тұжырым жасауға болады:
1. Конституционализм идеяларынның қалыптасуы 20 ғасырдың басында орын
алған, соның ішінде Қазақстандағы Конституционализмнің дамуы Алаштың
алғашқы Конституциясының жобасының жасалуынан басталды. Конституция
және Конституционализм идеялары ХХ ғасырдың басында қазақ
интелегенциясының ортасында қалыптасқан. Олар қоғам қайраткерлерінің
сөздерінен, конституция жобаларынан көрініс табады.
2. Қазақстанның Кеңес Үкіметі тұсындағы Конституциялық дамуын атап өту
қажет. Кеңестік мемлекет құрылысы билікке большевиктердің келуінен
басталды. Кеңестік конституциялар Қазақстанның Конституциялық
дамуында ерекше орын алады. Кеңес дәуіріндегі Қазақстанның
конституциялық дамуына келесі белгілер тән:
1) Конституцияның класстық теориясын қабылдау;
2) Ұлттық мемлекеттік құқық түсінігі. Кеңестік мемлекеттік құқық
түсінігімен толық қамтылды;
3) Конституцияның демократиялық мағынасы және оны шығарушылардың жоғары
кәсіби дайындағы;
4) Конституцияның демократиялық нормаларының жүзеге асырылмауы, бұл
идеологиялық себептермен түсіндіріледі.
3. Өтпелі кезең. Қазақстанның Конституциялық дамуының өтпелі кезеңі
қайта құру дәуірімен қатар келді. Бұл кезеңде Кеңестер Одағы құлап,
оның орнында тәуелсіз мемлекеттер құрылды.
4. Қазіргі кезең - Конституциялық дамудың қазіргі кезеңі құқықтық
мемлекет құрумен сипатталады. Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі
жарияланумен қатар конституциялық дамудың жаңа кезеңі басталды. Бұл
кезеңде Қазақстан Республикасының Конституциясын шығарушылар заң
басымдығын құқықтарды құрметтеу идеяларын басшылыққа алды. Адам
құқықтары мен бостандықтарына жаңа көзқарас туындады, жалпы
гуманистік құндылықтар танылып, адам құқықтарын құрметтеуді,
мемлекет араласпайтын салаларға негіздеді.
5. Қ.Р.-ның конституциялық дамуының бүгінгі кезеңі.
Халықтық демократияны білдіру нысаны ретіндегі өкілді билік
қазақстандық қоғамға ежелден тән. Ол қалыптасқан саяси жүйеге байланысты
өзгеріп отырды.
Қазіргі Қазақстан Парламенті бір палаталы өкілді органның – алғаш
рет Қазақ КСР-інің 1937 жылғы Конституциясы, ал содан кейін Қазақ КСР-
інің 1978 жылғы Конституциясы мен Қазақстан Республикасының 1993 жылғы
Конституциясы негізінде құрылған Жоғарғы Кеңестің орнына келді.
Жоғарғы Кеңес өзі жұмыс істеген кезде он үш рет сайланды. Қазақ КСР
Жоғарғы Кеңесінің алғашқы сайлауы 1938 жылғы 24 маусымда өткізілді. Сайлау
жалпыға бiрдей, тең және төте сайлау құқығы негiзiнде жасырын дауыс беру
арқылы өткiзiлдi.
Ол уақытта депутаттар корпусын құру баламасыз негізде Коммунистік
партияның қатаң бақылауымен жүргізілгенін атап өту керек. Депутаттыққа
кандидаттар партия ұйымдары белгілеген таптық, партиялық, ұлттық, жыныстық-
жастық және басқа да квоталар бойынша іріктелді. Сондықтан заң шығару
органының құрамында қанша жұмысшы, колхозшы, қызметші, коммунист, комсомол
мүшесі, қазақ, орыс, украин, сондай-ақ басқа да ұлт өкілдері, әйелдер,
жастар және т.с.с. болатыны сайлау басталмастан бұрын белгілі болатын.
Мемлекеттік органдардың жоғары шенеуніктері, партия, комсомол және
кәсіподақ органдарының басшылары атқарып жүрген қызмет лауазымдарына сәйкес
депуттатыққа кандидат болып ұсынылатын.
Қазақ КСР-інің 1978 жылғы Конституциясы сайлау жүйесіне аз ғана
өзгерістер енгізді. Еліміздің осы Негізгі заңына сәйкес Қазақ КСР Жоғарғы
Кеңесі мемлекеттік биліктің жоғары органы болып табылды. Қазақ КСР-інің
Жоғарғы Кеңесі КСРО Конституциясымен және Қазақ КСР Конституциясымен Қазақ
КСР жүргізуіне жатқызылған мәселелердің барлығын шешуге өкілетті болатын.
Жоғарғы Кеңестің жұмыс органы – Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы
Жоғарғы Кеңестің сессиялары аралығында қажет болған жағдайда Қазақ КСР
қолданыстағы заңнамалық актілеріне өзгерістер енгізіп, оларды кейін кезекті
сессияның бекітуіне ұсынатын. Қазақ КСР-інің Жоғарғы Кеңесі, қажет деп
санаған жағдайда, кез келген мәселе бойынша тексеру комиссияларын және
өзге де комиссияларды құратын. Барлық мемлекеттік және қоғамдық органдар,
ұйымдар мен лауазымды тұлғалар тұрақты және өзге де комиссиялардың
талаптарын орындауға, оларға қажетті материалдар мен құжаттарды беруге
міндетті болатын. Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Қазақ КСР-інің жүргізуіне
жатқызылған кез келген мәселені қарап, шешуге уәкілетті еді.
1993 ж. 28 қаңтарда екі жыл ізденістен кейін Жоғары Кеңестің 12-
шақырылымы Кеңестік кезеңнен кейінгі бірінші Конституцияны қабылдады. 1993
ж. Конституция Қазақстан қоғамында жаңа мүмкіндіктер ашты, бір партиялық
саяси басқаруды өзгертті, монополистік экономикалық жүйені өзгертті. Бұл
Конституция Қазақстанды тәуелсіз мемлекет ретінде әлемдік қауымдастыққа
танытты.
1995 ж. Конституцияның қабылдануы – тәуелсіз мемлекеттің дамуына
және бекінуіне мүмкіндіктер берді.
1.2 ХХ ғасырдың бас кезінде Қазақстандағы конституциялық идеялардың
дамуының тарихи ерекшеліктері
Отандық ғалымдар Қазақстан мен Орта Азияның конституциялық тарихын
зерттеу барысында оны үш кезеңге бөледі: революцияға дейінгі кезең, кеңес
дәуірі және қазіргі кезең бұлардың әр қайсысы бір-бірінен өз мәселелерімен,
тарихи фактілер мен саяси оқиғаларды түсіну, зерттеу деңгейімен
ерекшеленеді.
Революцияға дейінгі Қазақстанның және Орта Азияның Конституциялық
дамуы көптеген заңи, тарихи, саяси философиялық тұрғыда зерттелді. Сол
кездердегі интеллигенция өкілдерінің сол заманның газеттері мен
журналдарында жарияланған мақалалары конституциялық даму тарихын зерттеуде
қайнар көз болып табылады. Кеңес дәуірінде оларды жариялауға тиым
салынғандықтан, олдар 90-жылдары ғана жарық көрді. Ол еңбектерге Әлихан
Бөкейхановтың, Ахмет Байтұрсыновтың, Мұстафа Шоқайдың еңбектері жатады.
Қазіргі кездегі Қазақстан ғалымдары "Алаш" партиясының қызметіне
шынайы баға береді. Белгілі қоғам қайраткері "М. Құл-Мұхамед "Алаш"
қозғалысының өкілдері патша өкіметіне қарсылық білдіріп, прогрессивті-
демократиялық сипаттағы ұйым болды және пантюркизм идеясына қарсы болған,
қазақ ұлты өз тарихын, мәдениетін, тілін дамытуы тиіс" деп атап көрсетті.
"Алаш" партиясының басшылары Ә. Бөкейханов, М. Тынышпаев, А. Байтұрсынов
М.Дулатов, Ж.Х. Досмұханбетов, Х.Ғаббасов, А.Ерменов және тағы басқалар
"ұлттық автономия" идеясын ұстанды. 1917 ж. 21мен 26 шілде аралығында өткен
бүкілқазақтардың съезінде, Орынбор қаласында "Алаш" саясит партиясы
құрылды, ал 1917 жылдың 21 қөарашысында "Қазақ" газеті жарияланды.
Бағдарлама құрылымы бойынша Европа елдерінің конституцияларына сәйкес болды
және конституциялық негізгі талаптары ескерілді. [8.121]
Қазақ зиялылары Рессейдегі жалпырессейлік құрылтай жиналысын
қолдады, бұл жиналыс Рессейдің демократиялық құрылымын бекітеді. Олар
мемлекетті бөлу қағидасын, жалпыхалықтық сайлау өткізуді, барлық ұлттарға
автономия беруді, кінәсіздік презумпциясын, судьялар мен билердің
тәуелсіздігін, алқалы сотты ұсынды.
Бағдарламаның жобасында бірінші тарауы "Мемлекет нысаны" деп аталды.
Бұл тарауда басқару нысаны жайлы және мемлекет құрылымы туралы айтылды.
Ресей демократиялық мемлекет болуы қажет деп жарияланды. Үкімет басында
сайланған президент болуын, сайлау жүйесін ұсынды.
"Негізгі құқықтар" бөлімі қазіргі демократиялық конституциялардағы
бекітілген адам құқықтары мен бостандықтары туралы негізгі идеяларға
арналды. Дін мемлекеттен бөлініп қаралды. Кінәсіздік презумпциясы танылды,
бұл принцип советтік конституцияға 70-жылдары ғана енгізілді. "Сот және сот
төрелігі" бөлімінде барлық адамдардың сот алдындағы теңдігі, сот
өндірісін жергілікті халық тілінде жүргізу қағидалары жарияланды. Сонымен
қатар, сот өндірісінің демократиялық сипаты аса ауыр қылмыстарды алқалы
соттардың қарауынан көрінеді. Бағдарлама жобасы жерді сатуға қатаң тиым
салды. [9.10]
1917 жылдың желтоқсан айының 5 мен 13 аралығында Орынборда өткен
жалпы қырғыз съезінің қаулысы бойынша ұлттық аумақтық автономия құрылды.
Оның құрамына Бөкей ордасы, Орал, Торғай, Ақмола, Семей, Жетісу, Сырдария
облыстары, Ферғана, Самарқан, Амудария бөліктері, Алтай губерниясындағы
қырғыз болыстықтары енгізілді. Автономия бір аумаққа ие болып, қазақ-қырғыз
халқынан тұрды, олардың мәдениеті, тарихы, тілі тарихы ортақ болды. Қазақ-
қырғыз автономиясын Алаш деп атау шешілді. Автономияға кіретін барлық аумақ
Алаштың меншігі болып танылды, жер үсті және жер асты байлықтары да Алаштың
меншігі болды. Алаш автономиясының Конституция бүкілресейлік құрылтай
жиналысында бекітілген. Қазақ-қырғыздар арасында тұратын басқа ұлттарға аз
ұлттар құқығы берілді. Алаштың барлық мекемелерінде барлық ұлт өкілдері
пропорционалды түрде қатысты. Алаш автономиясы 10-миллион халқы бар ірі
саяси бірлікті құрады.
Съезд уақытша халықтық кеңес құрып, оны "Алаш-Орда" деп атады. Оған
25 адамды сайлады: Валид-хан Танашев, Халел Досмуханбетов, Айдархан
Тұрлыбаев, Ахмед Берес, Халел Ғаббасов, Садық Аманжолов, Мұстафа Шоқай,
Әлихан Бөкейханов, Мұхамеджан Тынышпаев, Бахыткерей Құлманов, Жақып Ақпаев,
Базарбай Маметов, Отыншы Әлжанов. 10 орын қазақ-қырғыз арасында тұратын
орыс және басқа ұлт өкілдеріне берілген. Халықтық Кеңестің төрағасы болып
Әлихан Бөкейханов сайланды. Алаш-Орданың уақытша орналасқан жері Семей
болшып белгіленді. Алаштың Конституциясы дайындалып, оны жалпыресейлік
құрылтай жиналысы бекітті.
1918 жылдың 22 қаңтарында "Сарыарқа" газеті Әлихан Бөкейхановтың
"Жасасын, Алаш, жасасын!" мақаласында Алаш автономиясының құрылғанын
жариялады. Х. Ғаббасов осы газетте "Алаш автономиясы" мақаласында басқару
нысаны, табиғи байлықтар мен Алаш автономиясындағы заң туралы пікірін
айтты.
Кеңес дәуірінде тарихшылар қазақ даласында Алаштың демократиялық ұлттық
қозғалыс ретінде құрылуын танымауға тырысты. Марксистік көзқарастың Алаш
лидерлерінің көзқарастары, идеялары қатты сынға ұшырады. “Ұлы қазан
социолистік революциясы” энциклопедиясында Алаш қозғалысына келесідей
сипаттамаберілді “бұл контрреволюциялық, ұлтшыл партия, байлар мен
феодалдардың, мұсылман діннің мүддесін көздейді”.
Алаш-Орда үкіметінің басымдылығы Алаш партиясының бағдарламасының
болуында еді. Бұл бағдарлама Алаштың басшыларымен дайындалған. Олар: 1917
жылы 21 қарашада “Қазақ” газетінде жарияланды. Бағдарлама жобасының
талқыланбауына және қабылданбауына қарамастан, бұл Қазақстанның Ұлы
Ресейлік держава құрамында дамуының алғашқы талпынысы. Ол демократиялық
сипатта болды. Оған сәйкес Ресей демократиялық федеративтік республика
болуы тиіс еді, оны жалпыхалықтық сайлау арқылы сайланған Президент
басқаруы ұсынылды. Тек мемлекеттік Дума заң шығарушы билікке ие болды.
Ресей Федерациясының құрамына басқа да ұлттармен қатар қырғыз автономиясы
кіреді. Республикада сөз бостандығы, жеке адамның өміріне қол сұқпаушылық
және тең құқықтылық танылды. Дін мемлекеттен бөлініп қарастырылды. Сот
алдында барлық халық тең. Білім алу мүмкіндігі барлық адамдарға тең, ал
жерді сатуға қатаң тыйым салынды. Бүгінгі күні Д.А. Аманжоловтың айтуы
бойынша, Алаштың демократиялық, құқықтық, экономикалық қоғам құрудағы
бағыты Қазақстанның дамуының қолданылмаған жаңа мүмкіндігі еді.
Алаш-Орда автономиясы құрылған күннен бастап мемлекеттік басқару
органдарын құрумен және өзге де маңызды мәселелермен айналысты. Орынборда
өткен желтоқсан айының съезінде Сібір автономиясы мен қарым-қатынас,
милиция, Ұлттық кеңес, білім беру, Ұлттық қор, Халық соты, ауылдық басқару
секілді мәселелер қозғалды.
Кейбір мәселелер Алаш автономиясының жариялануына байланысты алынып
тасталды. Алаш-Орда төрағасы Ә.Бөкейхановтың жеделхатына сәйкес 1918 жылы
11-24 маусым аралығында Алаш-Орда өз міндеттерін орындауға кірісті, Сібір,
Башкир автономияларымен Одақтас болды. Бөкейханов Алаш-Орданың жергілікті
Кеңесін құруды ұсынды, бұл кеңес саяси, мәдени мәселелермен айналысатын
болды. Милиция құру көзделді, оны ұйымдастырумен Алаш-Орданың облыстық
уездік кеңестері айналысуы ұсынылды.
1918 жылы 11 қыркүйекте Уфа қаласында Алаш-Орда мәжілісінде
автономияны басқару мен жергілікті басқару мәселелері қаралды. Қаулыға
сәйкес Алаш-Орда жалғыз басқару органы болып есептелді. Жергілікті басқару
және қалалық өзін-өзі басқару органдары мен Алаш-Орда комиссарлары арқылы
жүзеге асырылды. Жергілікті өзін-өзі басқару 1917 жылы құрылған уақытша
Үкімет қаулыларына бағынды.
Алаштың батыс бөлігін басқару үшін Алаш-Орда бөлімі құрылып, оны Жаншы
Досмухамедов басқарды. Оның құрамына Орал облысы, Бөкей ордасы, Маңғышылақ,
Ақтөбе уезді, Торғай облысы кіргізілді. Алаштың шығыс бөлігі Семейде
орналасты. Сырдария бөлігі жеке басқарылды.
Алаш-Орда автономиясы бірқатар конституциялық сипаттағы заң актілерін
қабылдады. Мысалы 11-24 маусым аралығында 1918ж. қабылдаған Қаулыға сәйкес
Кеңес Үкіметінің барлық деректері Алаш автономиясының аумағында жарамсыз
деп танылды.
Алаш-Орда Алаш автономиясын 3 адамнан тұратын облыстық және уездік
кеңестер арқылы басқарды. Оларды алаш азаматы болып табылатын қырғыздардан
сайлаған. 21 жасқа толған, сотталмаған азаматтар сайланып, Алаш-Орда
бекіткен. Алаш-Орданың облыстық кеңестері келесі мәселелерді қарастырды:
алаш әскерінің қатарына алу, салық жинау, алаш құрылтай жиналысын әзірлеу,
Алаш халқының мәдени-экономикалық дамуы, мемлекеттік және қоғамдық
тұрақтылықты қамтамасыз ету, аграрлық мәселелерді шешу, Алаш Орда
заңдарының орындалуына бақылау жасау. Облыстық кеңестің нұсқаулары барлық
жергілікті мекемелер үшін, милиция үшін міндетті болды.
Уездік кеңестер облыстық кеңестердің нұсқауларын орындауға міндетті
болды. Әрекетсіздіктері үшін және билікті асыра пайдаланғаны үшін облыстық
және уездік кеңес мүшелері қылмыстық жауапкершілікке тартылды.
“Уақытша жер пайдалану” туралы қаулының маңызы өте үлкен болды. Оған
сәйкес жерге жеке меншік жойылды. Жер қойнауын және басқа да табиғи
байлықтарды пайдалану – Алаш-Орданың рұқсатымен жүзеге асты. [10.402]
Сол сияқты, Алаш-Орда үкіметі мынадай заңнамалық актілер қабылдады:
Жергілікті маңызы бар теміржолдар туралы, 1918ж. 11-24 маусымдағы
Мемлекеттік салық туралы, 9-22 қараша 1918 жылғы Қырғыз соты туралы
және т.б.
Сонымен Қазақстан мен Түркістан аумағындағы алғашқы ұлттық
автономиялардың қызметін саралайтын болсақ, қазақ зиялыларын конституциялық
идеялар ойландырып қана қоймай, олар оны жүзеге асырудың алғашқы қадамдарын
жасаған. Автономияның құрылған күнінен бастап, олар билікті бөлу, барлық
ұлт өкілдерін басқаруға қатыстыру, теңқұқықтылық, жергілікті өзін-өзі
басқару органдарынқұру, қауіпсіздік органдарын құру, әскер, жер, білім беру
сияқты маңызды мәселелерді шешкен.
Бұл ұлттық-саяси құрылымның күшпен таратылғанына қарамастан, оның
басшылары Кеңес үкіметінің атқару және заң шығару жүйесіндегі жауапты
лауазымдарда ұлттық мақсаттарға қызмет еткен.
Республиканың мемлекеттік егемендігі туралы Декларациясы
қабылдаңғаннан кейін Қазақстан халқының өмірі жаңа арнаға бұрылды. [11.40]
Соған сәйкес, ең алдымен мемлекеттік кезек күттірмес міндеттерінің
бірі республика азаматтарының барлығына бірдей лайықты өмір сүретін жағдай
жасау, республикадағы халықтар достығын нығайту шаралары анықталды. Осы
саяси-құқықтық құжат қазақ мемлекетін қалыптастырудың құқықтық негізін
салып азаматтардың құқықтары мен еркіндіктеріне қолдауына жол ашты.
[12.41]
Мемлекеттің құқықтық жүйесінің маңызды көзіне айналған Декларацияның
басқа да саяси-құқықтық құжаттардан ерекшеліктері, жаңа Ата-Заң Конституция
мен басқа заң актілері сол Декларацияның негізгі принциптері мен
ережелеріне сәйкес дайындалды. Аталмыш Декларация ұлттық заң шығару
саласының қалыптасуы мен мемлекетімізде тұңғыш рет Конститутцияның ірге
тасының қалануына ықпал етті.
1993 жылы 28 қаңтарда қабылданған тұңғыш конституция Қазақстанның
егеменділігі процессінің соңғы нүктесін қойып, Республиканың егемендігін ең
жоғарғы дәрежеде баянды етті. [13.18]
1993 жылғы Конституция Қазақ ССР-ның мемлекттік егемендігі туралы
Декларация мен Қазақстан Республикасының мемлекттік тәуекелсіздігі туралы
Қазақстан Республикасының Конституциялық заңында тұңғыш рет жария етілген
саяси-құқықтық принциптерді мойындап бекітті.
Қазақстан республикасында ең жоғарғы құндылығы адам өмірі,
бостандығы мен бұлжымас құқықтары деп танылды. Конституция Республика өз іс-
әрекетін тек азамат пен қоғамның мүддесін жүзеге асыратынын баса көрсетті.
Конституцияның тағы бір маңызды ерекшелігі – мұнда азаматтық құқықтық
мәртебесін бекітумен қатар, оның еркін көшіп-қону және тұрақты мекенжай
таңдау құқығы айқын көрініс тапты.
Алайда Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясы
азаматтардың құқықтары бостандықтарын ғана жария етіп қоймай, соларды
қамтамасыз етуге кепілдік берді. Конституцияның алтыншы тарауы азаматтың
негізгі міндеттерін белгіледі. Мәселен, Конституцияның 28-ші бабында былай
деп жазады: Қазақстан Республикасы азаматтың өз құқықтары мен
бостандықтарын жүзеге асыруы оның міндеттерінің бөлінбес құрамы міндеттерді
орындаужеке басының, қоғамның және мемлекеттің мүдделері үшін қажет.
[14.44] Жаңа Конституция біздің Республикамыздың өзін демократиялық,
зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтыратынын
жариялады. Бұл өте маңызды еді. Өйткені мұнда өркениетті қоғам мен
демократиялық мемлекет жөніндегі осы заманғы ең озық ұғымға сай келетін
біздің мемлекетіміздің саяси кескіні нақты түрде айқындалды.
Конституция мемлекетіміз бен қоғамымыз қызыметінің әлеуметтік-
экономикалық саладағы негізге алынатын принцип ретінде бүкіл халықтың
игілігін көздейтін экономикалық дамуды белгіледі. Бірегей мемлекеттік
құрылысты сақтай отырып, Конституция президенттік басқару нысаны жария
еттті, билікті заң шығару, атқару және сот билігі тармақтарына бөлу және
тәуелділік пен тепе-теңдік жүйесін қолдана отырып, олардың өзара әрекет ету
принципін белгіледі.
Сот билігін ұйымдастыру жөнінде, сот реформасы туралы мәселе де
күрделі тақырып болып тұрды. Кез-келген мемлекеттегі соттың беделі оның сол
кезде шешім қабылдауымен өз еркін іске асыра білуімен бағаланатыны белгілі.
Сот билігінің негізгі және басты мақсатына сай оны тәуелсіз билік деңгейіне
көтерудің шарттары да осында жатыр. Құқықтық мемлекеттің ең негізгі
белгілерінің бірі тәуелсіз сот орындарының жұмыс істеуімен байланысты.
Көптеген елдердің тәжірибесі көрсеткендей, соттың тәуелсіздігі:
қандай сот жүйесі сот орындарының тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз ете
алады; сот билігінің шынайы өкілі болуы үшін соттарға қандай да бр мәртебе
берілуі қажет, сот билігі іс жүзінде өз міндетіне лайық қызмет жасауы үшін
сот процедуларын қай бағытта реформалау керек; соттың басқа мемлекеттік
органдармен қарым-қатынасы қандай болуы тиіс деген сияқты бірқатар
мәселелердің шешілуіне тәуелді болады.
Ондай көкейкесті мәселелерді қамтитын сауалдарға егемен Қазақстанның
бірінші Конституциясы жауап беруі тиіс еді.
Сот жүйесі туралы мәселеге қатысты екі түрлі көзқарас қалыптасты.
Бірінші жақтағылар өзбастық үш жоғары сотты сақтап қалу қажет десе, екінші
жақ бірегейлендірілген жаңа сот жүйесін құруды көздеді. Алғашқы жақтың
пікірінше, үш Жоғары соттың әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері бар
болғандықтан, оларды біріктіру сот билігі қызметі барысында жағымсыз
салдарға ұрындыруы мүкін. Ал, екінші жақтың келтірген аргументтері бойынша,
бір мезгілде үш жоғарғы соттың болуы олардың арасында қарама-қайшылық
туғызып, сот жүйесін тұрақсыздандырады; нақты бір істің қайсысына қарасты
екендігіне байланысты өзара дау туғызуға негіз болады; соттардың үстінен
билік жүргізетін сияқты құбылысты қалыптастырады. Осы пікірді қолдаушылар
Конституциялық Сотты тарату сияқты тағы бір ұсынысын айтып, Конституцияны
қорғаумен барлық сот айналысуы тиіс деген өзь уәждерін келтірді. Алайда
қоғамның озық ойлы бөлігінің көпшілігі Қазақстандағы демократияландыруды
ойдағыдай іске асыру үшін Конституциялық соттың қажет екенін жақсы түсінді.
Егемен Қазақстанның Тұңғыш Конституциясын дайындау мен қабылдау өте
тартысты жағдайда өткендіктен, қарсы жақтардың пікірін ескеру үшін әртүрлі
жолдар қарастырылды. Олардың көбі осы аталмыш Конституцияда өз көрнісін
тапқан еді.
Қазақстанның 1993 жылғы Конституциясы құқықтық мемлекет құру мен
қоғамды демократияландыру жолындағы тарихи мәні бар зор оқиға болды.
Біріншіден, ол Республиканың егемендік алу процесіне қорытынды нүкте
қойып, егемендікті жоғары құқықтық деңгейде бекітті.
Екіншіден, Қазақстан Республиканың 1993 жылғы Конституциясының 1993
жылғы Конституциясы белгілі бір дәрежеде ішкі саяси ахуалды тұрақтандыруға,
Республиканың территориялық құрылымы, қос азаматтық мәселелеріне нүкте
қоюға зор ықпалын тигізді.
Үшіншіден, Қазақстан Республикасының Конституциясы либерализмнің
негізгі идеясы жеке адам мен мемлекеттің арасындағы серіктестік
қатынастарды қалыптастыру, биліктің ықпалынан тәуелсіз жеке азаматтардың
еркін қызмет салаларымен айналысуына мүмкіндік туғызуы еді. Осы мақсатта
Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясы адамдар мен азаматтардың
құқытары мен еркіндіктері жүйесі айтарлықтай кеңейтіліп, оларды қамтамасыз
етуге қажет кепілдіктер жасалды.
Сондай-ақ 1993 жылғы Қазақстан Респуликасы қазақстандық
конституциялық тәжірибеде билік тармақтары принциптерін орнықтыру және
қазақстандық парламентаризмді қалыптастыру жолындағы ең маңызды кезеңді
қамтығандығымен ерекшеленді.
Қазақстан Республикасының Конституциясының алғы сөзінде оны
Қазақстан халқы қазақ мемлекеттілігін, адамның құқытары мен
еркіндіктерінің басымдылығын мойындай отырып, демократиялық қоғам мен
құқықтық мемлекет құру шешімін толық іске асыру, бейбітшілік пен ұлтаралық
келісімді қамтамасыз ету ниетімен... қабылдап отырғандығы айтылды.
Одан әрі, Конституциялық құрылым негізінде қатысты 1-пунктте
қазақстандық мемлекеттіліктің сипаты қазақ ұлтының өзін-өзі айқындауы
нәтижесінде анықталғандығы нақты айтылды. Бұл дегенінің қазақ ұлтының саяси
өзбастақтығын, мемлекеттік егемендіктің ұлттық егемендікті мойындау арқылы
іске асырылатындығын және мемлекеттік биліктің тек қана қазақ ұлтының
қолында болатындығын айқындап берді.
Сонымен қатар мемлекеттік биліктің бірден-бір бастау көзі Қазақстан
хылқы болып табылатындығын айқындап берді.
Ал, тілдердің мәртебесіне қатысты проблеманы Қазақстан
Республикасының 1993 жылғы Конституциясы былай шешті: қазақ тілі-
мемлекеттік тіл, орыс тілі ұлтаралық қатынас тілі деп шешті.
Өтпелі кезеңде қолданылған Конституция мемлекеттің ең жоғарғы
құндылығы адам мен оның өмірі, құқықтары мен еркіндіктері деп жариялады.
Конституция өз қызметін азамат пен қоғамның мүддесі үшін жүзеге
асыратындығын бекітті.
Бұл Конституцияда азаматтардың мәртебесін, олардың құқықтары мен
еркіндіктерін реттеу Қазақстанның бұрынғы Конституциясымен салыстырғанда
айтарлықтай ерекшеліктері болады.
Осы Конституцияның 18 – бабы азаматтарға бұрынғы социалистік
мемлекетке жат болып келген меншік иесі болу құқығын берді. Сондай-ақ
аталмыш Конституцияда азаматтарға демалу, жасы ұлғайған шағында, ауырған,
еңбекке қабілеттігін жоғалтқан, асыраушысынан айырылған және басқадай заңға
қарастырылған жағдайларда әлеуметтік жағынан қамсыздандыру құқықтары
бекітілді.
Сөз болып отырған Конституцияның ең бір құндылығы азаматтардың жеке
өміріне араласпаумен байланысты құқықтары мен еркіндіктеріне кепілдіктер
беру жүйесін заңды түрде бекітудің қамтамасыз етуі еді.
Аталмыш кепілдіктерге арналған бір тарауда азаматтардың құқықтары
мен еркіндіктерін орынсыз шектеуге тыйым салу, адамдардың жеке өміріне және
тұрған үйіне қол сұқпау құқығы, олардың заң мен сот алдындағы теңдігі және
басқа да құқытары мен еркіндіктері туралы нормалар белгіленді.
1993 жылғы Қазақстан Республикасы бойынша азаматтың құқықтық
мәртебесі жөнінде сараптама жасай келе мынадай тұжырымдар жасауға болады.
Біріншіден, аталмыш Конституцияның авторлары бұрынғы тәжірибеде орын алған
адам құқықтарын қатал және жаппай бұзуды тоқтату үшін сенімді кепілдіктер
жүйесін жасауға әрекеттенді. Ондай құқықтар мен кепілдіктерден
көрінетіндей, Конституцияны дайындаушылар кеңістік жүйесіндегі режимнің
қайта бас көтеруіне қауіптенді. Міне, егемен Қазақстанның бірінші
Конституциясының басты жетістігі сонда еді.
Енді 1993 жылғы конституциясы бойынша билікті бөлісу принципін билік
тармақтары арасындағы өкілеттіліктерді бөлуге сараптама жасау арқылы
барынша нақтырақ қарастырайық...
Қазақстан Республикасының Жоғарғы кеңесі 1993 жылғы Қазақстан
Республикасының Конституциясы бойынша өзінің дәстүрлі Конституция мен
заңдарды қабылдау және оларды ресми түрде талқылау құқығымен қатар басқа да
маңызды өкілеттіліктерге ие болды.
Біріншіден, ол атқарушы билік тармағының қызметін бақылау бойынша
заңдардың орындалу барысын қадағалау, республикалық бюджетті бекіту және
оның орындалуына бақылау жасау, оған өзгерістер енгізу құқығын иеленді;
сондай-ақ Жоғарғы Кеңес Министрлер Кабинетінің кез-келген мүшесінен
заңдардың орындалуы мәселесі бойынша есеп алып, егер олар тарапынан
Конституция мен заңдар бұзылған жағдайда оларды мерзімінен бұрын қызметінен
босату туралы мәселені Қазақстан Республикасының Президентінің алдына қою
құқығын қолдана алатын еді.
Екіншіден, Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңес мемлекттік
орындарды құру мәселелері бойынша да айтарлықтай өкілеттіліктерге ие
болды. Жоғарғы Кеңес Президенттің Премьер-министр мен оның орынбасарын
тағайындауына келісім берумен ғана шектелмей, сыртқы істер, қорғаныс,
қаржы, ішкі істер министрлерін, ҚК төрағасын, Қазақстан Республикасының
дипломатиялық өкілдіктер басшыларын тағайындауға да келісім беретін құзірет
иеленеді.
Сонымен қоса оның өкілеттілігіне Конституциялық, Жоғарғы Арбитраждық
және Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотын, Қазақстан Республикасының Бас
прокурорын, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банктің Төреағасын сайлап
тағайындау және заңда қарастырылған жағдайда оларды қызметінен босату
құқығы да кіреді.
Үшіншіден, Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесіне Қазақстан
Республикасының Конституциясына сәйкес республикалық референдум өткізу
туралы шешім қабыдау, Президенттің төтенше жағдай еңгізу туралы жарлығын
бекіту құқығы беріледі. Оның өкілеттілігіне кіретін тізімдер Қазақстан
Республикасының Конституциясы бойынша оған жүктелген басқа да
өкілеттіктерді іске асыра алады. деген сөздермен аяқталады.
Қазақстан Республикасы Президенті 1993 жылғы ҚР Конституциясына
сәйкес атқарушы билік басшысы ретінде Жоғарғы Кеңестің келісімі бойынша
Премьер-министрді, оның орынбасарларын, жетекші министрліктердің
министрлерін тағайындады, Министрлер Кабинетінің қызыметіне жалпы басшылық
жасады және Примьер-министрдің ұсынысы бойынша оның құрамын анықтады,
министрліктер мен мемлекеттік комитеттерді, ведомостволарды құрды және
таратты.
Министрлер Кабинетінің министрліктердің, мемлекеттік комитеттер мен
ведомостволардың актілерінің күшін немесе жекелей тоқтата тұру құқығына ие
болды.
Сондай-ақ Қазақстан Республикасы Президенті Конституцияға сәйкес
Жоғарғы Кеңеске Республиканың жоғарғы үш сотының Төрағасы мен соттарын, Бас
Прокурорды, Ұлттық Банк Төрағасын кандидатурасын ұсыну және Жоғарғы
Кеңестен оларды қызыметінен босатутуралы ұсыныс жасау туралы ұсыныс жасау
құқығын пайдалана алатын еді.
Жоғарыда аталған құқықтармен бірге Президент заң шығарушы билік
тармағының қызыметіне қатысу бойынша да бірқатар құқықтар иеленді. Атап
айтқанда, президент заң шығаруға қатысты бастама көтеру құқығына иеленумен
қатар мемлекет басшысы ретінде заңдарға қолд қойды және Жоғарғы Кеңес
қабылдаған заңдарға вето қою құқығын пайдалана алатын еді. Алайда, бұл
жағдайда да Жоғарғы Кеңес Президенттің ветосын айналып өте адлатын.
1993 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша сот
билігі заң шығарушы және атқарушы билік өкілдеріне көп жағдайда Қазақстан
Республикасы Конституциялық Соты өкілеттігінің арқасында айтарлықтай күшті
қарсы салмақ бола алды. Сондай-ақ аталмыш Конституцияға сәйкес
Республикасының Жоғарғы Кеңес және Жоғарғы Арбитраждық Соттары заң шығару
бастамасын көтеру құығына ие болу арқылы сот билігінің беделін едәуір
көтерді. Дегенмен, Қазақстан Республикасының алғашқы Конституциясы жалпы
әлемдік әлеуметтік құндылықтарға қол жеткізуге бағытталған ұмтылыстарды
жобалаумен шектеліп, бұрынғы әлеуметтік-экономикалық, саяси-конституциялық
қатынастарды сол қалпында қалдырды, өз кезегіндегі көкейкесті мәселелерді
шеше алмады, Егемендік Қазақстанның қоғамдық және мемлекеттік дамуы
1993 жылғы Конституция еліміздегі демократиялық өзгерістерді тиімді
жүзеге асыруға қабілетті күшті мемлекет құру мақсатына жетпеді. Ол
прогрессивті сипатта болғанымен, қарама-қайшылықтарға толы өз уақытының
нәтижесі бола алмады, Республикада жүріп жатқан түбеегйлі әлеуметтік
өзгерістерге күдіктене қаару, нарықтық қатынастарға толық сенбеушілік
сезімдері білініп тұрады
Сонымен де Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясы нда
социалистік құрылым мемлекеттердегі сияқты осы түбегейлі әлеуметтік-
экономикалық өзгерістерге қандайда бір үреймен қараушылық, коммунистік
жүйенің әлеуметтік аспектілерінен бас тарту мүмкіндігінен қорқыныш сезімі
бой көрсетіптұрды.
Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясы өткеннен қол
үзуге талпыныс жасады, бірақ, бұрыңғы жүйеге сәйкес келмеген қоғамдық
идеяларды сақтап қалмақшы болды [13.18]
Сонымен қатар, Конституцияны қабылдау сәтінде социалистік
мемлекеттерден демократиялық және құқықтық мемлекетке көшудің нақты жолы
айқындалмаған болатын. Бір мемлекеттік құрылымнан екінші мемлекеттік
құрылымға көшудің айқын бағыттары тек 1993 жылғы Конституция қабылданғаннан
кейін ғана анықталды.
Қазақстан Республикасының тұңғыш Конституциясында мемлекеттік
егемендік туралы Декларацияның және мемлекеттік тәуелсіздік туралы
Конституциялық Заңының кейбір принциптері де көрініс табады.
Қазақстан Республикасының тұңғыш Конституциясы жалпыәлемдік
әлеуметтік құндылықтарға қол жеткізуге талпынысты жария еткенімен, іс
жүзінде әлеуметтік-экономикалық және саяси-конституциялық қатынастардың
бұрынғы жүйесін сақтап қалды.Көкейтесті мәселелерді шешпеді, қоғам мен
мемлекет құрылымына қатысты бірқатар принципті мәселелер бойынша
ымырашылдыққа жол берілді. [15.90]
Осындай себептерге байланысты елімізде жаңа Конституция қабылдау
қажет болды.
Осы кезеңде біздің Республикамыздың Президенті Н.Ә.Назарбаев ұсыныс
жасап, 1995 жылғы Отанымызда өткен республикалық референдумда Қазақстан
халқы жаңа конституцияны қабылдады. Ол біздің қоғамымызды
демократияландырудың және нарықтық экономиканың қалыптасуының салалы түрде
барынша жетілдірген өркениетті кезеңінің басталуына негіз болды.
Жаңа Конституция біздің Республиканың өзін демократиялық, зайырлы,
құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтыратынын жариялады. Бұл
өте маңызды еді. Өйткені мұнда өркениетті қоғам мен демократиялық мемлекет
жөніндегі осы заманғы ең озық ұғымға сай келетін біздің мемлекетіміздің
саяси кескіні нақты түрде айқындалды.
Ата Заңымыздың 1-ші бабында Қазақстан демократиялық және құқықтық
мемлекет, оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен
бостандықтары деп жарияланды. Егер Қазақстанның 1993 жылғы Конституциясына
жүгінер болсақ, онда адам деген ұғымның мүлде жоқтығын көруге болады.
1.3 1926 жылғы Қазақ АССР-нің конституциялық заңнамасының
тарихи-құқықтық сипаттамасы
Қазан революциясы қазақтардың саяси өмірін қатты өзгертті. 1920
жылдың 26 тамызындағы Орталық атқару комситеті мен Халық комиссарлар
кеңесінің Декретінің негізінде РСФСР құрамында Қырғыз АССР – і құрылды
(1925 жылдың 19 сәуірінен бастап Қазақ АССР деп аталды).
М. Баймахановтың айтуы бойынша бұл декрет конституциялық акт болып
табылады, себебі, ол Қазақстанда ұлттық кеңестің мемлекеттіліктің құрылуын
жариялады. [16.7] Қырғыз Советтік Социалистік Революциясының басқару
органы ретінде депутаттардың жергілікті кеңесі, Орталық комитеті және
Қырғыз автономиялық Советтік Социалистік Республикасының Халық Комиссарлар
Кеңесі тағайындалады. Халық комиссарлары РСФСР Халық Комиссарларымен
тағайындалады. Халық Комиссарлары РСФСР Халық Комиссарларымен келісіп
тағайындалған. Қырғыз Республикасының құрамына кіретін аймақтарға қатысты,
Қырғыз республикасының құрамына кіру жергілікті халықтың еркімен
жүргізілген.
Аймақтық құрылтай съезді Қазақ Автономиялық Кеңестік республикасын
құруды шешті. Бұл құрылтай съезді (1920 жылдың қазан айы) Қазақ АССР-нде
Кеңес Үкіметін құру туралы ережені бекітті, бұл ережеде жергілікті және
орталық басқару республикада РСФСР-мен ортақ нысандарда құрылып, кеңестік
үкіметке тән билікті ұйымдастыруға негізделген заң шығарушы, атқарушы және
бақылаушы органдардың бірігуімен сипатталады. Қырғыз Орталық Атқарушы
Комитеті ҚАССР-дің Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу
жатқызылады. Қазақ тарихында алғаш рет қазақтарға республика аумағында,
1918 жылы РСФСР Конституциясында белгіленген шекте, мемлекеттік билік және
басқару органдарын құру, өзінің ұлттық ерекшеліктерін ескеретін негізгі
заңын қабылдау құқықтары берілді.
ҚАССР-нің Кеңестер Съезді республиканың билік органдарына
конституцияның жобасын жасау тапсырмасы берілді.
Осы тапсырманы орындау мақсатында 1920 жылы 11 қарашада Қазақ
орталық атқару комитеті Президиумы конституция жобасын әзірлеуге ерекше
комиссия Президиумы конституция жобасын әзірлеуге ерекше комиссия сайлау
туралы шешім қабылдады, оларға жұмысты әзірлеуге ерекше комиссия сайлау
туралы шешім қабылдады, оларға жұмысты 1920 жылдың 1 желтоқсанына дейін
аяқтауды тапсырды. ҚАССР-нің Конституциясын әзірлеу мәселесі жоғары
партиялық деңгейде қаралады. Мысалы, 1922 жылдың 1 қазанында ҚАССР-нің
конституциясының жобасы Қырғыз облыстық комитетінің президиумының
мәжілісінде қаралады. Талқылау барысында конституция жобасына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz