Көркем шығарманың дәстүрлі және жаңа формаларына өзара байланысы

Жоспар

I.Кіріспе.

II.Негізгі бөлім.
1.Кеңес одағының алғашқы жылдарындағы қазақ халқының көркем шығармашылығы.
2.Көркем шығарманың дәстүрлі және жаңа формаларына өзара байланысы.
3.Музыка өнерінің ұлттық дәстүрде өркендеуі.
4.Кеңес одағындағы Қазақстанның музыка мәдениеті.

III.Қорытынды.

Кіріспе
Қазақ халқының көркемдік қызметі әрқашанда оның отбасылық-тұрмыстық, еңбек, діни-ғұрыптық, қоғамдық өмірінің ажырамас бөлшегі болды. Онда ежелден мал шаруашылығымен айналысқан қазақтардың көшпелі және жартылай көшпелі өмір салты, сондай-ақ ислам дінінің мұраттары мен түсінік ұғымдары, халықгық педагогиканың ғибратты нақыл-өсиеттері көрініс тапты.
Социалистік төңкеріс қарсаңында Қазақстан патшалық Ресейдің ерекше артта қалған аймактарының бірі болды. Тарихтың өтпелі кезендерінде қазақ халқына көптеген қиындықтарды басынан өткеруге тура келді. Шыңғысханның, Жоңғар, Қоқан, Хиуа хандары мен Бұқар әмірлерінің жыртқыш та қайырымсыз ордалары қазақ даласымен құйындай өтті. Халықгы қатал езгіде ұстап және құлдыққа сатқан олар бірнеше ұрпактың маңдай терімен құрылған құндылықтарды аяусызтонап, жойды.
Еңбекші халыққа жергілікгі феодал-хандардың, сұлтандардың, билер мен байлардың тепіріші де бақытсыздықпен қайғы-қасірет әкелді. Қарапайым көшпелілер қатал қанауда болып, мұқтаждықта өмір сүрді. Феодалдық соғыстар, өзара қырқыс, ру аралық тартыс, табиғат апаттары - мұның бәрі халықты аштық, мұқтаждық және өлімші күйге жеткізді.
XVIII ғасырдың 30-жылдары басталып, XIX ғасырдың екінші жартысында толық аяқталған Қазақстанның Ресейге қосылуы қазақ халқын Шығыстың феодалдық мемлекеттерінің қанауынан және де олардың артында тұрған империалистік отарлау езгісінен сақтап қалды. Сонымен қатар патша үкіметі халыққа қанау мен билеп-төстеудің жаңа түрлерін әкелді. Феодаддық-капиталисттік езгі ұлттыққанаумен толықгы. Патша әкімшілігінің өкілдері жергілікті феодалдық билікпен одақтаса отырып,зорлық-зомбылық жасау аркылы еңбекші халықты аяусыз тонады. Олар халықты қараңғылықта ұстап, мәдениет пен ілгерілеуге деген кез келген ұмтылысын аяусыз жанышты.
Қазақ халқының тарих көшіндегі өмір жағдайы қаншалықты ауыр болғанымен, соған қарамастан ол мейлінше мол құнды көркемдік мұра жасады.
Қазақ халық шығармашылығы халықтың көркемдік ойлауының айнасы болып табылады. Бірінші кезекте ол қоршаган ортаны, тұрмысты танумен өзара байланысты десек, халық арасында кеңінен ою-өрнек жэне қолданбалы өнер, ән-күй, би, сахналық өнердің жекелеген элементтері таралды.
Қазақстанның ою-өрнек жэне қолданбалы өнері ежелгі көне дәуірлерде-ақ дами бастады. Қазақстан жерін бір кездері мекендеген көне тайпалар кола құралдар мен қыш заттарынан жасалған құнды бұйымдар қаддырды. Сақтар, ғұндар, үйсіндер темірден жасалып қүйылған жэне қашалған тұлпарлар, түйелер, арыстандардың және өзге де ғажайып мүсіндер жасады. Алтыннан, күмістен, қоладан жасалған бұл әсем бұйымдар ат әбзелдерін, киім-кешектерді, ән-күй аспаптарын, қару-жарақтарды әшекейлеуге қолданылды. Қазақтардың дәстүрлі дамыған өнерлерінің бірі - зергерлік іс болды. ХҮ-ХУІП ғасырларда киіз үйді ою-өрнектеу, үй тұрмысына қажетті бұйымдарды әшекейлеу даму алды. Әсіресе киіз үйдің кигізден жасалған бөлшектері, ағаш және сүйекті ою-өрнектеу, тоқу өнерінің заттары айрықша назар аудартады.
Қазақ ежелден-ақ төлтума би мәдениетін иеленген халық. Сондай-ақ би халық өмірінің, оның діни ұғымының, эстетикалық мұратының, қоршаған табиғатының көрінісі іспеттес еді. Бақсышамандардың да билері болды. Олар ауру-сырқаулардан «үрейлі жынды қуу» үшін қызмет етті. Сонымен катар адамның табиғаттың сиқырлы күшіне және басқа да тылсым құдіретке табынуын білдіретін ырымдық-діни билер болды.
Театр өнері негізінен халықтық көшпелі театр топтарының күшімен дамьщы. 1223 жылғы Монғол шапқыншылығы кезінде жойылған Отырар қаласының Шымкенттен алыс емес орынында жүргізілген қазба жұмыстары кезінде театрлық перде табылды. Бұл XIII ғасыр басында Қазақстанның ең көне қалаларының бірінде стационарлы театр болғанын жэне Қазақстанның театр өнері ежелден келе жатқанын дәледдей түседі.Қазақтарда әншілік-поэтикалық шығармашылық кеңінен дәстүрлі түрде айрықша таралды. Ежелгі уақыттан бері қазақ халқының рухани өмірінде, қоғамдық және отбасылық тұрмысында, еңбек қызметінде ерекше орын алып келген төлтума ән - күй мэдениеті орнықты. Көшпелі қазақтың тұтастай өмірін қамтыған барлық құбылыстар өнердің ән жэне күй түрінде шынайы көркемдік көрінісінін тапты.
Кейбір халықгар сияқгы қазақгарға да тек жеке орындаушылық формалар белгілі болды. Хормен ән айту, ансамбльдік аспапты музыка олардың тұрмыс салтында орын алған жоқ (кейбір жағдайда болмаса). Әнші-орындаушы, ән-күй аспабында өзін сүйемелдеуші немесе аспапта орындаушы халықтық ән-күйді бірден-бір негізгі жеткізушілер болды. Қазақтардың мейлінше бай төлтума ұлттық ән-күй тілі іспеттес эуезі мен әуені ғасырлар бойы біртіндеп екшеліп пайда болды.
Төңкеріске дейінгі дәуірдегі халық ән-күйлерінде әлеуметтік сарын өзінің терең көрінісі мен сәулесін тапты. Ән мен күйде күштілердің әлсізге жасаған зорлық-зомбылығы эшкереленіп, байлар қанауындағы бақгашылар мен жалшылардың теңсіздіктегі шермұңы, теңін таппай қалың малға күштеп берілген қыз зары жырланды.
Сан ғасырлар бойы дамыған қазақтың музыкалық-поэтикалық фольклоры жазбаша емес халық шығармашылығының негізгі формасы болды. Мұның өзін еліміздегі көркем өнерпаздар шығармашылығының бастапқы сатысы болды деуге болады. Оның көркемдік-эстетикалық сипатына тән төлтумалық қасиеті соңғы он жыдда бірнеше еңбектердің зерттеу нысаны болды.
Мәселен, қазақ тіліндегі екі томдық академиялық басылымды, қазақ халық ауыз эдебиеті шығармашылығы тарихының орыс тілінде жарық көрген бір томдығьш атауға болады. Қазақтың дәстүрлі эпосы, лиро-эпосы, халық әндері, ертегілер, айтыс, сонымен қатар қазіргі қазақ фольклорынан арнаулы еңбектер жазылды.Бұл еңбектерде қазақ халқының дәстүрлі фольклорьшың түрлік-жанрлық көп қырлы табиғатының құрылымы, стильдік жэне мазмұндық сипаттары қарастырылған. Аталған еңбек авторлары қазақтар арасында әрқашан да ауызша әншілік-поэтикалық шығармашылық ерекше таралған деген ортақ пікірде.
Қазақ мақал-мәтелдерінде халық әндері қымбатты қазынаға баланады. Мәселен, "Хас шебердің қолы алтын, хас эншінің сөзі алтын". Ал халық даналығы "Қыз - ауыл гүлі, ән - көңілдің ажары" дейді. Халық эншілері тамаша әрі бас орындаушылық шеберліктерге ие болды. Оның дамуына ғасырлар бойы өрістеген көшпелі өмір салты жағдайынан туындаған сайын дала төсінде шүйіркелесе отырып, сыр ақтара сөйлесуде ерекше маңызды болған дауыс күшінің әсері айрықша ықпал етті.
Енді қазақ әншілік-поэтикалық фольклорының негізгі дәстүрлі жанрларының ерекшеліктерін қарастырайық. Оларға жыр (лирика) (ғұрыптық емес және ғұрыптық-тұрмыстық), еңбек, шаруашылық өлеңдер, өсиеттік өлендер, қиял-өлеңдер, сатиралық және юморлық өлеңдер, дастандар, термелер жатады.
Лирикалық әндер көңіл-күй пернесін дөп басар сырлы және интимді болып келеді. Оларда халықтың дүниетанымы өзінің шынайы көрінісін тапқан.
Лирикалық шығармалардың қаьарманы орындаушы немесе автордың өзі болып келеді. Ақындар мен белгісіз авторлар өз атынан өмір сүрген дәуірді, оның сол тұстағы мұратын (идеологиясын), саясатын бағалап, сол арқылы қоғам мен әлемге деген өз қатынасын білдіреді. Сонымен, бұл жанрдағы шығармаларда замана рухы шынайы суреттеледі.
Ғұрыптық емес лирикалық өлеңдер (әндер) арасында арнау, мадақтау, тарихи өлең, қара өлең, хат-өлең, ән-өлең, желдірме сияқты жанрларды атауға болады.Арнау әдетте жекелеген адамға немесе тұтас қауымға арна-лады. Суырып салма ақындар аталған өленді айтулы оқиғаға немесе ерекше жағдайларға байланысты шығарып, оны жиналған қауымға немесе қатысушыларға қатысты бағыттап арналған түрде орындайды. Ақындар нақты немесе өзге де болған оқиғалардың мән-маңызын әншілік-поэтикалық формада жырлап, оған деген өз көзқарасын білдіреді. Және де жиналған қауымға болған оқиғаға байланысты нақгы көзқарасын білдіруді ұсынады. Сонымен, арнау өлевдер өзінің жарқын көсем сөздігімен ерекшеленеді.
Бұдан басқа айтулы тұлғаларға арналған арнау өлең де бар. Поэтикалық суырып салмалықпен құрастырылатын шығарманың бұл түрі тарихи өлеңдерге жақын сюжетгігімен дараланады.
Мадақтау жанры жағынан еуропалық поэзиядағы одаларға жақын.
«Мадақтау» термині «панегирик» атты поэтикалықұғымға өте жақын. Ежелгі гректер мерекелік салтанаттарда жалпы әлеуметке белгілі қаьармандарға арнап мадақ өлевдерін шығарғаны мэлім. Классикалық Шығыс поэзиясында «панегирик» жанры Рудаки, Фирдоуси, Низами, Саади шығармаларына тән. Ал қазақ халық ақын-жыршыларының мадақ өлеңцерінің көркемдік сипаты жэне поэтикалық куатынатән өзіндік қасиеттері бар.
Басқа да халықтардың фольклорындағьщай, тарихи өлеңдер қазақ халық поэзиясындағы кеңінен тараған өлең жанры болып табылады.
Кеңінен тараған дәстүрлі қазақ тарихи өлеңі "Қаратаудың басынан көш келеді" деп аталады. Онда Жоңғар шапқыншылығынан кейінгі қазақ халқының қайғылы тағдыры жырланады. Тарихи өлеқдерде сонымен қатар Қоқан және Хиуа бектеріне қарсы жүргізілген ауыр шайқастар, 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс жырланады.

Әдебиеттер.

1. Қазақ әдебиетінің тарихы.Т.1-Алматы,1998.
2. А.Қ.Жұбанов. Ән-күй сапары.-Алматы,1976.
3. Ғабдуллин.М. Қазақ халқының батырлық жыры.-Алматы,1972.
4. Турекулов.Н. Современный казахский фолклор.-Алма-Ата,1982.
5. Жұбанов.А. Замана бұлбұлдары.-Алматы,1997.