Тіл және коммуникация
Кіріспе
1. ТІЛ ЖӘНЕ КОММУНИКАЦИЯ
1.1 Тіл мен коммуникацияның байланысы мен ерекшеліктері
1.2 Тіл біліміндегі коммуникациялық зерттеулер
1.3 Аңшылық пен саятшылық өнерінің қазақ коммуникацияіндегі орны
2 МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛ ЖӘНЕ КОММУНИКАЦИЯ
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
1. ТІЛ ЖӘНЕ КОММУНИКАЦИЯ
1.1 Тіл мен коммуникацияның байланысы мен ерекшеліктері
1.2 Тіл біліміндегі коммуникациялық зерттеулер
1.3 Аңшылық пен саятшылық өнерінің қазақ коммуникацияіндегі орны
2 МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛ ЖӘНЕ КОММУНИКАЦИЯ
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақ тіліндегі аңшылық пен саятшылыққа қатысты атаулар халқымыздың дүниетанымдық ерекшеліктерін танып білуге мүмкіндік береді. Аңшылық пен саятшылыққа қатысты атаулар ұлттық рухани мұраны өз бойына сақтап келеді. Осы атаулардың тілдік қабаттарын зерттеудің маңыздылығы өте зор.
Әлемдік тіл білімі соңғы жылдарды ерекше қарқынмен дамып, жаңаша бағыт алып, тың өзгерістер мен жаңа ғылыми көзқарастар легін алып келді. Ұлт тіліндегі әрбір тілдік элементтердің табиғатын ұлт болмыс-бітімімен, этнос тіршілігімен сабақтастыра қарастыру бүгінгі таңдағы ғалымдардың алға қойған мақсаттары болып отыр.
Қазақ тіліндегі халықтың рухани-материалдық дүниесіне қатысты барлық фактарларды тілдік нысан ретінде зерттеудің өзектілігі артып келеді. Ұсынылып отырған зерттеу жұмысында аңшылық пен саятшылыққа қатысты атауларының тілдік таңба ретінде қалыптасу үрдісін зерттеуге, сипаттауға арналған.
Жұмыста қазақ тіліндегі аңшылық пен саятшылыққа қатысты атаулары зерттелінді. Оның ішінде аңшылық пен саятшылықта қолданылатын құрал-жабдық атаулары, қыран бүркіттің жасына байланысты атаулардың семантикалық ерекшеліктері талданды. Зерттеуде қазақ тілінің түсіндірме сөздігі, этимологиялық сөздік, фразеологиялық сөздіктердегі атауларға талдау жасалынып, олардың тіліміздегі алатын орнына мән берілді.
АС қатысты атаулар да өзге тілдік бірліктер сияқты талай ғасырды артқа салып, қазақ тілімен бірге жасап келеді. Олар қазақ тілінің сөздік қорынан ерекше орын алады. Қазақ тілінің сөздік қорына еніп, сөйлеу тілімізде, әсіресе, саятшылар мен аңшылар тілінде қолданысқа ие. АС қатысты атауларды зерттеу - қазақ тіл білімінің негізгі мәселесінің бірі болып табылады. Оларды жинастыру, зерттеу - бүгінгі күннің талабы.
АС қатысты атаулар әлемі де кең, олар адамның материалдық-рухани өмірімен тығыз байланысты болғандықтан маңызды рөл атқарады.
Әлемдік тіл білімі соңғы жылдарды ерекше қарқынмен дамып, жаңаша бағыт алып, тың өзгерістер мен жаңа ғылыми көзқарастар легін алып келді. Ұлт тіліндегі әрбір тілдік элементтердің табиғатын ұлт болмыс-бітімімен, этнос тіршілігімен сабақтастыра қарастыру бүгінгі таңдағы ғалымдардың алға қойған мақсаттары болып отыр.
Қазақ тіліндегі халықтың рухани-материалдық дүниесіне қатысты барлық фактарларды тілдік нысан ретінде зерттеудің өзектілігі артып келеді. Ұсынылып отырған зерттеу жұмысында аңшылық пен саятшылыққа қатысты атауларының тілдік таңба ретінде қалыптасу үрдісін зерттеуге, сипаттауға арналған.
Жұмыста қазақ тіліндегі аңшылық пен саятшылыққа қатысты атаулары зерттелінді. Оның ішінде аңшылық пен саятшылықта қолданылатын құрал-жабдық атаулары, қыран бүркіттің жасына байланысты атаулардың семантикалық ерекшеліктері талданды. Зерттеуде қазақ тілінің түсіндірме сөздігі, этимологиялық сөздік, фразеологиялық сөздіктердегі атауларға талдау жасалынып, олардың тіліміздегі алатын орнына мән берілді.
АС қатысты атаулар да өзге тілдік бірліктер сияқты талай ғасырды артқа салып, қазақ тілімен бірге жасап келеді. Олар қазақ тілінің сөздік қорынан ерекше орын алады. Қазақ тілінің сөздік қорына еніп, сөйлеу тілімізде, әсіресе, саятшылар мен аңшылар тілінде қолданысқа ие. АС қатысты атауларды зерттеу - қазақ тіл білімінің негізгі мәселесінің бірі болып табылады. Оларды жинастыру, зерттеу - бүгінгі күннің талабы.
АС қатысты атаулар әлемі де кең, олар адамның материалдық-рухани өмірімен тығыз байланысты болғандықтан маңызды рөл атқарады.
1 Брутян Г.А. Языковая картина мира и ее роль в познании // Методологические проблемы анализа языка. Ереван, 1976, с. 11.
2 Вежбицкая А. Язык. Коммуникация. Познание. Москва, 1996, 365с.
3 Аханов К. Тіл білімінің негіздері. А., 1993, 496 б.
4 Чернейко. Проблемы языка как предмет языка. Москва, 1959, 451 с.
5 Гак В.Г. К типологии лингвистических номинации // Языковая номинация. Общие вопросы. М., 1977 52 с.
6 Сулейменова Э.Д. Казахский и русский языки: основы контрастивной лингвистики. Издание второе. - Алматы, 1996. -207с.
7 В.фон Гумбольдт. Язык и философия культуры. Москва, 1985, 323с.
8 Серебренников Б.А. Язык и мышление. Москва, Наука, 1988, 254 с.
9 Кубрякова Е.С. Номинативный аспект речевой деятельности. М., 1986,156 с.
10 Поставалова В.И. Язык как деятельность: Опыт интерпретации концепции В.Гумбольдта. Москва, Наука, 1982, 145 с.
11 Леонтьев А.А. Язык, речь, речевая деятельность. Москва, 1969,136 с.
12 Колшанский Г.В. Объективная КМ в познании и языке. Москва, 1990, 258 с.
13 Маслова В.А. Введение в лингвокультурологию. М.‚ 1997, 289 с.
14 Н.Ю.Шведова. О семиотическом механизме культуры и языка. Таллин, 1993, 89 с.
15 Н.Г.Комлев. Онтогенез языка и коммуникация страны.Москва, 1986, 126с.
16 Гумбольдт В. Избранные труды по языкознанию. Пер. с нем. Москва, 2000, 400 с.
17 Е.Кассирер. Коммуникация как объект системного исследования. Ленинград, 1956, 255с.
18 Балли Ш. Общая лингвистика и вопросы французского языка. - Москва, 1955. -416с.
19 Вайсгербер Л. Родной язык и формирование духа. Москва, 1993, 135с.
20 Сепир Э. Избранные труды по языкознанию и культурологии. Москва, 1993, 656 с.
21 Радченко О.А. Язык как миросозидание. Лингвофилософская концепция неогумбольдтианства. Т.1, Москва, 1997, 254с.
22 Уорф Б. Л. Отношение норм поведения и мышления к языку. Новое в лингвистике. Вып. І.М., 1980,60с.
23 Уорф Б.Л. Наука и языкознание //Новое в лингвистике. Вып.1.-М.,1960, С.45-48.
24 Даниленко В.П. Языковая картина мира в гипотезе Сепира-Уорфа 1999, 120с.
25 Маслова В.А. Связь мифа и языка // Фразеология в контексте культуры. М., 1999,164с.
26 Шведова. Язык, коммуникация, общество: проблемы развития. Ленинград: Издательство ЛГУ, 1986, 266с.
27 Б.Жұмағұлова. Концепт «дом» в лингвокультурологических исследованиях // Материалы международной научно-теоретической конференции. АГУ им.Абая. Алматы, 1999, С.56-71.
28 Қасым Б.Қ. Қазақ тіліндегі күрделі атауларының теориялық негіздері: филол.ғыл.докт. дисс. ... авторефераты. – Алматы, 2002.
29 Гачев О.Б. Опыт выявления мотивированности. М., 1975, 122.
30 Колшанский Г.В. Соотношение субьективных и объективных факторов в языке. Москва, 1975, С.235.
31 Маслова Ю.С. Заметки по теории лингвокультурологии. Сборник Filologika. Москва, 1998, 425с.
32 Гумбольдт В. О различии строении человеческих языков и его влияние на духовное развитие человечества// Избранные труды по языкознанию. Москва, 1985, 400 с.
33 Флоренский Л.А. Столп и утверждение истины. Москва, 1990, 200с.
34 Караулов Ю.Н. Русский язык и языковая личность. Москва, Наука, 1987, 195с.
35 Верещагин Е.М. Язык и коммуникация. Москва, 1976, 248 с.
36 Гак В.Г. Теоретическая грамматика французского языка. Морфология. Москва, 2000. 1311с.
37 А.Алдашева. Аударматану: лингвистикалық және коммуникациялық мәселелер. Алматы, 1998, 215 б.
38 Жалмаханов Ш.Ш. Тіл білімі тарихы. Оқулық. Қарағанды: Кар Му баспасы, 1999,203 б.
39 Телия В.Н. Русская фразеология. Семантический‚ прагматический и лингвокультурологический аспекты. М.‚ 1996, 289 с.
40 Виноградов В.В. Русский язык: Грамма-тическое учение о слове. М., 1972,614 с.
41 Потебня А.А. Из записок по русской грамматике. Т. 1-2. М., 1958,536 с.
42 Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. А.,1998,304 б.
43 Жанпейісов Е.Н. Этнокультурная лексика казахского языка (на материале произведении М.Ауезова). А.‚ 1989,228 с.
2 Вежбицкая А. Язык. Коммуникация. Познание. Москва, 1996, 365с.
3 Аханов К. Тіл білімінің негіздері. А., 1993, 496 б.
4 Чернейко. Проблемы языка как предмет языка. Москва, 1959, 451 с.
5 Гак В.Г. К типологии лингвистических номинации // Языковая номинация. Общие вопросы. М., 1977 52 с.
6 Сулейменова Э.Д. Казахский и русский языки: основы контрастивной лингвистики. Издание второе. - Алматы, 1996. -207с.
7 В.фон Гумбольдт. Язык и философия культуры. Москва, 1985, 323с.
8 Серебренников Б.А. Язык и мышление. Москва, Наука, 1988, 254 с.
9 Кубрякова Е.С. Номинативный аспект речевой деятельности. М., 1986,156 с.
10 Поставалова В.И. Язык как деятельность: Опыт интерпретации концепции В.Гумбольдта. Москва, Наука, 1982, 145 с.
11 Леонтьев А.А. Язык, речь, речевая деятельность. Москва, 1969,136 с.
12 Колшанский Г.В. Объективная КМ в познании и языке. Москва, 1990, 258 с.
13 Маслова В.А. Введение в лингвокультурологию. М.‚ 1997, 289 с.
14 Н.Ю.Шведова. О семиотическом механизме культуры и языка. Таллин, 1993, 89 с.
15 Н.Г.Комлев. Онтогенез языка и коммуникация страны.Москва, 1986, 126с.
16 Гумбольдт В. Избранные труды по языкознанию. Пер. с нем. Москва, 2000, 400 с.
17 Е.Кассирер. Коммуникация как объект системного исследования. Ленинград, 1956, 255с.
18 Балли Ш. Общая лингвистика и вопросы французского языка. - Москва, 1955. -416с.
19 Вайсгербер Л. Родной язык и формирование духа. Москва, 1993, 135с.
20 Сепир Э. Избранные труды по языкознанию и культурологии. Москва, 1993, 656 с.
21 Радченко О.А. Язык как миросозидание. Лингвофилософская концепция неогумбольдтианства. Т.1, Москва, 1997, 254с.
22 Уорф Б. Л. Отношение норм поведения и мышления к языку. Новое в лингвистике. Вып. І.М., 1980,60с.
23 Уорф Б.Л. Наука и языкознание //Новое в лингвистике. Вып.1.-М.,1960, С.45-48.
24 Даниленко В.П. Языковая картина мира в гипотезе Сепира-Уорфа 1999, 120с.
25 Маслова В.А. Связь мифа и языка // Фразеология в контексте культуры. М., 1999,164с.
26 Шведова. Язык, коммуникация, общество: проблемы развития. Ленинград: Издательство ЛГУ, 1986, 266с.
27 Б.Жұмағұлова. Концепт «дом» в лингвокультурологических исследованиях // Материалы международной научно-теоретической конференции. АГУ им.Абая. Алматы, 1999, С.56-71.
28 Қасым Б.Қ. Қазақ тіліндегі күрделі атауларының теориялық негіздері: филол.ғыл.докт. дисс. ... авторефераты. – Алматы, 2002.
29 Гачев О.Б. Опыт выявления мотивированности. М., 1975, 122.
30 Колшанский Г.В. Соотношение субьективных и объективных факторов в языке. Москва, 1975, С.235.
31 Маслова Ю.С. Заметки по теории лингвокультурологии. Сборник Filologika. Москва, 1998, 425с.
32 Гумбольдт В. О различии строении человеческих языков и его влияние на духовное развитие человечества// Избранные труды по языкознанию. Москва, 1985, 400 с.
33 Флоренский Л.А. Столп и утверждение истины. Москва, 1990, 200с.
34 Караулов Ю.Н. Русский язык и языковая личность. Москва, Наука, 1987, 195с.
35 Верещагин Е.М. Язык и коммуникация. Москва, 1976, 248 с.
36 Гак В.Г. Теоретическая грамматика французского языка. Морфология. Москва, 2000. 1311с.
37 А.Алдашева. Аударматану: лингвистикалық және коммуникациялық мәселелер. Алматы, 1998, 215 б.
38 Жалмаханов Ш.Ш. Тіл білімі тарихы. Оқулық. Қарағанды: Кар Му баспасы, 1999,203 б.
39 Телия В.Н. Русская фразеология. Семантический‚ прагматический и лингвокультурологический аспекты. М.‚ 1996, 289 с.
40 Виноградов В.В. Русский язык: Грамма-тическое учение о слове. М., 1972,614 с.
41 Потебня А.А. Из записок по русской грамматике. Т. 1-2. М., 1958,536 с.
42 Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. А.,1998,304 б.
43 Жанпейісов Е.Н. Этнокультурная лексика казахского языка (на материале произведении М.Ауезова). А.‚ 1989,228 с.
Жоспар
Кіріспе
1. ТІЛ ЖӘНЕ КОММУНИКАЦИЯ
1.1 Тіл мен коммуникацияның байланысы мен ерекшеліктері
1.2 Тіл біліміндегі коммуникациялық зерттеулер
1.3 Аңшылық пен саятшылық өнерінің қазақ коммуникацияіндегі орны
2 Мемлекеттік тіл және коммуникация
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақ тіліндегі аңшылық пен саятшылыққа
қатысты атаулар халқымыздың дүниетанымдық ерекшеліктерін танып білуге
мүмкіндік береді. Аңшылық пен саятшылыққа қатысты атаулар ұлттық рухани
мұраны өз бойына сақтап келеді. Осы атаулардың тілдік қабаттарын зерттеудің
маңыздылығы өте зор.
Әлемдік тіл білімі соңғы жылдарды ерекше қарқынмен дамып, жаңаша бағыт
алып, тың өзгерістер мен жаңа ғылыми көзқарастар легін алып келді. Ұлт
тіліндегі әрбір тілдік элементтердің табиғатын ұлт болмыс-бітімімен, этнос
тіршілігімен сабақтастыра қарастыру бүгінгі таңдағы ғалымдардың алға қойған
мақсаттары болып отыр.
Қазақ тіліндегі халықтың рухани-материалдық дүниесіне қатысты барлық
фактарларды тілдік нысан ретінде зерттеудің өзектілігі артып келеді.
Ұсынылып отырған зерттеу жұмысында аңшылық пен саятшылыққа қатысты
атауларының тілдік таңба ретінде қалыптасу үрдісін зерттеуге, сипаттауға
арналған.
Жұмыста қазақ тіліндегі аңшылық пен саятшылыққа қатысты атаулары
зерттелінді. Оның ішінде аңшылық пен саятшылықта қолданылатын құрал-жабдық
атаулары, қыран бүркіттің жасына байланысты атаулардың семантикалық
ерекшеліктері талданды. Зерттеуде қазақ тілінің түсіндірме сөздігі,
этимологиялық сөздік, фразеологиялық сөздіктердегі атауларға талдау
жасалынып, олардың тіліміздегі алатын орнына мән берілді.
АС қатысты атаулар да өзге тілдік бірліктер сияқты талай ғасырды артқа
салып, қазақ тілімен бірге жасап келеді. Олар қазақ тілінің сөздік қорынан
ерекше орын алады. Қазақ тілінің сөздік қорына еніп, сөйлеу тілімізде,
әсіресе, саятшылар мен аңшылар тілінде қолданысқа ие. АС қатысты атауларды
зерттеу - қазақ тіл білімінің негізгі мәселесінің бірі болып табылады.
Оларды жинастыру, зерттеу - бүгінгі күннің талабы.
АС қатысты атаулар әлемі де кең, олар адамның материалдық-рухани
өмірімен тығыз байланысты болғандықтан маңызды рөл атқарады.
1. ТІЛ ЖӘНЕ КОММУНИКАЦИЯ
1.1 Тіл мен коммуникацияның байланысы мен ерекшеліктері
Әлем өрісінің, заман құбылысының әлі жете танылмаған аясы кең. Ғылым
мен өнер көзге көрініп тұрған дүние болмысын да, жердің шалғай ғалам
кеңістігін де нақты деректермен беріле зерттеп, мүмкіндігінше оларды
адамзаттың өмір шындығына біртабан жақын, шынайы бейнелеуге ізгі
талпыныстар жасауда.
Халықтың санасындағы дүниені бағалау, қабылдау, жалпы тіршілік-әлемге
деген көзқарасы - ғасырлар бойы қалыптасқан философиялық ойлау мәнері,
қоршаған әлемді қабылдау үрдістерінің нәтижесі және ұлттық құндылықтар
әлемінің көрсеткіші деуге болады. Нақты бір этникалық топтың тұлғалық
терең мәні бар құндылықтар құрылымына сәйкес күнделікті мінез-құлық пен
жүріс-тұрысын қалыптастыруы ұлт ментальдылығын көрсетеді. Бұл құндылықтар
тұлғаның бойына әлеуметтік тұрақтану үрдісінде – жанұясымен, туыстарымен,
достарымен, яғни, өзін қоршаған ортадағылар тарапынан қабылданады [1, 11
б]. Сол менталитеттің бір көрінісі ретінде тілдің қарым-қатынас,
экспрессивтік тағы басқа қызметтерінен өзге тарихи жинақталған реалий және
абстракт ұғымдарды белгілейтін ұлттық-мәдени қызметін атауға болады.
Шындықты әр ұжым, әр ұлт өз биігінен таниды. Өз биігі дегеніміз ғасырлар
бойы қалыптасқан ойлау ерекшелігі, дүниетанымы, сана-сезімі. А.Вежбицкаяның
айтуы бойынша, тіл біріншіден, адамға қызмет ету үшін жаралған және
әлемдегі объектілер мен құбылыстардың тілдегі барлық категориялары адамға
бағытталып жасалған. Бұл - кез келген тілдің қасиеті. Екіншіден, кез келген
тілдің ұлттық ерекшелігі бар және тілде тек табиғи немесе мәдени
ерекшеліктер ғана емес, сонымен қатар, ұлттық мінез-құлықтың ерекшеліктері
де айқындалады [2, 21 б.].
Біздің мақсатымыз – осы ерекшеліктердің себебін табуға әрекет жасау,
оларға қандай фактор әсер етті немесе сол тілді жасаушы халықтың өзіне тән
ақиқатты қабылдау қасиеттеріне байланысты болды ма, осы сияқты сұрақтарға
жауап іздеу.
Тілдің қоғам өміріндегі маңызы туралы ғалым Қ.Аханов: Адам санасында
шындық өмірдің бейнеленуі тілсіз іске асуы мүмкін емес. Тіл біздің ойымызды
білдіре отырып, қоршаған шындық өмір жайындағы білімімізді сақтап жеткізуші
болып есептеледі. Тіл объективті дүниедегі заттар мен құбылыстар, олардың
сапа, белгілері және бір-бірімен қарым-қатынасы туралы қандай бір ойды
болса да айтып жеткізуге икемді келеді деп жазады [3, 50 б.].
Адам дүниедегі бір затты тілдегі сөздермен белгілейді, ал тілдік бейнесі
жоқ, тосын дүниені немесе затты қабылдау санаға қиын соғады. Әлемнің адам
санасындағы бейнесі тілдегі бейнелермен, яғни сөздермен өте ұқсас, көп
жағдайда олар бірін-бірі қайталайды.
Әр ұлттың, халықтың санасында әлем бейнесі сыртқы және ішкі факторларға
байланысты әр түрлі болғандықтан, тілдегі ерекшеліктер де сан алуан. Сыртқы
факторларға географиялық орта, әлеуметтік жағдай, шаруашылық түрі, діннің
ықпалы, тарихи жағдай т.с.с. жатса, ішкі факторларға әдет-ғұрып,
дүниетанымды, әдеп-шарттарын, жол-жосықты жатқызамыз.
Тілдегі әлем бейнесі, басқаша айтқанда, сөздердің қоршаған дүниені
белгілеп атауы қандай жағдайларға байланысты жүзеге асады деген сұраққа
көптеген ғалымдар осы уақытқа дейін жауап іздеуде. Бұл тақырыпқа байланысты
зерттеулер тілдің әлемді танудағы қызметін жан-жақты қарастыратын әр түрлі
пікірталас тудыруда.
Л.О.Чернейконың еңбегінде тілдің философиялық табиғатын, шындықты
(реальность) бейнелеу сапасын, абстракт атауларды когнитивтік тұрғыдан
қарастырады: "Сепир – Уорф гипотезасының тұжырымдары көптеген зерттеулерге
жол ашты, нәтижесінде бірқатар этностық мәселелер шешімін тапты, көптеген
деректер дәлелденді, нақтыланды. Бұдан мынадай қорытынды шығады: ұжымдық
сана дыбыстық атауы жоқ дүниені, затты, құбылысты, нәрсені танымайды,
"көрмейді", ал сана арқылы тану лексика-семантикалық деңгейде алатын болсақ
- семантикалық кеңістікке, тілдің құрылымына, сөздердің санына және
олардың меңгерілу түріне байланысты" [4, 10 б.]. Чернейко ақиқат
(действительность) – және шындық (реальность) ұғымдары туралы мынадай
түсінік бар екендігін айтады: ақиқат деп санадан тыс, белгісіз дүниені
айтамыз, ал шындық санамызға тәуелді, таныс дүние. Ақиқат дүние материалды
және идеалды болып екіге бөлінеді. Осы тұста Г.В.Гактың пікірін айта
кеткіміз келеді: "Ақиқаттың кейбір элементтерінің тілде арнайы белгіленбеу
себебі осы тілде сөйлеуші адамдардың санасында соған сәйкес түсініктің
жоғына байланысты" [5, 257 б.]. Материалды дүниенің тілдегі бейнесі
шындыққа жақын болуы мүмкін.
Әлем бейнесі әлемге деген белгілі бір көзқарастың бүтіндігін, жалпылығын
білдіреді. Бұл туралы Э.Д. Сүлейменова: "Әлем бейнесі ұғымында бүтіндік
белгісі бар және ол тілде адамдардың ұзақ қатынасы негізінде мәтін түрінде
жүзеге асуы мүмкін. Жеке сөздердің табиғатында әлемнің тілдік бейнесі
мүмкіндігінің жоқтығы, олардың қарым-қатынас қызметін атқару мүмкіндігі
бомауымен барабар" [6, 14 б.] деп жазады.
Ғылымда ғылыми әдістер көмегімен жасалынатын әлем бейнелерімен қатар,
дағдылы сана-сезім арқылы қалыптасқан ғылымнан тыс әр түрлі әлем бейнелері
бар және олардың қызметі бүгінгі таңда аса өзекті болып табылады. Әрине,
кез келген шынайы әлем бейнесі шындыққа біршама жақын немесе одан алыс
теориялық көшірме, танымға тәуелсіз пайда болған болмыстың объективті
байланыстары мен қарым-қатынастарының көрінісі [7, 4 б.].
Ұлттық коммуникацияның ең маңызды және күрделі құрамдарының бірі – тіл
болып табылады. Шындықтың адам санасында қабылданып, ой елегінен өтіп, сөз
болып қалыптасып, сөз тіркесі немесе сөйлем ретінде айтылу үрдісі
нәтижесінде - әлем бейнесі тілде екінші көрінісін табады. Сондықтан,
әлемнің бейнесі мен тіл екеуі өзара тығыз қарым-қатынаста. Осыдан келіп,
әлемнің тілдегі бейнесі атты ұғым пайда болуы әбден заңды. Тіл білімінде
әлем бейнесін көптеген ғалымдар зерттеу объектісі етіп алады. Осы бағытта
біршама жұмыс жасаған ғалымдар - Б.А.Серебренников[8], Е.С. Кубрякова [9],
В.М.Постовалова [10], А.А.Леонтьев [11], Г.В.Колшанский [12], В.А.Маслова
[13], Н.Ю.Шведова [14], Г.А.Брутян [1]., Н.Г.Комлев [15]., Э.Д.Сүлейменова
[6] т.б. Бұл еңбектерде негізінен тілдің өмір сүруіндегі, дамуындағы,
қызмет етуіндегі адамның рөлі қарастырылған.
Әлемнің тілдік бейнесі деген ұғым қазіргі таңда дүние жүзі бойынша
көптеген ғалымдардың зерттеу объектісі болып келеді. Бұл мәселемен айналысу
көне заманнан басталды деуге дәлелдер бар. Тек зерттеудің әр кезеңінде
ғалымдар әлемнің тілдік бейнесі деген ұғым аясын кеңейтіп, тіл білімі
ғылымына өз үлестерін қосуда.
Әлемнің тілдік бейнесі тақырыбына деген қызығушылық танытқан, осы
мәселені тереңдете зерттеушілердің бірі - неміс лингвисті В.фон Гумбольдт
өз еңбегінде: түрлі тілдер - ұлт үшін ерекше пайымдау мен қабылдау
органдары болып табылады дейді [16, 324 б.]. Бұл пікірді қостаушылардың
қатарына Е.Кассирер[17], Ш.Балли [18], Л.Вайсгербер [19] сияқты ғалымдарды
жатқызуға болады.
В.Гумбольдтың зерттеулерін Америкада әрі қарай жалғастырған
лингвистердің бірі - Эдуард Сепир. Бұл салада Э.Сепир Тіл (1927),
Грамматист және оның тілі (1924), Лингвистиканың ғылым ретіндегі
статусы (1929), Қарапайым тілдердегі концептуалды категориялар (1931)
атты және т.б мақалалар жазды.
Ғалым Лингвистиканың ғылым ретіндегі статусы деген еңбегінде тілдің
социалды шындықтағы жол көрсетуші екендігін айтады [20,26 б.].
Қоғамтануға тіл аса үлкен қызығушылық танытпағанымен, ол біздің қоғамдық
үрдістер мен мәселелер туралы түсініктерімізге бірталай әсерін тигізеді.
Адамдар тек материалды немесе социалды әлемде өмір сүрмейді, олардың бәрі
сол қоғамның қатынас құралы болған тілдің иелігінде болады. Адамдардың
сыртқы дүниеде тілсіз де жол табуға болады және де тілді пайымдау мен
сөйлесу арқылы қарым-қатынас жасаудың өзіндік мәселелерін шешудегі
кездейсоқ құралы деген түсінігі - жай ғана иллюзия. Шын мәнісінде шындық
дүние әлдебір социалды топтың тілдік әдеттерінің негізінде құрылады. Екі
түрлі тіл бір-біріне бір социалды шындықтың көрініс құралы деп санайтындай
ұқсастық жоқ. Әр түрлі қауым өмір сүретін әлемдер – ол әртүрлі таңбалары
бар өзгеше кеңістік деген сөз. Мысалы, бір жай ғана өлеңді түсіну оны
құраушы әр сөздің әдеттегі мағынасын түсіну ғана емес: сөздерде көрсетілген
және олардың мағыналарының реңінде айқындалатын аталған қауымның символдық
көзқарасы, бүкіл өмірінің бейнесі түсінілуі қажет.
... Мы видим, слышим и вообще воспринимаем окружающий мир именно так, а
не иначе, благодаря тому, что наш выбор при его интерпретации
предопределяется языковыми привычками нашего общества - деп жазады Э.Сепир
[20, с. 261]. Өзіміз байқағандай, Э.Сепир көзқарасындағы адамдардың сыртқы
дүниені қабылдауы және тануы тек тіл арқылы жүзеге асады деген пікір
қазіргі кезеңдегі ғылыми тұжырымдармен сәйкес келе бермейді. Дегенмен,
Э.Сепирдің әлемнің тілдік бейнесі ұғымын алғаш зерттеушілер ретінде
лингвистикаға қосқан үлесі орасан. Бұл ұғым ғалымның еңбектерінде былай
суреттеледі:
1) Белгілі бір тілдің шеңберінде алынған тілдік формалар әлемі
таңбаланудың аяқталған жүйесі болып табылады. Бір тілден екінші тілге көшу
психологиялық тұрғыдан бір геометриялық санау жүйесінен екіншісіне көшумен
барабар.
2) Әрбір тіл психологиялық тұрғыдан алғанда қанағаттанарлықтай формалды
түрде аяқталған бағыт-бағдарды иемденеді, бірақ бұл бағдар тілде
сөйлеушілердің саналық ойлау жүйелерінің қатпар қатпарында тым тереңдеп
орналасқан.
3) Тілдер іс-жүзінде психикалық үрдістердің мәдени қоймасы болып
табылады [20, 255 б.].
Л.Вайсгербер Неогумбольдшылардың лингвофилософиялық концепциясы деген
мақаласында әлемнің тілдік бейнесі деген терминді Weltbild der
Sprache деп атап, алғаш рет тіл ғылымына енгізеді [19, 224 б.]. Лео
Вайсгерберді ерекше қызықтырғаны – тілдің идиоэтникалық мазмұны. Этникалық
идеяны Л.Вайсгербер В.Гумбольдтың тілдің ішкі формалары жайында жазған
еңбектерінен тапқан. Әлемнің тілдік бейнесі ұғымын тұжырымдауды
Л.Вайсгербер 30-жылдардың басында бастайды. Өзінің Ана тілі, ойлау және іс-
әрекет арасындағы байланыс деп аталатын тұңғыш мақаласында белгілі бір
тілдің сөздік қоры барлық тілдік таңбалар жиынтығынан және сол тілдік
қоғамның үлесінде болатын ұғымдық пайымдау құралдарынан тұрады; сол тілде
сөйлеушілердің әрқайсысы осы сөздік қорды меңгеру шарқына қарай осы тілдік
қоғамның әрбір мүшесі өз ұлтына тән пайымдау құралын да меңгереді; осы
тұрғыда ана тілдің мүмкіндігі өз түсініктерінде белгілі бір әлемдік бейнені
иемденетінінен және осы бейнені өз қоғамының барлық адамдарына
тарататындығынан тұрады деп жазады [19, 224 б.]. Осылай Л.Вайсгербер
әлемнің тілдік бейнесін тікелей тіл феноменімен байланыстырады, дегенмен
ол бейне бүкіл тіл бойынан емес, тек тілдегі сөздік қордан көрінетінін
айтады. Кейіннен Л.Вайсгербер әлемнің тілдік бейнесі ұғымындағы сыртқы
объективті дүниенің ролін төмендетіп, тіпті назарынан тыс қалдырып, оның
дүниетанымдық, субъективті ұлттық, идиоэтникалық жағын қарастыра бастайды.
Дүние дегенді дүниеге көзқарас деп алып, Л.Вайсгербер 1953 жылы жазған
Мазмұнға бағдарланған грамматика атты кітабында тілдің ішкі пішінінің
әсері адамдық рухтың мүмкіншіліктері мен жағдайларына сәйкес, болмыстың әр
тілдің жеке болмысына айналуына көмектеседі дейді [21, 256 б.].
Л.Вайсгербердің объективті дүниенің тілге қатысы жайлы тұжырымдары
әлемнің тілдік бейнесі мен ғылыми бейнесін салыстыра зерттегенде өзгере
бастады. Ол Эрнэст Кассирердің Символикалық пішіндердің философиясы деген
еңбегінде философиялық таным ең алдымен тіл мен мифтің құрсауларынан арылуы
қажет деп жазғанымен келіспеді. Сайып келгенде Э.Кассирер әрбір теориялық
танымның алғышарты тіл арқылы құрылған дүние және барлық ғылым адамдары
заттарды тіл қалай көрсетсе солай қабылдайды дегенді айтады. Э.Кассирердің
пікірі бойынша тіл айналымындағы ғылыми таным одан босап шығуы керек,
өйткені тілдердің сан алуан дүниетанымды тасымалдаушы болуы ғылымның
универсалдылығына сәйкес келмейді [17,116 б.].
Американ лингвисті Б.Уорф әлемнің ғылыми бейнесі әлемнің тілдік
бейнесінен туындайды дейді. Ол Біз табиғатты және де бүкіл дүниені біздің
ана тілімізбен көрсетілген бағытта бөлшектейміз. Біз құбылыстар әлемінде
қайсібір категорияларды өздігінен білініп тұратыны үшін емес, керісінше,
дүние біздің алдымызда біздің санамызбен реттеліп, ұйымдастырылуы тиісті
түрлі әсерлердің калейдоскоптық толқыны түрінде көрінетінінен байқап
ажыратамыз. Сана арқылы реттеледі дегеніміз - санамызда сақталатын тілдік
жүйе арқылы бір ретке келтіріледі деген сөз [22, 123 б.].
Б.Уорфтың пікірінше әлемнің тілдік бейнесі мен ғылыми бейнесі арасына
теңдік белгісін қойған жөн. Өйткені әлемнің тілдік бейнесі жалпы халықтық,
үйреншікті сананы кескіндейді. Американдық ғалымның тұжырымы бойынша біз
қоршаған ортадан алған барлық әсерлерімізді реттеу мақсатымен осы сананың
елегінен өткізуіміз қажет.
Л.Вайсгербер әлемнің ғылыми бейнесінің универсалды болуы оны кеңістік
және уақыт жағдайларынан тәуелсіз болуында, және де ғылым нәтижелері
адамзаттың рухына сәйкес болған жағдайда ғана ғылымның универсалдылығы
танылады деген пікірді баса айтады. Л.Вайсгербердің ойы бойынша әр адам
өзінің ана тілін меңгеру және қолдану процесінде маневр жасауға мүмкіндігі
бар, және адам бұл тұрғыда өзінің жеке тұлға ретіндегі өзіндік ерекшелігін
сақтай алады дейді. Бірақ бұл жерде Л.Вайсгербердің тұлғаның өзіндік
ерекшелігі деп отырғаны оның әлемдік тілдік көріністің ұлттық ерекшелігімен
шектелген. Сондықтан да Л.Вайсгербердің айтуы бойынша, әр ұлт қоршаған
ортаны, дүниені өз танымы арқылы өз көкжиегінен көреді [19, 56 б.]. Бұл
жердегі Л.Вайсгербердің әр тілде сөйлейтін адамдар әр түрлі дүниеде өмір
сүреді дегені Э.Сепирдің пікірімен сәйкес келеді.
Тілдің күрделі жүйе екені және ол әр түрлі кішігірім жүйелерден тұратыны
мәлім. Сонымен қатар әр жүйенің өзінің тілдік бейнесі бар. Солардың ішінде
танымдық мүмкіндіктері басымырағы – тілдің лексикалық жүйесі.
Морфологиялық, синтаксистік және тағы басқаларына қарағанда әлемнің
лесикалық бейнесінің басымырақ болуы тілде басқа бірліктерге қарағанда
лексикалық бірліктердің есепсіз көп болуымен түсіндіріледі. Әлемнің тілдік
бейнесінің танымдық табиғатын осы лексикалық бірліктерден табу әлдеқайда
оңай болады. Л.Вайсгербер өз еңбектерінде адамның өзінің ана тілінен
танымдық тәуелділігін көрсету үшін біршама лексикалық мысалдар қолданған.
Осы жерде сол мысалдардың ең көрнектісін айта кеткен жөн. Ол аспандағы
түрлі шоқжұлдыздарға қойылатын есімдер турасында. Л.Вайсгербердің пікірі
бойынша және өзімізге де астрономия пәнінен белгілі ешқандай шоқжұлдыздар
жоқ. Адамдардың шоқжұлдыздар деп жүргені - тек жердегі адамдар үшін жұлдыз
шоғыры сияқты болып көрінетін астрономиялық денелер. Шын мәнісінде
адамдарға шоғырланып көрінетін жұлдыздар бір-бірінен мыңдаған шақырым
қашықтықта орналасуы мүмкін. Дегенмен, жұлдыздар әлемі адамдар санасында
өмір сүреді. Осы жерде тілдің таным қалыптастырушы күші қайда деген ғалым,
ол күш біздің ана тіліміздегі жұлдыз шоғырларына берілген атауларда дейді.
Бұл атауларды біз өзіміздің алдымыздағы ұрпақ арқылы қабылдап, тура солар
секілді жұлдыздар әлемінің бейнесін де жасап алуға мәжбүр боламыз. Әр
тілде жұлдыз атауларының саны әр түрлі болуына байланысты осы тілде
сөйлеушілердің де жұлдыздар әлемі әр түрлі болады. Сөйтіп, қарастыра келе
Л.Вайсгербер грек тілінде тек 48 жұлдыз атауларын тапса, қытай тілінде 283
атау бар екенін анықтаған. Сондықтан, дейді ғалым, гректің өз жұлдыздар
әлемі, қытайлықтың өз жұлдыздар әлемі бар деп тануымыз керек.
Осы тақырып саласында жұмыс істеген келесі бір американдық ғалым
Бенжамен Ли Уорф. Л.Вайсгербер сияқты Б.Уорф та тілдің идиоэтникалық жағын
көп қарастырып, біз дүниені бөлшектейміз, ол бөлшектерді ұғымдарға
топтастырамыз, таңбалау үрдісі де тек сол ретте қойылады, өйткені біз
тап осы жүйелілікті талап ететін келісім шарттың мүшелеріміз. Бұл келісім
белгілі бір тілдік ұжымда ғана күшіне ене алады дейді [23, 174 б.]. Б.
Уорф әлемнің тілдік бейнесі мен ғылыми бейнесін салыстыра отырып, ол
бейнелердің екеуі де қоршаған дүние анализдерінің жүйесі дейді. Бірақ екі
бейне арасындағы айырмашылық тілдік бейне - тілді өздері жасап, сол тілде
сөйлеушілердің еңбегінің нәтижесі болса, ғылыми бейне – ғылым адамдарының
еңбегінің нәтижесі деп тұжырымдайды. Біріншісі тұрмыстық түсінікті
бейнелесе, екіншісі ғылыми түсінікті бейнелейді. Өзінің кейінгі
салыстыруларында Б.Уорф әлемнің тілдік бейнелері ғылыми бейнелерден
әлдеқайда бұрын пайда болғанын және осымен байланысты мазмұндық жақтарының
да әлдеқайда бай болып келуін айтады. Оған қосымша тілдік бейнелер
универсалдылыққа ұмтылған ғылыми бейнелерден алуан түрлілігімен және
плюралистік сипатқа ие болуымен ерекшеленеді. Жоғарыда келтірілген тілдік
бейнелердің сипаттаулары Б.Уорфты ғылымның бұлақ көзі объективті шындық
емес, сол объективті шындықтың тілдегі көрінісі болуы қажет деген ойға
келтірді. Б.Уорфтың пікірі бойынша құбылыс, болмыс, зат, ара қатынас және
тағы сол сияқты философиялық категориялардың мәнін түсіндіруде бұл
атаулардың объективті мазмұнына емес, олардың тілдегі таңбалануларына назар
аудару қажет дейді. Өйткені, болмыстың немесе құбылыстардың мағынасын
олардың табиғаттағы түрімен анықтамаймыз, әлдебір тілдің грамматикалық
категорияларымен анықтаймыз дейді.
1.2 Тіл біліміндегі коммуникациялық зерттеулер
Бүгінгі қазақ тіл білімінде коммуникациялықеттану ғылымы пән ретінде
жаңа қадам басып жатқанымен, ұлттық коммуникацияпен болымсыздық
ерекшеліктерді таныту, коммуникациялықеттану пәніне қатысты Ш.Уәлиханов,
Ә.Марғұлан, Қ.Жұбанов, М.Әуезов еңбектерінен бастап ғалым-тілшілер
І.Кеңесбаев, Ә.Қайдар, Р.Сыздық, Е.Жұбанов, Е.Жанпейісов, Т.Жанұзақов,
Н.Уәлиев, Ж.Манкеева, Г.Смағұлова, А.Жылқыбаева, Қ.Рысбергенова, Р.Шойбеков
т.б. ғалымдар еңбектерінде тіл фактілерінің сипаты ретінде танытылады. Осы
аталған авторлар еңбектерінде сөз етілген ұлттық тіл деректерінің
зерттеулерінің коммуникациялықеттану пәнінің зерттеу аясына жатқызуға
болады.
Бүгінде коммуникациялықеттану ұлттық тілді танудың негізі екені соңғы
кездегі біраз зерттеулерде - Р. Смағұлова[54], А. Алдашева[55], А.
Салқынбай[56], Р. Авакова[57], А. Сейсенова[58] т.б. сөз болуы, назар
аударылуы, коммуникациялықеттану ғылымының пән ретінде қалыптаса бастағанын
байқатады.
Коммуникациялықеттанудың өркениеті, қоғамдық ғылымдармен қатар дамуын
тілдік тұрғыдан сөз ету пәннің зерттеу объектісін нақтылай түседі. Осы
жайт тұрғысында, сондай-ақ, көне тіл деректері лексикамызда сөзжасам
саласының қызметін арттыруда халқымыздың мәдени өмірімен байланысты екенін
тілші А.Салқынбайдың мына пікірі толықтырады: “Тілдік деректерді
коммуникациялық аспектіде зерттеу – ең әуелі тілдер арасындағы жалпыадами
гуманитарлық, мәдени, өркениеттік қырларды айқындау болып табылады.
Табиғаттағы, әлемдегі құбылыстар, қоғамдағы сана мен салт, бәрі де тілде өз
көрінісін табатындықтан, атау мен оның жасалу сипаты коммуникациялық
аспектіде қарастырылады” [56, 41 б.]. А.Сейсенова этикет формаларына
линговкоммуникациятану аспектісінде салыстырмалы талдау жасап, халық
коммуникацияі мен ұлттық коммуникацияның бірлік қызметіне ерекше тоқтайды:
“Коммуникациялықеттану – коммуникацияның тілдік жүйеге қалай әсер ететін,
яғни фактор мен адам бойындағы тілдік факторлардың байланысын қарастырады”
деп түйіндейді [58, 19 б.].
Осындай тіл деректеріне сүйеніп, этнолингвистикамен сабақтас этнос
болмысының сан түрлі қырын зерттейтін ғылымдарды академик А.Қайдар екіге
бөледі: а) этнос тіліне жалпы қатысы бар (мәселен, коммуникациятану,
этнография, этнология, өлкетану фольклористика, мифология, астрономия,
педагогика, дидактика т.б.) ғылымдар, ә) этнос тілінің тілдік табиғатын
айқындауға тікелей қатысты ғылымдар (мәселен, этимология, диалектология,
онамостика, фразеология, паремология, терминология, лексикеография,
социолингвитсика, этнолингвистика, псиолингвистика т.б.) [49, 12 б.].
Коммуникациялықеттанудың өркениетті қоғамдық ғылымдармен қатар дамуын
тілдік тұрғыдан сөз ету пәннің зерттеу объектісін нақтылай түседі. Осы
жайтты ғалым А.Исламның пікірі толықтырады: Коммуникациялықеттанудың тіл
мен коммуникация арақатынасын зерттейтін басқа ғылым салаларынан ерекшелігі
– оның кез келген нысанды зерттеуде тілдік және мәдени контекстерді тең
қарастыруы [59, 10 б.].
Өзіндік айқын мақсаты бар қазақ тілінің бай тілі мен рухани қазынасының
арқасында жыл сайын аумағын ширата түскен этнолингвистика ғылымы бүгінде
халық тілінің сан түрлі атауға толы құбылыстарының ұлттық тіл таным
түрғысынан зерттелу жолы толығып келеді. Дегенмен, ғалым-мамандардың
пікірінше, тіл – коммуникацияның феномені, ұлт коммуникацияінің көрінісі
ретінде ғылымда өз дәрежесінде әлі де зерттелмей келеді.
Тіл туралы ғылымға алғаш рет коннотация (лат. con- бірге‚ notatіo –
таңбалау - қосалқы‚ қосымша‚ толықтыратын) терминін Леонард Блумфильд
енгізген. Бұл терминді психология ғылымының маманы Дж. Милл теориясы
негізінде алған. Қазіргі семасиология саласында коннотация ұғымының
мазмұны бастапқы мағынасымен салыстырғанда әлдеқайда кең‚ әрі әр түрлі
мағынаға ие болды. Аталмыш ұғым тіл білімі саласында тілдің номинативтік
бірліктерінің экспрессивтілік бояуымен ғана байланысты қарастырылды. Тіл
білімінің бұл феноменіне деген ой желісінің күрделілігі жинақталған
материалдар негізінен шығып отыр. Сөздер мен сөз тіркестерінің бойындағы
мағынаны толықтыратын қосымша экспрессивтілік‚ тілдің ұлттық ерекшеліктері
мен мәдени құндылықтары оларға ерекше прагматикалық әсер‚ яғни сөйлеуді
айшықтандыратын нәтиже беретіні сөзсіз. коннотацияның негізгі белгілерін
атап көрсетейік:
- мағынаның денотативтік аспектісіндегі қосымшалық мағына;
- денотациямен салыстырғанда коннотацияның екіншілігі;
- эмоционалдық‚ экспрессивтік және бағалағыштық информацияны білдіруі.
Алайда‚ көрсетілген белгілер коннотацияның лингвистикалық табиғатын
толық аша алмайды‚ әсіресе‚ сөздің немесе фразеологизмдердің семантикалық
құрамындағы коннотацияның сипатын анықтауда бұл белгілер жеткіліксіз
болмақ. Қазіргі семантикалық теорияның дәл осы тұсы жіпсіз байланып тұр.
Семасиологтардың көзқарастарында коннотацияның тілдік табиғатына қатысты
біркелкілік әлі де жоқ болып отыр. Осы пікірлердің кейбіреуін қарастырып
өтейік:
коннотация - семантикалық тұрғыдан номинативтік бірліктердің құрамдас
бөлігі (Э.С.Азнаурова‚ И.В.Арнольд‚ В.Н.Телия‚ В.И.Шаховский);
коннотация тілдік семантиканың құрамдас бөлігі бола алмайды
(Ю.Д.Апресян‚ Н.Г.Комлев‚ Д.Н.Шмелев);
• коннотация тілдік бірліктердің бояуы‚ реңі (Э.С.Азнаурова);
• коннотация - сигнификат элементі (О.С.Ахманова);
• коннотация - сөздер мен фразеологизмдердің ассоциативті-бейнелі
өрнегін жасайтын импликационал компоненті (В.Н.Телия);
• коннотация - сөздің мүмкіндік ассоциативті энергиясы (В.В.Виноградов
);
• коннотация дегеніміз - стилистикалық мағына (И.В.Арнольд‚
А.В.Филатов).
Коннотация ұғымына берілген лингвистикалық көзқарастар мен
лингвистикалық емес анықтамаларды салыстырсақ‚ олардың ара жігінің одан әрі
күрделене түсетініне көз жеткізуге болады. Бұл ең алдымен: а) Л.Ельмслев
пен Р.Бартт еңбектеріндегі коннотацияның семиотикалық теориясы және ә)
А.А.Леонтьев‚ Р.Роммевейт‚ М.С.Портер және т.б. ғалымдар көзқарастарымен
шектесіп жатқан психологиялық теория; б) коннотацияның философиялық
теориясы (Э.С.Азнаурова‚ И.В.Арнольд).
Коннотация теориясын семиотикалық тұрғыдан түсіндіру - сөйлеу қызметінің
прагматикасына негізделген‚ яғни “субкодты” таңдау мен сөйлеушінің тілдік
таңбаға қатысына негізделген.
Психологиялық тұрғыдан түсіндіру негізінде сөйлеу үрдістеріндегі
ассоциативті және эмоционалдық құрылымдар‚ анығырақ айтсақ‚ ұлттық-мәдени
аспектілер жатыр. Н.В.Алефиренко пікіріне сүйенсек “... коннотация
определяется как “ореол”‚ “атмосфера”‚ “дымка”‚ которые “наслаиваются”‚
“прикрепляются”‚ “обволакивают”‚ “пронизывают” и пр. предметнологическое
значение слова ... ” [60, стр. 102].
Коннотацияға берілген сан қырлы метафоралы анықтамалар В.И.Шаховскийдің
сөзімен айтсақ‚ “қазіргі семасиология үшін коннотация әлі де көркінен
айырылмаған‚ әркімнің қолға түсіргісі келетін‚ бақыт құсы” [52, 13 б.].
Коннотация ұғымының лингводидактикалық тұрғыдан нақтылануы В.И.Шаховский
еңбектерінде орын алған. Ғалым коннотация теориясына мынандай анықтама
береді: “Коннотация - это аспект лексического значения единицы‚ с помощью
который кодированно выражается эмоциональное состояние говорящего и
обусловленное им отношение к адресату‚ объекту и предмету речи‚ ситуации‚ в
которой осуществляется данное речевое общение” [52, стр. 14].
В.И.Шаховский мағынаның коннотативтік аспектісі сөздің эмотивтік
функциясын жүзеге асыратын семантикалық мик-рокомпоненттерінің жиынтығы
болып табылатынын атап көрсетеді. Мұндай семантикалық микрокомпоненттер
семалар болып табылады‚ анығырақ айтқанда, олар - коннотативті семалар.
Бәрінен қиыны - семалардың қай жиынтығы коннотацияға жататындығында.
Коннотация ұғымын “кең” мағынада түсінетін ғалымдар тобы бұл жиынтыққа
мағынадағы (семадағы) эмоционалдықты‚ экспрессивтілікті‚ бағалағыштықты
және стилистикалық микрокомпоненттерді жатқызады.
Коннотация ұғымын “тар” мағынада қабылдайтын ғалымдар тобы мағынада
көрсетілген барлық микрокомпоненттерін коннотативтік семаға кіргізбейді.
Сондықтан да бұл ұғымды түсіндіруде әртүрлі қарама-қайшылықтар кездеседі.
Олардың кейбіреуіне тоқталып өтейік:
1.3 Аңшылық пен саятшылық өнерінің қазақ коммуникацияіндегі орны
Адамзат алғаш әлемде пайда болған кезден-ақ өзін қоршаған ортаға үйлесе
өмір сүруге талпынған. Күн көріс қарекетімен әуелден әртүрлі табиғаттағы
жабайы жеміс-жидекті теріп жей келе, аң-құс аулауға машықтана бастады. Мұны
дала коммуникацияінде сақталып қалған көне жәдігерлер дәлелдеуде. Әсіресе
тасқа қашалған аң-құс аулаудағы бейнелер соның айғағы іспетті.
Аңшылық - адамзаттың ең көне және ең алғашқы күнкөріс қарекетінің бірі
болғанымен, уақыт өте келе кәсіпке ұласып, орта ғасырдың соңына дейін
шаруашылықтың негізгі бір түріне айналды. Тарихи даму барысында табиғат
ананың қорының, дәлірек айтсақ аң-құс фаунасының қатарының сиреуі, адамзат
баласының санының күрт өсіп, экологиялық апаттың қылаң бе-руі мен
технократтық өркениеттің кең қанатжаюы аңшылықты тежеуге мәжбүрледі. Әрі
діни фактордың күшеюі, адамдардың ақыл-парасатының арта түсуі, өркениетті
қоғам элементтерінің дамуы табиғатқа деген қамқорлықты арттырды. Сондықтан
аң-құстарды жөн-жосықсыз, шектен тыс аулауға, құртуға шек қойыла басталды.
Әсіресе, адамдардың санасындағы мифтік түсініктері мен байырғы
дүниетанымындағы табиғат ананы қастерлеу оның аң-құсын, әсіресе қазақтар
Құдайдың малы, қоңыр аң деп қастерлеген бұғы, қарақұйрық, тауешкі,
құлжа қатарлы аңдарды және киелі құстарды шектен тыс аулауға, жөн-жосықсыз
қыруға жол берілмеді.
Осы кезден аң аулаудың көптеген тәсілдерінің бірі алға шықты, ал
қайсыбірі екінші қатарға ысырылды. Аңшылық тәсілдерінің аңды қыран құспен
алу, құмай тазымен аулау ату қаруларымен (садақ, мылтықпен), түрлі жабдық-
саймандармен (түзақ, абақ, шаншу, қақпан, атқы), әр алуан тәсілдермен (құм
қақпан, орға жығу, қысаңға қамап, сойылмен үру) аулау деген негізгі түрлері
бар.
Осылайша табиғи тәсілдермен аң аулаудың өрісі тарылып, оның кейбір түрі,
айталық қүсбегілік пен тазы баптау кәсіптен гөрі, өнер сипатына ие болды.
Ұлы Мүхтар Әуезов айтқандай: Аңшылықтың үміт, қуанышы көп. Ыстық оттай
қызулы минуты көп, мағыналы өмір. Аңшылықта кісіні ақын күйіне жеткізетін
сезім күйі көп. Бұл - салқындап кеткен кәрі ақылдың өмірі емес, сүйген
ғашығыңды сағынып келіп, күліп-ойнап өткізген күндіз-түніндей ыстық сезім
өмір. Өйткені бір минуттың ішінде қуантатын да, жүдететін де сәттерді
басынан кешіреді. Соның бәрін айтып жүргендіктен аңшының тілі шешен, қиялы
жүйрік. Бүркіттің ұшқанына, түлкінің құтылмақ болған айласына, құсшының
ебіне арналған талай шешен сөздер бар. Аңшылық өміршен ілгері-соңғыдан
қалған талай қызықты, жанды, сүлу әңгімелер көп. Шынымен-ақ құсбегіліктің
адамды ақындық деңгейге жеткізетін өнер, әрі халықтың көне дәстүрінің
мәйепн сақтап, насихаттайтын, ел арасындағы еркелері - салдар мен
серілердің жан жолдасы, жұрттың ермегі ғана емес, кие түтар құндылығы болып
қалды. Оның дәлеліндей, аушы құстарға қатысты толып жатқан ырым-тыйымдар
жүқанасы (реликтері) күні бүгінге дейін өмір сүріп келеді.
Құсбегілікте олжа алу негізгі мәселе емес, керісінше тұз тағысын қолға
үйретіп (дрессировка) жуасыту арқылы бейне бір қүс тілін білетін орнитолог-
этолог мамандай немесе цирк өнерпазындай тұз тағысына өз "әмірін" жүргізу
маңызды, әрі адамның өзі баптаған аушы құсының көкте самғауы мен оның
аспанда қалықтап, шүйіле келіп аңға түсуін тамашалау жанға ғанибет, саятта
қүсбегіге еріп жүрген жұртқа рахат сыйлайтын көрініс. Өйткені, аспанда
қалықтап ұшу адамзаттың бағзыдан бергі арманы, оны қолға үйреткен құсы
арқылы тамашалау үлкен ләззат.
Саятқа топ-тобымен шыққан жұрт бұл тамаша көріністің куәсі ғана болып
қоймай, оған өзінің сақадай-сай әзірлігін сынайды. Өйткені жылы киім, дұрыс
қайырылып үйретілген қүс, тазының ұшқырлығы, бапты ат, мықты денсаулық бәрі-
бәрі саятта сыналады. Сондай-ақ серуендеген серілер ақ қар, көк мұз аязды
шақта табиғаттың екінің бірі бажайлай бермейтін қыр-сырына тереңірек үңіле
түседі...
Дегенмен, қазірге дейін мәлім болғандай сұңқаршылыққа қатысты дерек
бағзы дәуірдегі мысырлықтарға барып тіреледі. Көне Мысырдың XVIII
династиясы дәуірінде, яғни б.д.д. 1580-1350 жж. жазылған магиялық мәтіндер
арасындағы бір кестеде басына томағаға ұқсас "бірдеңе" кигізілген, тұғырға
ұқсас бөрене үстінде отырған, қарақұйрық жотасына "қонған" бірқатар
сұңқардың бірнеше бейнесі салынған. Мысырлықтарда сұңқар патшалық биліктің
рәмізі, Хорус құдайының бейнесі, иероглиф таңбасы орнына жүрді. Түркия
жеріндегі Богаз қалашығы қиратындылары арасынан саздан жасалған барелъефте
бірі қолына сұңқар ұстаған (балақбау тәрізді бауы төмен салбыраған)
қолдарына шабатын қару ұстаған екі жігіт бейнеленген. Ескерткіш б.з.д. XIII
ғасырдікі, хеттер коммуникацияінікі, сұңқаршылықтың 3300 жылдық тарихын
көрсетеді. Ал Саргон патша заманындағы (б.з.д. 722-705 жж.) Ассирия
барелъефінде осыған ұқсас деректер бейнеленген ескерткіш Лувр музейінде
сақтаулы. Бұлардан шығатын қорытынды сұңқаршылықтың ежелгі мекені туралы
мағлұмат береді.
Адамзат тарихындағы аушы құстарға қатысты заттық айғақ б.з.д. 2400 жыл
бұрын Месопотамия жерінен Нойон ула тауынан табылған атақты ғүн қазынасы
арасындағы кілем, сырмақтарда тауешкіге түсіп жатқан жыртқыш аңның айқасы,
Есіктегі сақ обасынан табылған Алтын адам қазынасының жәдігерлерінде дәл
сондай көріністі бейнелеген алтын тоға Орта Азиялықтарда аушы қүс культінің
аса көнеден келе жатқандығының айғағы. Ертедегі қазақтар түлпарды ғана
емес, сонымен бірге құсты да кие түтып, мәйітпен бірге жерлейтін болған.
Қазақ жерінде жүргізілген археологиялық қазба жұмыстарының нәтижелері орта
ғасырда адам мүрдесімен бірге қыран бүркітті қоса жерлегендігін келтіріп
отыр. Айталық, Атырау облысы Құлсары кентінің солтүстік шығысындағы атақты
Бекет Ата - Ақмешіт культтік-жерлеу кешенінен алты шақырым жердегі Аралтөбе
қорымындағы үш қорғанның (II) бірінен еркек пен әйел мүрдесімен аң стилінде
жасалған алтын бұйымдар, бүркіт пен протомалары бірге жерленген (Суретті
қараңыз). Үш бөліктен түратын кеңістікке киелі құс бүркіт адам жанын көкке
алып шығад ы деген танымнан туған. Шығыс Қазақстан облысындағы Маңырақ,
Тарбағатай арасындағы Шілікті жазығындағы ерте темір дәуіріне жататын аттас
қорғандарынан табылған алтын әшекейлер арасынан бастары артқа қайырылған
шеңгелі мен жанары перуза тастармен көмкерілген 36 дана жыртқыш құс (бәлкім
бүркіт) кескініндегі құйма алтын қапсырмалары ұшырасады. Ал Алтайдағы
әйгілі Берел қорымында жерленген көсемнің табытының төрт бұрышында мүрдені
күзететін грифон бейнесі ертедегі далалықтар өмірінде жыртқыш құсқа
қатысты танымның (бәлкім олардың өмірінде құсбегіліктің) қаншалықты маңызды
болғандығын аңғартады". Өскемен қаласынан қырық шақырымда Құрық қорғанының
(б.д.д. IV—II ғғ.) бірінен мәйітпен бірге жерленген 4 бүркіт қаңқасының
табылуы, атақты Есік Алтын адамының бас киіміндегі стильденген құс бейнелі
фигуралар тәрізді көне археологиялық жәдігерлердің көптеп ұшырасуы -
жыртқыш құстардың қазақ жеріндегі тарихи тамырының тереңге жайылғандығын
көрсетеді...
Бұл қазақтарда қыран құс культінің ерекше дамығандығының көрінісі.
Мұндай культтің жоғары деңгейін қазақ мемлекеттілігінің рәміздерінде және
халық санасында, ауыз әдиебиет пен тілдік деректерде өміршеңдікпен
жалғасқандығынан байқауға болады
Шығыс халықтарының аңыз-ертегілерінде феникс, грифон, сенмурв, самұрық,
шойынқара т.б. ертегілік арыстан денелі, бүркіт басты алып құбыжықтар
туралы мәліметтер жиі кездесіп жатады.
V ғасырда Сасанид патшасы V Баһрам Гурдің ермегі сұңқармен аң аулау
болғандығын және қытайлықтардың оған сұңқарды сыйға тартқандығын жазады
Еуропаға жасаған жойқын жорықтарында қолданған қару-жарақтар мен қалқан
бетінде хандық белгі (таңба) ретінде ақсұңқар бейнеленген.
Ежелгі Қытайда да сұңқаршылық екі мың жылдық тарихы бар дегенімен
бұлтартпас айғақ VI ғасырдың еншісінде. Лианг әулеті (502-557 жж) заманында
мұрагердің бірі тазымен бірге үйретілген сұңқарды қырғауылға салған деген.
Осындай деректер ежелгі Эллада, Үнді, Парсы жұрттары көптеп кездеседі. Тіп-
тен 720 жылдары аяқталған жапон жылнамасы "Нихон Шохи" императордың сұңқар
ұстағаны туралы баяндайды.
Ал батыс елдеріндегі құсбегілік туралы мәлімет эпикалық "Нибелунга
туралы жырда" Кримгильд патшайымның сүйікті сұңқарын басқа екі су бүркіт
өлтіріп тастағаны айтылса, Сигурд жырында екі ақсұңқардың тырнаға жарысып
түскенін жазады. Екі дерек те ғұндардың Бургундиялықтарды жаулап алған
кезіне дөп келеді. Батыс ғұндарының қолбасшысы Еділдің (Атилла) Еуропаға
жасаған жойқын жорықтарында қолданған қару-жарақтар мен қалқан бетінде
хандық белгі (таңба) ретінде ақсұңқар бейнеленген.
Немістердің заң жинағында ұядан өз бетімен балапан алса, құсты ұрласа
үлкен айыппұл салынады делінген. Тіптен аушы құс ұя салған ағаш арнайы
таңбаланған. VI-VIII ғғ. тазы мен құс, оның құрал-жабдық, киімдері
немістердің ажырамас атрибутына айналған.
Құс бейнесі көне түркі дәуіріндегі ескерткіштер, тас мүсіндерде молынан
көрініс тапқан.
Күлтегіннің бас тас мүсініндегі құс бейнесі.
Күлтегін, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1. ТІЛ ЖӘНЕ КОММУНИКАЦИЯ
1.1 Тіл мен коммуникацияның байланысы мен ерекшеліктері
1.2 Тіл біліміндегі коммуникациялық зерттеулер
1.3 Аңшылық пен саятшылық өнерінің қазақ коммуникацияіндегі орны
2 Мемлекеттік тіл және коммуникация
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақ тіліндегі аңшылық пен саятшылыққа
қатысты атаулар халқымыздың дүниетанымдық ерекшеліктерін танып білуге
мүмкіндік береді. Аңшылық пен саятшылыққа қатысты атаулар ұлттық рухани
мұраны өз бойына сақтап келеді. Осы атаулардың тілдік қабаттарын зерттеудің
маңыздылығы өте зор.
Әлемдік тіл білімі соңғы жылдарды ерекше қарқынмен дамып, жаңаша бағыт
алып, тың өзгерістер мен жаңа ғылыми көзқарастар легін алып келді. Ұлт
тіліндегі әрбір тілдік элементтердің табиғатын ұлт болмыс-бітімімен, этнос
тіршілігімен сабақтастыра қарастыру бүгінгі таңдағы ғалымдардың алға қойған
мақсаттары болып отыр.
Қазақ тіліндегі халықтың рухани-материалдық дүниесіне қатысты барлық
фактарларды тілдік нысан ретінде зерттеудің өзектілігі артып келеді.
Ұсынылып отырған зерттеу жұмысында аңшылық пен саятшылыққа қатысты
атауларының тілдік таңба ретінде қалыптасу үрдісін зерттеуге, сипаттауға
арналған.
Жұмыста қазақ тіліндегі аңшылық пен саятшылыққа қатысты атаулары
зерттелінді. Оның ішінде аңшылық пен саятшылықта қолданылатын құрал-жабдық
атаулары, қыран бүркіттің жасына байланысты атаулардың семантикалық
ерекшеліктері талданды. Зерттеуде қазақ тілінің түсіндірме сөздігі,
этимологиялық сөздік, фразеологиялық сөздіктердегі атауларға талдау
жасалынып, олардың тіліміздегі алатын орнына мән берілді.
АС қатысты атаулар да өзге тілдік бірліктер сияқты талай ғасырды артқа
салып, қазақ тілімен бірге жасап келеді. Олар қазақ тілінің сөздік қорынан
ерекше орын алады. Қазақ тілінің сөздік қорына еніп, сөйлеу тілімізде,
әсіресе, саятшылар мен аңшылар тілінде қолданысқа ие. АС қатысты атауларды
зерттеу - қазақ тіл білімінің негізгі мәселесінің бірі болып табылады.
Оларды жинастыру, зерттеу - бүгінгі күннің талабы.
АС қатысты атаулар әлемі де кең, олар адамның материалдық-рухани
өмірімен тығыз байланысты болғандықтан маңызды рөл атқарады.
1. ТІЛ ЖӘНЕ КОММУНИКАЦИЯ
1.1 Тіл мен коммуникацияның байланысы мен ерекшеліктері
Әлем өрісінің, заман құбылысының әлі жете танылмаған аясы кең. Ғылым
мен өнер көзге көрініп тұрған дүние болмысын да, жердің шалғай ғалам
кеңістігін де нақты деректермен беріле зерттеп, мүмкіндігінше оларды
адамзаттың өмір шындығына біртабан жақын, шынайы бейнелеуге ізгі
талпыныстар жасауда.
Халықтың санасындағы дүниені бағалау, қабылдау, жалпы тіршілік-әлемге
деген көзқарасы - ғасырлар бойы қалыптасқан философиялық ойлау мәнері,
қоршаған әлемді қабылдау үрдістерінің нәтижесі және ұлттық құндылықтар
әлемінің көрсеткіші деуге болады. Нақты бір этникалық топтың тұлғалық
терең мәні бар құндылықтар құрылымына сәйкес күнделікті мінез-құлық пен
жүріс-тұрысын қалыптастыруы ұлт ментальдылығын көрсетеді. Бұл құндылықтар
тұлғаның бойына әлеуметтік тұрақтану үрдісінде – жанұясымен, туыстарымен,
достарымен, яғни, өзін қоршаған ортадағылар тарапынан қабылданады [1, 11
б]. Сол менталитеттің бір көрінісі ретінде тілдің қарым-қатынас,
экспрессивтік тағы басқа қызметтерінен өзге тарихи жинақталған реалий және
абстракт ұғымдарды белгілейтін ұлттық-мәдени қызметін атауға болады.
Шындықты әр ұжым, әр ұлт өз биігінен таниды. Өз биігі дегеніміз ғасырлар
бойы қалыптасқан ойлау ерекшелігі, дүниетанымы, сана-сезімі. А.Вежбицкаяның
айтуы бойынша, тіл біріншіден, адамға қызмет ету үшін жаралған және
әлемдегі объектілер мен құбылыстардың тілдегі барлық категориялары адамға
бағытталып жасалған. Бұл - кез келген тілдің қасиеті. Екіншіден, кез келген
тілдің ұлттық ерекшелігі бар және тілде тек табиғи немесе мәдени
ерекшеліктер ғана емес, сонымен қатар, ұлттық мінез-құлықтың ерекшеліктері
де айқындалады [2, 21 б.].
Біздің мақсатымыз – осы ерекшеліктердің себебін табуға әрекет жасау,
оларға қандай фактор әсер етті немесе сол тілді жасаушы халықтың өзіне тән
ақиқатты қабылдау қасиеттеріне байланысты болды ма, осы сияқты сұрақтарға
жауап іздеу.
Тілдің қоғам өміріндегі маңызы туралы ғалым Қ.Аханов: Адам санасында
шындық өмірдің бейнеленуі тілсіз іске асуы мүмкін емес. Тіл біздің ойымызды
білдіре отырып, қоршаған шындық өмір жайындағы білімімізді сақтап жеткізуші
болып есептеледі. Тіл объективті дүниедегі заттар мен құбылыстар, олардың
сапа, белгілері және бір-бірімен қарым-қатынасы туралы қандай бір ойды
болса да айтып жеткізуге икемді келеді деп жазады [3, 50 б.].
Адам дүниедегі бір затты тілдегі сөздермен белгілейді, ал тілдік бейнесі
жоқ, тосын дүниені немесе затты қабылдау санаға қиын соғады. Әлемнің адам
санасындағы бейнесі тілдегі бейнелермен, яғни сөздермен өте ұқсас, көп
жағдайда олар бірін-бірі қайталайды.
Әр ұлттың, халықтың санасында әлем бейнесі сыртқы және ішкі факторларға
байланысты әр түрлі болғандықтан, тілдегі ерекшеліктер де сан алуан. Сыртқы
факторларға географиялық орта, әлеуметтік жағдай, шаруашылық түрі, діннің
ықпалы, тарихи жағдай т.с.с. жатса, ішкі факторларға әдет-ғұрып,
дүниетанымды, әдеп-шарттарын, жол-жосықты жатқызамыз.
Тілдегі әлем бейнесі, басқаша айтқанда, сөздердің қоршаған дүниені
белгілеп атауы қандай жағдайларға байланысты жүзеге асады деген сұраққа
көптеген ғалымдар осы уақытқа дейін жауап іздеуде. Бұл тақырыпқа байланысты
зерттеулер тілдің әлемді танудағы қызметін жан-жақты қарастыратын әр түрлі
пікірталас тудыруда.
Л.О.Чернейконың еңбегінде тілдің философиялық табиғатын, шындықты
(реальность) бейнелеу сапасын, абстракт атауларды когнитивтік тұрғыдан
қарастырады: "Сепир – Уорф гипотезасының тұжырымдары көптеген зерттеулерге
жол ашты, нәтижесінде бірқатар этностық мәселелер шешімін тапты, көптеген
деректер дәлелденді, нақтыланды. Бұдан мынадай қорытынды шығады: ұжымдық
сана дыбыстық атауы жоқ дүниені, затты, құбылысты, нәрсені танымайды,
"көрмейді", ал сана арқылы тану лексика-семантикалық деңгейде алатын болсақ
- семантикалық кеңістікке, тілдің құрылымына, сөздердің санына және
олардың меңгерілу түріне байланысты" [4, 10 б.]. Чернейко ақиқат
(действительность) – және шындық (реальность) ұғымдары туралы мынадай
түсінік бар екендігін айтады: ақиқат деп санадан тыс, белгісіз дүниені
айтамыз, ал шындық санамызға тәуелді, таныс дүние. Ақиқат дүние материалды
және идеалды болып екіге бөлінеді. Осы тұста Г.В.Гактың пікірін айта
кеткіміз келеді: "Ақиқаттың кейбір элементтерінің тілде арнайы белгіленбеу
себебі осы тілде сөйлеуші адамдардың санасында соған сәйкес түсініктің
жоғына байланысты" [5, 257 б.]. Материалды дүниенің тілдегі бейнесі
шындыққа жақын болуы мүмкін.
Әлем бейнесі әлемге деген белгілі бір көзқарастың бүтіндігін, жалпылығын
білдіреді. Бұл туралы Э.Д. Сүлейменова: "Әлем бейнесі ұғымында бүтіндік
белгісі бар және ол тілде адамдардың ұзақ қатынасы негізінде мәтін түрінде
жүзеге асуы мүмкін. Жеке сөздердің табиғатында әлемнің тілдік бейнесі
мүмкіндігінің жоқтығы, олардың қарым-қатынас қызметін атқару мүмкіндігі
бомауымен барабар" [6, 14 б.] деп жазады.
Ғылымда ғылыми әдістер көмегімен жасалынатын әлем бейнелерімен қатар,
дағдылы сана-сезім арқылы қалыптасқан ғылымнан тыс әр түрлі әлем бейнелері
бар және олардың қызметі бүгінгі таңда аса өзекті болып табылады. Әрине,
кез келген шынайы әлем бейнесі шындыққа біршама жақын немесе одан алыс
теориялық көшірме, танымға тәуелсіз пайда болған болмыстың объективті
байланыстары мен қарым-қатынастарының көрінісі [7, 4 б.].
Ұлттық коммуникацияның ең маңызды және күрделі құрамдарының бірі – тіл
болып табылады. Шындықтың адам санасында қабылданып, ой елегінен өтіп, сөз
болып қалыптасып, сөз тіркесі немесе сөйлем ретінде айтылу үрдісі
нәтижесінде - әлем бейнесі тілде екінші көрінісін табады. Сондықтан,
әлемнің бейнесі мен тіл екеуі өзара тығыз қарым-қатынаста. Осыдан келіп,
әлемнің тілдегі бейнесі атты ұғым пайда болуы әбден заңды. Тіл білімінде
әлем бейнесін көптеген ғалымдар зерттеу объектісі етіп алады. Осы бағытта
біршама жұмыс жасаған ғалымдар - Б.А.Серебренников[8], Е.С. Кубрякова [9],
В.М.Постовалова [10], А.А.Леонтьев [11], Г.В.Колшанский [12], В.А.Маслова
[13], Н.Ю.Шведова [14], Г.А.Брутян [1]., Н.Г.Комлев [15]., Э.Д.Сүлейменова
[6] т.б. Бұл еңбектерде негізінен тілдің өмір сүруіндегі, дамуындағы,
қызмет етуіндегі адамның рөлі қарастырылған.
Әлемнің тілдік бейнесі деген ұғым қазіргі таңда дүние жүзі бойынша
көптеген ғалымдардың зерттеу объектісі болып келеді. Бұл мәселемен айналысу
көне заманнан басталды деуге дәлелдер бар. Тек зерттеудің әр кезеңінде
ғалымдар әлемнің тілдік бейнесі деген ұғым аясын кеңейтіп, тіл білімі
ғылымына өз үлестерін қосуда.
Әлемнің тілдік бейнесі тақырыбына деген қызығушылық танытқан, осы
мәселені тереңдете зерттеушілердің бірі - неміс лингвисті В.фон Гумбольдт
өз еңбегінде: түрлі тілдер - ұлт үшін ерекше пайымдау мен қабылдау
органдары болып табылады дейді [16, 324 б.]. Бұл пікірді қостаушылардың
қатарына Е.Кассирер[17], Ш.Балли [18], Л.Вайсгербер [19] сияқты ғалымдарды
жатқызуға болады.
В.Гумбольдтың зерттеулерін Америкада әрі қарай жалғастырған
лингвистердің бірі - Эдуард Сепир. Бұл салада Э.Сепир Тіл (1927),
Грамматист және оның тілі (1924), Лингвистиканың ғылым ретіндегі
статусы (1929), Қарапайым тілдердегі концептуалды категориялар (1931)
атты және т.б мақалалар жазды.
Ғалым Лингвистиканың ғылым ретіндегі статусы деген еңбегінде тілдің
социалды шындықтағы жол көрсетуші екендігін айтады [20,26 б.].
Қоғамтануға тіл аса үлкен қызығушылық танытпағанымен, ол біздің қоғамдық
үрдістер мен мәселелер туралы түсініктерімізге бірталай әсерін тигізеді.
Адамдар тек материалды немесе социалды әлемде өмір сүрмейді, олардың бәрі
сол қоғамның қатынас құралы болған тілдің иелігінде болады. Адамдардың
сыртқы дүниеде тілсіз де жол табуға болады және де тілді пайымдау мен
сөйлесу арқылы қарым-қатынас жасаудың өзіндік мәселелерін шешудегі
кездейсоқ құралы деген түсінігі - жай ғана иллюзия. Шын мәнісінде шындық
дүние әлдебір социалды топтың тілдік әдеттерінің негізінде құрылады. Екі
түрлі тіл бір-біріне бір социалды шындықтың көрініс құралы деп санайтындай
ұқсастық жоқ. Әр түрлі қауым өмір сүретін әлемдер – ол әртүрлі таңбалары
бар өзгеше кеңістік деген сөз. Мысалы, бір жай ғана өлеңді түсіну оны
құраушы әр сөздің әдеттегі мағынасын түсіну ғана емес: сөздерде көрсетілген
және олардың мағыналарының реңінде айқындалатын аталған қауымның символдық
көзқарасы, бүкіл өмірінің бейнесі түсінілуі қажет.
... Мы видим, слышим и вообще воспринимаем окружающий мир именно так, а
не иначе, благодаря тому, что наш выбор при его интерпретации
предопределяется языковыми привычками нашего общества - деп жазады Э.Сепир
[20, с. 261]. Өзіміз байқағандай, Э.Сепир көзқарасындағы адамдардың сыртқы
дүниені қабылдауы және тануы тек тіл арқылы жүзеге асады деген пікір
қазіргі кезеңдегі ғылыми тұжырымдармен сәйкес келе бермейді. Дегенмен,
Э.Сепирдің әлемнің тілдік бейнесі ұғымын алғаш зерттеушілер ретінде
лингвистикаға қосқан үлесі орасан. Бұл ұғым ғалымның еңбектерінде былай
суреттеледі:
1) Белгілі бір тілдің шеңберінде алынған тілдік формалар әлемі
таңбаланудың аяқталған жүйесі болып табылады. Бір тілден екінші тілге көшу
психологиялық тұрғыдан бір геометриялық санау жүйесінен екіншісіне көшумен
барабар.
2) Әрбір тіл психологиялық тұрғыдан алғанда қанағаттанарлықтай формалды
түрде аяқталған бағыт-бағдарды иемденеді, бірақ бұл бағдар тілде
сөйлеушілердің саналық ойлау жүйелерінің қатпар қатпарында тым тереңдеп
орналасқан.
3) Тілдер іс-жүзінде психикалық үрдістердің мәдени қоймасы болып
табылады [20, 255 б.].
Л.Вайсгербер Неогумбольдшылардың лингвофилософиялық концепциясы деген
мақаласында әлемнің тілдік бейнесі деген терминді Weltbild der
Sprache деп атап, алғаш рет тіл ғылымына енгізеді [19, 224 б.]. Лео
Вайсгерберді ерекше қызықтырғаны – тілдің идиоэтникалық мазмұны. Этникалық
идеяны Л.Вайсгербер В.Гумбольдтың тілдің ішкі формалары жайында жазған
еңбектерінен тапқан. Әлемнің тілдік бейнесі ұғымын тұжырымдауды
Л.Вайсгербер 30-жылдардың басында бастайды. Өзінің Ана тілі, ойлау және іс-
әрекет арасындағы байланыс деп аталатын тұңғыш мақаласында белгілі бір
тілдің сөздік қоры барлық тілдік таңбалар жиынтығынан және сол тілдік
қоғамның үлесінде болатын ұғымдық пайымдау құралдарынан тұрады; сол тілде
сөйлеушілердің әрқайсысы осы сөздік қорды меңгеру шарқына қарай осы тілдік
қоғамның әрбір мүшесі өз ұлтына тән пайымдау құралын да меңгереді; осы
тұрғыда ана тілдің мүмкіндігі өз түсініктерінде белгілі бір әлемдік бейнені
иемденетінінен және осы бейнені өз қоғамының барлық адамдарына
тарататындығынан тұрады деп жазады [19, 224 б.]. Осылай Л.Вайсгербер
әлемнің тілдік бейнесін тікелей тіл феноменімен байланыстырады, дегенмен
ол бейне бүкіл тіл бойынан емес, тек тілдегі сөздік қордан көрінетінін
айтады. Кейіннен Л.Вайсгербер әлемнің тілдік бейнесі ұғымындағы сыртқы
объективті дүниенің ролін төмендетіп, тіпті назарынан тыс қалдырып, оның
дүниетанымдық, субъективті ұлттық, идиоэтникалық жағын қарастыра бастайды.
Дүние дегенді дүниеге көзқарас деп алып, Л.Вайсгербер 1953 жылы жазған
Мазмұнға бағдарланған грамматика атты кітабында тілдің ішкі пішінінің
әсері адамдық рухтың мүмкіншіліктері мен жағдайларына сәйкес, болмыстың әр
тілдің жеке болмысына айналуына көмектеседі дейді [21, 256 б.].
Л.Вайсгербердің объективті дүниенің тілге қатысы жайлы тұжырымдары
әлемнің тілдік бейнесі мен ғылыми бейнесін салыстыра зерттегенде өзгере
бастады. Ол Эрнэст Кассирердің Символикалық пішіндердің философиясы деген
еңбегінде философиялық таным ең алдымен тіл мен мифтің құрсауларынан арылуы
қажет деп жазғанымен келіспеді. Сайып келгенде Э.Кассирер әрбір теориялық
танымның алғышарты тіл арқылы құрылған дүние және барлық ғылым адамдары
заттарды тіл қалай көрсетсе солай қабылдайды дегенді айтады. Э.Кассирердің
пікірі бойынша тіл айналымындағы ғылыми таным одан босап шығуы керек,
өйткені тілдердің сан алуан дүниетанымды тасымалдаушы болуы ғылымның
универсалдылығына сәйкес келмейді [17,116 б.].
Американ лингвисті Б.Уорф әлемнің ғылыми бейнесі әлемнің тілдік
бейнесінен туындайды дейді. Ол Біз табиғатты және де бүкіл дүниені біздің
ана тілімізбен көрсетілген бағытта бөлшектейміз. Біз құбылыстар әлемінде
қайсібір категорияларды өздігінен білініп тұратыны үшін емес, керісінше,
дүние біздің алдымызда біздің санамызбен реттеліп, ұйымдастырылуы тиісті
түрлі әсерлердің калейдоскоптық толқыны түрінде көрінетінінен байқап
ажыратамыз. Сана арқылы реттеледі дегеніміз - санамызда сақталатын тілдік
жүйе арқылы бір ретке келтіріледі деген сөз [22, 123 б.].
Б.Уорфтың пікірінше әлемнің тілдік бейнесі мен ғылыми бейнесі арасына
теңдік белгісін қойған жөн. Өйткені әлемнің тілдік бейнесі жалпы халықтық,
үйреншікті сананы кескіндейді. Американдық ғалымның тұжырымы бойынша біз
қоршаған ортадан алған барлық әсерлерімізді реттеу мақсатымен осы сананың
елегінен өткізуіміз қажет.
Л.Вайсгербер әлемнің ғылыми бейнесінің универсалды болуы оны кеңістік
және уақыт жағдайларынан тәуелсіз болуында, және де ғылым нәтижелері
адамзаттың рухына сәйкес болған жағдайда ғана ғылымның универсалдылығы
танылады деген пікірді баса айтады. Л.Вайсгербердің ойы бойынша әр адам
өзінің ана тілін меңгеру және қолдану процесінде маневр жасауға мүмкіндігі
бар, және адам бұл тұрғыда өзінің жеке тұлға ретіндегі өзіндік ерекшелігін
сақтай алады дейді. Бірақ бұл жерде Л.Вайсгербердің тұлғаның өзіндік
ерекшелігі деп отырғаны оның әлемдік тілдік көріністің ұлттық ерекшелігімен
шектелген. Сондықтан да Л.Вайсгербердің айтуы бойынша, әр ұлт қоршаған
ортаны, дүниені өз танымы арқылы өз көкжиегінен көреді [19, 56 б.]. Бұл
жердегі Л.Вайсгербердің әр тілде сөйлейтін адамдар әр түрлі дүниеде өмір
сүреді дегені Э.Сепирдің пікірімен сәйкес келеді.
Тілдің күрделі жүйе екені және ол әр түрлі кішігірім жүйелерден тұратыны
мәлім. Сонымен қатар әр жүйенің өзінің тілдік бейнесі бар. Солардың ішінде
танымдық мүмкіндіктері басымырағы – тілдің лексикалық жүйесі.
Морфологиялық, синтаксистік және тағы басқаларына қарағанда әлемнің
лесикалық бейнесінің басымырақ болуы тілде басқа бірліктерге қарағанда
лексикалық бірліктердің есепсіз көп болуымен түсіндіріледі. Әлемнің тілдік
бейнесінің танымдық табиғатын осы лексикалық бірліктерден табу әлдеқайда
оңай болады. Л.Вайсгербер өз еңбектерінде адамның өзінің ана тілінен
танымдық тәуелділігін көрсету үшін біршама лексикалық мысалдар қолданған.
Осы жерде сол мысалдардың ең көрнектісін айта кеткен жөн. Ол аспандағы
түрлі шоқжұлдыздарға қойылатын есімдер турасында. Л.Вайсгербердің пікірі
бойынша және өзімізге де астрономия пәнінен белгілі ешқандай шоқжұлдыздар
жоқ. Адамдардың шоқжұлдыздар деп жүргені - тек жердегі адамдар үшін жұлдыз
шоғыры сияқты болып көрінетін астрономиялық денелер. Шын мәнісінде
адамдарға шоғырланып көрінетін жұлдыздар бір-бірінен мыңдаған шақырым
қашықтықта орналасуы мүмкін. Дегенмен, жұлдыздар әлемі адамдар санасында
өмір сүреді. Осы жерде тілдің таным қалыптастырушы күші қайда деген ғалым,
ол күш біздің ана тіліміздегі жұлдыз шоғырларына берілген атауларда дейді.
Бұл атауларды біз өзіміздің алдымыздағы ұрпақ арқылы қабылдап, тура солар
секілді жұлдыздар әлемінің бейнесін де жасап алуға мәжбүр боламыз. Әр
тілде жұлдыз атауларының саны әр түрлі болуына байланысты осы тілде
сөйлеушілердің де жұлдыздар әлемі әр түрлі болады. Сөйтіп, қарастыра келе
Л.Вайсгербер грек тілінде тек 48 жұлдыз атауларын тапса, қытай тілінде 283
атау бар екенін анықтаған. Сондықтан, дейді ғалым, гректің өз жұлдыздар
әлемі, қытайлықтың өз жұлдыздар әлемі бар деп тануымыз керек.
Осы тақырып саласында жұмыс істеген келесі бір американдық ғалым
Бенжамен Ли Уорф. Л.Вайсгербер сияқты Б.Уорф та тілдің идиоэтникалық жағын
көп қарастырып, біз дүниені бөлшектейміз, ол бөлшектерді ұғымдарға
топтастырамыз, таңбалау үрдісі де тек сол ретте қойылады, өйткені біз
тап осы жүйелілікті талап ететін келісім шарттың мүшелеріміз. Бұл келісім
белгілі бір тілдік ұжымда ғана күшіне ене алады дейді [23, 174 б.]. Б.
Уорф әлемнің тілдік бейнесі мен ғылыми бейнесін салыстыра отырып, ол
бейнелердің екеуі де қоршаған дүние анализдерінің жүйесі дейді. Бірақ екі
бейне арасындағы айырмашылық тілдік бейне - тілді өздері жасап, сол тілде
сөйлеушілердің еңбегінің нәтижесі болса, ғылыми бейне – ғылым адамдарының
еңбегінің нәтижесі деп тұжырымдайды. Біріншісі тұрмыстық түсінікті
бейнелесе, екіншісі ғылыми түсінікті бейнелейді. Өзінің кейінгі
салыстыруларында Б.Уорф әлемнің тілдік бейнелері ғылыми бейнелерден
әлдеқайда бұрын пайда болғанын және осымен байланысты мазмұндық жақтарының
да әлдеқайда бай болып келуін айтады. Оған қосымша тілдік бейнелер
универсалдылыққа ұмтылған ғылыми бейнелерден алуан түрлілігімен және
плюралистік сипатқа ие болуымен ерекшеленеді. Жоғарыда келтірілген тілдік
бейнелердің сипаттаулары Б.Уорфты ғылымның бұлақ көзі объективті шындық
емес, сол объективті шындықтың тілдегі көрінісі болуы қажет деген ойға
келтірді. Б.Уорфтың пікірі бойынша құбылыс, болмыс, зат, ара қатынас және
тағы сол сияқты философиялық категориялардың мәнін түсіндіруде бұл
атаулардың объективті мазмұнына емес, олардың тілдегі таңбалануларына назар
аудару қажет дейді. Өйткені, болмыстың немесе құбылыстардың мағынасын
олардың табиғаттағы түрімен анықтамаймыз, әлдебір тілдің грамматикалық
категорияларымен анықтаймыз дейді.
1.2 Тіл біліміндегі коммуникациялық зерттеулер
Бүгінгі қазақ тіл білімінде коммуникациялықеттану ғылымы пән ретінде
жаңа қадам басып жатқанымен, ұлттық коммуникацияпен болымсыздық
ерекшеліктерді таныту, коммуникациялықеттану пәніне қатысты Ш.Уәлиханов,
Ә.Марғұлан, Қ.Жұбанов, М.Әуезов еңбектерінен бастап ғалым-тілшілер
І.Кеңесбаев, Ә.Қайдар, Р.Сыздық, Е.Жұбанов, Е.Жанпейісов, Т.Жанұзақов,
Н.Уәлиев, Ж.Манкеева, Г.Смағұлова, А.Жылқыбаева, Қ.Рысбергенова, Р.Шойбеков
т.б. ғалымдар еңбектерінде тіл фактілерінің сипаты ретінде танытылады. Осы
аталған авторлар еңбектерінде сөз етілген ұлттық тіл деректерінің
зерттеулерінің коммуникациялықеттану пәнінің зерттеу аясына жатқызуға
болады.
Бүгінде коммуникациялықеттану ұлттық тілді танудың негізі екені соңғы
кездегі біраз зерттеулерде - Р. Смағұлова[54], А. Алдашева[55], А.
Салқынбай[56], Р. Авакова[57], А. Сейсенова[58] т.б. сөз болуы, назар
аударылуы, коммуникациялықеттану ғылымының пән ретінде қалыптаса бастағанын
байқатады.
Коммуникациялықеттанудың өркениеті, қоғамдық ғылымдармен қатар дамуын
тілдік тұрғыдан сөз ету пәннің зерттеу объектісін нақтылай түседі. Осы
жайт тұрғысында, сондай-ақ, көне тіл деректері лексикамызда сөзжасам
саласының қызметін арттыруда халқымыздың мәдени өмірімен байланысты екенін
тілші А.Салқынбайдың мына пікірі толықтырады: “Тілдік деректерді
коммуникациялық аспектіде зерттеу – ең әуелі тілдер арасындағы жалпыадами
гуманитарлық, мәдени, өркениеттік қырларды айқындау болып табылады.
Табиғаттағы, әлемдегі құбылыстар, қоғамдағы сана мен салт, бәрі де тілде өз
көрінісін табатындықтан, атау мен оның жасалу сипаты коммуникациялық
аспектіде қарастырылады” [56, 41 б.]. А.Сейсенова этикет формаларына
линговкоммуникациятану аспектісінде салыстырмалы талдау жасап, халық
коммуникацияі мен ұлттық коммуникацияның бірлік қызметіне ерекше тоқтайды:
“Коммуникациялықеттану – коммуникацияның тілдік жүйеге қалай әсер ететін,
яғни фактор мен адам бойындағы тілдік факторлардың байланысын қарастырады”
деп түйіндейді [58, 19 б.].
Осындай тіл деректеріне сүйеніп, этнолингвистикамен сабақтас этнос
болмысының сан түрлі қырын зерттейтін ғылымдарды академик А.Қайдар екіге
бөледі: а) этнос тіліне жалпы қатысы бар (мәселен, коммуникациятану,
этнография, этнология, өлкетану фольклористика, мифология, астрономия,
педагогика, дидактика т.б.) ғылымдар, ә) этнос тілінің тілдік табиғатын
айқындауға тікелей қатысты ғылымдар (мәселен, этимология, диалектология,
онамостика, фразеология, паремология, терминология, лексикеография,
социолингвитсика, этнолингвистика, псиолингвистика т.б.) [49, 12 б.].
Коммуникациялықеттанудың өркениетті қоғамдық ғылымдармен қатар дамуын
тілдік тұрғыдан сөз ету пәннің зерттеу объектісін нақтылай түседі. Осы
жайтты ғалым А.Исламның пікірі толықтырады: Коммуникациялықеттанудың тіл
мен коммуникация арақатынасын зерттейтін басқа ғылым салаларынан ерекшелігі
– оның кез келген нысанды зерттеуде тілдік және мәдени контекстерді тең
қарастыруы [59, 10 б.].
Өзіндік айқын мақсаты бар қазақ тілінің бай тілі мен рухани қазынасының
арқасында жыл сайын аумағын ширата түскен этнолингвистика ғылымы бүгінде
халық тілінің сан түрлі атауға толы құбылыстарының ұлттық тіл таным
түрғысынан зерттелу жолы толығып келеді. Дегенмен, ғалым-мамандардың
пікірінше, тіл – коммуникацияның феномені, ұлт коммуникацияінің көрінісі
ретінде ғылымда өз дәрежесінде әлі де зерттелмей келеді.
Тіл туралы ғылымға алғаш рет коннотация (лат. con- бірге‚ notatіo –
таңбалау - қосалқы‚ қосымша‚ толықтыратын) терминін Леонард Блумфильд
енгізген. Бұл терминді психология ғылымының маманы Дж. Милл теориясы
негізінде алған. Қазіргі семасиология саласында коннотация ұғымының
мазмұны бастапқы мағынасымен салыстырғанда әлдеқайда кең‚ әрі әр түрлі
мағынаға ие болды. Аталмыш ұғым тіл білімі саласында тілдің номинативтік
бірліктерінің экспрессивтілік бояуымен ғана байланысты қарастырылды. Тіл
білімінің бұл феноменіне деген ой желісінің күрделілігі жинақталған
материалдар негізінен шығып отыр. Сөздер мен сөз тіркестерінің бойындағы
мағынаны толықтыратын қосымша экспрессивтілік‚ тілдің ұлттық ерекшеліктері
мен мәдени құндылықтары оларға ерекше прагматикалық әсер‚ яғни сөйлеуді
айшықтандыратын нәтиже беретіні сөзсіз. коннотацияның негізгі белгілерін
атап көрсетейік:
- мағынаның денотативтік аспектісіндегі қосымшалық мағына;
- денотациямен салыстырғанда коннотацияның екіншілігі;
- эмоционалдық‚ экспрессивтік және бағалағыштық информацияны білдіруі.
Алайда‚ көрсетілген белгілер коннотацияның лингвистикалық табиғатын
толық аша алмайды‚ әсіресе‚ сөздің немесе фразеологизмдердің семантикалық
құрамындағы коннотацияның сипатын анықтауда бұл белгілер жеткіліксіз
болмақ. Қазіргі семантикалық теорияның дәл осы тұсы жіпсіз байланып тұр.
Семасиологтардың көзқарастарында коннотацияның тілдік табиғатына қатысты
біркелкілік әлі де жоқ болып отыр. Осы пікірлердің кейбіреуін қарастырып
өтейік:
коннотация - семантикалық тұрғыдан номинативтік бірліктердің құрамдас
бөлігі (Э.С.Азнаурова‚ И.В.Арнольд‚ В.Н.Телия‚ В.И.Шаховский);
коннотация тілдік семантиканың құрамдас бөлігі бола алмайды
(Ю.Д.Апресян‚ Н.Г.Комлев‚ Д.Н.Шмелев);
• коннотация тілдік бірліктердің бояуы‚ реңі (Э.С.Азнаурова);
• коннотация - сигнификат элементі (О.С.Ахманова);
• коннотация - сөздер мен фразеологизмдердің ассоциативті-бейнелі
өрнегін жасайтын импликационал компоненті (В.Н.Телия);
• коннотация - сөздің мүмкіндік ассоциативті энергиясы (В.В.Виноградов
);
• коннотация дегеніміз - стилистикалық мағына (И.В.Арнольд‚
А.В.Филатов).
Коннотация ұғымына берілген лингвистикалық көзқарастар мен
лингвистикалық емес анықтамаларды салыстырсақ‚ олардың ара жігінің одан әрі
күрделене түсетініне көз жеткізуге болады. Бұл ең алдымен: а) Л.Ельмслев
пен Р.Бартт еңбектеріндегі коннотацияның семиотикалық теориясы және ә)
А.А.Леонтьев‚ Р.Роммевейт‚ М.С.Портер және т.б. ғалымдар көзқарастарымен
шектесіп жатқан психологиялық теория; б) коннотацияның философиялық
теориясы (Э.С.Азнаурова‚ И.В.Арнольд).
Коннотация теориясын семиотикалық тұрғыдан түсіндіру - сөйлеу қызметінің
прагматикасына негізделген‚ яғни “субкодты” таңдау мен сөйлеушінің тілдік
таңбаға қатысына негізделген.
Психологиялық тұрғыдан түсіндіру негізінде сөйлеу үрдістеріндегі
ассоциативті және эмоционалдық құрылымдар‚ анығырақ айтсақ‚ ұлттық-мәдени
аспектілер жатыр. Н.В.Алефиренко пікіріне сүйенсек “... коннотация
определяется как “ореол”‚ “атмосфера”‚ “дымка”‚ которые “наслаиваются”‚
“прикрепляются”‚ “обволакивают”‚ “пронизывают” и пр. предметнологическое
значение слова ... ” [60, стр. 102].
Коннотацияға берілген сан қырлы метафоралы анықтамалар В.И.Шаховскийдің
сөзімен айтсақ‚ “қазіргі семасиология үшін коннотация әлі де көркінен
айырылмаған‚ әркімнің қолға түсіргісі келетін‚ бақыт құсы” [52, 13 б.].
Коннотация ұғымының лингводидактикалық тұрғыдан нақтылануы В.И.Шаховский
еңбектерінде орын алған. Ғалым коннотация теориясына мынандай анықтама
береді: “Коннотация - это аспект лексического значения единицы‚ с помощью
который кодированно выражается эмоциональное состояние говорящего и
обусловленное им отношение к адресату‚ объекту и предмету речи‚ ситуации‚ в
которой осуществляется данное речевое общение” [52, стр. 14].
В.И.Шаховский мағынаның коннотативтік аспектісі сөздің эмотивтік
функциясын жүзеге асыратын семантикалық мик-рокомпоненттерінің жиынтығы
болып табылатынын атап көрсетеді. Мұндай семантикалық микрокомпоненттер
семалар болып табылады‚ анығырақ айтқанда, олар - коннотативті семалар.
Бәрінен қиыны - семалардың қай жиынтығы коннотацияға жататындығында.
Коннотация ұғымын “кең” мағынада түсінетін ғалымдар тобы бұл жиынтыққа
мағынадағы (семадағы) эмоционалдықты‚ экспрессивтілікті‚ бағалағыштықты
және стилистикалық микрокомпоненттерді жатқызады.
Коннотация ұғымын “тар” мағынада қабылдайтын ғалымдар тобы мағынада
көрсетілген барлық микрокомпоненттерін коннотативтік семаға кіргізбейді.
Сондықтан да бұл ұғымды түсіндіруде әртүрлі қарама-қайшылықтар кездеседі.
Олардың кейбіреуіне тоқталып өтейік:
1.3 Аңшылық пен саятшылық өнерінің қазақ коммуникацияіндегі орны
Адамзат алғаш әлемде пайда болған кезден-ақ өзін қоршаған ортаға үйлесе
өмір сүруге талпынған. Күн көріс қарекетімен әуелден әртүрлі табиғаттағы
жабайы жеміс-жидекті теріп жей келе, аң-құс аулауға машықтана бастады. Мұны
дала коммуникацияінде сақталып қалған көне жәдігерлер дәлелдеуде. Әсіресе
тасқа қашалған аң-құс аулаудағы бейнелер соның айғағы іспетті.
Аңшылық - адамзаттың ең көне және ең алғашқы күнкөріс қарекетінің бірі
болғанымен, уақыт өте келе кәсіпке ұласып, орта ғасырдың соңына дейін
шаруашылықтың негізгі бір түріне айналды. Тарихи даму барысында табиғат
ананың қорының, дәлірек айтсақ аң-құс фаунасының қатарының сиреуі, адамзат
баласының санының күрт өсіп, экологиялық апаттың қылаң бе-руі мен
технократтық өркениеттің кең қанатжаюы аңшылықты тежеуге мәжбүрледі. Әрі
діни фактордың күшеюі, адамдардың ақыл-парасатының арта түсуі, өркениетті
қоғам элементтерінің дамуы табиғатқа деген қамқорлықты арттырды. Сондықтан
аң-құстарды жөн-жосықсыз, шектен тыс аулауға, құртуға шек қойыла басталды.
Әсіресе, адамдардың санасындағы мифтік түсініктері мен байырғы
дүниетанымындағы табиғат ананы қастерлеу оның аң-құсын, әсіресе қазақтар
Құдайдың малы, қоңыр аң деп қастерлеген бұғы, қарақұйрық, тауешкі,
құлжа қатарлы аңдарды және киелі құстарды шектен тыс аулауға, жөн-жосықсыз
қыруға жол берілмеді.
Осы кезден аң аулаудың көптеген тәсілдерінің бірі алға шықты, ал
қайсыбірі екінші қатарға ысырылды. Аңшылық тәсілдерінің аңды қыран құспен
алу, құмай тазымен аулау ату қаруларымен (садақ, мылтықпен), түрлі жабдық-
саймандармен (түзақ, абақ, шаншу, қақпан, атқы), әр алуан тәсілдермен (құм
қақпан, орға жығу, қысаңға қамап, сойылмен үру) аулау деген негізгі түрлері
бар.
Осылайша табиғи тәсілдермен аң аулаудың өрісі тарылып, оның кейбір түрі,
айталық қүсбегілік пен тазы баптау кәсіптен гөрі, өнер сипатына ие болды.
Ұлы Мүхтар Әуезов айтқандай: Аңшылықтың үміт, қуанышы көп. Ыстық оттай
қызулы минуты көп, мағыналы өмір. Аңшылықта кісіні ақын күйіне жеткізетін
сезім күйі көп. Бұл - салқындап кеткен кәрі ақылдың өмірі емес, сүйген
ғашығыңды сағынып келіп, күліп-ойнап өткізген күндіз-түніндей ыстық сезім
өмір. Өйткені бір минуттың ішінде қуантатын да, жүдететін де сәттерді
басынан кешіреді. Соның бәрін айтып жүргендіктен аңшының тілі шешен, қиялы
жүйрік. Бүркіттің ұшқанына, түлкінің құтылмақ болған айласына, құсшының
ебіне арналған талай шешен сөздер бар. Аңшылық өміршен ілгері-соңғыдан
қалған талай қызықты, жанды, сүлу әңгімелер көп. Шынымен-ақ құсбегіліктің
адамды ақындық деңгейге жеткізетін өнер, әрі халықтың көне дәстүрінің
мәйепн сақтап, насихаттайтын, ел арасындағы еркелері - салдар мен
серілердің жан жолдасы, жұрттың ермегі ғана емес, кие түтар құндылығы болып
қалды. Оның дәлеліндей, аушы құстарға қатысты толып жатқан ырым-тыйымдар
жүқанасы (реликтері) күні бүгінге дейін өмір сүріп келеді.
Құсбегілікте олжа алу негізгі мәселе емес, керісінше тұз тағысын қолға
үйретіп (дрессировка) жуасыту арқылы бейне бір қүс тілін білетін орнитолог-
этолог мамандай немесе цирк өнерпазындай тұз тағысына өз "әмірін" жүргізу
маңызды, әрі адамның өзі баптаған аушы құсының көкте самғауы мен оның
аспанда қалықтап, шүйіле келіп аңға түсуін тамашалау жанға ғанибет, саятта
қүсбегіге еріп жүрген жұртқа рахат сыйлайтын көрініс. Өйткені, аспанда
қалықтап ұшу адамзаттың бағзыдан бергі арманы, оны қолға үйреткен құсы
арқылы тамашалау үлкен ләззат.
Саятқа топ-тобымен шыққан жұрт бұл тамаша көріністің куәсі ғана болып
қоймай, оған өзінің сақадай-сай әзірлігін сынайды. Өйткені жылы киім, дұрыс
қайырылып үйретілген қүс, тазының ұшқырлығы, бапты ат, мықты денсаулық бәрі-
бәрі саятта сыналады. Сондай-ақ серуендеген серілер ақ қар, көк мұз аязды
шақта табиғаттың екінің бірі бажайлай бермейтін қыр-сырына тереңірек үңіле
түседі...
Дегенмен, қазірге дейін мәлім болғандай сұңқаршылыққа қатысты дерек
бағзы дәуірдегі мысырлықтарға барып тіреледі. Көне Мысырдың XVIII
династиясы дәуірінде, яғни б.д.д. 1580-1350 жж. жазылған магиялық мәтіндер
арасындағы бір кестеде басына томағаға ұқсас "бірдеңе" кигізілген, тұғырға
ұқсас бөрене үстінде отырған, қарақұйрық жотасына "қонған" бірқатар
сұңқардың бірнеше бейнесі салынған. Мысырлықтарда сұңқар патшалық биліктің
рәмізі, Хорус құдайының бейнесі, иероглиф таңбасы орнына жүрді. Түркия
жеріндегі Богаз қалашығы қиратындылары арасынан саздан жасалған барелъефте
бірі қолына сұңқар ұстаған (балақбау тәрізді бауы төмен салбыраған)
қолдарына шабатын қару ұстаған екі жігіт бейнеленген. Ескерткіш б.з.д. XIII
ғасырдікі, хеттер коммуникацияінікі, сұңқаршылықтың 3300 жылдық тарихын
көрсетеді. Ал Саргон патша заманындағы (б.з.д. 722-705 жж.) Ассирия
барелъефінде осыған ұқсас деректер бейнеленген ескерткіш Лувр музейінде
сақтаулы. Бұлардан шығатын қорытынды сұңқаршылықтың ежелгі мекені туралы
мағлұмат береді.
Адамзат тарихындағы аушы құстарға қатысты заттық айғақ б.з.д. 2400 жыл
бұрын Месопотамия жерінен Нойон ула тауынан табылған атақты ғүн қазынасы
арасындағы кілем, сырмақтарда тауешкіге түсіп жатқан жыртқыш аңның айқасы,
Есіктегі сақ обасынан табылған Алтын адам қазынасының жәдігерлерінде дәл
сондай көріністі бейнелеген алтын тоға Орта Азиялықтарда аушы қүс культінің
аса көнеден келе жатқандығының айғағы. Ертедегі қазақтар түлпарды ғана
емес, сонымен бірге құсты да кие түтып, мәйітпен бірге жерлейтін болған.
Қазақ жерінде жүргізілген археологиялық қазба жұмыстарының нәтижелері орта
ғасырда адам мүрдесімен бірге қыран бүркітті қоса жерлегендігін келтіріп
отыр. Айталық, Атырау облысы Құлсары кентінің солтүстік шығысындағы атақты
Бекет Ата - Ақмешіт культтік-жерлеу кешенінен алты шақырым жердегі Аралтөбе
қорымындағы үш қорғанның (II) бірінен еркек пен әйел мүрдесімен аң стилінде
жасалған алтын бұйымдар, бүркіт пен протомалары бірге жерленген (Суретті
қараңыз). Үш бөліктен түратын кеңістікке киелі құс бүркіт адам жанын көкке
алып шығад ы деген танымнан туған. Шығыс Қазақстан облысындағы Маңырақ,
Тарбағатай арасындағы Шілікті жазығындағы ерте темір дәуіріне жататын аттас
қорғандарынан табылған алтын әшекейлер арасынан бастары артқа қайырылған
шеңгелі мен жанары перуза тастармен көмкерілген 36 дана жыртқыш құс (бәлкім
бүркіт) кескініндегі құйма алтын қапсырмалары ұшырасады. Ал Алтайдағы
әйгілі Берел қорымында жерленген көсемнің табытының төрт бұрышында мүрдені
күзететін грифон бейнесі ертедегі далалықтар өмірінде жыртқыш құсқа
қатысты танымның (бәлкім олардың өмірінде құсбегіліктің) қаншалықты маңызды
болғандығын аңғартады". Өскемен қаласынан қырық шақырымда Құрық қорғанының
(б.д.д. IV—II ғғ.) бірінен мәйітпен бірге жерленген 4 бүркіт қаңқасының
табылуы, атақты Есік Алтын адамының бас киіміндегі стильденген құс бейнелі
фигуралар тәрізді көне археологиялық жәдігерлердің көптеп ұшырасуы -
жыртқыш құстардың қазақ жеріндегі тарихи тамырының тереңге жайылғандығын
көрсетеді...
Бұл қазақтарда қыран құс культінің ерекше дамығандығының көрінісі.
Мұндай культтің жоғары деңгейін қазақ мемлекеттілігінің рәміздерінде және
халық санасында, ауыз әдиебиет пен тілдік деректерде өміршеңдікпен
жалғасқандығынан байқауға болады
Шығыс халықтарының аңыз-ертегілерінде феникс, грифон, сенмурв, самұрық,
шойынқара т.б. ертегілік арыстан денелі, бүркіт басты алып құбыжықтар
туралы мәліметтер жиі кездесіп жатады.
V ғасырда Сасанид патшасы V Баһрам Гурдің ермегі сұңқармен аң аулау
болғандығын және қытайлықтардың оған сұңқарды сыйға тартқандығын жазады
Еуропаға жасаған жойқын жорықтарында қолданған қару-жарақтар мен қалқан
бетінде хандық белгі (таңба) ретінде ақсұңқар бейнеленген.
Ежелгі Қытайда да сұңқаршылық екі мың жылдық тарихы бар дегенімен
бұлтартпас айғақ VI ғасырдың еншісінде. Лианг әулеті (502-557 жж) заманында
мұрагердің бірі тазымен бірге үйретілген сұңқарды қырғауылға салған деген.
Осындай деректер ежелгі Эллада, Үнді, Парсы жұрттары көптеп кездеседі. Тіп-
тен 720 жылдары аяқталған жапон жылнамасы "Нихон Шохи" императордың сұңқар
ұстағаны туралы баяндайды.
Ал батыс елдеріндегі құсбегілік туралы мәлімет эпикалық "Нибелунга
туралы жырда" Кримгильд патшайымның сүйікті сұңқарын басқа екі су бүркіт
өлтіріп тастағаны айтылса, Сигурд жырында екі ақсұңқардың тырнаға жарысып
түскенін жазады. Екі дерек те ғұндардың Бургундиялықтарды жаулап алған
кезіне дөп келеді. Батыс ғұндарының қолбасшысы Еділдің (Атилла) Еуропаға
жасаған жойқын жорықтарында қолданған қару-жарақтар мен қалқан бетінде
хандық белгі (таңба) ретінде ақсұңқар бейнеленген.
Немістердің заң жинағында ұядан өз бетімен балапан алса, құсты ұрласа
үлкен айыппұл салынады делінген. Тіптен аушы құс ұя салған ағаш арнайы
таңбаланған. VI-VIII ғғ. тазы мен құс, оның құрал-жабдық, киімдері
немістердің ажырамас атрибутына айналған.
Құс бейнесі көне түркі дәуіріндегі ескерткіштер, тас мүсіндерде молынан
көрініс тапқан.
Күлтегіннің бас тас мүсініндегі құс бейнесі.
Күлтегін, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz