Рецидивті қылмыстылық
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ТАРАУ РЕЦИДИВ КӨПТІК ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ БІР НЫСАНЫ РЕТІНДЕ
1.1 Қылмыстық құқық теориясындағы қылмыстардың рецидивінің түсінігі және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Қылмыстық құқықтағы рецидивтің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2 ТАРАУ РЕЦИДИВТІ ҚЫЛМЫСТЫЛЫҚТЫҢ КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
2.1 Рецидивті қылмыстылықтың түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.2 Рецидивті қылмыстылықтың себептері мен жағдайлары ... ... ... ... ... ..30
2.3 Рецидивистердің тұлғасының сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.4 Рецидивті қылмыстылықтың алдын алу шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... 39
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
1 ТАРАУ РЕЦИДИВ КӨПТІК ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ БІР НЫСАНЫ РЕТІНДЕ
1.1 Қылмыстық құқық теориясындағы қылмыстардың рецидивінің түсінігі және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Қылмыстық құқықтағы рецидивтің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2 ТАРАУ РЕЦИДИВТІ ҚЫЛМЫСТЫЛЫҚТЫҢ КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
2.1 Рецидивті қылмыстылықтың түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.2 Рецидивті қылмыстылықтың себептері мен жағдайлары ... ... ... ... ... ..30
2.3 Рецидивистердің тұлғасының сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.4 Рецидивті қылмыстылықтың алдын алу шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... 39
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
Дипломдық жұмыстың өзектілігі:1995 жылғы тамыздың 30 күні бүкіл халық атынын қабылданған Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясы қоғам, мемлекет және әрбір жеке адам тіршілігіңдегі ерекше орын алатын негізгі –негізгі тарихи қағидаларды бекітіп берді. Сол Қазақстан Республикасы Конституциясының ең бірінші бабында былай делінген: "Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады және оның ең қымбат қазынасы –адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтарын құрметтеп қорғайды"[1]. Қазақстан Республикасының азаматтарына нәсіліне, ұлтына, жынысына, тіліне, әлеуметтік, мүліктік және лауазымдық жағдайына, әлеуметтік тегіне, тұрғылықты жеріне, дінге көзқарасына, сеніміне, қоғамдық бірлестікке мүшелігіне, сондай-ақ бұрын құқық тәртібін бұзғанына, тіпті қылмыс жасап қылмыстық жазаға тартылғанына қарамастан барлық азаматтық құқықтар мен бостандықтар теңдігіне кепілдік берілді.Әдетте жалпы факторлар ішінен экономиканың жағдайы, қоғамның әлеуметтік-саяси және рухани даму деңгейі, құқықтық реттеудің ахуалы, түзету әрекеттері нәтижелерінің баяандылығы қарастырылады. Арнайы факторларға жазасын өтеушілер контингентіндегі сот практикасындағы өзгерістер, құқыққорғау органдары қызметкерлерінің сапалы құрамы, олардың қылмыстан сақтандыру мен ескерту мәселелері бойынша өзге ұйымдармен өзара әрекет ету формалары мен құралдары жатады.
Қылмыс - әр қайсысына қылмыстық жазалау қарастырылған заңға қарсы барлық әрекеттердің, белгілі бір заңдылықтарға сандық және сапалық сипаттарға ие әлеуметтік-құқықтық негативтік бұқаралық құбылыстардың жиынтығын білдіретін криминологиялық ұғым.
Қылмыстық әр алуан түрлері болғанымен, олардың ішіндегі рецидивистік,кәсіби және ұйымдасқан қылмыс қоғамға аса қауіпті болып саналады. Қылмыстық әрекетер негізінде өмір сүретін тұтас әлеуметтік топтардың болуын қоғамның криминизациялану деңгейінің жоғарылығынан көреміз.
Бұл қылмыстарды зерттеудің объективті маңыздылығы: мұндай қылмыстардың латенттілігі жоғары болады, оны орындаушылар өз әрекеттерін бүркелелеу үшін арнайы шаралар қолданады, оның сыртында кәсіби және ұйымдасқан қылмыс – ұғымы криминологиялық ұғым болғандықтан қылмыстың бұл түрін – ресми статистикадан көру қиын. Әрекеттің объективті белгілерінен оның топталған жалпы қылмыстың немесе ұйымдасқан қылмысқа жататындығын анықтау да қиынға түседі. Сондықтан кәсіби және ұйымдасқан қылмысты зерттеуде эксперттік бағалау әдістері кеңінен қолданылады.Тәуелсіздіктің қалыптасу үрдісінің мақсаты және жаңа қоғамдық құрылыстың құрылуының алғышарты болып демократиялық қағидалардың дамуы, тұлғаның құқықтары мен бостандықтарының бекітілуі танылады. Қазақстан Республикасының Конститутциясында жеке адам мемлекеттің ең басты құндылығы деп танылады.
Қылмыс - әр қайсысына қылмыстық жазалау қарастырылған заңға қарсы барлық әрекеттердің, белгілі бір заңдылықтарға сандық және сапалық сипаттарға ие әлеуметтік-құқықтық негативтік бұқаралық құбылыстардың жиынтығын білдіретін криминологиялық ұғым.
Қылмыстық әр алуан түрлері болғанымен, олардың ішіндегі рецидивистік,кәсіби және ұйымдасқан қылмыс қоғамға аса қауіпті болып саналады. Қылмыстық әрекетер негізінде өмір сүретін тұтас әлеуметтік топтардың болуын қоғамның криминизациялану деңгейінің жоғарылығынан көреміз.
Бұл қылмыстарды зерттеудің объективті маңыздылығы: мұндай қылмыстардың латенттілігі жоғары болады, оны орындаушылар өз әрекеттерін бүркелелеу үшін арнайы шаралар қолданады, оның сыртында кәсіби және ұйымдасқан қылмыс – ұғымы криминологиялық ұғым болғандықтан қылмыстың бұл түрін – ресми статистикадан көру қиын. Әрекеттің объективті белгілерінен оның топталған жалпы қылмыстың немесе ұйымдасқан қылмысқа жататындығын анықтау да қиынға түседі. Сондықтан кәсіби және ұйымдасқан қылмысты зерттеуде эксперттік бағалау әдістері кеңінен қолданылады.Тәуелсіздіктің қалыптасу үрдісінің мақсаты және жаңа қоғамдық құрылыстың құрылуының алғышарты болып демократиялық қағидалардың дамуы, тұлғаның құқықтары мен бостандықтарының бекітілуі танылады. Қазақстан Республикасының Конститутциясында жеке адам мемлекеттің ең басты құндылығы деп танылады.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 30 тамыз 1995ж.
2. Загородников Н.И., Стручков Н.А. Направления изучения советского уголовного права//Советское государство и право- 1981г., №7-С.125
3. Яковлев А.М. Совокупность преступлений по советскому уголовному праву – М.: Гос.юр.издат. 1960г. – 120с.
4. Фролов Е.А., Галиакбаров Р.Р. Множественность преступных деяний как институт советского уголовного права – Свердловск, 1967г. – 146с.
5. Пионтковский А.А. Уголовное право РСФСР. Часть общая. М., 1923г.-680с.
6. Курс советского уголовного права. Общая часть. Т.1. М.: Изд. юрид. лит. 1970г.-720с.
7. Ткачевский Ю.М. Давность в советском уголовном праве. М.: Гос.юр.изд. 1978г.-248с.
8. Гернет М.Н. Избранное произведения. М.: гос.юр.изд. 1948г.-840с.
9. Корнецкий.// Еженедельник советской юстиции. 1924 г. №5
10. Уголовный Кодекс Советских Республик /Тексты и постатейный комментарий под редакцией С.Канарского. Гос. Изд-во Украины 1924 г. -496с.
11. Рогинский Г.К. Уголовный кодекс РСФСР. Л.1928 г.
12. Карницкий Д.А. Рогинский Г.К. Строгович М.С. Уголовный Кодекс РСФСР /Постатейной комментарий изд. 4-е Москва М. 1934 г.
13. Трайнин А.Н. Общее учение о составе преступления М.: Гос. юр.изд. 1957 г. -362с.
14. Гроздинский М.М. Рецидив и привычная преступность //Право и жизнь. М.1923 г.Кн.5,6.
15. Утевский Б.С Вопрос о рецидивистах – профессионалах на Всесоюзном совещании пенитенциарных работников //Административный вестник. №1. стр. 32-41.
16. Познышев В.С. учебник уголовного права: Очерк основных начал науки уголовного права. Общая часть . М. 1923 г.
17. Бытько Ю.И. учение о рецидиве преступлении в Российском уголовном праве: история и современность. Дисс. На соиск. д.ю.н. Саратов, 1998 г.
18. Куфаев В. Рецидивисты (повторно обвиняемые) // Преступный мир Москвы. М. 1924 г.
19. Утевский Б.С. Сколько у нас преступников- профессионалов и что с ними делать. // Административный вестник №4. С. 14-25
20.Утевский Б.С. Рецидив и профессиональная преступность в капиталистических странах. // Советская юстиция. 1937 г. №2 С.29-37
21. Советское уголовное право. Часть общая М. 1952 г.
22. Криминология .Под ред. В.Н.Кудрявцева, В.Е.Эминова. М.: СПАРК 1997 г.-618с.
23. Миляненко Л. По ту сторону закона: энциклопедия преступного мира. СПб. 1992г.-246с.
24. Алауханов Е.О. Қылмыстану. Алматы: Жеті жарғы. 2006ж.-296б.
25. Яковлев А.Н. Борьба с рецидивной преступностью. М.: Гос.юр.изд. 1964г.-212с.
26. А.Жұмағали. Криминология. Алматы: Баспа. 2001ж.-214б.
27. Рецидивная преступность : предупреждение преступлении среди лиц, судимых к лишению свободы. Минск. 1998г.-342с.
28.Кашанина Т.В., Кашанин А.В. «Основы российского права» М., 1996. – С. 122
29.Алексеев С. С. Проблемы теории права: В 2 т. Свердловск, 1972. Т. 1. – С. 99-101
30.Джекебаев У.С. Социально-психологические аспекты преступного поведения. Алма-Ата, 1971. – С. 55
2. Загородников Н.И., Стручков Н.А. Направления изучения советского уголовного права//Советское государство и право- 1981г., №7-С.125
3. Яковлев А.М. Совокупность преступлений по советскому уголовному праву – М.: Гос.юр.издат. 1960г. – 120с.
4. Фролов Е.А., Галиакбаров Р.Р. Множественность преступных деяний как институт советского уголовного права – Свердловск, 1967г. – 146с.
5. Пионтковский А.А. Уголовное право РСФСР. Часть общая. М., 1923г.-680с.
6. Курс советского уголовного права. Общая часть. Т.1. М.: Изд. юрид. лит. 1970г.-720с.
7. Ткачевский Ю.М. Давность в советском уголовном праве. М.: Гос.юр.изд. 1978г.-248с.
8. Гернет М.Н. Избранное произведения. М.: гос.юр.изд. 1948г.-840с.
9. Корнецкий.// Еженедельник советской юстиции. 1924 г. №5
10. Уголовный Кодекс Советских Республик /Тексты и постатейный комментарий под редакцией С.Канарского. Гос. Изд-во Украины 1924 г. -496с.
11. Рогинский Г.К. Уголовный кодекс РСФСР. Л.1928 г.
12. Карницкий Д.А. Рогинский Г.К. Строгович М.С. Уголовный Кодекс РСФСР /Постатейной комментарий изд. 4-е Москва М. 1934 г.
13. Трайнин А.Н. Общее учение о составе преступления М.: Гос. юр.изд. 1957 г. -362с.
14. Гроздинский М.М. Рецидив и привычная преступность //Право и жизнь. М.1923 г.Кн.5,6.
15. Утевский Б.С Вопрос о рецидивистах – профессионалах на Всесоюзном совещании пенитенциарных работников //Административный вестник. №1. стр. 32-41.
16. Познышев В.С. учебник уголовного права: Очерк основных начал науки уголовного права. Общая часть . М. 1923 г.
17. Бытько Ю.И. учение о рецидиве преступлении в Российском уголовном праве: история и современность. Дисс. На соиск. д.ю.н. Саратов, 1998 г.
18. Куфаев В. Рецидивисты (повторно обвиняемые) // Преступный мир Москвы. М. 1924 г.
19. Утевский Б.С. Сколько у нас преступников- профессионалов и что с ними делать. // Административный вестник №4. С. 14-25
20.Утевский Б.С. Рецидив и профессиональная преступность в капиталистических странах. // Советская юстиция. 1937 г. №2 С.29-37
21. Советское уголовное право. Часть общая М. 1952 г.
22. Криминология .Под ред. В.Н.Кудрявцева, В.Е.Эминова. М.: СПАРК 1997 г.-618с.
23. Миляненко Л. По ту сторону закона: энциклопедия преступного мира. СПб. 1992г.-246с.
24. Алауханов Е.О. Қылмыстану. Алматы: Жеті жарғы. 2006ж.-296б.
25. Яковлев А.Н. Борьба с рецидивной преступностью. М.: Гос.юр.изд. 1964г.-212с.
26. А.Жұмағали. Криминология. Алматы: Баспа. 2001ж.-214б.
27. Рецидивная преступность : предупреждение преступлении среди лиц, судимых к лишению свободы. Минск. 1998г.-342с.
28.Кашанина Т.В., Кашанин А.В. «Основы российского права» М., 1996. – С. 122
29.Алексеев С. С. Проблемы теории права: В 2 т. Свердловск, 1972. Т. 1. – С. 99-101
30.Джекебаев У.С. Социально-психологические аспекты преступного поведения. Алма-Ата, 1971. – С. 55
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 68 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 68 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ТАРАУ РЕЦИДИВ КӨПТІК ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ БІР НЫСАНЫ РЕТІНДЕ
1.1 Қылмыстық құқық теориясындағы қылмыстардың рецидивінің түсінігі
және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Қылмыстық құқықтағы рецидивтің
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2 ТАРАУ РЕЦИДИВТІ ҚЫЛМЫСТЫЛЫҚТЫҢ КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
2.1 Рецидивті қылмыстылықтың
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.2 Рецидивті қылмыстылықтың себептері мен
жағдайлары ... ... ... ... ... ..30
2.3 Рецидивистердің тұлғасының
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.4 Рецидивті қылмыстылықтың алдын алу
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... .39
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 53
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .58
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі:1995 жылғы тамыздың 30 күні бүкіл халық
атынын қабылданған Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясы қоғам,
мемлекет және әрбір жеке адам тіршілігіңдегі ерекше орын алатын негізгі
–негізгі тарихи қағидаларды бекітіп берді. Сол Қазақстан
Республикасы Конституциясының ең бірінші бабында былай делінген:
"Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және
әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады және оның ең қымбат қазынасы –адам
және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтарын құрметтеп қорғайды"[1].
Қазақстан Республикасының азаматтарына нәсіліне, ұлтына, жынысына, тіліне,
әлеуметтік, мүліктік және лауазымдық жағдайына, әлеуметтік тегіне,
тұрғылықты жеріне, дінге көзқарасына, сеніміне, қоғамдық бірлестікке
мүшелігіне, сондай-ақ бұрын құқық тәртібін бұзғанына, тіпті қылмыс жасап
қылмыстық жазаға тартылғанына қарамастан барлық азаматтық құқықтар мен
бостандықтар теңдігіне кепілдік берілді.Әдетте жалпы факторлар ішінен
экономиканың жағдайы, қоғамның әлеуметтік-саяси және рухани даму деңгейі,
құқықтық реттеудің ахуалы, түзету әрекеттері нәтижелерінің баяандылығы
қарастырылады. Арнайы факторларға жазасын өтеушілер контингентіндегі сот
практикасындағы өзгерістер, құқыққорғау органдары қызметкерлерінің сапалы
құрамы, олардың қылмыстан сақтандыру мен ескерту мәселелері бойынша өзге
ұйымдармен өзара әрекет ету формалары мен құралдары жатады.
Қылмыс - әр қайсысына қылмыстық жазалау қарастырылған заңға қарсы
барлық әрекеттердің, белгілі бір заңдылықтарға сандық және сапалық
сипаттарға ие әлеуметтік-құқықтық негативтік бұқаралық құбылыстардың
жиынтығын білдіретін криминологиялық ұғым.
Қылмыстық әр алуан түрлері болғанымен, олардың ішіндегі
рецидивистік,кәсіби және ұйымдасқан қылмыс қоғамға аса қауіпті болып
саналады. Қылмыстық әрекетер негізінде өмір сүретін тұтас әлеуметтік
топтардың болуын қоғамның криминизациялану деңгейінің жоғарылығынан
көреміз.
Бұл қылмыстарды зерттеудің объективті маңыздылығы: мұндай қылмыстардың
латенттілігі жоғары болады, оны орындаушылар өз әрекеттерін бүркелелеу
үшін арнайы шаралар қолданады, оның сыртында кәсіби және ұйымдасқан қылмыс
– ұғымы криминологиялық ұғым болғандықтан қылмыстың бұл түрін – ресми
статистикадан көру қиын. Әрекеттің объективті белгілерінен оның топталған
жалпы қылмыстың немесе ұйымдасқан қылмысқа жататындығын анықтау да қиынға
түседі. Сондықтан кәсіби және ұйымдасқан қылмысты зерттеуде эксперттік
бағалау әдістері кеңінен қолданылады.Тәуелсіздіктің қалыптасу үрдісінің
мақсаты және жаңа қоғамдық құрылыстың құрылуының алғышарты болып
демократиялық қағидалардың дамуы, тұлғаның құқықтары мен бостандықтарының
бекітілуі танылады. Қазақстан Республикасының Конститутциясында жеке адам
мемлекеттің ең басты құндылығы деп танылады. Осыған байланысты
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын және олардың заңды мүдделерін
қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау мемлекеттің ең басты міндеті болып
қарастырылады. Қоғамдық құрылыстың ауысуы барысында бірқатар жағымсыз
құбылыстар болуы мүмкін. Бұл өзгерістер қоғамға кері әсер етуде, әсіресе
жас өскелең ұрпақ елдегі өзгерістерді ең алғашқылардың бірі болып
сезінуде. Аталған факторлар өзінің жиынтығында қылмыстылықтың өсуіне әсер
етуде. Қылмыстылықтың алдын алу мәселелері біздің елімізде қазіргі күнге
дейін өзекті болып қалуда.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қылмыстардың рецидіві проблемасы отандық
және кеңестік ғалымдардың, П.П. Андрушконың, М.Н. Авдеевтің, М.Н.
Авербахтың, С.В. Бородиннің, М.С. Гринбергтің, Ю.А. Демидовтің, Н.И.
Загородниковтің, И.И. Карпецтің, М.И. Ковалевтің, Д.П. Котовтың, А.И.
Красиковтың, И.Ф. Кузнецованың, Ю.И. Ляпуновтың, Н.С. Малеиннің, П.С.
Матышевскийдың, И.Ф. Огарковтің,А.А. Пионтковскийдің, М.Д.
Шаргородскийдің, Д. Читловтің, сондай-ақ қазақстандық ғалымдар А.Н.
Ағыбаевтың, Е.О. Алаухановтың, Ғ.Ы.Баймурзиннің, Р.Т. Нұртаевтың, Е.І.
Қайыржановтың, С.С. Молдабаевтың, С.М.Рахметовтың, И.И. Роговтың, А.А.
Темербековтің, А.А. Смағұловтың М.С Нәрікбаевтың, Е.А. Оңғарбаевтың,
Г.С.Мауленовтың, У.С.Джекебаевтың, Е.Ештаевтың еңбектерінде қарастырылған.
Бірақта осы тақырып әлі де зерттеуді және зерделеуді қажет
етеді.Қылмыстылықпен күресудің тиімді шараларын жасап қылмыстылықпен
күресудің жаңа әдістерін қарастыру қажет. Әсіресе рецидивті қылмыстардың
өсуін болдырмау қажет. Криминологтар кәмелетке толмағандардың арасында
рецидив қылмыстарының өсіп жатқандығына байланысты дабыл қағуда.Мұндай
келеңсіз құбылыстармен күресу осындай құбылыстарды жан жақты зерттеуге
байланысты мүмкін болады. Күресудің осындай әдістері мен тәсілдерін ескере
отыра субъектінің ерекшеліктері мен кәмелетке толмағандардың қылмыстық
жауаптылығын қарастырған жөн.Рецидив қылмыстың қайталануының бір түрі бола
отырып, қылмыстың бірненше мәрте жасалуы мен нақты жиынтықпен бірге
қылмыстың қайталнушылығын құрайды. Осылардың ішінде ең өзекті ретінде
қылмыс рецидівінің заңшығарушылық ұғымын анықтау және оны жүйелеу, осындай
қылмыстылықпен күресу, заңнаманы жетілдіру танылады. Қылмыстың рецидівінің
жалпы түсінігі арқылы қылмыстық заңда қылмыстардың қайталануының ең
қауіпті түрі екендігіне көз жеткізе аламыз. Қылмыстардың рецидіві
қылмыстардың көптігінің ең қауіпті түрі бола отырып, қылмыстық заңда
ерекше орынды иеленеді.Оның мәні болып, қылмыстардың қайталануының ең
қауіпті түрі болатындығымен, екі немесе одан да көп қылмысты жасауымен
ерекшеленеді. Рецидивтің жоғары деңгейінде қылмыстық атқару жүйесінің
кемшілігі ғана көрініп қоймайды, сонымен бірге алғаш рет қылмыс
жасағандарға жалпы ескертудің төменгі тиімділігі де көрініс табады.
Аталған жұмыстың мақсаты – қылмыс рецидівінің жалпы түсінігін, белгілерін,
қылмыскердің тұлғасын сипаттайтын мән жайларды талдау. Жұмыстың міндеті-
қылмыс рецидівінің түсінігін ашу, қылмыс рецидівінің түрлерін топтастыруды
қарастыру, қылмыс рецидівінің ерекшеліктерін талдау, кәмелетке толмағандар
рецидівінің ерекшеліктерін талдау, рецидив қылмыстарының негізгі
проблемаларын негіздеу.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Қылмыстың рецидівіне байланысты ғылыми
күрделі мәселелердің деңгейін қарастыру, осындай қылмыстарымен күрес
жүргізудің тиімді шараларының бірі жаза тағайындауды жетілдіру жұмыстың
мақсаты болып табылады.
Дипломдық жұмыстың міндеттері. Жоғарыда көрсетілген мақсаттарға жету
үшін дипломдық жұмыста төмендегідей міндеттерді шешу көзделген:
Қылмыстардың рецидівіне жаза тағайындау үшін қылмыстық жауаптылықты
нақтылау және анықтау.
Қылмыстардың рецидівін басқа да қылмыстардың көптігінен ажырату.
Қылмыстардың рецидіві үшін жаза тағайындағанда еңбекпен түзеу
мекемелерінда жазаны атқарудың әр түрлерін қарастыру.
Дипломдық жұмыстың зерттеуінің объектісі. Қылмыстардың рецидівін
жасауға байланысты туындайтын қоғамдық қатынастар
Дипломдық жұмыстың зерттеуінің заты. Қылмыстың рецидівінің түсінігі,
қылмыстардың рецидіві үшін қылмыстық жаза мен жауаптылықты нақтылайтын
заңдылықтың даму кезеңдері қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың методологиясы мен методикасы. Дипломдық жұмыс
диалектикалық логика, философия, мемлекет және құқық теориясының,
қылмыстық құқықтың және қылмыстық іс жүргізудің негізгі кағидалары мен
негіздеріне сүйене отырып жүзеге асырылады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар: Қылмыстардың рецидіві ауыр және аса
ауыр жасалатын қылмыстар үшін ғана пайдаланылатын ұғым болуы шарт;
Қылмыстардың рецидіві деген термин қылмыстардың қайталануы деген
терминннің орнына қолданылуы қажет;
Қылмыстардың рецидівін көптік қылмыстардың ауыр түрі ретінде анықтай
отырып оларға тек қана бас бостандығынан айыру және өлім жазасы ғана
тағайындалуы тиіс;
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Қылмыстардың рецидівінің түсінігі
мен оларға жаза тағайындай отырып жеке даралаудың негізгі проблемаларын
қарастыру.
Дипломдық жұмыста тәжірибелік және теориялық тұрғыда елеулі маңызы
бар, теориялық және тәжірибелік тұжырымдар мен ұсыныстар бар. Сондай-ақ
дипломдық жұмыста, қазіргі кезде қолданылып жүрген қылмыстық заңдылық
терең сараланып, оны жетілдіру бойынша бірқатар үсыныстар жасалған.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыстың құрылымы
мен көлемі осындай жұмыстарға қойылатын талаптарға толықтай сай келеді.
1 ТАРАУ РЕЦИДИВ КӨПТІК ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ БІР НЫСАНЫ РЕТІНДЕ
1.1 Қылмыстық қүқық теориясындағы қылмыстардың рецидивінің түсінігі
Кеңестік дәуірдегі заң әдебиеттерінде қылмыстың рецидиві түсінігін
ашуға бірталай басылымдар арналған, дегенмен оның бірыңғай түсінігіне қол
жетпейді.
Кейбір авторлар қылмыстың рецидиві ретінде қылмыстық жауаптылыққа
алдыңғы қылмысы үшін тартылған немесе тартылмағандығына қарамастан бір
тұлғаның бірнеше қылмыс жасауын түсінді. Рецидивтің мұндай түсінігі
фактілік рецидив атауын алды. Қылмыстық құқықтың доктринасында фактілік
рецидив идеясының авторы В. С. Утевский болып табылады. Ол жиырмасыншы
жылдардың өзінде алғаш рет сотталған тұлғалардың бірталайы ертеректе де
өзге немесе ұқсас қылмыстарды жасаған, көбінесе бірнеше жылдар бойы
жасаған, бірақ бір рет ұсталып сотталған деп танылады. Өкінішке орай
рецидивтің статистикасы мұндай қылмыскерлерді рецидивистер ретінде
танымайды. Фактілік рецидивтің көптігіне көз жеткізу үшін соңғы
жартыжылдықтағы газеттерден сот хроникасын қараудың өзі жеткілікті.
Б. С. Утевскийдің көзқарасын қарастырылып отырған мәселе бойынша 1960
жылы М. Я. Гинзбург пен М. А. Стручков қолдады [2, 14б]. Олар рецидивист
ретінде екі немесе одан да көп біркелкі қылмыстар үшін соттылығы бар
тұлғаны есептеді. Бірақ бұл анықтаманы сәтті деп есептеуге болмайды, ол
бірқатар объективті жағдайларды ашып көрсетпейді. Кез келген екі рет
сотталған адам қоғамға қауіпті емес. Қауіпті тұлға деп жүйелі түрде қылмыс
жасайтын оның түсінігіне қоғамға қарсы өмірге паразиттік көзқарасы және
еңбекке деген теріс қатынасы, өзінің мүдделерін тікелей қарама-қарсы
қоятын, бірінші рет қылмыс жасаған тұлға да жатады.
Екінші рет сотталғандық бұл адал еңбек жолына түсуді қаламайтындықтан
формальды заңи белгісі болып табылады.
Сол себепті рецидивті анықтауда көптеген авторлардың тұжырымы бойынша
қылмыскердің әдетіне, қабілетіне көңіл бөлу керек.
Б.С. Никифоров арнайы рецидив ретінде бірнеше рет абортты, жүйелі түрде
жалған құжатты жасауды жатқызуды қарастырды.
Кейінгі жылдары фактілік рецидив идеясын С. Степичев қорғады. Ол
қылмыстық құқықта соттылық институтынан бас тартуды ұсынды.
Оның ойынша соттылық институтын жою жалпы және аса қауіпті рецидивті
дұрыс анықтау үшін рецидивист деп алғашқы қылмысы үшін сотталғандығының бар-
жоғаны қарамастан бірден көп қылмыс жасаған адам ретінде танылды.
Соңғы жылдары бұл көзқарас криминологиялық рецидив атымен оқытылуда. А.
Ф. Зелинскийдің тұжырымы бойынша рецидив бұл бұрын қылмысы үшін сотталған
немесе өзге де ықпал етуші шараларына ұшыраған кінәлідегі соттылықтың
болуына байланыссыз тұлғаның жаңа қылмыс жасауы деп танылады.
Бірақ фактілік рецидив идеясы отандық криминалистер мен сот - тергеу
практикасында қолдау тапқан жоқ және сонымен қатар, қылмыстық заңда көрініс
тапқан жоқ.
Қылмыстық құқық доктринасында заңдылық рецидив тұжырымы басым қолдауға
ие болды.
Легальды рецидив концепциясы А. М. Яковлевтің, П. Ф. Гришаниннің, И. И.
Карпецтің, В. Н. Кудрявцевтің, Ю. М. Ткачевскийдің, Е. А. Фроловтың, Ю. И.
Шутовтың және өзге де криминалистердің жұмыстарына негізделді.
А. М. Яковлев былай жазды, біздің заңнамамен танылған рецидив түсінігі
заңдық рецидив концепциясына негізделген, яғни алдыңғы жасаған әрекеті үшін
соттылығының анық болуы бар субъектінің екі немесе одан да көп қылмыс жасау
жағдайлары [3, 9б].
Гришанин П. Ф. Мынаны атап өтті, қылмыстық рецидив қарапайым қылмыстың
қайталануынан сотталған тұлғамен ерекшеленеді.
Рецидивтің түсінігінде легалдық рецидив концепциясының жақтаушыларының
арасында ауызбіршілік болмады.
Кейбір криминалистер рецидив ретінде жаңа қылмыс жасаған тұлға толық
немесе соттың алғашқы үкімі бойынша жазаның ішінара өтегені болып табылады
деп ойлады.
Ю. И. Шутов қылмыстық рецидивпен күрес шараларының аспектілерін зерттей
келе рецидив бұл толықтай немесе соттың бұрынғы үкімі бойынша ішінара
жазасын өтеген жаңа қылмыс тұлғасы деген қорытындыға келді.
Бұл көзқарасты Р. Галиакбаров, М. Ефимов, Б. Фроловтың қолдауы бойынша
рецидив бұл жазасын қандай да болмасын өтеп жатқан немесе өтеп болған
соттылығының бар болып қылмыс жасаған тұлға деп жазды [4, 7б].
Бұл көзқарас қылмыстық құқықта жаңалық ретінде танылмайды.
Жиырмасыншы жылдарды бұл көзқарас А. А. Пионтковскиймен, ал соңына келе
М. Д. Шаргородский мен де айтылған.
1924 жылы А. А. Пионтковский біздің кодекс бойынша рецидив ретінде
бірдей және ұқсас қылмыстардың жазасын өтеп болғаннан кейін жасау болып
танылады деп жазды. [5, 432б]
1958 жылы М. Д. Шаргородский рецидивтің бірнеше басқа да мағыналарының
түсінігін атап өтті. Ол былай деп ойлады, қылмыскер өзінің жаңа қылмысын
жасаған жағдайда жазасын өтеп болғаннан кейін және алғашқы қылмысы үшін
толық түрде жазасын өтеген деп танылады [6, 56б].
Қылмыстық құқық теориясы, сот - тергеу практикасы және қылмыстық
заңнама бұл көзқарасты қабылдамады. Қылмыстық құқықта қылмыстық рецидив
ретінде соттылығы жойылмаған немесе алғашқы қылмыс жасағаны үшін
соттылығынан айырылмаған шешуші мағынаға баға берілмейді.
Криминалистер қылмыстың рецидиві ретінде қайта қасақана жасалған
қылмысты ғана тану туралы ойды қорғады, ал абайсызда жасалған қылмыстар
рецидивті құра алмайды. Ю. М. Ткачевскийдің көзқарасы бойынша қасақана
жасалған қылмысы үшін тағы да қасақана қылмыс жасалған жағдайда рецидив
анық көрінеді. Ол рецидивтің ерекшелігі болып екі немесе одан да көп нақты
қылмыстарды жасау табылады деп жазды. Ауыр қылмыстарды қайталап жасау
олардың біртектілігіне қарамастан сол сияқты қылмысы үшін сотталғаннан
кейін рецидив ретінде қарастырылмайды. Қауіпті болып табылмайтын қылмыс
сотталған тұлғаның қылмыс жасаған кезде тек қайталану туралы сөз болуы
мүмкін. Ю. М. Ткачевскийдің ойы бойынша рецидив деп тану үшін кәмелетке
толғанға дейінгі қылмыстар есепке алынбауы керек.
Ең көп тараған және де қауіптірек рецидив болып қасақана қылмыс
рецидиві болып табылады. Сот - тергеу практикасында абайсыздық қылмыс
рецидиві сирек кездеседі. Сол себепті заңнамада рецидивтің анықтамасына оны
құрайтын қылмыстардың қасақаналық сипатын бекіткен 1997 жылғы ҚР ҚК-тің
қарастыруы негізді болып табылады.
Жоғарыда аталғандай басқа да көзқарас қорғалады. Оған сәйкес рецидивті
қасақаналық та, абайсыздық та қылмыстар құра алады. 1997 жылғы ҚР ҚК-мен
еленбеген бұл көзқарастың жақтаушыларының ойынша қасақаналықтағы сияқты
абайсыздық қылмыстардың рецидивінде де қылмыскердің әрекетінде басқа
тұлғаларға, оған жүктелген міндеттерге, қоғам мен мемлекеттің мүддесіне
немқұрайлылық немесе жеңілойлылық көрсетудің анық тенденциясы байқалады.
Мысалы, С. В. Голик және И. Я. Мирончик тұлғада соттылық атағының болуы
жағдайында жаңа абайсыздықта қылмыс жасауы жеке құқықтық мағынаға ие және
абайсыздық рецидиві адамдаи жазылған тиісті ережелер мен нұсқаулықтарды
бұзуға әдеті жоқ, бірақ ол құқықбұзушылықтарға бейім, ол тұлғада жалпымен
мойындалған алдын алу ережелерін сақтауға тұрақты теріс қатынастылығын
көрсетеді деп айтты.
Осылай, 1997 жылғы ҚР ҚК-те қылмыстық рецидив түсінігі бұрын қасақана
жасаған соттылығы бар тұлғаның жаңа қасақана қылмыс жасауы деген көзқарас
заңи түрде бекітілді.
Бұл тұрғыдан келу елдегі жасалатын қылмыстардың сексен пайызынан астамы
қасақана жасалатындықтан негізді болып табылады. Соған сәйкес ең көп
таралғаны және де ең жоғары қоғамдық қауіптілікке қасақана қылмыстардың
рецидиві ие болады.
Жоғарыда айтылғандай қазіргі күшіндегі заңнамаға сәйкес рецидивтің кез
келген түрінің мәнді белгілері болып бұрынырақты жаңа қылмысты қасақана
жасаған тұлғаның бұрынырақта қасақана жасаған қылмысы үшін соттылығаның
болуы табылады. Бас бостандығынан айыруға немесе өзге де қылмыстық жазаның
түрлеріне байланысты соттылығының санына, сонымен қатар, бұрынғы және қайта
жасаған қылмысының онша ауыр емес орташа ауырлықтағы, ауыр немесе аса ауыр
қылмыс категориясына жатқызылуына байланысты рецидив жай, қауіпті және аса
қаіпті болып бөлінеді.
ҚР ҚК-тің 77-бабының 1-бөлігіне сәйкес қылмыс жасағаны үшін сотталған
адам соттың айыптау үкімі заңды күшіне енген күннен бастап соттылықты жою
немесе алып тастау кезіне дейін сотты болған деп есептеледі.
Соттылық түсінігі отандық қылмыстық құқық доктринасында әртүрлі
түсіндіріледі. Көп авторлардың басым көпшілігі соттылық ретінде сотталғаны
үшін заңда анықталған қылмыстық құқықтық және жалпы құқықтық залалдарды
көрсететін жазаны белгілей отырып соттың айыптау үкімімен тұлғаның сотталу
фактісін көрсететін тұлғаның құқықтық жағдайын түсінді. Соттылық
түсінігінің түсіндірмелері бар, мысалы оны соттау фактісінің негізінде
пайда болған құқықтық жағдай.
Г. Б. Виттенберг соттылықты – тұлғаның қылмыс жасағаны үшін соттың
қандай да бір жазалау шарасына соттау фактісімен қалыптастырылған қылмыстық
құқықтық жағдайы деп санады. Бұл анықтаманың кемшілігі сотталған деп
танылған тұлғаның қылмыстық құқықтық жағдайы неде екендігі анықтау емес.
В. Д. Филимонов соттылық тұлғаның нақты қылмысы үшін соттың қандай бір
жазаға соттау фактісін қалыптастыратын заңмен белгіленген құқытарының
жүзеге аспауы деп жазды. Бірақ та мұндай толығырақ анықтама да толық
қолдануға жатпайды, себебі соттылықтың болмысы тек қана құқықтардың жүзеге
аспауы ғана көрсетілген.
Құқықтардың жүзеге аспауы – заңда көрсетілген шарттарда туындайтын
нақты соттылықтың нәтижесі.
Басқа да көзқарастар бар, бұрынырақта жазасын өтеген тұлғаны рецидивист
деп тану үшін негіз болатын жағымсыз факт. Шынында да, соттылық – беделге
нұқсан келтіретін факт болып табылады, бірақ соттылықтың функциясы қылмыс
жасаған тұлғаның беделін түсіру болып табылмайды.
Кейбір авторлар соттылық ретінде заңда белгіленген жазаны өтеп
болғаннан кейін жұмыс және тұрғылықты жерін таңдаудағы шектеулерді
түсінеді.
Қылмыстық рецидивтің құрамына рецидивтен басқа қылмыстық рецидивтің
көптүрлілігінің ерешелігі, сонымен қатар қылмыстардың көптігін және
қылмыстардың жиынтығы кіреді.
Қылмыстың бірнеше рет қайталануы Қылмыстық кодестің бір бабының немесе
баптың бөлігінің қарастырылуы бойынша 1997 жылғы Қазақстан Республиасының
Қылмыстық кодексі бойынша екі немесе одан да көп қылмыстар бойынша
түсініледі.
Қылмыстық кодексінің белгілі бір бабында немесе Ерекше бөлім бабының
бөлігінде көзделген екі немесе одан да көп әрекетті істеу қылмыстардың
бірнеше рет жасалуы деп танылады (11-баптың 1-бөлігі).
Заңмен тіелей қарастырылған жағдайларда біртекті қылмыстардың да
бірнеше мәрте жасалуы ескеріледі. Қайтадан бұрынғы объектіге (нысанға)
немесе соған ұқсас объектіге (нысанға) қиянат келтіруші, кінәнің түрі
бірдей және басқа да объективті және субъективті ұқсас белгілерден тұратын
қылмыстар (мысалы: ұрлық, тонау, қарақшылық, т.б.) біртекті қылмыстар деп
танылады. Біртекті қылмыстарды есепе алу мүмкіндігі ҚК-тің 175-бабына
қатысты 3-ші ескертуде тікелей қарастырылған, атап айтқанда, былай
делінген: “Осы кодекстің 175-181-баптарындағы бірнеше рет жасалған қылмыс
деп осы баптарда, сондай-ақ осы кодекстің 248, 255, 260-баптарында
көзделген бір немесе одан да көп қылмыстардан кейін жасалған қылмыс
танылады”. Осыған орай, бөтен мүлікті ұрлау қылмысы, бұған дейін де мүлік
ұрланғандықтан жоғарыда аталған қылмыстардың бірін жасаған жағдайда да
бірнеше рет жасалған деп танылатын болады.
Егер адам бұрын жасаған қылмысы үшін заңмен белгіленге тәртіп боцынша
қылмыстық жауаптылықтан босатылған болса не адамның бұрын жасаған қылмысы
үшін соттылығы жойылған немесе онысы алынған болса немесе мұндай қылмыс
үшін қылымыстық жауапқа тарту мерзімі өтіп кетсе, қылмыс бірнеше рет
жасалған деп танылмайды (ҚР ҚК 11-бап, 3-бөлігі).
Қылмыстық Кодекстің әр түрлі баптарында, ал жеке реттерде баптардың
бөлігінде көрсетілген екі немесе одан да көп қылмыстарды істесе, оның
біреуі үшін сотталмаса немесе заңмен белгіленген негіздер бойынша қылмыстық
жауаптылықтан босатылмаса көптік қылмыстардың жиынтығының нысаны ретінде
танылады (ҚР ҚК 12-бап, 1-бөлігі).
Қазіргі кодекстің екі немесе одан да көп көзделген қылмыстардың
белгілері бар іс-әрекет (әрекетсіздік) те қылмыстардың жиынтығы деп
танылады (ҚР ҚК 12-бап, 2-бөлігі). Сондықтан заң әдебиетінде қылмыстың
жиынтығы идеалдық және нақты (реалды) болып екі түрге бөлінеді.
Қылмыстың нақты (реалды) жиынтығы деп адамның әр түрлі іс-әрекеті
арқылы қылмыстық заңның әр түрлі бабына (баптың бөлімдеріне, баптың
тармақшаларына) жататын қылмыс жасауын айтамыз.
Қылмыстың идеалдық жиынтығы деп кінәлінің бір іс-әрекетінен бірден
қылмыстық заңның әр түрлі баптары, бір баптың әр түрлі бөліктері,
тармақшалары бойынша сараланатын екі немесе одан да көп қылмыстардың
істелуін айтамыз. Осылай, он сегіз жасқа жетпеген айқын адаммен жыныстық
қатынаста болу, еркек пен еркетің немесе әйел мен әйелдің қатынасы немесе
нәпсіқұмарлық сипаттағы өзге де әрекеттер және өзінде ВИЧЖҚТБ бар екендігі
туралы білетін адамның оны басқа адамға жұқтыруы ҚР ҚК-тің 122-бап және 116-
баптың 3-бөлігінде қарастырылуы бойынша қылмыстың идеалдық жиынтығын
білдіреді.
Қылмыстың жиынтығын идеалдық және нақты деп бөлудің теориялық та,
практикалық та маңызы зор. Қылмыстың нақты жиынтығының зияндылығы идеалдық
жиынтыққа қарағанда қомақты болады, сол үшін де оған қатаңырақ жаза мөлшері
белгіленеді.
Қылмысты жасау “механизміне” сәйкес олардың көптігін құратын көптік
қылмыстарды мақсатты түрде теориялық және практикалық қатынастарға сәйкес
бір жағынан жасалған қылмыстардың бірінен соң бірімен сипатталатын
көптіктің нысаны екінші және үшінші қылмыстар алдыңғы қылмыстан кейін
белгілі бір уақыттың өтуі. Кейбір мұндай көптік қылмыстарда кезектілік
болмауы мүмкін. Рецидив қылмыстың қайталнуының нысаны болып табылады.
Рецидивті қылмыстың қайталануының өзге де нысандары мен өзара
қатынастарын қарастыра келе бірқатар жалпы сипаттарын атап өту керек.
Оларға рецидив пен өзге де қылмыстардың қайталануы тән. Бірнеше мәрте
жасалатын қылмыстар сияқты рецидив бара-бар қылмыстармен қатар біркелкі
қылмыстар жасайды. Мұнда біртекті және әртекті қылмыстар сияқты рецидив
нақты (реалды) жиынтыққа тән.
Алдыңғы қылмыстық заңнамаларға сүйене келе бірқатар авторлар біркелкі
қылмыстық әрекет қылмыстың нақты (реалды) жиынтығына жатпайды деп
тұжырымдады. Бұл туралы А. А. Пионтковский былай дейді: “Нақты жиынтық бір
тұлға бірнеше әрекеттер нәтижесінде олардың біреуі үшін сотталмаған немесе
ол әрекеттер олардың біреуі үшін үкім шығарылғанға дейін жасалған жағдайда
әртүрлі бірнеше әртектес қылмыстарды жасаған уақытта орын алады”. А. М.
Яковлев егер тұлға біртектес қылмыстар жасаса – ол анық түрде қайталануы,
егер әртүрлі қылмыс жасаса – қылмыстардың жиынтығы (егер бұл қылмыстардың
кез келгенін үкім шыққанға дейін жасаса) деп атап өтті.
А. М. Яковлев біртектес қылмыста ретінде объект, субъект, субъективтік
жағы сияқты біртектес белгілермен сипатталатын әрекетті түсінді. Ол ұсынған
конструкцияға сәйкес біртектес қылмыстардың белгілеріне, сонымен қатар
берілген қылмыстың құрамына заң бойынша кіретін элементтердің белгілері де
жатқызылуы мүмкін (арнайы ниет, қылмысты жасау әдісі, орны, уақыты,
шарттары және т.б.).
Осылай келе А. М. Яковлев біртектіліктің шарты ретінде тең дәрежелі
қоғамға қауіпті қылмыстар ретінде заңда негізгі құрамы құрастырылған
қауіптілігі төмен және қоғамға қауіптілігінің көптілігі болады деп айтқан
[7, 8б].
Рецидивтің, қауіпті рецидивтің және аса қауіпті рецидивтің түсінігіне
заңи анықтама 1997 жылғы Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 13-
бабында берілген.
ҚР ҚК-тің 13-бабының 1-бөлігіне сәйкес қылмыстың рецидиві – бұрын
қасақан қылмысы үшін соттылығы бар адамның қасақан қылмыс жасауы деп
танылады.
Қылмыстық рецидивтің барлық қылмыстық рецидивтің түрлеріне анықтама
бере алмайды деп айта аламыз. Осы уақытта қылмыстық рецидивті білу үшін
бұрын міндетті түрде сотталғандығы, бұрынғы қасақан істеген қылмысы үшін
жазаны толық немесе ішінара өтеуі, соңғы қасақан қылмысты істегенде
сотталғандық атағының болуы шарт.
Заңға сүйене келе кез келген қылмыс рецидиві келесі белгілермен
сипатталады.:тұлға жаңа қылмыстың бұрын жасалған қылмыстың фактілі түрде
болуы;бірінші және келесі қылмыстардың қасақан сипатталуы;бұрын сотталғаны
үшін қылмыстың соттылығының болуы.
Жазалау қатерімен тыйым салынған айыпты қоғамдық қауіпті әрекет (іс-
әрекет немесе әрекетсіздік) қылмыс деп танылады (ҚР ҚК 9-бап, 1-бөлігі).
Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес қайсібір әрекеттің
белгілері формальды болса да бар, бірақ елеулі маңызы болмағандықтан
қоғамдық қауіпті емес, яғни жеке адамға, қоғамға немесе мемлекетке зиян
келтірмеген және зиян келтіру қаупін туғызбаған іс-әрекет немесе
әрекетсіздік қылмыс болып табылмайды (ҚР ҚК 9-бап, 2-бөлігі).
Қасақана сипаттағы рецидивті құрайтын қылмыстар оның әрқайсысы тікелей
немесе жанама кінәнің екі нысанымен жасалады. ҚР ҚК-тің 20-бабының 1-
бөлігіне сәйкес егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға
қауіпті екенін ұғынып, оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуының мүмкін
екенін немесе болмай қоймайтынын алдын ала білсе және осы зардаптардың
болуын тілесе, қылмыс тікелей қасақаналықпен жасалған деп танылады.
Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті екенін
ұғынып, оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуы мүмкін екенін алдын ала
білсе осы зардаптарлың болуын тілемесе де, бұған саналы түрде жол берсе, не
бұған немқұрайды қараса қылмыс жанама ниетпен жасалған деп танылады.
ҚР ҚК-тің 22-бабында қарастырылған, егер қасақана қылмыс жасаудың
салдарынан заң бойынша неғұрлым қатаң жазаға әкеп соқтыратын және адамның
ниетімен қамтымаған ауыр зардаптар келтірілсе, мұндай зардаптар үшін
қылмыстық жауаптылық, егер адам олардың пайда болатынын алдын ала білсе,
бірақ осыған жеткілікті негіздерсіз оларды болдырмауға менмендікпен сенген
жағдайда немесе егер адам бұл зардаптардың пайда болуы мүмкін екенін алдын
ала білмесе, бірақ болжауға тиіс және болжай алатын болған жағдайда ғана
пайда болады. Тұтас алғанда мұндай қылмыс қасақана жасалған деп танылады.
Сонымен жоғарыда баяндалғандарды қорытындылай келе, келесі мәселелерге
тоқталуды жөн көреміз.
1917 жылғы Қазан төңкерісінен кейін басталған, нақты қылмысты белсенді
зерттеу оның заңдылықтарын қылмыскердің тұлғасын және оның жеке қасиеттерін
терең зерттеу, ғалымдардың рецидивтің мәні туралы көзқарастарына әсер етпей
қоймады. Бұл бағытта жемісті жұмысты 1923-1925 жылдары елдің әр қалаларында
құрылған, қылмыстылық пен қылмыскердің жеке тұлғасын зерттеу жөніндегі
Мемлекеттік институт пен оның кабинеті жүргізді. Бұл мекемелердің қызметін
бағалай келе М.Н.Гернет былай жазды: Бұл механизмдердің он жылдық
кезеңінде қылмыстылықты зерттеу жөніндегі қызметінде, қылмытылықтың
мәселелеріне өте көп көңіл бөлінді, мұндай біздің ғылымда бұрын болмаған
[8, 232б]. Қазіргі ғылым 20 жылдардағы ғылымға қарыздар, олар қиын жылдары
күрделі әлеуметтік мәселелерді шешуде жол салды, сол сияқты рецидивті және
өзге де қылмыстарды зерттеуде бағаланбас еңбек сіңірді.
Сол жылдары рецидивті қылмастарды зерттеумен мынадай отандық ғалымдар,
М.М.Гроздинский, М.Н.Гернет, В.И.Куфаев, Э.Я.Немировский, С.В.Познышев,
Б.С.Утевскийлер айналысты. Осы ғалымдардың тізімі рецидив мәселесі
ғалымдарға қаншалықты маңызды, күрделі және сол сияқты көп қырлы болғанына
куә.
Сол уақытта мәселенің ерекше күрделілігі оны шешуге деген бірінші
жолдың болмауы, рецидивті қылмыстарды зерттеу әдістемесінің дұрыс
жетілмегені, рецидивтің мәні мен онымен күрес шаралары жқнінлдегі әр түрлі
көзқарастардың болуына алғышарт болды. Көп жағдайда бүл кқзқарастар тікелей
бір-біріне қарама- қайшы болды.
Алдымен айтып кететін жайт, көптеген, ғалымдар, сөз жүзінде қылмыстық
құқықтың классикалық мектебімен батыл түрде қол үзе отырып, іс жүзінде
қылмыскерді зұлымдық еріктің иесі ретіндегі дәстүрлі түсінікті ұстанды.
Мұнымен әдебиеттерде алға қойылған рецидивтің келесі мәнді белгілерін
түсіндіруге болады: алдыңғы қылмысы үшін жазаны өтелуі не оны істегені үшін
соттың үкімінің болуы; соң,ы қылмыс пен алдыңғы қылмыстың біркелкілігі не
болмаса қылмыстың бара-барлығы; соңғы қылмысы мен алдыңғы қылмысы арасында
белгілі бір мерзіинің өтуі.[9,56б] Рецидивтің мәнді белгісі ретінде
қылмыстардың бара барлығы мен біркелкілігі, оның ескіру мерзімі де
революцияға дейінгі кезеңдегі қылмыстық құқықтықтағы сияқты негіздеу
қажеттілігі тән. Өз кезегінде 1922 жылғы РСФСР ҚК-ін түсіндірген авторлар
атап өткендей алдыңғы қылмыс пен соңғы қылмыстың байланыстылығы мен
біркелкілігі рецидивтің шарты ретінде, тек осы жағдайда қылмыскердің
ерекше әлеуметтік қауіптілігн білдіреді. [10, 97б] Рецидивтің ескіру
мерзімінің қажеттілігін негіздеуде, олар былай жазды: Екі қылмыстың
аралығындағы өте ұазақ кезеңнің болуы қылмыс жасағанның еркінің зұлымдығы
мен интенсивтілігін болжауға кедергі болады. Осыдан шығатын қорытынды
рецидивте жауаптылықтың ауырлауына негіз ретінде қылмыстық әрекет жасауға
деген әдеттің болуын дәлелдеу.
Көптеген кеңес ғалымдары класикалық мектеп идеяларында тәрбиеленді,
оларды ұзақ уақыт бойы осыған үйретті, жазаның түсінігі мен мәніне қатысты
қағидатты сұрақтарды теріске шығара отырып, өз кезегінде олар рецидивтің
мәні туралы жалпы қабылданған ережелерді ұстанды. Қылмыстық құқықтың
классикалық мектебінде пайда болған, кейбір ғалымдардың арасында кездескен
рецидивтің концепциясынан ауытқыу талпынысы, көбіне жартылай сипатқа ие
болып және жеке тәртіпке қатысты сұрақтарды қамтыды.
Көп жағдайда Г.К. Рогинский Кеңес республикаларының Қылмыстық
Кодекстерінің авторлары сияқты рецидивтің мәнді белгілерін атап көрсетті.
Бірақ та рецидивті құратын, қылмыстық сипаты жөніндегі сұрақты қағидатты
деп санады. Революіияға дейінгі рецидивтің концнпциясын сынай келе , ол
рецидивтің түсінігін бара барлығы мен біртектілігімен белгілі бір мерзіммен
шектеу қате деп есептейді, себебі бұл прлетарлық заңнаманың мазмұнына
сай келмейтінің қылмыскердің әлеуметтік қауіптілігін дұрыс анықтау
мүмкіндігін қиындатады. [11, 86б]
Бұл тұжырымдар оған 1926 жылғы РСФСР ҚК-ң 47-48 баптаррын былай
түсіндіруге мүмкіндік береді : Қылмыстық Кодекстің алғаш рет қылмыс
істеген тұлғаны, қоғамға қауіпті әрекетті қайталап істеген адамға қарама
қарсы қоя отырып, рецидивист түсінігі жалпы бұрын қылмыс жасаған немесе
алдыңғы қылмысы үшін әлеуметтік қорғау шарасын өтаген не заңды күшіндегі
айыптау үкімінің болуы, бұл жерде қылмыстардың біркелкілігі мен бара барлық
міндетті емес, былайшы айтқанда рецидивисті алдыңғы қылмысы үшін жазасын
өтеген немесе заңды күшіне енгене айыптау үкімі бар тұлғаның жаңа қылмыс
жасауы.
Г.К.Рогинскийдің тұжырымы бойынша, рецидивті былай түсіндіру судьяға
қай критериі бойынша қылмыскердің қаншалықты қоғамға қауіптілігі туралы
түсінікті қалыптастыруға көмектеседі [12, 41б].
Д.А.Карницкий, Г.К.Рогинский, М.С.Строгович, А.В.Вроблевский,
Б.С.Утевскийлердің барлығына қылмыстың қайталануы мен рецидивті
байланыстыру тән болды.
Ал А.Н.Трайнин болса, аталған авторлардан өзгеше, қылмыстың
қайталануы мен рецидив түсініктері арасындда нақты шек жүргізді.
Рецидивтің мәнді белгілері анықтамасында басқа ғалымдарға қарағанда өзгеше
тұжырым ұстанды. Оның ойынша 1926 жылғы РСФСР ҚК-де қылмыстыі қаыталануы
мен рецидив бірдей мазмұнға ие болды деді. Әрекетті саралауға әсер ететін
заңда көрсетілген қылмыстық қайталануды ол рецидивпен байланыстырады.
Қылмыстың қайталануы ауырлататын жағдайларда, ол қайталану сөзін тіклей
мағынасында есептеді.
А.М.Трайнин рецидивтің міндетті белгілері деп келесілерді есептеді
алдыңы қылмысы үшін әлеуметтік қорғау шарасын өтеуі; алдыңғы қылмысы мен
соңғы қылмысының біркелкі болмауы. Ал қылмыстың қайталануы тек бір шарт
болғанда, яғни алдыңғы қылмысы мен соңғы қылмысы біркелкі болғанда ғана деп
есептеді. Оның ойынша қайталану фактісін анықтау үшін сотталу фактісін
немесе әлеуметтік қорғау шараларын өтеудің маңызы жоқ[13,86б].
Ғалымдардың басқа тобы рецидивтің мәні туралы өзге қағидаттарды
ұстанды, әсіресе М.М.Гроздинский бірқатар мақалаларында рецидив түсінігі
бара келе өз орнын жай қылмыскер сөзіне ауысуы мүмкін екенін айтқан [14,
58б]. М.М.Гроздинскийдің идеялары өзіндік болып келеді, оған нақтырақ
тоқталу қажет.
М.М.Гроздинскийдің ойы мынадан шықты, рецидивтің түсінігін
қалыптастырған классикалық мектеп басты орынға әрекет жасаған адамды емес,
әрекетті қойды. Осыған байланысты жазалау жүйесі қылмыстың ауырлығы мен
жазалау ауырлығы шамалас қағидатқа сәйкес құрылған. Ал қылмыскердің жеке
тұлғасы есептелмегендіктен ол шамалыс түрде сандық сипатқа ие болады.
Қылмыскердің зұлымдық еркі өзінің табиғатынан біркелкі болатын және
тұлғаны қылмысқа итермелеуші деп есептелетін ол сандық шамамен мөлшерленді.
Осы негізде кінә туралы ілім қалыптасты. Қылмыскердің еркінің зұлымдық
әрекеті сыртқы белгілерге қара панықтайды, мысалы, жасалған қылмыстың
санына қарай алдыңғы қылмысы үшін сотталған кейін тағы да қылмыс жасауы,
оның қауіпті дәрежедегі еркін көрсетеді және сол дәрежедегі кінәләгін
көрсетеді. Сол себепті пеакция шараларына да әрекетті жасаушының кінәлілік
дәрежесіне сандық шамалас позициясынан қарады.
М.М. Гроздинский рецидивтің ескі доктринасы өмірден жат, біркелкі
көзқарас болмады, рецидивке қатысты маңызды мәселелер әр түрлі шешілді, ол
рецидив туралы заңнаманы әр түрлі түсінуге алып келді.
М.М. Гроздинскийге қарағанда Б.С.Утевский өзінің рецидив түсінігіне
қатынасында анықтылық болмады. Егер М.М.Гроздинский рецидив бірте-бірте өз
орнын әдеттегі қылмыскер ұғымына беру керек десе, Б.С.Утевский оны
заңнамада қалдыруды айтып, бірақ оның функциялары туралы ештеңе айтпады..
Рецидив онымен тұлғаның қауіптілігінің күшейтілген сипаты ретінде
қарастырылды және арнайы және жалпы рецидив үшін де жазалауды күшейту
қажеттілігін теріске шығарды.
Б.С. Утевский қалыптасқан дәстүрге сүйене отырып, рецидив ұғмының өмір
сүруіне қатысты мәселенің келісімділік жолын іздеді. Б.С.Утевский
әдеттегі қылмыскердің критериін М.М.Гроздинскийден өзгеше анықтады. Егер
М.М. Гроздинский әдеттегі қылмыскерді кездейсоқ қылмыскерден ажыратудың
негізгі критериі етіп кемінде екі қылмыс жасауы деді, ал Б.С.Утевский
болса кем дегенде үшінші соттылығы туралы фактіні атады.
М.М. Гроздинскийдің, Б.С.Утевскийдің және өзге де кеңес ғалымдары
қылмыстық құқықтың классикалық мектебі құрған қылмыс пен жазаның мәні
туралы доктринаны және рецидив туралы ережені теріске шығарды.
Рецидив туралы дәстурлі ойларды қацта қарауға дұрыс баға беруде
берілген топтағы ғалымдар мардымды қателіктерге жол берді. Олар рецидив
концепциясының орнына әдеттегі қылмыскер концепциясы екі немесе одан да
көп қылмыс жасау тұлғаның әлеуметтік қауіптілік кінә қағидатына
негізделген.
М.М. Гроздинский былай жазды: мұндай құрылымда (әдеттегі қылмыскер
құрылымы) әр түрлі сипаттағы қылмыскерге қатысты ықпал етудің төмен не
жоғары шарасы не кінәнің өзге де нысанына жүгінуге қажеттілік жоқ.
Аталған теория қылмыстық құқықтың әлеуметтік мектебі ұсынған
қауіптілік жағдай теориясы болып табылады.
Әдеттегі қылмыскерлермен күресудің бұл белгісін аталған концепцияның
жақтаушылары ұсынған түзелмейтін санаттағы қылмыскерлерге қатысты
анықталмаған үкімдер идеясын негізді деуге болмайды.
Мұндай тұжырымның пайда болу былай түсіндіруге болады қылмыстық
құқықтың классикалық мектебінің тұжырымның дағдарысы кезеңінде, қылмыс бұл
зұлымдық ерік, жаза кінә үшін кек, қылмыскер бұл- әлеуметтік ортаның өнімі
деген қате ереже қалыптасты және оның жасаған қылмысы оның еркінен тыс,
мемлекет оған әсер ете алмайды. Адамның мінез-құлқы туралы алдын-ала
анықталған осы тұжырым ғылыми жағынан күдікті, әдеттегі қылмыскерлерге
қолданылатын анықталмаған үкім идеясы негізінде жатыр.
Атап өтетін жайт, бұл ой өзінің дамуын 20 жылдардың соңына қарай тапты
ол кезде сотталғандардың жалпы санында қайталаа сотталғандардың
салыстырмалы түрде өсті. 1928 жылғы Бүкіл кеңестік пенитенциарлы
жұмысшылардың жиналысының нәтижесін қорытындылай келе Б.С.Утевский,
Н.В.Крыленконы сынай отырып, түзелмейтін қызметкерлер санатына
кәсіпқойларды көрсете отырып былай жазды: Крыленко сонша алысқа кетіп
оларды қоғамнан мерзімсіз шеттетуді айтады. [15, 32б]
Жиналыс кәсіпқой рецидивистерге анықталмаған үкімдерді қолдануды шешті.
Бұл ұсыныс профессор В.Г.Ширвиндттің тарапынан түсті. Профессор А.А.
Жижиленко кәсіпқой рецидивистерге анықталған үкім тағайындауды ұсынды,
сонымен мерзімі өте келе бұл үкім анықталмағанға айналуы да мүмкін, ал
профессор Б.С.Утевский болса төменгі мерзіммен анықталмаған үкімді енгізуді
керек деп есептеді.
Сол дәуірдің отандық ғалымдары түзелмейтін қылмыскерлердің өмір сүрді
деген тұжырымда болды деп есептеуге болмайды. Көптеген, кез келген
қылмыскер түзеледі деді, ал бұл мақсатқа жетудің себебі қылмыскердің жеке
ерекшеліктерімен емес, кемшіліктерге толы пенитенциарлы жүйесі болды. Бұл
көзқарасты С.В.Познышев келесідей суреттеді: Қылмыстық құқық ғылымында
түзелмейтіндер туралы мәселе болмау керек. Қылмыстық құқықта түзелмейтіндер
емес түзелмегендер болады сот әрбір қылмыскерге, тіпті ол көп реттегі
рецидивист болса да, оның жақсы жаққа өзгеруі мүмкін деген сенімде болуы
тиіс [16, 26б].
Берілген ереже комунистік режимде бүкіл қылмысты және кеңес
мемлекетінің еңбек-түзеу саясатында өмір сүруінің бірінші күнінен бастап
шеткі болып табылады. Бірақ бұл ой, қылмыскерді түзеумен практикалық
айналыстардар арасында басшылыққа ие болады. Бұған 1928 жылғы Жалпыкеңестік
пенитенциарлы жұмысшылардың жиналысының нәтижесі куә болды. Жиналысқа
қатысушылар анықталмаған үкімді енгізудің қажеттілігі туралы шешім
қабылдады. Белгілі болғандай отандық қылмыстық заңнамада анықталмаған
үкімдер идеясы басшылыққа ие болған жоқ. Бұл заң шығарушының қылмыскердің
түзелу мүмкіндігі туралы мәселені шешуде кезектілікте болғанына куә.
Аталған жиналыста анықталмаған үкімдер туралы белсенді талқылау фактісі,
дауыс беруде қолдауға ие болуы, анықталмаған үкімдер туралы ойлар әсіресе
еңбек-түзеу мекемелерінің арасында қолдау тапты. Бұл құбылыс үлгілі жіне
сол мөлшерде қауіпті болуы мүмкін егер түзеу мекемелерінің қзметкерлері
оның билігін тағдыр еркімен және сот әділдігімен түскендердің түзелуіне
сенбесе, ол оның зұлымдық еркін басу үшін оларға қатысты қандай шаралар
қолдануға дайын екенін (не қолданып жатқанын) еселтетуге болады.
Анықталмаған үкімдер ойларынан бас тарта келе заң шығарушы қылмыстық
жазаны жүзеге асыратын мекемелердің қызметкерлері тарапынан қиянат қаупін
ескерсе керек, себебі қылмыскердің түзелуі де түзелмеуі де, және оның
жазаны ары қарай өтеуден босатуы осы қызметкерлерге байланысты. САлыстыру
үшін кейбір штаттарында анықталмаған үкім қолданылады, бұл мәні жағынан
қорқынышты.
Әдеттегі қылмыскер концнпциясы мәнді кемшіліктерге қарамастан, біздің
ойымызша оның қолдаушылары тарапынана нақты қылмысты зерттеу талпынысы
қайталап қылмыс жасағандарға қатысты олардың жеке басының қасиеттерін
ескеретін өылмыстық қағидаттар мен пенитен циарлық саясат құру туралы
тиісті тұжырымдар айтты.
Атап кететін бір жайт аса қауіпті рецидивист институтынң теориясының
негізі 1959 жылға дейін отандық заңнамада алғаш рет бекітілді. Таң
қалаларлық бұл жайт, бұл ой Сталиннің культі кезінде туындаса, тек
хрущевтың жылулық кезінде заңнамада жүзеге асырылды. Мұндай болудың
себебі 20 жылдардың соңында Сталин қатаң репрессиялардың заң шығару базасын
қалыпталтырды, ол тіпті физикалық тұрғыдан жоюға дейін барды, әдеттегі
және кәсіпқой қылмыскер деген атақтары оларды қауіпті деп тану үшін керек
болмады. Екінші жағынан Сталин аталған ұғымды заңға енгізуге жол бермеді
себебі бұл елде рецидивті қылмыстың жаппай құбылыс фактісін, рецидивистер
қатарында са қауіпті түрлерінің бар бол,анын мойындағандық болар еді.
Мұндайға Сталин саяси себептерге байланысты болмады. Аталған тезис мынаған
негізделеді ол дәуірді мемлекеттің қылмыспен күрес жөніндегі ресми саясат
мынадай болды, комунизмге өту сатысында қылмыстылық азяды және КСРО-да
рецидивті қылмыстардың бар болуы үшін ешқандай себеп жоқ [17, 77б].
1959 жылғы ҚазССР ҚК-де аса қауіпті рецидивист ұғымын енгізу
Сталиндік кезеңге қарағанда ілгері қадам жасалды, бірақ заңда аталған
құбылыстың тек формальды белгілері көрсетілген, бұл аса қауіпті
қылмыскерлерге белгілі бір шекте кепіл болды. Шынында айтсақ., қазіргі
таңдағы аса қауіпті рецидивист институтына келсек онда қылмыскердің жеке
басының қасиеттеріне қатысты дискриминацияға жол берілген. Кейбір ғалымдар
рецидивтік қылмыстық құқықтың концепциясын терімске шығармай-ақ, оның
түсінігінің шеңберінің негізсіз тар деп есептеді. Бірақ бұл түсінік
шеңберінде көптеген қайталанатын қылмыстың топтары қалып қойды, оларды
зерттуге ғалымдар мүдделі еді, қылмыстың қайталануын түрлі әлеуметтік
әдістерді қолданып зерттеу рецидив түсінігінің кеңеюіне алып келді.Сол
себепті қылмыстың қайталануын зерттеуде рецидивтің қылмыстық құқықтық
мынадай, ескіру мерзімін, жасалған қылмыстардың сипаты, бұрынғы қылмысы
үшін айыптау үкімінің бар не жоғы сияқты мәнді белгілерін ескермеді.
В.И.Куфаев қылмыстық құқықтық рецидив ұғымын келесідей суреттеді:
қылмыстық қайталану қылмыстық құқықта рецидив туралы ілімдерді дамытуда
негіз болды. Мұндай ілім қылмыстың қайталану іс-әрекетін жасаудан
туындаған фактісі формальды немесе қатаң заңдылық болып табылады. Бұл бір
жаңынан қылмыскердің жеке басынаың, екінші жағынан оның әлеуметтік
тәртіпті бұзуын ескермейді
Одан, ары қайталанбалы қылмыстардың зерттеу шеңберін сипаттай келе ол
была жазды: Қайталанбалы қылмыс бізді формальды заңи тұрғыда емес,
тұрмыстық, әлеуметтік көзқарастар тұрғысынан қызықтыратындықтан,
бұрынырақта сот және кәмелетке толмағандар ісі жөніндегеі комиссия аталған
тұлғаның қандай да қылмыс немесе құқықбұзушылық жасаған фактісін анықтаған
жағдайлардын барлығын аталған топқа жатқыздық, біздің қайталанбалы қылмыс
түсінігін зерттеуде догмалық және заңи анықтамалардағы рецидив түсінігінен
әлдеқайда кеңірек болып табылады [18, 102б].
В.Н.Куфаев нақты криминалогиялық рецидив ұғымын криминологиялық
рецидив терминін қолданбағанмен, қазіргі кездегі кейбір криминологтар
қосып жүрген мағынада түсінді.
Б.С.Утевский қайталанбалы қылмысты рецидивтен ажырата отырып, крминолог
үшін де, пенитенциарист үшін де қылмысты қайта жасаған тұлғаларды кеңірек
зерттеудің маңыздылығын баса көрсетті. Нақты айтатын болсақ ол былай
жазды: Криминолог үшін, әсіресе пенитенциарист үшін кәсіпқой қылмыстылықты
ғана емес, сонымен қатар қайталанбалы рецидивист байқаусыздықтағы
құқықбұзушы немесе кәсіпқой қылмыскер екеніне қарамастан, қайталанбалы
құқықбұзушылық ретінде рецидивті де зерттеу терең қызығушылықты тудырады.
Қайта сотталған барлық тұлғалардың жалпы санын анықтаудың алдымен бұл
тұлғалардың арасына қауіпті қылмыскер- кәсіпқойлар кіретін болғандықтан
маңызды. Пенитенциарист үшін, - Б.С.Утевскийдің пайымдауынша,- бұл
мәліметтер әлеуметтік қорғау шараларын өтегеніне қарамастан тағы да жаңа
қылмыс жасаған бұрынғы сотталғандардың санын анықтайтындықтан қызықты,
өйткені ол кезегінде әлеуметтік ескертудің сәтсіздігін көрсетеді [19,
14б].
Ол кейінірек, кәмелетке толмағандардың және жасөспірімдердің
рецидивінің әлеуметін зерттей келе, рецидивтің қылмыстық - құқықтық
түсінігі формальды және қарапайым болып табылады, деп көрсетті. Кәмелетке
толмағандар және жас рецидивистер атты мақаласында ол: Алдымен кімді
рецидивист деп санау керектігі туралы келісіп алу қажет. Алда біз жасаған
қылмысы үшін сотталғандық атағы бар бас бостандығынан айырылған
жасөспірімдер мен кәмелетке толмағандарды осы сөзбен түсінеміз. Бұрын бір
соттылығ бар тұлғалардың санына қарағанда рецидивистер саны әлдеқайда көп
және рецидитің мазмұны әлдеқайда кеңірек. Бірақ біз, дегенмен формальды
және қарапайым түсінікте болғанымен басшылыққа рецидивистер санын аламыз.
Бастама көрсеткіш ретінде біз формальды болса да қарапайым түсініктегі
рецидивистердің жалпы санын аламыз.
Қылымыстың рецидиві мәселелері туралы Б.С.Утевскийдің көзқарасы қарама
қайшылыққа толы болғанын айта кеткен жөн. Бірақ бұл тұрғыда оның
көзқарастарын қарама қайшылығы сол дәуірдегі отандық ғылым үшін үйреншікті
құбылыс.
Бір жағынан, Б.С.Утевский әрқашан КСРО-ң қылмыстық құрылымында
рецидивтің болғандығын мойындаған кеңес дәуіріндегі аздаған ғалымдардың
бірі, бұл оның азаматтық ерлігінің көрінісі болып табылады. Шынында, КСРО-
да ресми рецидив туралы үн қатпаған кезде, 1950 жылы елдің қылмыстық
құрылымында бұл құбылыстың орын алып отырғандығы туралы жарияла үшін өте
батыл адам болу керек еді, екінші жағынан, 1929 жылығы кәсіпқой жіне
рецидиті қылмыстылықтың болу фактісін және криминологтар мен
пенитенциаристер үшін оларды зерттеудің маңыздылығын мойындай отырып,
сыныптандырылмаған кәсіпқой қылымыскердің әлеуметтік қауіптілігін мағызды
деп санағаныц соншалық, оларды таптық жауға теңеп, солармен тендей
қуғындаудың қатаң шараларын талап еткен 1928 жылғы 26-наурыздығы жазалау
саясаты туралы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ТАРАУ РЕЦИДИВ КӨПТІК ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ БІР НЫСАНЫ РЕТІНДЕ
1.1 Қылмыстық құқық теориясындағы қылмыстардың рецидивінің түсінігі
және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Қылмыстық құқықтағы рецидивтің
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2 ТАРАУ РЕЦИДИВТІ ҚЫЛМЫСТЫЛЫҚТЫҢ КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
2.1 Рецидивті қылмыстылықтың
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.2 Рецидивті қылмыстылықтың себептері мен
жағдайлары ... ... ... ... ... ..30
2.3 Рецидивистердің тұлғасының
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.4 Рецидивті қылмыстылықтың алдын алу
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... .39
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 53
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .58
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі:1995 жылғы тамыздың 30 күні бүкіл халық
атынын қабылданған Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясы қоғам,
мемлекет және әрбір жеке адам тіршілігіңдегі ерекше орын алатын негізгі
–негізгі тарихи қағидаларды бекітіп берді. Сол Қазақстан
Республикасы Конституциясының ең бірінші бабында былай делінген:
"Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және
әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады және оның ең қымбат қазынасы –адам
және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтарын құрметтеп қорғайды"[1].
Қазақстан Республикасының азаматтарына нәсіліне, ұлтына, жынысына, тіліне,
әлеуметтік, мүліктік және лауазымдық жағдайына, әлеуметтік тегіне,
тұрғылықты жеріне, дінге көзқарасына, сеніміне, қоғамдық бірлестікке
мүшелігіне, сондай-ақ бұрын құқық тәртібін бұзғанына, тіпті қылмыс жасап
қылмыстық жазаға тартылғанына қарамастан барлық азаматтық құқықтар мен
бостандықтар теңдігіне кепілдік берілді.Әдетте жалпы факторлар ішінен
экономиканың жағдайы, қоғамның әлеуметтік-саяси және рухани даму деңгейі,
құқықтық реттеудің ахуалы, түзету әрекеттері нәтижелерінің баяандылығы
қарастырылады. Арнайы факторларға жазасын өтеушілер контингентіндегі сот
практикасындағы өзгерістер, құқыққорғау органдары қызметкерлерінің сапалы
құрамы, олардың қылмыстан сақтандыру мен ескерту мәселелері бойынша өзге
ұйымдармен өзара әрекет ету формалары мен құралдары жатады.
Қылмыс - әр қайсысына қылмыстық жазалау қарастырылған заңға қарсы
барлық әрекеттердің, белгілі бір заңдылықтарға сандық және сапалық
сипаттарға ие әлеуметтік-құқықтық негативтік бұқаралық құбылыстардың
жиынтығын білдіретін криминологиялық ұғым.
Қылмыстық әр алуан түрлері болғанымен, олардың ішіндегі
рецидивистік,кәсіби және ұйымдасқан қылмыс қоғамға аса қауіпті болып
саналады. Қылмыстық әрекетер негізінде өмір сүретін тұтас әлеуметтік
топтардың болуын қоғамның криминизациялану деңгейінің жоғарылығынан
көреміз.
Бұл қылмыстарды зерттеудің объективті маңыздылығы: мұндай қылмыстардың
латенттілігі жоғары болады, оны орындаушылар өз әрекеттерін бүркелелеу
үшін арнайы шаралар қолданады, оның сыртында кәсіби және ұйымдасқан қылмыс
– ұғымы криминологиялық ұғым болғандықтан қылмыстың бұл түрін – ресми
статистикадан көру қиын. Әрекеттің объективті белгілерінен оның топталған
жалпы қылмыстың немесе ұйымдасқан қылмысқа жататындығын анықтау да қиынға
түседі. Сондықтан кәсіби және ұйымдасқан қылмысты зерттеуде эксперттік
бағалау әдістері кеңінен қолданылады.Тәуелсіздіктің қалыптасу үрдісінің
мақсаты және жаңа қоғамдық құрылыстың құрылуының алғышарты болып
демократиялық қағидалардың дамуы, тұлғаның құқықтары мен бостандықтарының
бекітілуі танылады. Қазақстан Республикасының Конститутциясында жеке адам
мемлекеттің ең басты құндылығы деп танылады. Осыған байланысты
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын және олардың заңды мүдделерін
қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау мемлекеттің ең басты міндеті болып
қарастырылады. Қоғамдық құрылыстың ауысуы барысында бірқатар жағымсыз
құбылыстар болуы мүмкін. Бұл өзгерістер қоғамға кері әсер етуде, әсіресе
жас өскелең ұрпақ елдегі өзгерістерді ең алғашқылардың бірі болып
сезінуде. Аталған факторлар өзінің жиынтығында қылмыстылықтың өсуіне әсер
етуде. Қылмыстылықтың алдын алу мәселелері біздің елімізде қазіргі күнге
дейін өзекті болып қалуда.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қылмыстардың рецидіві проблемасы отандық
және кеңестік ғалымдардың, П.П. Андрушконың, М.Н. Авдеевтің, М.Н.
Авербахтың, С.В. Бородиннің, М.С. Гринбергтің, Ю.А. Демидовтің, Н.И.
Загородниковтің, И.И. Карпецтің, М.И. Ковалевтің, Д.П. Котовтың, А.И.
Красиковтың, И.Ф. Кузнецованың, Ю.И. Ляпуновтың, Н.С. Малеиннің, П.С.
Матышевскийдың, И.Ф. Огарковтің,А.А. Пионтковскийдің, М.Д.
Шаргородскийдің, Д. Читловтің, сондай-ақ қазақстандық ғалымдар А.Н.
Ағыбаевтың, Е.О. Алаухановтың, Ғ.Ы.Баймурзиннің, Р.Т. Нұртаевтың, Е.І.
Қайыржановтың, С.С. Молдабаевтың, С.М.Рахметовтың, И.И. Роговтың, А.А.
Темербековтің, А.А. Смағұловтың М.С Нәрікбаевтың, Е.А. Оңғарбаевтың,
Г.С.Мауленовтың, У.С.Джекебаевтың, Е.Ештаевтың еңбектерінде қарастырылған.
Бірақта осы тақырып әлі де зерттеуді және зерделеуді қажет
етеді.Қылмыстылықпен күресудің тиімді шараларын жасап қылмыстылықпен
күресудің жаңа әдістерін қарастыру қажет. Әсіресе рецидивті қылмыстардың
өсуін болдырмау қажет. Криминологтар кәмелетке толмағандардың арасында
рецидив қылмыстарының өсіп жатқандығына байланысты дабыл қағуда.Мұндай
келеңсіз құбылыстармен күресу осындай құбылыстарды жан жақты зерттеуге
байланысты мүмкін болады. Күресудің осындай әдістері мен тәсілдерін ескере
отыра субъектінің ерекшеліктері мен кәмелетке толмағандардың қылмыстық
жауаптылығын қарастырған жөн.Рецидив қылмыстың қайталануының бір түрі бола
отырып, қылмыстың бірненше мәрте жасалуы мен нақты жиынтықпен бірге
қылмыстың қайталнушылығын құрайды. Осылардың ішінде ең өзекті ретінде
қылмыс рецидівінің заңшығарушылық ұғымын анықтау және оны жүйелеу, осындай
қылмыстылықпен күресу, заңнаманы жетілдіру танылады. Қылмыстың рецидівінің
жалпы түсінігі арқылы қылмыстық заңда қылмыстардың қайталануының ең
қауіпті түрі екендігіне көз жеткізе аламыз. Қылмыстардың рецидіві
қылмыстардың көптігінің ең қауіпті түрі бола отырып, қылмыстық заңда
ерекше орынды иеленеді.Оның мәні болып, қылмыстардың қайталануының ең
қауіпті түрі болатындығымен, екі немесе одан да көп қылмысты жасауымен
ерекшеленеді. Рецидивтің жоғары деңгейінде қылмыстық атқару жүйесінің
кемшілігі ғана көрініп қоймайды, сонымен бірге алғаш рет қылмыс
жасағандарға жалпы ескертудің төменгі тиімділігі де көрініс табады.
Аталған жұмыстың мақсаты – қылмыс рецидівінің жалпы түсінігін, белгілерін,
қылмыскердің тұлғасын сипаттайтын мән жайларды талдау. Жұмыстың міндеті-
қылмыс рецидівінің түсінігін ашу, қылмыс рецидівінің түрлерін топтастыруды
қарастыру, қылмыс рецидівінің ерекшеліктерін талдау, кәмелетке толмағандар
рецидівінің ерекшеліктерін талдау, рецидив қылмыстарының негізгі
проблемаларын негіздеу.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Қылмыстың рецидівіне байланысты ғылыми
күрделі мәселелердің деңгейін қарастыру, осындай қылмыстарымен күрес
жүргізудің тиімді шараларының бірі жаза тағайындауды жетілдіру жұмыстың
мақсаты болып табылады.
Дипломдық жұмыстың міндеттері. Жоғарыда көрсетілген мақсаттарға жету
үшін дипломдық жұмыста төмендегідей міндеттерді шешу көзделген:
Қылмыстардың рецидівіне жаза тағайындау үшін қылмыстық жауаптылықты
нақтылау және анықтау.
Қылмыстардың рецидівін басқа да қылмыстардың көптігінен ажырату.
Қылмыстардың рецидіві үшін жаза тағайындағанда еңбекпен түзеу
мекемелерінда жазаны атқарудың әр түрлерін қарастыру.
Дипломдық жұмыстың зерттеуінің объектісі. Қылмыстардың рецидівін
жасауға байланысты туындайтын қоғамдық қатынастар
Дипломдық жұмыстың зерттеуінің заты. Қылмыстың рецидівінің түсінігі,
қылмыстардың рецидіві үшін қылмыстық жаза мен жауаптылықты нақтылайтын
заңдылықтың даму кезеңдері қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың методологиясы мен методикасы. Дипломдық жұмыс
диалектикалық логика, философия, мемлекет және құқық теориясының,
қылмыстық құқықтың және қылмыстық іс жүргізудің негізгі кағидалары мен
негіздеріне сүйене отырып жүзеге асырылады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар: Қылмыстардың рецидіві ауыр және аса
ауыр жасалатын қылмыстар үшін ғана пайдаланылатын ұғым болуы шарт;
Қылмыстардың рецидіві деген термин қылмыстардың қайталануы деген
терминннің орнына қолданылуы қажет;
Қылмыстардың рецидівін көптік қылмыстардың ауыр түрі ретінде анықтай
отырып оларға тек қана бас бостандығынан айыру және өлім жазасы ғана
тағайындалуы тиіс;
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Қылмыстардың рецидівінің түсінігі
мен оларға жаза тағайындай отырып жеке даралаудың негізгі проблемаларын
қарастыру.
Дипломдық жұмыста тәжірибелік және теориялық тұрғыда елеулі маңызы
бар, теориялық және тәжірибелік тұжырымдар мен ұсыныстар бар. Сондай-ақ
дипломдық жұмыста, қазіргі кезде қолданылып жүрген қылмыстық заңдылық
терең сараланып, оны жетілдіру бойынша бірқатар үсыныстар жасалған.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыстың құрылымы
мен көлемі осындай жұмыстарға қойылатын талаптарға толықтай сай келеді.
1 ТАРАУ РЕЦИДИВ КӨПТІК ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ БІР НЫСАНЫ РЕТІНДЕ
1.1 Қылмыстық қүқық теориясындағы қылмыстардың рецидивінің түсінігі
Кеңестік дәуірдегі заң әдебиеттерінде қылмыстың рецидиві түсінігін
ашуға бірталай басылымдар арналған, дегенмен оның бірыңғай түсінігіне қол
жетпейді.
Кейбір авторлар қылмыстың рецидиві ретінде қылмыстық жауаптылыққа
алдыңғы қылмысы үшін тартылған немесе тартылмағандығына қарамастан бір
тұлғаның бірнеше қылмыс жасауын түсінді. Рецидивтің мұндай түсінігі
фактілік рецидив атауын алды. Қылмыстық құқықтың доктринасында фактілік
рецидив идеясының авторы В. С. Утевский болып табылады. Ол жиырмасыншы
жылдардың өзінде алғаш рет сотталған тұлғалардың бірталайы ертеректе де
өзге немесе ұқсас қылмыстарды жасаған, көбінесе бірнеше жылдар бойы
жасаған, бірақ бір рет ұсталып сотталған деп танылады. Өкінішке орай
рецидивтің статистикасы мұндай қылмыскерлерді рецидивистер ретінде
танымайды. Фактілік рецидивтің көптігіне көз жеткізу үшін соңғы
жартыжылдықтағы газеттерден сот хроникасын қараудың өзі жеткілікті.
Б. С. Утевскийдің көзқарасын қарастырылып отырған мәселе бойынша 1960
жылы М. Я. Гинзбург пен М. А. Стручков қолдады [2, 14б]. Олар рецидивист
ретінде екі немесе одан да көп біркелкі қылмыстар үшін соттылығы бар
тұлғаны есептеді. Бірақ бұл анықтаманы сәтті деп есептеуге болмайды, ол
бірқатар объективті жағдайларды ашып көрсетпейді. Кез келген екі рет
сотталған адам қоғамға қауіпті емес. Қауіпті тұлға деп жүйелі түрде қылмыс
жасайтын оның түсінігіне қоғамға қарсы өмірге паразиттік көзқарасы және
еңбекке деген теріс қатынасы, өзінің мүдделерін тікелей қарама-қарсы
қоятын, бірінші рет қылмыс жасаған тұлға да жатады.
Екінші рет сотталғандық бұл адал еңбек жолына түсуді қаламайтындықтан
формальды заңи белгісі болып табылады.
Сол себепті рецидивті анықтауда көптеген авторлардың тұжырымы бойынша
қылмыскердің әдетіне, қабілетіне көңіл бөлу керек.
Б.С. Никифоров арнайы рецидив ретінде бірнеше рет абортты, жүйелі түрде
жалған құжатты жасауды жатқызуды қарастырды.
Кейінгі жылдары фактілік рецидив идеясын С. Степичев қорғады. Ол
қылмыстық құқықта соттылық институтынан бас тартуды ұсынды.
Оның ойынша соттылық институтын жою жалпы және аса қауіпті рецидивті
дұрыс анықтау үшін рецидивист деп алғашқы қылмысы үшін сотталғандығының бар-
жоғаны қарамастан бірден көп қылмыс жасаған адам ретінде танылды.
Соңғы жылдары бұл көзқарас криминологиялық рецидив атымен оқытылуда. А.
Ф. Зелинскийдің тұжырымы бойынша рецидив бұл бұрын қылмысы үшін сотталған
немесе өзге де ықпал етуші шараларына ұшыраған кінәлідегі соттылықтың
болуына байланыссыз тұлғаның жаңа қылмыс жасауы деп танылады.
Бірақ фактілік рецидив идеясы отандық криминалистер мен сот - тергеу
практикасында қолдау тапқан жоқ және сонымен қатар, қылмыстық заңда көрініс
тапқан жоқ.
Қылмыстық құқық доктринасында заңдылық рецидив тұжырымы басым қолдауға
ие болды.
Легальды рецидив концепциясы А. М. Яковлевтің, П. Ф. Гришаниннің, И. И.
Карпецтің, В. Н. Кудрявцевтің, Ю. М. Ткачевскийдің, Е. А. Фроловтың, Ю. И.
Шутовтың және өзге де криминалистердің жұмыстарына негізделді.
А. М. Яковлев былай жазды, біздің заңнамамен танылған рецидив түсінігі
заңдық рецидив концепциясына негізделген, яғни алдыңғы жасаған әрекеті үшін
соттылығының анық болуы бар субъектінің екі немесе одан да көп қылмыс жасау
жағдайлары [3, 9б].
Гришанин П. Ф. Мынаны атап өтті, қылмыстық рецидив қарапайым қылмыстың
қайталануынан сотталған тұлғамен ерекшеленеді.
Рецидивтің түсінігінде легалдық рецидив концепциясының жақтаушыларының
арасында ауызбіршілік болмады.
Кейбір криминалистер рецидив ретінде жаңа қылмыс жасаған тұлға толық
немесе соттың алғашқы үкімі бойынша жазаның ішінара өтегені болып табылады
деп ойлады.
Ю. И. Шутов қылмыстық рецидивпен күрес шараларының аспектілерін зерттей
келе рецидив бұл толықтай немесе соттың бұрынғы үкімі бойынша ішінара
жазасын өтеген жаңа қылмыс тұлғасы деген қорытындыға келді.
Бұл көзқарасты Р. Галиакбаров, М. Ефимов, Б. Фроловтың қолдауы бойынша
рецидив бұл жазасын қандай да болмасын өтеп жатқан немесе өтеп болған
соттылығының бар болып қылмыс жасаған тұлға деп жазды [4, 7б].
Бұл көзқарас қылмыстық құқықта жаңалық ретінде танылмайды.
Жиырмасыншы жылдарды бұл көзқарас А. А. Пионтковскиймен, ал соңына келе
М. Д. Шаргородский мен де айтылған.
1924 жылы А. А. Пионтковский біздің кодекс бойынша рецидив ретінде
бірдей және ұқсас қылмыстардың жазасын өтеп болғаннан кейін жасау болып
танылады деп жазды. [5, 432б]
1958 жылы М. Д. Шаргородский рецидивтің бірнеше басқа да мағыналарының
түсінігін атап өтті. Ол былай деп ойлады, қылмыскер өзінің жаңа қылмысын
жасаған жағдайда жазасын өтеп болғаннан кейін және алғашқы қылмысы үшін
толық түрде жазасын өтеген деп танылады [6, 56б].
Қылмыстық құқық теориясы, сот - тергеу практикасы және қылмыстық
заңнама бұл көзқарасты қабылдамады. Қылмыстық құқықта қылмыстық рецидив
ретінде соттылығы жойылмаған немесе алғашқы қылмыс жасағаны үшін
соттылығынан айырылмаған шешуші мағынаға баға берілмейді.
Криминалистер қылмыстың рецидиві ретінде қайта қасақана жасалған
қылмысты ғана тану туралы ойды қорғады, ал абайсызда жасалған қылмыстар
рецидивті құра алмайды. Ю. М. Ткачевскийдің көзқарасы бойынша қасақана
жасалған қылмысы үшін тағы да қасақана қылмыс жасалған жағдайда рецидив
анық көрінеді. Ол рецидивтің ерекшелігі болып екі немесе одан да көп нақты
қылмыстарды жасау табылады деп жазды. Ауыр қылмыстарды қайталап жасау
олардың біртектілігіне қарамастан сол сияқты қылмысы үшін сотталғаннан
кейін рецидив ретінде қарастырылмайды. Қауіпті болып табылмайтын қылмыс
сотталған тұлғаның қылмыс жасаған кезде тек қайталану туралы сөз болуы
мүмкін. Ю. М. Ткачевскийдің ойы бойынша рецидив деп тану үшін кәмелетке
толғанға дейінгі қылмыстар есепке алынбауы керек.
Ең көп тараған және де қауіптірек рецидив болып қасақана қылмыс
рецидиві болып табылады. Сот - тергеу практикасында абайсыздық қылмыс
рецидиві сирек кездеседі. Сол себепті заңнамада рецидивтің анықтамасына оны
құрайтын қылмыстардың қасақаналық сипатын бекіткен 1997 жылғы ҚР ҚК-тің
қарастыруы негізді болып табылады.
Жоғарыда аталғандай басқа да көзқарас қорғалады. Оған сәйкес рецидивті
қасақаналық та, абайсыздық та қылмыстар құра алады. 1997 жылғы ҚР ҚК-мен
еленбеген бұл көзқарастың жақтаушыларының ойынша қасақаналықтағы сияқты
абайсыздық қылмыстардың рецидивінде де қылмыскердің әрекетінде басқа
тұлғаларға, оған жүктелген міндеттерге, қоғам мен мемлекеттің мүддесіне
немқұрайлылық немесе жеңілойлылық көрсетудің анық тенденциясы байқалады.
Мысалы, С. В. Голик және И. Я. Мирончик тұлғада соттылық атағының болуы
жағдайында жаңа абайсыздықта қылмыс жасауы жеке құқықтық мағынаға ие және
абайсыздық рецидиві адамдаи жазылған тиісті ережелер мен нұсқаулықтарды
бұзуға әдеті жоқ, бірақ ол құқықбұзушылықтарға бейім, ол тұлғада жалпымен
мойындалған алдын алу ережелерін сақтауға тұрақты теріс қатынастылығын
көрсетеді деп айтты.
Осылай, 1997 жылғы ҚР ҚК-те қылмыстық рецидив түсінігі бұрын қасақана
жасаған соттылығы бар тұлғаның жаңа қасақана қылмыс жасауы деген көзқарас
заңи түрде бекітілді.
Бұл тұрғыдан келу елдегі жасалатын қылмыстардың сексен пайызынан астамы
қасақана жасалатындықтан негізді болып табылады. Соған сәйкес ең көп
таралғаны және де ең жоғары қоғамдық қауіптілікке қасақана қылмыстардың
рецидиві ие болады.
Жоғарыда айтылғандай қазіргі күшіндегі заңнамаға сәйкес рецидивтің кез
келген түрінің мәнді белгілері болып бұрынырақты жаңа қылмысты қасақана
жасаған тұлғаның бұрынырақта қасақана жасаған қылмысы үшін соттылығаның
болуы табылады. Бас бостандығынан айыруға немесе өзге де қылмыстық жазаның
түрлеріне байланысты соттылығының санына, сонымен қатар, бұрынғы және қайта
жасаған қылмысының онша ауыр емес орташа ауырлықтағы, ауыр немесе аса ауыр
қылмыс категориясына жатқызылуына байланысты рецидив жай, қауіпті және аса
қаіпті болып бөлінеді.
ҚР ҚК-тің 77-бабының 1-бөлігіне сәйкес қылмыс жасағаны үшін сотталған
адам соттың айыптау үкімі заңды күшіне енген күннен бастап соттылықты жою
немесе алып тастау кезіне дейін сотты болған деп есептеледі.
Соттылық түсінігі отандық қылмыстық құқық доктринасында әртүрлі
түсіндіріледі. Көп авторлардың басым көпшілігі соттылық ретінде сотталғаны
үшін заңда анықталған қылмыстық құқықтық және жалпы құқықтық залалдарды
көрсететін жазаны белгілей отырып соттың айыптау үкімімен тұлғаның сотталу
фактісін көрсететін тұлғаның құқықтық жағдайын түсінді. Соттылық
түсінігінің түсіндірмелері бар, мысалы оны соттау фактісінің негізінде
пайда болған құқықтық жағдай.
Г. Б. Виттенберг соттылықты – тұлғаның қылмыс жасағаны үшін соттың
қандай да бір жазалау шарасына соттау фактісімен қалыптастырылған қылмыстық
құқықтық жағдайы деп санады. Бұл анықтаманың кемшілігі сотталған деп
танылған тұлғаның қылмыстық құқықтық жағдайы неде екендігі анықтау емес.
В. Д. Филимонов соттылық тұлғаның нақты қылмысы үшін соттың қандай бір
жазаға соттау фактісін қалыптастыратын заңмен белгіленген құқытарының
жүзеге аспауы деп жазды. Бірақ та мұндай толығырақ анықтама да толық
қолдануға жатпайды, себебі соттылықтың болмысы тек қана құқықтардың жүзеге
аспауы ғана көрсетілген.
Құқықтардың жүзеге аспауы – заңда көрсетілген шарттарда туындайтын
нақты соттылықтың нәтижесі.
Басқа да көзқарастар бар, бұрынырақта жазасын өтеген тұлғаны рецидивист
деп тану үшін негіз болатын жағымсыз факт. Шынында да, соттылық – беделге
нұқсан келтіретін факт болып табылады, бірақ соттылықтың функциясы қылмыс
жасаған тұлғаның беделін түсіру болып табылмайды.
Кейбір авторлар соттылық ретінде заңда белгіленген жазаны өтеп
болғаннан кейін жұмыс және тұрғылықты жерін таңдаудағы шектеулерді
түсінеді.
Қылмыстық рецидивтің құрамына рецидивтен басқа қылмыстық рецидивтің
көптүрлілігінің ерешелігі, сонымен қатар қылмыстардың көптігін және
қылмыстардың жиынтығы кіреді.
Қылмыстың бірнеше рет қайталануы Қылмыстық кодестің бір бабының немесе
баптың бөлігінің қарастырылуы бойынша 1997 жылғы Қазақстан Республиасының
Қылмыстық кодексі бойынша екі немесе одан да көп қылмыстар бойынша
түсініледі.
Қылмыстық кодексінің белгілі бір бабында немесе Ерекше бөлім бабының
бөлігінде көзделген екі немесе одан да көп әрекетті істеу қылмыстардың
бірнеше рет жасалуы деп танылады (11-баптың 1-бөлігі).
Заңмен тіелей қарастырылған жағдайларда біртекті қылмыстардың да
бірнеше мәрте жасалуы ескеріледі. Қайтадан бұрынғы объектіге (нысанға)
немесе соған ұқсас объектіге (нысанға) қиянат келтіруші, кінәнің түрі
бірдей және басқа да объективті және субъективті ұқсас белгілерден тұратын
қылмыстар (мысалы: ұрлық, тонау, қарақшылық, т.б.) біртекті қылмыстар деп
танылады. Біртекті қылмыстарды есепе алу мүмкіндігі ҚК-тің 175-бабына
қатысты 3-ші ескертуде тікелей қарастырылған, атап айтқанда, былай
делінген: “Осы кодекстің 175-181-баптарындағы бірнеше рет жасалған қылмыс
деп осы баптарда, сондай-ақ осы кодекстің 248, 255, 260-баптарында
көзделген бір немесе одан да көп қылмыстардан кейін жасалған қылмыс
танылады”. Осыған орай, бөтен мүлікті ұрлау қылмысы, бұған дейін де мүлік
ұрланғандықтан жоғарыда аталған қылмыстардың бірін жасаған жағдайда да
бірнеше рет жасалған деп танылатын болады.
Егер адам бұрын жасаған қылмысы үшін заңмен белгіленге тәртіп боцынша
қылмыстық жауаптылықтан босатылған болса не адамның бұрын жасаған қылмысы
үшін соттылығы жойылған немесе онысы алынған болса немесе мұндай қылмыс
үшін қылымыстық жауапқа тарту мерзімі өтіп кетсе, қылмыс бірнеше рет
жасалған деп танылмайды (ҚР ҚК 11-бап, 3-бөлігі).
Қылмыстық Кодекстің әр түрлі баптарында, ал жеке реттерде баптардың
бөлігінде көрсетілген екі немесе одан да көп қылмыстарды істесе, оның
біреуі үшін сотталмаса немесе заңмен белгіленген негіздер бойынша қылмыстық
жауаптылықтан босатылмаса көптік қылмыстардың жиынтығының нысаны ретінде
танылады (ҚР ҚК 12-бап, 1-бөлігі).
Қазіргі кодекстің екі немесе одан да көп көзделген қылмыстардың
белгілері бар іс-әрекет (әрекетсіздік) те қылмыстардың жиынтығы деп
танылады (ҚР ҚК 12-бап, 2-бөлігі). Сондықтан заң әдебиетінде қылмыстың
жиынтығы идеалдық және нақты (реалды) болып екі түрге бөлінеді.
Қылмыстың нақты (реалды) жиынтығы деп адамның әр түрлі іс-әрекеті
арқылы қылмыстық заңның әр түрлі бабына (баптың бөлімдеріне, баптың
тармақшаларына) жататын қылмыс жасауын айтамыз.
Қылмыстың идеалдық жиынтығы деп кінәлінің бір іс-әрекетінен бірден
қылмыстық заңның әр түрлі баптары, бір баптың әр түрлі бөліктері,
тармақшалары бойынша сараланатын екі немесе одан да көп қылмыстардың
істелуін айтамыз. Осылай, он сегіз жасқа жетпеген айқын адаммен жыныстық
қатынаста болу, еркек пен еркетің немесе әйел мен әйелдің қатынасы немесе
нәпсіқұмарлық сипаттағы өзге де әрекеттер және өзінде ВИЧЖҚТБ бар екендігі
туралы білетін адамның оны басқа адамға жұқтыруы ҚР ҚК-тің 122-бап және 116-
баптың 3-бөлігінде қарастырылуы бойынша қылмыстың идеалдық жиынтығын
білдіреді.
Қылмыстың жиынтығын идеалдық және нақты деп бөлудің теориялық та,
практикалық та маңызы зор. Қылмыстың нақты жиынтығының зияндылығы идеалдық
жиынтыққа қарағанда қомақты болады, сол үшін де оған қатаңырақ жаза мөлшері
белгіленеді.
Қылмысты жасау “механизміне” сәйкес олардың көптігін құратын көптік
қылмыстарды мақсатты түрде теориялық және практикалық қатынастарға сәйкес
бір жағынан жасалған қылмыстардың бірінен соң бірімен сипатталатын
көптіктің нысаны екінші және үшінші қылмыстар алдыңғы қылмыстан кейін
белгілі бір уақыттың өтуі. Кейбір мұндай көптік қылмыстарда кезектілік
болмауы мүмкін. Рецидив қылмыстың қайталнуының нысаны болып табылады.
Рецидивті қылмыстың қайталануының өзге де нысандары мен өзара
қатынастарын қарастыра келе бірқатар жалпы сипаттарын атап өту керек.
Оларға рецидив пен өзге де қылмыстардың қайталануы тән. Бірнеше мәрте
жасалатын қылмыстар сияқты рецидив бара-бар қылмыстармен қатар біркелкі
қылмыстар жасайды. Мұнда біртекті және әртекті қылмыстар сияқты рецидив
нақты (реалды) жиынтыққа тән.
Алдыңғы қылмыстық заңнамаларға сүйене келе бірқатар авторлар біркелкі
қылмыстық әрекет қылмыстың нақты (реалды) жиынтығына жатпайды деп
тұжырымдады. Бұл туралы А. А. Пионтковский былай дейді: “Нақты жиынтық бір
тұлға бірнеше әрекеттер нәтижесінде олардың біреуі үшін сотталмаған немесе
ол әрекеттер олардың біреуі үшін үкім шығарылғанға дейін жасалған жағдайда
әртүрлі бірнеше әртектес қылмыстарды жасаған уақытта орын алады”. А. М.
Яковлев егер тұлға біртектес қылмыстар жасаса – ол анық түрде қайталануы,
егер әртүрлі қылмыс жасаса – қылмыстардың жиынтығы (егер бұл қылмыстардың
кез келгенін үкім шыққанға дейін жасаса) деп атап өтті.
А. М. Яковлев біртектес қылмыста ретінде объект, субъект, субъективтік
жағы сияқты біртектес белгілермен сипатталатын әрекетті түсінді. Ол ұсынған
конструкцияға сәйкес біртектес қылмыстардың белгілеріне, сонымен қатар
берілген қылмыстың құрамына заң бойынша кіретін элементтердің белгілері де
жатқызылуы мүмкін (арнайы ниет, қылмысты жасау әдісі, орны, уақыты,
шарттары және т.б.).
Осылай келе А. М. Яковлев біртектіліктің шарты ретінде тең дәрежелі
қоғамға қауіпті қылмыстар ретінде заңда негізгі құрамы құрастырылған
қауіптілігі төмен және қоғамға қауіптілігінің көптілігі болады деп айтқан
[7, 8б].
Рецидивтің, қауіпті рецидивтің және аса қауіпті рецидивтің түсінігіне
заңи анықтама 1997 жылғы Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 13-
бабында берілген.
ҚР ҚК-тің 13-бабының 1-бөлігіне сәйкес қылмыстың рецидиві – бұрын
қасақан қылмысы үшін соттылығы бар адамның қасақан қылмыс жасауы деп
танылады.
Қылмыстық рецидивтің барлық қылмыстық рецидивтің түрлеріне анықтама
бере алмайды деп айта аламыз. Осы уақытта қылмыстық рецидивті білу үшін
бұрын міндетті түрде сотталғандығы, бұрынғы қасақан істеген қылмысы үшін
жазаны толық немесе ішінара өтеуі, соңғы қасақан қылмысты істегенде
сотталғандық атағының болуы шарт.
Заңға сүйене келе кез келген қылмыс рецидиві келесі белгілермен
сипатталады.:тұлға жаңа қылмыстың бұрын жасалған қылмыстың фактілі түрде
болуы;бірінші және келесі қылмыстардың қасақан сипатталуы;бұрын сотталғаны
үшін қылмыстың соттылығының болуы.
Жазалау қатерімен тыйым салынған айыпты қоғамдық қауіпті әрекет (іс-
әрекет немесе әрекетсіздік) қылмыс деп танылады (ҚР ҚК 9-бап, 1-бөлігі).
Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес қайсібір әрекеттің
белгілері формальды болса да бар, бірақ елеулі маңызы болмағандықтан
қоғамдық қауіпті емес, яғни жеке адамға, қоғамға немесе мемлекетке зиян
келтірмеген және зиян келтіру қаупін туғызбаған іс-әрекет немесе
әрекетсіздік қылмыс болып табылмайды (ҚР ҚК 9-бап, 2-бөлігі).
Қасақана сипаттағы рецидивті құрайтын қылмыстар оның әрқайсысы тікелей
немесе жанама кінәнің екі нысанымен жасалады. ҚР ҚК-тің 20-бабының 1-
бөлігіне сәйкес егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға
қауіпті екенін ұғынып, оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуының мүмкін
екенін немесе болмай қоймайтынын алдын ала білсе және осы зардаптардың
болуын тілесе, қылмыс тікелей қасақаналықпен жасалған деп танылады.
Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті екенін
ұғынып, оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуы мүмкін екенін алдын ала
білсе осы зардаптарлың болуын тілемесе де, бұған саналы түрде жол берсе, не
бұған немқұрайды қараса қылмыс жанама ниетпен жасалған деп танылады.
ҚР ҚК-тің 22-бабында қарастырылған, егер қасақана қылмыс жасаудың
салдарынан заң бойынша неғұрлым қатаң жазаға әкеп соқтыратын және адамның
ниетімен қамтымаған ауыр зардаптар келтірілсе, мұндай зардаптар үшін
қылмыстық жауаптылық, егер адам олардың пайда болатынын алдын ала білсе,
бірақ осыған жеткілікті негіздерсіз оларды болдырмауға менмендікпен сенген
жағдайда немесе егер адам бұл зардаптардың пайда болуы мүмкін екенін алдын
ала білмесе, бірақ болжауға тиіс және болжай алатын болған жағдайда ғана
пайда болады. Тұтас алғанда мұндай қылмыс қасақана жасалған деп танылады.
Сонымен жоғарыда баяндалғандарды қорытындылай келе, келесі мәселелерге
тоқталуды жөн көреміз.
1917 жылғы Қазан төңкерісінен кейін басталған, нақты қылмысты белсенді
зерттеу оның заңдылықтарын қылмыскердің тұлғасын және оның жеке қасиеттерін
терең зерттеу, ғалымдардың рецидивтің мәні туралы көзқарастарына әсер етпей
қоймады. Бұл бағытта жемісті жұмысты 1923-1925 жылдары елдің әр қалаларында
құрылған, қылмыстылық пен қылмыскердің жеке тұлғасын зерттеу жөніндегі
Мемлекеттік институт пен оның кабинеті жүргізді. Бұл мекемелердің қызметін
бағалай келе М.Н.Гернет былай жазды: Бұл механизмдердің он жылдық
кезеңінде қылмыстылықты зерттеу жөніндегі қызметінде, қылмытылықтың
мәселелеріне өте көп көңіл бөлінді, мұндай біздің ғылымда бұрын болмаған
[8, 232б]. Қазіргі ғылым 20 жылдардағы ғылымға қарыздар, олар қиын жылдары
күрделі әлеуметтік мәселелерді шешуде жол салды, сол сияқты рецидивті және
өзге де қылмыстарды зерттеуде бағаланбас еңбек сіңірді.
Сол жылдары рецидивті қылмастарды зерттеумен мынадай отандық ғалымдар,
М.М.Гроздинский, М.Н.Гернет, В.И.Куфаев, Э.Я.Немировский, С.В.Познышев,
Б.С.Утевскийлер айналысты. Осы ғалымдардың тізімі рецидив мәселесі
ғалымдарға қаншалықты маңызды, күрделі және сол сияқты көп қырлы болғанына
куә.
Сол уақытта мәселенің ерекше күрделілігі оны шешуге деген бірінші
жолдың болмауы, рецидивті қылмыстарды зерттеу әдістемесінің дұрыс
жетілмегені, рецидивтің мәні мен онымен күрес шаралары жқнінлдегі әр түрлі
көзқарастардың болуына алғышарт болды. Көп жағдайда бүл кқзқарастар тікелей
бір-біріне қарама- қайшы болды.
Алдымен айтып кететін жайт, көптеген, ғалымдар, сөз жүзінде қылмыстық
құқықтың классикалық мектебімен батыл түрде қол үзе отырып, іс жүзінде
қылмыскерді зұлымдық еріктің иесі ретіндегі дәстүрлі түсінікті ұстанды.
Мұнымен әдебиеттерде алға қойылған рецидивтің келесі мәнді белгілерін
түсіндіруге болады: алдыңғы қылмысы үшін жазаны өтелуі не оны істегені үшін
соттың үкімінің болуы; соң,ы қылмыс пен алдыңғы қылмыстың біркелкілігі не
болмаса қылмыстың бара-барлығы; соңғы қылмысы мен алдыңғы қылмысы арасында
белгілі бір мерзіинің өтуі.[9,56б] Рецидивтің мәнді белгісі ретінде
қылмыстардың бара барлығы мен біркелкілігі, оның ескіру мерзімі де
революцияға дейінгі кезеңдегі қылмыстық құқықтықтағы сияқты негіздеу
қажеттілігі тән. Өз кезегінде 1922 жылғы РСФСР ҚК-ін түсіндірген авторлар
атап өткендей алдыңғы қылмыс пен соңғы қылмыстың байланыстылығы мен
біркелкілігі рецидивтің шарты ретінде, тек осы жағдайда қылмыскердің
ерекше әлеуметтік қауіптілігн білдіреді. [10, 97б] Рецидивтің ескіру
мерзімінің қажеттілігін негіздеуде, олар былай жазды: Екі қылмыстың
аралығындағы өте ұазақ кезеңнің болуы қылмыс жасағанның еркінің зұлымдығы
мен интенсивтілігін болжауға кедергі болады. Осыдан шығатын қорытынды
рецидивте жауаптылықтың ауырлауына негіз ретінде қылмыстық әрекет жасауға
деген әдеттің болуын дәлелдеу.
Көптеген кеңес ғалымдары класикалық мектеп идеяларында тәрбиеленді,
оларды ұзақ уақыт бойы осыған үйретті, жазаның түсінігі мен мәніне қатысты
қағидатты сұрақтарды теріске шығара отырып, өз кезегінде олар рецидивтің
мәні туралы жалпы қабылданған ережелерді ұстанды. Қылмыстық құқықтың
классикалық мектебінде пайда болған, кейбір ғалымдардың арасында кездескен
рецидивтің концепциясынан ауытқыу талпынысы, көбіне жартылай сипатқа ие
болып және жеке тәртіпке қатысты сұрақтарды қамтыды.
Көп жағдайда Г.К. Рогинский Кеңес республикаларының Қылмыстық
Кодекстерінің авторлары сияқты рецидивтің мәнді белгілерін атап көрсетті.
Бірақ та рецидивті құратын, қылмыстық сипаты жөніндегі сұрақты қағидатты
деп санады. Революіияға дейінгі рецидивтің концнпциясын сынай келе , ол
рецидивтің түсінігін бара барлығы мен біртектілігімен белгілі бір мерзіммен
шектеу қате деп есептейді, себебі бұл прлетарлық заңнаманың мазмұнына
сай келмейтінің қылмыскердің әлеуметтік қауіптілігін дұрыс анықтау
мүмкіндігін қиындатады. [11, 86б]
Бұл тұжырымдар оған 1926 жылғы РСФСР ҚК-ң 47-48 баптаррын былай
түсіндіруге мүмкіндік береді : Қылмыстық Кодекстің алғаш рет қылмыс
істеген тұлғаны, қоғамға қауіпті әрекетті қайталап істеген адамға қарама
қарсы қоя отырып, рецидивист түсінігі жалпы бұрын қылмыс жасаған немесе
алдыңғы қылмысы үшін әлеуметтік қорғау шарасын өтаген не заңды күшіндегі
айыптау үкімінің болуы, бұл жерде қылмыстардың біркелкілігі мен бара барлық
міндетті емес, былайшы айтқанда рецидивисті алдыңғы қылмысы үшін жазасын
өтеген немесе заңды күшіне енгене айыптау үкімі бар тұлғаның жаңа қылмыс
жасауы.
Г.К.Рогинскийдің тұжырымы бойынша, рецидивті былай түсіндіру судьяға
қай критериі бойынша қылмыскердің қаншалықты қоғамға қауіптілігі туралы
түсінікті қалыптастыруға көмектеседі [12, 41б].
Д.А.Карницкий, Г.К.Рогинский, М.С.Строгович, А.В.Вроблевский,
Б.С.Утевскийлердің барлығына қылмыстың қайталануы мен рецидивті
байланыстыру тән болды.
Ал А.Н.Трайнин болса, аталған авторлардан өзгеше, қылмыстың
қайталануы мен рецидив түсініктері арасындда нақты шек жүргізді.
Рецидивтің мәнді белгілері анықтамасында басқа ғалымдарға қарағанда өзгеше
тұжырым ұстанды. Оның ойынша 1926 жылғы РСФСР ҚК-де қылмыстыі қаыталануы
мен рецидив бірдей мазмұнға ие болды деді. Әрекетті саралауға әсер ететін
заңда көрсетілген қылмыстық қайталануды ол рецидивпен байланыстырады.
Қылмыстың қайталануы ауырлататын жағдайларда, ол қайталану сөзін тіклей
мағынасында есептеді.
А.М.Трайнин рецидивтің міндетті белгілері деп келесілерді есептеді
алдыңы қылмысы үшін әлеуметтік қорғау шарасын өтеуі; алдыңғы қылмысы мен
соңғы қылмысының біркелкі болмауы. Ал қылмыстың қайталануы тек бір шарт
болғанда, яғни алдыңғы қылмысы мен соңғы қылмысы біркелкі болғанда ғана деп
есептеді. Оның ойынша қайталану фактісін анықтау үшін сотталу фактісін
немесе әлеуметтік қорғау шараларын өтеудің маңызы жоқ[13,86б].
Ғалымдардың басқа тобы рецидивтің мәні туралы өзге қағидаттарды
ұстанды, әсіресе М.М.Гроздинский бірқатар мақалаларында рецидив түсінігі
бара келе өз орнын жай қылмыскер сөзіне ауысуы мүмкін екенін айтқан [14,
58б]. М.М.Гроздинскийдің идеялары өзіндік болып келеді, оған нақтырақ
тоқталу қажет.
М.М.Гроздинскийдің ойы мынадан шықты, рецидивтің түсінігін
қалыптастырған классикалық мектеп басты орынға әрекет жасаған адамды емес,
әрекетті қойды. Осыған байланысты жазалау жүйесі қылмыстың ауырлығы мен
жазалау ауырлығы шамалас қағидатқа сәйкес құрылған. Ал қылмыскердің жеке
тұлғасы есептелмегендіктен ол шамалыс түрде сандық сипатқа ие болады.
Қылмыскердің зұлымдық еркі өзінің табиғатынан біркелкі болатын және
тұлғаны қылмысқа итермелеуші деп есептелетін ол сандық шамамен мөлшерленді.
Осы негізде кінә туралы ілім қалыптасты. Қылмыскердің еркінің зұлымдық
әрекеті сыртқы белгілерге қара панықтайды, мысалы, жасалған қылмыстың
санына қарай алдыңғы қылмысы үшін сотталған кейін тағы да қылмыс жасауы,
оның қауіпті дәрежедегі еркін көрсетеді және сол дәрежедегі кінәләгін
көрсетеді. Сол себепті пеакция шараларына да әрекетті жасаушының кінәлілік
дәрежесіне сандық шамалас позициясынан қарады.
М.М. Гроздинский рецидивтің ескі доктринасы өмірден жат, біркелкі
көзқарас болмады, рецидивке қатысты маңызды мәселелер әр түрлі шешілді, ол
рецидив туралы заңнаманы әр түрлі түсінуге алып келді.
М.М. Гроздинскийге қарағанда Б.С.Утевский өзінің рецидив түсінігіне
қатынасында анықтылық болмады. Егер М.М.Гроздинский рецидив бірте-бірте өз
орнын әдеттегі қылмыскер ұғымына беру керек десе, Б.С.Утевский оны
заңнамада қалдыруды айтып, бірақ оның функциялары туралы ештеңе айтпады..
Рецидив онымен тұлғаның қауіптілігінің күшейтілген сипаты ретінде
қарастырылды және арнайы және жалпы рецидив үшін де жазалауды күшейту
қажеттілігін теріске шығарды.
Б.С. Утевский қалыптасқан дәстүрге сүйене отырып, рецидив ұғмының өмір
сүруіне қатысты мәселенің келісімділік жолын іздеді. Б.С.Утевский
әдеттегі қылмыскердің критериін М.М.Гроздинскийден өзгеше анықтады. Егер
М.М. Гроздинский әдеттегі қылмыскерді кездейсоқ қылмыскерден ажыратудың
негізгі критериі етіп кемінде екі қылмыс жасауы деді, ал Б.С.Утевский
болса кем дегенде үшінші соттылығы туралы фактіні атады.
М.М. Гроздинскийдің, Б.С.Утевскийдің және өзге де кеңес ғалымдары
қылмыстық құқықтың классикалық мектебі құрған қылмыс пен жазаның мәні
туралы доктринаны және рецидив туралы ережені теріске шығарды.
Рецидив туралы дәстурлі ойларды қацта қарауға дұрыс баға беруде
берілген топтағы ғалымдар мардымды қателіктерге жол берді. Олар рецидив
концепциясының орнына әдеттегі қылмыскер концепциясы екі немесе одан да
көп қылмыс жасау тұлғаның әлеуметтік қауіптілік кінә қағидатына
негізделген.
М.М. Гроздинский былай жазды: мұндай құрылымда (әдеттегі қылмыскер
құрылымы) әр түрлі сипаттағы қылмыскерге қатысты ықпал етудің төмен не
жоғары шарасы не кінәнің өзге де нысанына жүгінуге қажеттілік жоқ.
Аталған теория қылмыстық құқықтың әлеуметтік мектебі ұсынған
қауіптілік жағдай теориясы болып табылады.
Әдеттегі қылмыскерлермен күресудің бұл белгісін аталған концепцияның
жақтаушылары ұсынған түзелмейтін санаттағы қылмыскерлерге қатысты
анықталмаған үкімдер идеясын негізді деуге болмайды.
Мұндай тұжырымның пайда болу былай түсіндіруге болады қылмыстық
құқықтың классикалық мектебінің тұжырымның дағдарысы кезеңінде, қылмыс бұл
зұлымдық ерік, жаза кінә үшін кек, қылмыскер бұл- әлеуметтік ортаның өнімі
деген қате ереже қалыптасты және оның жасаған қылмысы оның еркінен тыс,
мемлекет оған әсер ете алмайды. Адамның мінез-құлқы туралы алдын-ала
анықталған осы тұжырым ғылыми жағынан күдікті, әдеттегі қылмыскерлерге
қолданылатын анықталмаған үкім идеясы негізінде жатыр.
Атап өтетін жайт, бұл ой өзінің дамуын 20 жылдардың соңына қарай тапты
ол кезде сотталғандардың жалпы санында қайталаа сотталғандардың
салыстырмалы түрде өсті. 1928 жылғы Бүкіл кеңестік пенитенциарлы
жұмысшылардың жиналысының нәтижесін қорытындылай келе Б.С.Утевский,
Н.В.Крыленконы сынай отырып, түзелмейтін қызметкерлер санатына
кәсіпқойларды көрсете отырып былай жазды: Крыленко сонша алысқа кетіп
оларды қоғамнан мерзімсіз шеттетуді айтады. [15, 32б]
Жиналыс кәсіпқой рецидивистерге анықталмаған үкімдерді қолдануды шешті.
Бұл ұсыныс профессор В.Г.Ширвиндттің тарапынан түсті. Профессор А.А.
Жижиленко кәсіпқой рецидивистерге анықталған үкім тағайындауды ұсынды,
сонымен мерзімі өте келе бұл үкім анықталмағанға айналуы да мүмкін, ал
профессор Б.С.Утевский болса төменгі мерзіммен анықталмаған үкімді енгізуді
керек деп есептеді.
Сол дәуірдің отандық ғалымдары түзелмейтін қылмыскерлердің өмір сүрді
деген тұжырымда болды деп есептеуге болмайды. Көптеген, кез келген
қылмыскер түзеледі деді, ал бұл мақсатқа жетудің себебі қылмыскердің жеке
ерекшеліктерімен емес, кемшіліктерге толы пенитенциарлы жүйесі болды. Бұл
көзқарасты С.В.Познышев келесідей суреттеді: Қылмыстық құқық ғылымында
түзелмейтіндер туралы мәселе болмау керек. Қылмыстық құқықта түзелмейтіндер
емес түзелмегендер болады сот әрбір қылмыскерге, тіпті ол көп реттегі
рецидивист болса да, оның жақсы жаққа өзгеруі мүмкін деген сенімде болуы
тиіс [16, 26б].
Берілген ереже комунистік режимде бүкіл қылмысты және кеңес
мемлекетінің еңбек-түзеу саясатында өмір сүруінің бірінші күнінен бастап
шеткі болып табылады. Бірақ бұл ой, қылмыскерді түзеумен практикалық
айналыстардар арасында басшылыққа ие болады. Бұған 1928 жылғы Жалпыкеңестік
пенитенциарлы жұмысшылардың жиналысының нәтижесі куә болды. Жиналысқа
қатысушылар анықталмаған үкімді енгізудің қажеттілігі туралы шешім
қабылдады. Белгілі болғандай отандық қылмыстық заңнамада анықталмаған
үкімдер идеясы басшылыққа ие болған жоқ. Бұл заң шығарушының қылмыскердің
түзелу мүмкіндігі туралы мәселені шешуде кезектілікте болғанына куә.
Аталған жиналыста анықталмаған үкімдер туралы белсенді талқылау фактісі,
дауыс беруде қолдауға ие болуы, анықталмаған үкімдер туралы ойлар әсіресе
еңбек-түзеу мекемелерінің арасында қолдау тапты. Бұл құбылыс үлгілі жіне
сол мөлшерде қауіпті болуы мүмкін егер түзеу мекемелерінің қзметкерлері
оның билігін тағдыр еркімен және сот әділдігімен түскендердің түзелуіне
сенбесе, ол оның зұлымдық еркін басу үшін оларға қатысты қандай шаралар
қолдануға дайын екенін (не қолданып жатқанын) еселтетуге болады.
Анықталмаған үкімдер ойларынан бас тарта келе заң шығарушы қылмыстық
жазаны жүзеге асыратын мекемелердің қызметкерлері тарапынан қиянат қаупін
ескерсе керек, себебі қылмыскердің түзелуі де түзелмеуі де, және оның
жазаны ары қарай өтеуден босатуы осы қызметкерлерге байланысты. САлыстыру
үшін кейбір штаттарында анықталмаған үкім қолданылады, бұл мәні жағынан
қорқынышты.
Әдеттегі қылмыскер концнпциясы мәнді кемшіліктерге қарамастан, біздің
ойымызша оның қолдаушылары тарапынана нақты қылмысты зерттеу талпынысы
қайталап қылмыс жасағандарға қатысты олардың жеке басының қасиеттерін
ескеретін өылмыстық қағидаттар мен пенитен циарлық саясат құру туралы
тиісті тұжырымдар айтты.
Атап кететін бір жайт аса қауіпті рецидивист институтынң теориясының
негізі 1959 жылға дейін отандық заңнамада алғаш рет бекітілді. Таң
қалаларлық бұл жайт, бұл ой Сталиннің культі кезінде туындаса, тек
хрущевтың жылулық кезінде заңнамада жүзеге асырылды. Мұндай болудың
себебі 20 жылдардың соңында Сталин қатаң репрессиялардың заң шығару базасын
қалыпталтырды, ол тіпті физикалық тұрғыдан жоюға дейін барды, әдеттегі
және кәсіпқой қылмыскер деген атақтары оларды қауіпті деп тану үшін керек
болмады. Екінші жағынан Сталин аталған ұғымды заңға енгізуге жол бермеді
себебі бұл елде рецидивті қылмыстың жаппай құбылыс фактісін, рецидивистер
қатарында са қауіпті түрлерінің бар бол,анын мойындағандық болар еді.
Мұндайға Сталин саяси себептерге байланысты болмады. Аталған тезис мынаған
негізделеді ол дәуірді мемлекеттің қылмыспен күрес жөніндегі ресми саясат
мынадай болды, комунизмге өту сатысында қылмыстылық азяды және КСРО-да
рецидивті қылмыстардың бар болуы үшін ешқандай себеп жоқ [17, 77б].
1959 жылғы ҚазССР ҚК-де аса қауіпті рецидивист ұғымын енгізу
Сталиндік кезеңге қарағанда ілгері қадам жасалды, бірақ заңда аталған
құбылыстың тек формальды белгілері көрсетілген, бұл аса қауіпті
қылмыскерлерге белгілі бір шекте кепіл болды. Шынында айтсақ., қазіргі
таңдағы аса қауіпті рецидивист институтына келсек онда қылмыскердің жеке
басының қасиеттеріне қатысты дискриминацияға жол берілген. Кейбір ғалымдар
рецидивтік қылмыстық құқықтың концепциясын терімске шығармай-ақ, оның
түсінігінің шеңберінің негізсіз тар деп есептеді. Бірақ бұл түсінік
шеңберінде көптеген қайталанатын қылмыстың топтары қалып қойды, оларды
зерттуге ғалымдар мүдделі еді, қылмыстың қайталануын түрлі әлеуметтік
әдістерді қолданып зерттеу рецидив түсінігінің кеңеюіне алып келді.Сол
себепті қылмыстың қайталануын зерттеуде рецидивтің қылмыстық құқықтық
мынадай, ескіру мерзімін, жасалған қылмыстардың сипаты, бұрынғы қылмысы
үшін айыптау үкімінің бар не жоғы сияқты мәнді белгілерін ескермеді.
В.И.Куфаев қылмыстық құқықтық рецидив ұғымын келесідей суреттеді:
қылмыстық қайталану қылмыстық құқықта рецидив туралы ілімдерді дамытуда
негіз болды. Мұндай ілім қылмыстың қайталану іс-әрекетін жасаудан
туындаған фактісі формальды немесе қатаң заңдылық болып табылады. Бұл бір
жаңынан қылмыскердің жеке басынаың, екінші жағынан оның әлеуметтік
тәртіпті бұзуын ескермейді
Одан, ары қайталанбалы қылмыстардың зерттеу шеңберін сипаттай келе ол
была жазды: Қайталанбалы қылмыс бізді формальды заңи тұрғыда емес,
тұрмыстық, әлеуметтік көзқарастар тұрғысынан қызықтыратындықтан,
бұрынырақта сот және кәмелетке толмағандар ісі жөніндегеі комиссия аталған
тұлғаның қандай да қылмыс немесе құқықбұзушылық жасаған фактісін анықтаған
жағдайлардын барлығын аталған топқа жатқыздық, біздің қайталанбалы қылмыс
түсінігін зерттеуде догмалық және заңи анықтамалардағы рецидив түсінігінен
әлдеқайда кеңірек болып табылады [18, 102б].
В.Н.Куфаев нақты криминалогиялық рецидив ұғымын криминологиялық
рецидив терминін қолданбағанмен, қазіргі кездегі кейбір криминологтар
қосып жүрген мағынада түсінді.
Б.С.Утевский қайталанбалы қылмысты рецидивтен ажырата отырып, крминолог
үшін де, пенитенциарист үшін де қылмысты қайта жасаған тұлғаларды кеңірек
зерттеудің маңыздылығын баса көрсетті. Нақты айтатын болсақ ол былай
жазды: Криминолог үшін, әсіресе пенитенциарист үшін кәсіпқой қылмыстылықты
ғана емес, сонымен қатар қайталанбалы рецидивист байқаусыздықтағы
құқықбұзушы немесе кәсіпқой қылмыскер екеніне қарамастан, қайталанбалы
құқықбұзушылық ретінде рецидивті де зерттеу терең қызығушылықты тудырады.
Қайта сотталған барлық тұлғалардың жалпы санын анықтаудың алдымен бұл
тұлғалардың арасына қауіпті қылмыскер- кәсіпқойлар кіретін болғандықтан
маңызды. Пенитенциарист үшін, - Б.С.Утевскийдің пайымдауынша,- бұл
мәліметтер әлеуметтік қорғау шараларын өтегеніне қарамастан тағы да жаңа
қылмыс жасаған бұрынғы сотталғандардың санын анықтайтындықтан қызықты,
өйткені ол кезегінде әлеуметтік ескертудің сәтсіздігін көрсетеді [19,
14б].
Ол кейінірек, кәмелетке толмағандардың және жасөспірімдердің
рецидивінің әлеуметін зерттей келе, рецидивтің қылмыстық - құқықтық
түсінігі формальды және қарапайым болып табылады, деп көрсетті. Кәмелетке
толмағандар және жас рецидивистер атты мақаласында ол: Алдымен кімді
рецидивист деп санау керектігі туралы келісіп алу қажет. Алда біз жасаған
қылмысы үшін сотталғандық атағы бар бас бостандығынан айырылған
жасөспірімдер мен кәмелетке толмағандарды осы сөзбен түсінеміз. Бұрын бір
соттылығ бар тұлғалардың санына қарағанда рецидивистер саны әлдеқайда көп
және рецидитің мазмұны әлдеқайда кеңірек. Бірақ біз, дегенмен формальды
және қарапайым түсінікте болғанымен басшылыққа рецидивистер санын аламыз.
Бастама көрсеткіш ретінде біз формальды болса да қарапайым түсініктегі
рецидивистердің жалпы санын аламыз.
Қылымыстың рецидиві мәселелері туралы Б.С.Утевскийдің көзқарасы қарама
қайшылыққа толы болғанын айта кеткен жөн. Бірақ бұл тұрғыда оның
көзқарастарын қарама қайшылығы сол дәуірдегі отандық ғылым үшін үйреншікті
құбылыс.
Бір жағынан, Б.С.Утевский әрқашан КСРО-ң қылмыстық құрылымында
рецидивтің болғандығын мойындаған кеңес дәуіріндегі аздаған ғалымдардың
бірі, бұл оның азаматтық ерлігінің көрінісі болып табылады. Шынында, КСРО-
да ресми рецидив туралы үн қатпаған кезде, 1950 жылы елдің қылмыстық
құрылымында бұл құбылыстың орын алып отырғандығы туралы жарияла үшін өте
батыл адам болу керек еді, екінші жағынан, 1929 жылығы кәсіпқой жіне
рецидиті қылмыстылықтың болу фактісін және криминологтар мен
пенитенциаристер үшін оларды зерттеудің маңыздылығын мойындай отырып,
сыныптандырылмаған кәсіпқой қылымыскердің әлеуметтік қауіптілігін мағызды
деп санағаныц соншалық, оларды таптық жауға теңеп, солармен тендей
қуғындаудың қатаң шараларын талап еткен 1928 жылғы 26-наурыздығы жазалау
саясаты туралы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz