Мемлекеттік кәсіпорын қызметі
1. Кіріспе.
2. Негізгі бөлім
Мемлекеттік кәсіпорын қызметінің мақсаттары.
Уәкілетті орган.
3. Қорытынды.
2. Негізгі бөлім
Мемлекеттік кәсіпорын қызметінің мақсаттары.
Уәкілетті орган.
3. Қорытынды.
Заңдарда “кәсіпорын” термині екі мағынада қолданылады. Алғашқысында кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру үшін пайдаланылатын мүліктік кешенді (зауыт, фабрика, шахта және т.с.с.) кәсіпорын деп түсінеді. Бұл мағынада алғанда, мысалы, кооперативтік, жеке, отбасылық кәсіпорын және т.с.с. туралы айтуға болады. Демек, мүліктік кешен ретінде қарастырылатын кәсіпорын жеке меншікке де, мемлекеттік меншікке де жатуы мүмкін. Екінші мағынада “кәсіпорын” термині заңды тұлғаның ұйымдық-құқықтық нысандарының бірін білдіреді және бұл мағынада тек мемлекеттік кәсіпорын болуы мүмкін (АҚ-ның 34-бабы).
Заңды тұлға ретінде мемлекеттік кәсіпорын өзіне тиесілі мүліктің меншік иесі болып есептелмейді – оның меншік иесі мемлекеттің өзі – және осы кәсіпорындар иеленіп отырған мүлікке заттық құқыққа қарай өз қызметін жүзеге асырады, олар АҚ-ның 102-бабының 1-тармағына сәйкес: 1) шаруашылық жүргізу құқығына негізделген; 2) оралымды басқару құқығына негізділген мемлекеттік кәсіпорындарға бөлінеді. Мұның кейінгісі “қазыналық кәсіпорын” (яғни қазынаға, мемлекетке тиесілі кәсіпорындар) деген арнайы терминмен аталады.
Мемлекеттік меншіктің түріне қарай кәсіпорындар:
а) республика меншігіндегі кәсіпорындар – республикалық мемлекеттік кәсіпорындар;
б) коммуналдық меншіктегі кәсіпорындар – коммуналдық мемлекеттік кәсіпорындар болып бөлінеді.
Басқа мемлекеттік кәсіпорын құрған кәсіпорын еншілес мемлекеттік кәсіпорын ретінде қарастырылады.
Мүліктік кешен ретінде мемлекеттік кәсіпорын жылжымайтын мүлік деп танылады.
Мүліктік кешен ретінде кәсіпорынның құрамына оның қызмет етуіне арналған мүліктің барлық түрлері, оның ішінде үйлер, ғимараттар, жабдықтар, құрал-саймандар, шикізат, өнімдер, жер учаскесіне құқық, талап ету құқықтары, борыштар, сондай-ақ оның қызметін дараландыратын белгілерге құқықтар ( фирмалық атау, тауар белгілері), басқа да айрықша құқықтар енеді (АҚ-ның 119-бабы).
Республикалық мемлекеттік кәсіпорын жөнінде ол біртұтас мемлекеттік кешен ретінде болғанда мәмілелер ( кепілге беру, жалдау және басқалары) жасау, оны оқшаулау жөніндегі мәмілелерді қоспағанда – ҚР Үкіметінің шешімі бойынша, ал коммуналдық кәсіпорын жөнінде – тиісті әкімнің шешімі бойынша жүзеге асырылады.
Заңды тұлға ретінде мемлекеттік кәсіпорын өзіне тиесілі мүліктің меншік иесі болып есептелмейді – оның меншік иесі мемлекеттің өзі – және осы кәсіпорындар иеленіп отырған мүлікке заттық құқыққа қарай өз қызметін жүзеге асырады, олар АҚ-ның 102-бабының 1-тармағына сәйкес: 1) шаруашылық жүргізу құқығына негізделген; 2) оралымды басқару құқығына негізділген мемлекеттік кәсіпорындарға бөлінеді. Мұның кейінгісі “қазыналық кәсіпорын” (яғни қазынаға, мемлекетке тиесілі кәсіпорындар) деген арнайы терминмен аталады.
Мемлекеттік меншіктің түріне қарай кәсіпорындар:
а) республика меншігіндегі кәсіпорындар – республикалық мемлекеттік кәсіпорындар;
б) коммуналдық меншіктегі кәсіпорындар – коммуналдық мемлекеттік кәсіпорындар болып бөлінеді.
Басқа мемлекеттік кәсіпорын құрған кәсіпорын еншілес мемлекеттік кәсіпорын ретінде қарастырылады.
Мүліктік кешен ретінде мемлекеттік кәсіпорын жылжымайтын мүлік деп танылады.
Мүліктік кешен ретінде кәсіпорынның құрамына оның қызмет етуіне арналған мүліктің барлық түрлері, оның ішінде үйлер, ғимараттар, жабдықтар, құрал-саймандар, шикізат, өнімдер, жер учаскесіне құқық, талап ету құқықтары, борыштар, сондай-ақ оның қызметін дараландыратын белгілерге құқықтар ( фирмалық атау, тауар белгілері), басқа да айрықша құқықтар енеді (АҚ-ның 119-бабы).
Республикалық мемлекеттік кәсіпорын жөнінде ол біртұтас мемлекеттік кешен ретінде болғанда мәмілелер ( кепілге беру, жалдау және басқалары) жасау, оны оқшаулау жөніндегі мәмілелерді қоспағанда – ҚР Үкіметінің шешімі бойынша, ал коммуналдық кәсіпорын жөнінде – тиісті әкімнің шешімі бойынша жүзеге асырылады.
1. “Сыбайлас жемқорлықпен күрес туралы” “ҚР Заңына толықтытырулар енгізу туралы” 2000ж. 28 сәуір №46-II.
2. “Мемлекеттік кәсіпорындар туралы жарлық”.
3. Әжібаев С.Қ., Байділдаұлы “Азаматтық құқық” I том.-2003ж.
2. “Мемлекеттік кәсіпорындар туралы жарлық”.
3. Әжібаев С.Қ., Байділдаұлы “Азаматтық құқық” I том.-2003ж.
Жоспары:
1. Кіріспе.
2. Негізгі бөлім
1. Мемлекеттік кәсіпорын қызметінің мақсаттары.
2. Уәкілетті орган.
3. Қорытынды.
Кіріспе.
Заңдарда “кәсіпорын” термині екі мағынада қолданылады. Алғашқысында
кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру үшін пайдаланылатын мүліктік кешенді
(зауыт, фабрика, шахта және т.с.с.) кәсіпорын деп түсінеді. Бұл мағынада
алғанда, мысалы, кооперативтік, жеке, отбасылық кәсіпорын және т.с.с.
туралы айтуға болады. Демек, мүліктік кешен ретінде қарастырылатын
кәсіпорын жеке меншікке де, мемлекеттік меншікке де жатуы мүмкін. Екінші
мағынада “кәсіпорын” термині заңды тұлғаның ұйымдық-құқықтық нысандарының
бірін білдіреді және бұл мағынада тек мемлекеттік кәсіпорын болуы мүмкін
(АҚ-ның 34-бабы).
Заңды тұлға ретінде мемлекеттік кәсіпорын өзіне тиесілі мүліктің
меншік иесі болып есептелмейді – оның меншік иесі мемлекеттің өзі – және
осы кәсіпорындар иеленіп отырған мүлікке заттық құқыққа қарай өз қызметін
жүзеге асырады, олар АҚ-ның 102-бабының 1-тармағына сәйкес: 1) шаруашылық
жүргізу құқығына негізделген; 2) оралымды басқару құқығына негізділген
мемлекеттік кәсіпорындарға бөлінеді. Мұның кейінгісі “қазыналық кәсіпорын”
(яғни қазынаға, мемлекетке тиесілі кәсіпорындар) деген арнайы терминмен
аталады.
Мемлекеттік меншіктің түріне қарай кәсіпорындар:
а) республика меншігіндегі кәсіпорындар – республикалық мемлекеттік
кәсіпорындар;
б) коммуналдық меншіктегі кәсіпорындар – коммуналдық мемлекеттік
кәсіпорындар болып бөлінеді.
Басқа мемлекеттік кәсіпорын құрған кәсіпорын еншілес мемлекеттік
кәсіпорын ретінде қарастырылады.
Мүліктік кешен ретінде мемлекеттік кәсіпорын жылжымайтын мүлік деп
танылады.
Мүліктік кешен ретінде кәсіпорынның құрамына оның қызмет етуіне
арналған мүліктің барлық түрлері, оның ішінде үйлер, ғимараттар, жабдықтар,
құрал-саймандар, шикізат, өнімдер, жер учаскесіне құқық, талап ету
құқықтары, борыштар, сондай-ақ оның қызметін дараландыратын белгілерге
құқықтар ( фирмалық атау, тауар белгілері), басқа да айрықша құқықтар енеді
(АҚ-ның 119-бабы).
Республикалық мемлекеттік кәсіпорын жөнінде ол біртұтас мемлекеттік
кешен ретінде болғанда мәмілелер ( кепілге беру, жалдау және басқалары)
жасау, оны оқшаулау жөніндегі мәмілелерді қоспағанда – ҚР Үкіметінің шешімі
бойынша, ал коммуналдық кәсіпорын жөнінде – тиісті әкімнің шешімі бойынша
жүзеге асырылады.
2. Негізгі бөлім.
2.1 Мемлекеттік кәсіпорын қызметінің мақсаттары.
Мемлекеттік кәсіпорынның рөлі мен маңызы көп ретте экономиканың түріне
қарай айқындалады: мемлекеттік меншікке негізделетін социалистік
экономикада мемлекеттік кәсіпорындар елдің өндірістік – шаруашылық
кешенінің негізгі бөлігін құрайды; жеке меншік басым болатын нарықтық
экономика жағдайларында мұндай кәсіпорындардың мөлшері, әдетте, көп
болмайды. Мұны жеке кәсіпорындардың экономикалық тиімділігінің төмендігімен
( бұған адамзаттың тарихи тәжірибесі дәлел болуда) ғана емес, сондай-ақ
мұндай жағдайларда мемлекет функциясының да айтарлықтай өзгеруімен
түсіндіруге болады – ол өндірісті жеке кәсіпкерлердің қолына бере отырып,
өндірістің өзін дамытудан шеттеп қалады және оның қызметінің негізгі бағыты
әлеуметтік және саяси функциялар болып шығады. Сондықтан мемлекеттік
кәсіпорындар қоғам үшін қажет болса да, жеке бизнес үшін ынта тудырмайтын
(мысалы, беретін табысының аздығынан) экономика салаларында ғана құрылады
не мемлекетке жүктелген міндеттерді шешудің құралы ретінде қызмет етеді.
Осыған байланысты, қазіргі уақытта негізгі акт болып табылатын, осы
кәсіпорынның құқықтық мәртебесін айқындайтын Кәсіпорын туралы жарлық
мемлекеттік кәсіпорындар қызметінің негізгі мақсаты қоғам мен мемлекеттің
қажеттерімен айқындалатын мынадай әлеуметтік-экономикалық міндеттерді шешу
болып табылады деп көрсетеді:
1) елдің қорғаныс қабілетін материалдық жағынан қамтамасыз ету және
қоғамның мүдделерін қорғау;
2) экономиканың жеке меншік секторы қамтымаған немесе жеткіліксіз
қамтыған қоғамдық өндірістің буындары мен салаларында бірінші
қажеттіліктегі тауарларды өндіру(жұмыстар атқару, қызметтер көрсету);
3) мемлекеттік монополияға жатқызылған немесе мемлекеттің функциясы болып
табылатын салалардағы қызметті жүзеге асыру.
Осы баяндалғандарға байланысты мемлекеттік кәсіпорындар қызметінің
мақсаттары туралы мәселеге тоқталайық.
Өзінің ұйымдық – құқықтық нысаны бойынша мемлекеттік кәсіпорын негізгі
мақсаты ретінде табыс табуды көздейтін коммерциялық ұйымдарға жатады (АҚ-
ның 34-бабы). Алайда мемлекеттік кәсіпорынның негізгі мақсаты мемлекеттің
алдында тұрған әлеуметтік-экономикалық міндеттерді шешу болғандықтан, табыс
табу олардың қызметінің айқындаушы мақсаты ретінде көрінбеуі тиіс –
мемлекет өз кәсіпорындарын олар мемлекеттің өз функцияларын жүзеге асыру
құралы болуы үшін құрады. Мұнда мынаны басшылыққа алу керек: мемлекеттік
кәсіпорынның қызметі осы кәсіпорын қызметкерлерінің жеке басы баюының көзі
болмауы керек (ол үшін жеке кәсіпкерлік қызметпен айналысу керек), нарықтық
экономика жағдайларында өмір сүретін мемлекет табысының басты көзі –
салықтар болуы тиіс.
Сондықтан, егер мемлекет, айталық, соғыс мүгедектеріне арналған
протездер шығаратын кәсіпорын құратын болса, оның алдына мемлекет бюджеті
үшін табыс кіргізу мақсатын қою (осы кәсіпорын қызметкерлерінің жеке
басының баюы туралы айтпағанның өзінде) әлеуметтік саясатқа ғана емес,
сондай-ақ адамгершілікке жат әрекет болып шығар еді. Солай бола тұрса да,
мемлекеттің кәсіпорынды өзінің қаржылық қызметін жүзеге асыру құралы
ретінде (жай тілмен айтқанда, бюджет кірісін табу көзі ретінде) пайдалана
алатынымен де санасуға тура келеді. Бұл, әдетте, бағасы арзан, жасалуы
қарапайым тауарлар шығарып, сатуға мемлекет монополиясын орнату жолымен
істеледі.
Бұл тұрғыдан қарағанда, алкоголь және темекі өнімдеріне монополия
нақты мысал бола алады. Ертеректе Ресейде әйгілі тұз бүлігінің шығуына
себеп болған тұз монополиясы қолданылған. әлде бір бағалы шикізат
ресурстарын немесе асыл металдарды тек мемлекеттің меншігіне жатады деп
жариялай отырып, мемлекет көп жағдайда осы мақсаттар үшін меншік институтын
пайдаланады.
Мемлекеттік кәсіпорындарды бюджет кірістерін табу құралы ретінде
пайдалану тәжірибесін нарықтық экономиканың қағидаларына сай келеді деп
есептеуге бола қояр ма екен. Алайда, ол кейбір елдерде әлі де қолданылады,
негізгі және басты бағыты мемлекет үшін ақша табу болып саналатын
мемлекеттік кәсіпорындардың құрылуын осымен түсіндіруге болады, яғни
мемлекеттік қаржылық қызметін жүзеге асыру осындай кәсіпорындарға
жүктеледі. Алайда кез келген жағдайларда мемлекеттік кәсіпорындар тек
олардың қызметкерлердің, оның үстіне, басшылығының жеке басының баюына
арналған тетік бола алмайды, ал бұл, алайды, еткен жақсы еңбегі үшін және
кәсіпорынның жоғары экономикалық көрсеткіштерге жеткені үшін материалдық
ынталандыру және сыйақы алу мүмкіндіктерін мүлде жоққа шығармайды.
Мемлекеттік кәсіпорынды жеке бастың мақсаттарына пайдалану мемлекеттік
меншіктің мәні мен мақсатына қайшы келегн болар еді.
Мынаны атап көрсету керек: Кәсіпорын туралы жарлық қабылданған кезеңде
Қазақстан экономиканы мемлекет иелігінен алу сатысын бастан өткеріп жатқан-
ды, яғни өткен кезеңнің айтарлықтай сәтсіз, социалистік мұрасы ретінде
мемлекеттік сектор, жалпы алғанда, теріс құбылыс ретінде қарастырылды. Бұл
жарлықтың мемлекеттік кәсіпорындардың сан жағынан өсуіне кедергі жасайтын,
оларды құрудың күрделендірілген тәртібін белгілегенін осымен түсіндіруге
болады. Мәселен, республикалық мемлекеттік кәсіпорын ҚР Үкіметінің шешімі
бойынша, коммуналдық мемлекеттік кәсіпорын – ҚР Үкіметі белгілеген
тәртіппен тиісті әкімнің шешімі бойынша құрылады.
Сонымен қатар, егер ол заңда белгіленген осындай үлгідегі
кәсіпорындардың мақсатына сай келетін болса, мемлекеттік кәсіпорындар
құруға жол берілетіні көзделген. Мұнда да, жалпы тәртіпке сәйкес, заңды
тұлғаның мақсатын анықтауда құрылтайшының кәсіпкерлік қызмет түрін таңдау
еркіндігі болады.
Республикалық мемлекеттік кәсіпорындардың атау бізбесін ҚР Үкіметі
бекітеді. Коммуналдық мемлекеттік кәсіпорындардың атау тізбелерін тиісті
әкімдер бекітеді. Осының бәрі тағы да мемлекет меншігіндегі шаруашылық
жүргізуші субъектілер санының өсуіне жол бермеуге бағытталған.
Мемлекеттік кәсіпорынның фирмалық атауында мүлік иесі, мемлекеттік
меншіктің қай түріне жататыны және ведомстволық бағыныстылығы көрсетілуі
тиіс. Оралымды басқару құқығындағы кәсіпорынның фирмалық атауында оның
қазыналық кәсіпорын екені көрсетілуі тиіс. Мемлекеттік кәсіпорынның
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік елтаңбасы бейнеленген және
кәсіпорынның фирмалық атауы бар мөрі болады.
2.2 Уәкілетті орган.
Мемлекеттік кәсіпорын өзіне тиесілі мүліктің меншік иесі
болмағандықтан және мүліктің кешен ретінде мемлекеттің меншігінде
тұрғандықтан, ол өз мүдделері үшін емес, мемлекет мүдделері үшін әрекет
ететіндіктен, кәсіпорын мен мемлекеттің өзара қарым-қатынасын ұйымдастыру
мақсатында “уәкілетті орган” фигурасы енгізіледі.
Уәкілетті орган өзінің кәсіпорынмен қарым-қатынасында мемлекеттің
өкілі болып табылады, оның мүдделерін білдіруі тиіс және үш негізгі
функцияны атқарады. Біріншіден, бұл орган кәсіпорынның құрылтайшысы ретінде
әрекет етеді. Екіншіден, ол кәсіпорынды мемлекеттік басқару органы болып
табылады. Мұнда оның кәсіпорынмен қатынастары әкімшілік-құқықтық қатынастар
болады да, “билік және бағыну” схемасы бойынша құрылады, мұндағы билеуші
субъект – уәкілетті орган, ал бағынушы субъект – заңды тұлға ретіндегі
кәсіпорын болады.
Үшіншіден, ол меншік иесінің функциясын атқарады, мұнда оның
кәсіпорынмен қатынастары азаматтық-құқықтық қатынастар болады.
Алайда, бұл арада мынаны ескеру керек: мұндай қатынастарды меншік иесі мен
оның заттары арасындағы қатынастарға әкеп теңеуге болмайды, өйткені өзі
заңды тұлға болып табылатын кәсіпорын өзіне бекітіліп берілген мүлікті
иелену, пайдалану және оған билік ету өкілеттіліктерін қоса есептегенде,
белгілі бір шаруашылық дербестікті иеленеді.
Үш функцияның әрқайсысы бойынша өкілеттіктердің көлемі кәсіпорынның
түріне қарай түрліше болады. Солай бола тұрса да, жинақтау ретінде мынадай
тұжырым жасауға болады. Құрылтайшы ретінде әрекет ете отырып, уәкілетті
орган кәсіпорынның жарғысын жасап, бекітеді, онда кәсіпорынның нысаны мен
қызмет ету мақсаттарын айқындайды; заңды тұлға ретінде кәсіпорынды
тіркеуден, қажет болатын жағдайда қайта тіркеуден өткізеді; заңдар бойынша
заңды тұлғаның құрылтайшысына жүктелетін өзге де өкілеттіктер мен
міндеттемелерді жүзеге асырады.
Мемлекеттік басқару органы ретінде уәкілетті орган кәсіпорынның
басшысын тағайындайды, белгіленген тәртіппен оны тәртіптік жауаптылыққа
тартады және заңдарға сәйкес лауазымнан босатады; мемлекеттің тапсырысын
кәсіпорынға жеткізеді және орындалуын бақылайды; кәсіпорын тапқан пайданы
бөлу нормативтерін бекітеді; кәсіпорын басшысының, оның орынбасарлары мен
бас бухгалтердің лауазымдық айлық ақыларының мөлшерін белгілейді;
кәсіпорынның қызметі туралы есептерді тыңдайды және оған бақылауды жүзеге
асырады.
Мемлекеттің тапсырысы жөнінде мынаны білген жөн: мемлекеттік кәсіпорын
үшін бұл тапсырысты орындау міндетті болып табылады. Сондықтан егер осындай
шарттар жасасу мемлекеттің тапсырысында көзделген болса, кәсіпорынның
тауарларды сатып алушы немесе сатушы ретінде шарт жасасудан бас тарту
құқығы жоқ. Сонымен бірге, мемлекеттің тапсырысынан тыс өндірілген өнімді
кәсіпорынның өз бетінше өткізуі көзделген.
Кәсіпорынның меншік иесі ретінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Кіріспе.
2. Негізгі бөлім
1. Мемлекеттік кәсіпорын қызметінің мақсаттары.
2. Уәкілетті орган.
3. Қорытынды.
Кіріспе.
Заңдарда “кәсіпорын” термині екі мағынада қолданылады. Алғашқысында
кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру үшін пайдаланылатын мүліктік кешенді
(зауыт, фабрика, шахта және т.с.с.) кәсіпорын деп түсінеді. Бұл мағынада
алғанда, мысалы, кооперативтік, жеке, отбасылық кәсіпорын және т.с.с.
туралы айтуға болады. Демек, мүліктік кешен ретінде қарастырылатын
кәсіпорын жеке меншікке де, мемлекеттік меншікке де жатуы мүмкін. Екінші
мағынада “кәсіпорын” термині заңды тұлғаның ұйымдық-құқықтық нысандарының
бірін білдіреді және бұл мағынада тек мемлекеттік кәсіпорын болуы мүмкін
(АҚ-ның 34-бабы).
Заңды тұлға ретінде мемлекеттік кәсіпорын өзіне тиесілі мүліктің
меншік иесі болып есептелмейді – оның меншік иесі мемлекеттің өзі – және
осы кәсіпорындар иеленіп отырған мүлікке заттық құқыққа қарай өз қызметін
жүзеге асырады, олар АҚ-ның 102-бабының 1-тармағына сәйкес: 1) шаруашылық
жүргізу құқығына негізделген; 2) оралымды басқару құқығына негізділген
мемлекеттік кәсіпорындарға бөлінеді. Мұның кейінгісі “қазыналық кәсіпорын”
(яғни қазынаға, мемлекетке тиесілі кәсіпорындар) деген арнайы терминмен
аталады.
Мемлекеттік меншіктің түріне қарай кәсіпорындар:
а) республика меншігіндегі кәсіпорындар – республикалық мемлекеттік
кәсіпорындар;
б) коммуналдық меншіктегі кәсіпорындар – коммуналдық мемлекеттік
кәсіпорындар болып бөлінеді.
Басқа мемлекеттік кәсіпорын құрған кәсіпорын еншілес мемлекеттік
кәсіпорын ретінде қарастырылады.
Мүліктік кешен ретінде мемлекеттік кәсіпорын жылжымайтын мүлік деп
танылады.
Мүліктік кешен ретінде кәсіпорынның құрамына оның қызмет етуіне
арналған мүліктің барлық түрлері, оның ішінде үйлер, ғимараттар, жабдықтар,
құрал-саймандар, шикізат, өнімдер, жер учаскесіне құқық, талап ету
құқықтары, борыштар, сондай-ақ оның қызметін дараландыратын белгілерге
құқықтар ( фирмалық атау, тауар белгілері), басқа да айрықша құқықтар енеді
(АҚ-ның 119-бабы).
Республикалық мемлекеттік кәсіпорын жөнінде ол біртұтас мемлекеттік
кешен ретінде болғанда мәмілелер ( кепілге беру, жалдау және басқалары)
жасау, оны оқшаулау жөніндегі мәмілелерді қоспағанда – ҚР Үкіметінің шешімі
бойынша, ал коммуналдық кәсіпорын жөнінде – тиісті әкімнің шешімі бойынша
жүзеге асырылады.
2. Негізгі бөлім.
2.1 Мемлекеттік кәсіпорын қызметінің мақсаттары.
Мемлекеттік кәсіпорынның рөлі мен маңызы көп ретте экономиканың түріне
қарай айқындалады: мемлекеттік меншікке негізделетін социалистік
экономикада мемлекеттік кәсіпорындар елдің өндірістік – шаруашылық
кешенінің негізгі бөлігін құрайды; жеке меншік басым болатын нарықтық
экономика жағдайларында мұндай кәсіпорындардың мөлшері, әдетте, көп
болмайды. Мұны жеке кәсіпорындардың экономикалық тиімділігінің төмендігімен
( бұған адамзаттың тарихи тәжірибесі дәлел болуда) ғана емес, сондай-ақ
мұндай жағдайларда мемлекет функциясының да айтарлықтай өзгеруімен
түсіндіруге болады – ол өндірісті жеке кәсіпкерлердің қолына бере отырып,
өндірістің өзін дамытудан шеттеп қалады және оның қызметінің негізгі бағыты
әлеуметтік және саяси функциялар болып шығады. Сондықтан мемлекеттік
кәсіпорындар қоғам үшін қажет болса да, жеке бизнес үшін ынта тудырмайтын
(мысалы, беретін табысының аздығынан) экономика салаларында ғана құрылады
не мемлекетке жүктелген міндеттерді шешудің құралы ретінде қызмет етеді.
Осыған байланысты, қазіргі уақытта негізгі акт болып табылатын, осы
кәсіпорынның құқықтық мәртебесін айқындайтын Кәсіпорын туралы жарлық
мемлекеттік кәсіпорындар қызметінің негізгі мақсаты қоғам мен мемлекеттің
қажеттерімен айқындалатын мынадай әлеуметтік-экономикалық міндеттерді шешу
болып табылады деп көрсетеді:
1) елдің қорғаныс қабілетін материалдық жағынан қамтамасыз ету және
қоғамның мүдделерін қорғау;
2) экономиканың жеке меншік секторы қамтымаған немесе жеткіліксіз
қамтыған қоғамдық өндірістің буындары мен салаларында бірінші
қажеттіліктегі тауарларды өндіру(жұмыстар атқару, қызметтер көрсету);
3) мемлекеттік монополияға жатқызылған немесе мемлекеттің функциясы болып
табылатын салалардағы қызметті жүзеге асыру.
Осы баяндалғандарға байланысты мемлекеттік кәсіпорындар қызметінің
мақсаттары туралы мәселеге тоқталайық.
Өзінің ұйымдық – құқықтық нысаны бойынша мемлекеттік кәсіпорын негізгі
мақсаты ретінде табыс табуды көздейтін коммерциялық ұйымдарға жатады (АҚ-
ның 34-бабы). Алайда мемлекеттік кәсіпорынның негізгі мақсаты мемлекеттің
алдында тұрған әлеуметтік-экономикалық міндеттерді шешу болғандықтан, табыс
табу олардың қызметінің айқындаушы мақсаты ретінде көрінбеуі тиіс –
мемлекет өз кәсіпорындарын олар мемлекеттің өз функцияларын жүзеге асыру
құралы болуы үшін құрады. Мұнда мынаны басшылыққа алу керек: мемлекеттік
кәсіпорынның қызметі осы кәсіпорын қызметкерлерінің жеке басы баюының көзі
болмауы керек (ол үшін жеке кәсіпкерлік қызметпен айналысу керек), нарықтық
экономика жағдайларында өмір сүретін мемлекет табысының басты көзі –
салықтар болуы тиіс.
Сондықтан, егер мемлекет, айталық, соғыс мүгедектеріне арналған
протездер шығаратын кәсіпорын құратын болса, оның алдына мемлекет бюджеті
үшін табыс кіргізу мақсатын қою (осы кәсіпорын қызметкерлерінің жеке
басының баюы туралы айтпағанның өзінде) әлеуметтік саясатқа ғана емес,
сондай-ақ адамгершілікке жат әрекет болып шығар еді. Солай бола тұрса да,
мемлекеттің кәсіпорынды өзінің қаржылық қызметін жүзеге асыру құралы
ретінде (жай тілмен айтқанда, бюджет кірісін табу көзі ретінде) пайдалана
алатынымен де санасуға тура келеді. Бұл, әдетте, бағасы арзан, жасалуы
қарапайым тауарлар шығарып, сатуға мемлекет монополиясын орнату жолымен
істеледі.
Бұл тұрғыдан қарағанда, алкоголь және темекі өнімдеріне монополия
нақты мысал бола алады. Ертеректе Ресейде әйгілі тұз бүлігінің шығуына
себеп болған тұз монополиясы қолданылған. әлде бір бағалы шикізат
ресурстарын немесе асыл металдарды тек мемлекеттің меншігіне жатады деп
жариялай отырып, мемлекет көп жағдайда осы мақсаттар үшін меншік институтын
пайдаланады.
Мемлекеттік кәсіпорындарды бюджет кірістерін табу құралы ретінде
пайдалану тәжірибесін нарықтық экономиканың қағидаларына сай келеді деп
есептеуге бола қояр ма екен. Алайда, ол кейбір елдерде әлі де қолданылады,
негізгі және басты бағыты мемлекет үшін ақша табу болып саналатын
мемлекеттік кәсіпорындардың құрылуын осымен түсіндіруге болады, яғни
мемлекеттік қаржылық қызметін жүзеге асыру осындай кәсіпорындарға
жүктеледі. Алайда кез келген жағдайларда мемлекеттік кәсіпорындар тек
олардың қызметкерлердің, оның үстіне, басшылығының жеке басының баюына
арналған тетік бола алмайды, ал бұл, алайды, еткен жақсы еңбегі үшін және
кәсіпорынның жоғары экономикалық көрсеткіштерге жеткені үшін материалдық
ынталандыру және сыйақы алу мүмкіндіктерін мүлде жоққа шығармайды.
Мемлекеттік кәсіпорынды жеке бастың мақсаттарына пайдалану мемлекеттік
меншіктің мәні мен мақсатына қайшы келегн болар еді.
Мынаны атап көрсету керек: Кәсіпорын туралы жарлық қабылданған кезеңде
Қазақстан экономиканы мемлекет иелігінен алу сатысын бастан өткеріп жатқан-
ды, яғни өткен кезеңнің айтарлықтай сәтсіз, социалистік мұрасы ретінде
мемлекеттік сектор, жалпы алғанда, теріс құбылыс ретінде қарастырылды. Бұл
жарлықтың мемлекеттік кәсіпорындардың сан жағынан өсуіне кедергі жасайтын,
оларды құрудың күрделендірілген тәртібін белгілегенін осымен түсіндіруге
болады. Мәселен, республикалық мемлекеттік кәсіпорын ҚР Үкіметінің шешімі
бойынша, коммуналдық мемлекеттік кәсіпорын – ҚР Үкіметі белгілеген
тәртіппен тиісті әкімнің шешімі бойынша құрылады.
Сонымен қатар, егер ол заңда белгіленген осындай үлгідегі
кәсіпорындардың мақсатына сай келетін болса, мемлекеттік кәсіпорындар
құруға жол берілетіні көзделген. Мұнда да, жалпы тәртіпке сәйкес, заңды
тұлғаның мақсатын анықтауда құрылтайшының кәсіпкерлік қызмет түрін таңдау
еркіндігі болады.
Республикалық мемлекеттік кәсіпорындардың атау бізбесін ҚР Үкіметі
бекітеді. Коммуналдық мемлекеттік кәсіпорындардың атау тізбелерін тиісті
әкімдер бекітеді. Осының бәрі тағы да мемлекет меншігіндегі шаруашылық
жүргізуші субъектілер санының өсуіне жол бермеуге бағытталған.
Мемлекеттік кәсіпорынның фирмалық атауында мүлік иесі, мемлекеттік
меншіктің қай түріне жататыны және ведомстволық бағыныстылығы көрсетілуі
тиіс. Оралымды басқару құқығындағы кәсіпорынның фирмалық атауында оның
қазыналық кәсіпорын екені көрсетілуі тиіс. Мемлекеттік кәсіпорынның
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік елтаңбасы бейнеленген және
кәсіпорынның фирмалық атауы бар мөрі болады.
2.2 Уәкілетті орган.
Мемлекеттік кәсіпорын өзіне тиесілі мүліктің меншік иесі
болмағандықтан және мүліктің кешен ретінде мемлекеттің меншігінде
тұрғандықтан, ол өз мүдделері үшін емес, мемлекет мүдделері үшін әрекет
ететіндіктен, кәсіпорын мен мемлекеттің өзара қарым-қатынасын ұйымдастыру
мақсатында “уәкілетті орган” фигурасы енгізіледі.
Уәкілетті орган өзінің кәсіпорынмен қарым-қатынасында мемлекеттің
өкілі болып табылады, оның мүдделерін білдіруі тиіс және үш негізгі
функцияны атқарады. Біріншіден, бұл орган кәсіпорынның құрылтайшысы ретінде
әрекет етеді. Екіншіден, ол кәсіпорынды мемлекеттік басқару органы болып
табылады. Мұнда оның кәсіпорынмен қатынастары әкімшілік-құқықтық қатынастар
болады да, “билік және бағыну” схемасы бойынша құрылады, мұндағы билеуші
субъект – уәкілетті орган, ал бағынушы субъект – заңды тұлға ретіндегі
кәсіпорын болады.
Үшіншіден, ол меншік иесінің функциясын атқарады, мұнда оның
кәсіпорынмен қатынастары азаматтық-құқықтық қатынастар болады.
Алайда, бұл арада мынаны ескеру керек: мұндай қатынастарды меншік иесі мен
оның заттары арасындағы қатынастарға әкеп теңеуге болмайды, өйткені өзі
заңды тұлға болып табылатын кәсіпорын өзіне бекітіліп берілген мүлікті
иелену, пайдалану және оған билік ету өкілеттіліктерін қоса есептегенде,
белгілі бір шаруашылық дербестікті иеленеді.
Үш функцияның әрқайсысы бойынша өкілеттіктердің көлемі кәсіпорынның
түріне қарай түрліше болады. Солай бола тұрса да, жинақтау ретінде мынадай
тұжырым жасауға болады. Құрылтайшы ретінде әрекет ете отырып, уәкілетті
орган кәсіпорынның жарғысын жасап, бекітеді, онда кәсіпорынның нысаны мен
қызмет ету мақсаттарын айқындайды; заңды тұлға ретінде кәсіпорынды
тіркеуден, қажет болатын жағдайда қайта тіркеуден өткізеді; заңдар бойынша
заңды тұлғаның құрылтайшысына жүктелетін өзге де өкілеттіктер мен
міндеттемелерді жүзеге асырады.
Мемлекеттік басқару органы ретінде уәкілетті орган кәсіпорынның
басшысын тағайындайды, белгіленген тәртіппен оны тәртіптік жауаптылыққа
тартады және заңдарға сәйкес лауазымнан босатады; мемлекеттің тапсырысын
кәсіпорынға жеткізеді және орындалуын бақылайды; кәсіпорын тапқан пайданы
бөлу нормативтерін бекітеді; кәсіпорын басшысының, оның орынбасарлары мен
бас бухгалтердің лауазымдық айлық ақыларының мөлшерін белгілейді;
кәсіпорынның қызметі туралы есептерді тыңдайды және оған бақылауды жүзеге
асырады.
Мемлекеттің тапсырысы жөнінде мынаны білген жөн: мемлекеттік кәсіпорын
үшін бұл тапсырысты орындау міндетті болып табылады. Сондықтан егер осындай
шарттар жасасу мемлекеттің тапсырысында көзделген болса, кәсіпорынның
тауарларды сатып алушы немесе сатушы ретінде шарт жасасудан бас тарту
құқығы жоқ. Сонымен бірге, мемлекеттің тапсырысынан тыс өндірілген өнімді
кәсіпорынның өз бетінше өткізуі көзделген.
Кәсіпорынның меншік иесі ретінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz