Соттық автотехникалық сараптама
К І Р І С П Е ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
I.ТАРАУ. СОТ ӨНДІРІСІНДЕ АРНАЙЫ БІЛІМДІ ҚОЛДАНУ
1.1. Арнайы білімнің ұғымы және оларды сот өндірісінде қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
II ТАРАУ. СОТТЫҚ АВТОТЕХНИКАНЫҢ САРАПТАМАСЫНЫҢ ПӘНІ МЕН НЫСАНДАРЫ
2.1. Автотехникалық сараптамасының түсінігі мен мақсаты ... ... ... ... ... ... 10
2.2. Сот автотехникалық сараптаманы тағайындау мен материалдарды дайындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
2.3. Көліктің техникалық жағдайын зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.4. Көлік құралдарының іздерін зерттеу сараптамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
2.5. Жол.көлік оқиғаларының пайда болу жолдарын анықтау ... ... ... ... ... ...42
2.6. Сарапшының қорытындысын тергеу мен сот органдарының бағалауы ... .45
III.ТАРАУ. СОТТЫҚ АВТОТЕХНИКАЛЫҚ САРАПТАМАНЫҢ ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢГЕ САЙ МҮМКІНДІКТЕРІ
3.1. Соттық автотехникалық сараптаманың қазіргі кезеңдегі мүмкіндіктері мен келешектегі даму мақсаттарының жалпы сипаттамалары. ... ... ... ... ... ... ... 49
Қ О Р Ы Т Ы Н Д Ы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
ҚОЛДАНЫЛҒАН ОҚУЛЫҚТАРДЫҢ ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
I.ТАРАУ. СОТ ӨНДІРІСІНДЕ АРНАЙЫ БІЛІМДІ ҚОЛДАНУ
1.1. Арнайы білімнің ұғымы және оларды сот өндірісінде қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
II ТАРАУ. СОТТЫҚ АВТОТЕХНИКАНЫҢ САРАПТАМАСЫНЫҢ ПӘНІ МЕН НЫСАНДАРЫ
2.1. Автотехникалық сараптамасының түсінігі мен мақсаты ... ... ... ... ... ... 10
2.2. Сот автотехникалық сараптаманы тағайындау мен материалдарды дайындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
2.3. Көліктің техникалық жағдайын зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.4. Көлік құралдарының іздерін зерттеу сараптамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
2.5. Жол.көлік оқиғаларының пайда болу жолдарын анықтау ... ... ... ... ... ...42
2.6. Сарапшының қорытындысын тергеу мен сот органдарының бағалауы ... .45
III.ТАРАУ. СОТТЫҚ АВТОТЕХНИКАЛЫҚ САРАПТАМАНЫҢ ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢГЕ САЙ МҮМКІНДІКТЕРІ
3.1. Соттық автотехникалық сараптаманың қазіргі кезеңдегі мүмкіндіктері мен келешектегі даму мақсаттарының жалпы сипаттамалары. ... ... ... ... ... ... ... 49
Қ О Р Ы Т Ы Н Д Ы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
ҚОЛДАНЫЛҒАН ОҚУЛЫҚТАРДЫҢ ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
Автокөлік сараптамасының өзектілігі. Автокөлік адамзаттың зор жетістіктерінің бірі болып табылады. Алайда, бұл үрдістің көптеген қолайсыз жақтары да бар, сөйтіп ол өзінің оңды жағдайларымен қоса, біздің өмірге оңсыз салдарын да ала келді. Қазіргі кездегі салынып жатқан жолдар, барған сайын құнарлы жерлердің едәуір бөлігін қамтып жатыр, автомобиль атмосфераны, суды, топырақты және басқаларын қоса алғанда, қоршаған ортаны ластауда айтарлықтай рөл атқарып отыр. Автокөліктердің санының өсуі мен жүк және жолаушыларды тасымалдаудың артуына қарай, жолдарда қозғалыстар жиілене түседі, ал ол өз кезегінде, жыл сайынғы жол көлігінің оқиғаларының санының көбеюіне әкеп соғады және олар адамдардың қаза болуы мен жарақат алуына, материалдық зиян шегуіне себепкер болады. Міне осылардың салдарынан, біздің елімізде жол-көлік оқиғасы саны жағынан жылжан-жылға өсе түсуде. Мысалға, 2008 жылы жол-көлік оқиғаларына байланысты, республикада 4,5 мың адам қаза болды және 13 мыңнан артығы елеулі дене жарақаттарын алды.
Жол қозғалысы қауіпсіздігінің мәселелері күрделі болып табылады және оны шешу көптеген салалық ғылымдардың, солардың ішінде заң ғылымдарының, жекелеп айтқанда – криминологияның, қылмыстық және әкімшілік құқықтардың, құқықтық реттеу нормалары мен ғылыми ұсыныстарды зерттейтін криминаластиканың, келісімді түрде күш салуларын талап етеді, сонымен қатар, соларды жүзеге асыратын мамандандырылған мемлекеттік органдардың жоспарлы түрдегі және күнделікті атқаратын қызметтерін қажет етеді.
Қылмыстық сот ісін жүргізудуің басты міндеті болып табылатыны: қылмысты тез және толығымен ашу, кінәлілерді әшкерелеу және заңды дұрыс қолдануды қамтамасыз ету мақсатында, әрбір қылмыс жасаушы әділ жазаға тартылуы керек және кінәсіз адамдардың бірде-бірі қылмыстық жауапкершілікке және сотқа тартылмауы керек. Біздің мемлекетте құқықтық тәртіпті бұзушылық пен қылмысты жою мәселесін шешу үшін, қылмысты ашу тәсілдерін күнделікті жетілдіріп отыру қажет және оларды құқық қорғау органдарына тез арада қолданысқа ендіріп отыру керек.
Бұл жерде ең басты орын алатыны – криминалистика. Криминалистика жасалған қылмыстың нақты тәсілдерінің, жағдайларының, материалдық салдарының және басқа да жайлардың арасындағы өзара байланыстарын анықтау мәселелерін өз алдына қояды, бұл бір жағынан болса, ал енді екіншісі қылмыскердің алға қойған мақсаты мен әрекеттерін анықтау, сонымен қатар, осы байланыстар арқылы табиғи, техникалық және қоғамдық ғылымдардың, сараптамалық тәжірибелерді қоса алғанда, солардың жетістіктерін пайдалана отырып, қылмысты ашу жолдарын, тәсілдері мен тез және толық ашу құралдарын анықтауды алға қояды.
Жол қозғалысы қауіпсіздігінің мәселелері күрделі болып табылады және оны шешу көптеген салалық ғылымдардың, солардың ішінде заң ғылымдарының, жекелеп айтқанда – криминологияның, қылмыстық және әкімшілік құқықтардың, құқықтық реттеу нормалары мен ғылыми ұсыныстарды зерттейтін криминаластиканың, келісімді түрде күш салуларын талап етеді, сонымен қатар, соларды жүзеге асыратын мамандандырылған мемлекеттік органдардың жоспарлы түрдегі және күнделікті атқаратын қызметтерін қажет етеді.
Қылмыстық сот ісін жүргізудуің басты міндеті болып табылатыны: қылмысты тез және толығымен ашу, кінәлілерді әшкерелеу және заңды дұрыс қолдануды қамтамасыз ету мақсатында, әрбір қылмыс жасаушы әділ жазаға тартылуы керек және кінәсіз адамдардың бірде-бірі қылмыстық жауапкершілікке және сотқа тартылмауы керек. Біздің мемлекетте құқықтық тәртіпті бұзушылық пен қылмысты жою мәселесін шешу үшін, қылмысты ашу тәсілдерін күнделікті жетілдіріп отыру қажет және оларды құқық қорғау органдарына тез арада қолданысқа ендіріп отыру керек.
Бұл жерде ең басты орын алатыны – криминалистика. Криминалистика жасалған қылмыстың нақты тәсілдерінің, жағдайларының, материалдық салдарының және басқа да жайлардың арасындағы өзара байланыстарын анықтау мәселелерін өз алдына қояды, бұл бір жағынан болса, ал енді екіншісі қылмыскердің алға қойған мақсаты мен әрекеттерін анықтау, сонымен қатар, осы байланыстар арқылы табиғи, техникалық және қоғамдық ғылымдардың, сараптамалық тәжірибелерді қоса алғанда, солардың жетістіктерін пайдалана отырып, қылмысты ашу жолдарын, тәсілдері мен тез және толық ашу құралдарын анықтауды алға қояды.
1.Шляхов А.Р. Процессуальные и организационные основы криминалистической экспертизы.М,1972.-242б.
2.Гинзбург А.Я.,Поврезнюк Г.И.,Оганов Н.И. Криминалистика:рекомендации к раскрытию преступлений. Учебно-практическое пособие.-Алматы: Жеті Жарғы, 2005.-208 б.
3. Жәкішев Е.Г. Криминалистік тактика. Алматы, «Жеті Жарғы»,1997.-18б.
4. Жулев В.И. Предупреждение дорожно-транспортных происшествия. М., 1989г. 33б.
5.Работа с микрообъектами на месте происшествия. Метод.пособие.-Волгоград.1990.-42 б.
6. Коллектив авторов. Осмотр места происшествия. М., 1960.- 15 б.
7. ҚР Қылмыстық іс-жүргізу кодексі (2009.07.04. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
8.Сова Ф.П. Следы шин автотранспортных средств и их использование в розыскной и следственной практике.м;1978.-56б.
9.И. Е. Быховский. Осмотр места происшествия. Справочник следователя. М., “ Юр. Лит-ра. “ 1982г. 244 б.
10. Васильев А.Н. Осмотр места происшествия. Москва, 1969
11. Р. Байэтт., Р. Уотте. Расследование ДТП. Москва, «Транспорт», 1983
12. В.И. Попов. Осмотр места происшествия. Алма – Ата, 1957
13.С.Е.Еркенов С.И.Сұлтанов. Тергеу әрекеттерінің тактикасы.-Алматы, Дәнекер.2002.-203 б.
14. Дулов А.Б. и др. Тактика следственных действий. Высш. Школа.1977 г. 1977.-34 б.
15. Мозговых Г.А. О характере следов на месте ДТП№ “Организация и производство судебной экспертизы” Метод.разработка.Алма-Ата,1988.-23 б.
16.Армадеров Р.Г. и др. Судебная автотехническая экспертиза. Ч.1., 1980.- 43 б.
17. Белкин Р.С., Винберг А.И. Понятие и значение заключения эксперта, как доказательства. М., 1973.- 76 б.
18. Исаев А.А. Теоретические и правовые проблемы применения специальных познаний для квалификации преступлений. – Алматы: Жеті жарғы, 1999. – С. 7-51.
19. Гинзбург А. Я., Джакишев Е. Г., Басаров Э. О. и др. Криминалистическая энциклопедия. Алматы, 1995.- 38 б.
20. Шакиров К. Судебная экспертиза: проблемы теории и практики. Алматы: Аркаим. 2002.- 23 б.
21. Нургалиев Б.М. Особенности осмотра места происшествия и возможности судебных экспертиз по делам о столкновениях транспортных средств. Караганда,1993.-168б.
22.Мозговых Г.А. Трасологическая экспертиза по делам о дорожно-транспортных проишествиях. Автореф. Канд.дисс. Алматы,1971
23. Бегалиев Е.Н. Практикум по судебной эксперизе. Алматы. Дәнекер.2002.
24. Эксперт (руководство для экспертов органов внутренних дел и юстиции),Москва., Право и закон, 2003
25. Әлмағамбетов П. Қылмыстық іс жүргізуде сот сарпатамасын тағайындау. Алматы.,Дәнекер.2004
26. Уразгельдеев Л. Об оценке заключения автотехнической экспертизы. //Журнал «сов. Юстиция// № 9, 1986 г.с.43
2.Гинзбург А.Я.,Поврезнюк Г.И.,Оганов Н.И. Криминалистика:рекомендации к раскрытию преступлений. Учебно-практическое пособие.-Алматы: Жеті Жарғы, 2005.-208 б.
3. Жәкішев Е.Г. Криминалистік тактика. Алматы, «Жеті Жарғы»,1997.-18б.
4. Жулев В.И. Предупреждение дорожно-транспортных происшествия. М., 1989г. 33б.
5.Работа с микрообъектами на месте происшествия. Метод.пособие.-Волгоград.1990.-42 б.
6. Коллектив авторов. Осмотр места происшествия. М., 1960.- 15 б.
7. ҚР Қылмыстық іс-жүргізу кодексі (2009.07.04. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
8.Сова Ф.П. Следы шин автотранспортных средств и их использование в розыскной и следственной практике.м;1978.-56б.
9.И. Е. Быховский. Осмотр места происшествия. Справочник следователя. М., “ Юр. Лит-ра. “ 1982г. 244 б.
10. Васильев А.Н. Осмотр места происшествия. Москва, 1969
11. Р. Байэтт., Р. Уотте. Расследование ДТП. Москва, «Транспорт», 1983
12. В.И. Попов. Осмотр места происшествия. Алма – Ата, 1957
13.С.Е.Еркенов С.И.Сұлтанов. Тергеу әрекеттерінің тактикасы.-Алматы, Дәнекер.2002.-203 б.
14. Дулов А.Б. и др. Тактика следственных действий. Высш. Школа.1977 г. 1977.-34 б.
15. Мозговых Г.А. О характере следов на месте ДТП№ “Организация и производство судебной экспертизы” Метод.разработка.Алма-Ата,1988.-23 б.
16.Армадеров Р.Г. и др. Судебная автотехническая экспертиза. Ч.1., 1980.- 43 б.
17. Белкин Р.С., Винберг А.И. Понятие и значение заключения эксперта, как доказательства. М., 1973.- 76 б.
18. Исаев А.А. Теоретические и правовые проблемы применения специальных познаний для квалификации преступлений. – Алматы: Жеті жарғы, 1999. – С. 7-51.
19. Гинзбург А. Я., Джакишев Е. Г., Басаров Э. О. и др. Криминалистическая энциклопедия. Алматы, 1995.- 38 б.
20. Шакиров К. Судебная экспертиза: проблемы теории и практики. Алматы: Аркаим. 2002.- 23 б.
21. Нургалиев Б.М. Особенности осмотра места происшествия и возможности судебных экспертиз по делам о столкновениях транспортных средств. Караганда,1993.-168б.
22.Мозговых Г.А. Трасологическая экспертиза по делам о дорожно-транспортных проишествиях. Автореф. Канд.дисс. Алматы,1971
23. Бегалиев Е.Н. Практикум по судебной эксперизе. Алматы. Дәнекер.2002.
24. Эксперт (руководство для экспертов органов внутренних дел и юстиции),Москва., Право и закон, 2003
25. Әлмағамбетов П. Қылмыстық іс жүргізуде сот сарпатамасын тағайындау. Алматы.,Дәнекер.2004
26. Уразгельдеев Л. Об оценке заключения автотехнической экспертизы. //Журнал «сов. Юстиция// № 9, 1986 г.с.43
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 70 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 70 бет
Таңдаулыға:
М А З М Ұ Н Ы
К І Р І С П
Е ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
I-ТАРАУ. СОТ ӨНДІРІСІНДЕ АРНАЙЫ БІЛІМДІ ҚОЛДАНУ
1.1. Арнайы білімнің ұғымы және оларды сот өндірісінде
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
II ТАРАУ. СОТТЫҚ АВТОТЕХНИКАНЫҢ САРАПТАМАСЫНЫҢ ПӘНІ МЕН НЫСАНДАРЫ
2.1. Автотехникалық сараптамасының түсінігі мен
мақсаты ... ... ... ... ... ... 10
2.2. Сот автотехникалық сараптаманы тағайындау мен материалдарды
дайындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
2.3. Көліктің техникалық жағдайын
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.4. Көлік құралдарының іздерін зерттеу
сараптамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
2.5. Жол-көлік оқиғаларының пайда болу жолдарын
анықтау ... ... ... ... ... ...42
2.6. Сарапшының қорытындысын тергеу мен сот органдарының бағалауы ... .45
III–ТАРАУ. СОТТЫҚ АВТОТЕХНИКАЛЫҚ САРАПТАМАНЫҢ ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢГЕ САЙ
МҮМКІНДІКТЕРІ
3.1. Соттық автотехникалық сараптаманың қазіргі кезеңдегі мүмкіндіктері мен
келешектегі даму мақсаттарының жалпы сипаттамалары.
... ... ... ... ... ... ... 49
Қ О Р Ы Т Ы Н Д
Ы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...58
ҚОЛДАНЫЛҒАН ОҚУЛЫҚТАРДЫҢ ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
К І Р І С П Е
Автокөлік сараптамасының өзектілігі. Автокөлік адамзаттың зор
жетістіктерінің бірі болып табылады. Алайда, бұл үрдістің көптеген қолайсыз
жақтары да бар, сөйтіп ол өзінің оңды жағдайларымен қоса, біздің өмірге
оңсыз салдарын да ала келді. Қазіргі кездегі салынып жатқан жолдар, барған
сайын құнарлы жерлердің едәуір бөлігін қамтып жатыр, автомобиль
атмосфераны, суды, топырақты және басқаларын қоса алғанда, қоршаған ортаны
ластауда айтарлықтай рөл атқарып отыр. Автокөліктердің санының өсуі мен жүк
және жолаушыларды тасымалдаудың артуына қарай, жолдарда қозғалыстар жиілене
түседі, ал ол өз кезегінде, жыл сайынғы жол көлігінің оқиғаларының санының
көбеюіне әкеп соғады және олар адамдардың қаза болуы мен жарақат алуына,
материалдық зиян шегуіне себепкер болады. Міне осылардың салдарынан, біздің
елімізде жол-көлік оқиғасы саны жағынан жылжан-жылға өсе түсуде. Мысалға,
2008 жылы жол-көлік оқиғаларына байланысты, республикада 4,5 мың адам қаза
болды және 13 мыңнан артығы елеулі дене жарақаттарын алды.
Жол қозғалысы қауіпсіздігінің мәселелері күрделі болып табылады және
оны шешу көптеген салалық ғылымдардың, солардың ішінде заң ғылымдарының,
жекелеп айтқанда – криминологияның, қылмыстық және әкімшілік құқықтардың,
құқықтық реттеу нормалары мен ғылыми ұсыныстарды зерттейтін
криминаластиканың, келісімді түрде күш салуларын талап етеді, сонымен
қатар, соларды жүзеге асыратын мамандандырылған мемлекеттік органдардың
жоспарлы түрдегі және күнделікті атқаратын қызметтерін қажет етеді.
Қылмыстық сот ісін жүргізудуің басты міндеті болып табылатыны:
қылмысты тез және толығымен ашу, кінәлілерді әшкерелеу және заңды дұрыс
қолдануды қамтамасыз ету мақсатында, әрбір қылмыс жасаушы әділ жазаға
тартылуы керек және кінәсіз адамдардың бірде-бірі қылмыстық жауапкершілікке
және сотқа тартылмауы керек. Біздің мемлекетте құқықтық тәртіпті бұзушылық
пен қылмысты жою мәселесін шешу үшін, қылмысты ашу тәсілдерін күнделікті
жетілдіріп отыру қажет және оларды құқық қорғау органдарына тез арада
қолданысқа ендіріп отыру керек.
Бұл жерде ең басты орын алатыны – криминалистика. Криминалистика
жасалған қылмыстың нақты тәсілдерінің, жағдайларының, материалдық
салдарының және басқа да жайлардың арасындағы өзара байланыстарын анықтау
мәселелерін өз алдына қояды, бұл бір жағынан болса, ал енді екіншісі
қылмыскердің алға қойған мақсаты мен әрекеттерін анықтау, сонымен қатар,
осы байланыстар арқылы табиғи, техникалық және қоғамдық ғылымдардың,
сараптамалық тәжірибелерді қоса алғанда, солардың жетістіктерін пайдалана
отырып, қылмысты ашу жолдарын, тәсілдері мен тез және толық ашу құралдарын
анықтауды алға қояды.
Жол-көлік оқиғаларының ісі бойынша тағайындалатын соттық
сараптамалардың әр түрлерінің ішінде, ең жиі қолданылатын сараптаманың бірі
бұл - автотехникалық сараптама. Осы сараптаманың көмегімен іске байланысты,
жол-көлік оқиғасының техникалық саралануы мен оқиғаға қатысқан көлік
құралының техникалық жағдайына қатысты, маңызы бар нақты жайлар анықталады.
Жол-көлік оқиғасын болдырмау да және оның алдын алу да ішкі істер
органдарының, прокуратураның, соттың қызметтерін, жол полициясы
органдарының қызметтерін одан әрі дамыту және жетілдіре түсу аса маңызды
мәселелердің бірі болып есептеледі. Жол-көлік оқиғасын тез әрі сапалы
зерттеуде оның өзіндік ерекшеліктерін білу, соған қатысты дәлелдерді
бағалау мен оларды жинауға ерекше нақты жол табу, жол-көлік оқиғасына ықпал
еткен себептерді анықтау, осы оқиғаны тергеу істеріне ғылыми әдістер мен
зерттеудің тәсілдерін кеңінен енгізу, сондай-ақ жекелеген тергеу іс-
қимылдарын дер кезінде жүргізу, атап айтқанда, жол-көлік оқиғасы болған
жерді аса көңіл қойып қарау, өзінің әжептеуір септігін тигізеді.
Ғылыми зерттеудің дәрежесі Автотехникалық сараптамаға байланысты
Якубенко Н.В., Коробеев А.И., Герасимов В.Н., Котик В.В., Котик М.М., ал
қазақстандық криминалист ғалымдар Исаев А.А., Мозговых Г.А., Агушевич А.
М., Б.М. Нургалиевтың ғылыми зерттеулері арналды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеті – автотехникалық сараптамаға
тәжірибелеріне қорытынды және саралау жүргізудің нәтижесінде, зерттеулер
жүргізу мен әдістемелік және тәсілдік ұсыныстарды ойластырып жасау, сол
арқылы оларды Қазақстан Республикасының Ішкі Істер Министрлігінің алдын-ала
тергеу мен анықтау органдарының, күнделікті жүргізетін жұмыс тәжірибесіне
енгізу.
Осы алдыға қойған мақсатқа сәйкес, сараптама жүргізу мен оның жол-
көлік оқиғасын тергеудегі атқаратын рөліне көңіл аудару.
Зерттеудің пәні - автотехникалық сараптамаға байланысты, оның заңдылығын
ғылыми тұрғыда зерттеу.
Зерттеудің нысаны - жол-көлік оқиғасының алдын алу мен тергеу жұмысын
жүргізу бойынша, тергеу әрекетінің, сот жүргізудің, сараптамалық
тәжірибенің, мемлекеттік жол полициясы департаменті қызметінің алатын орны
мен маңызы.
Жұмыстың әдістемелік негізі - Дипломдық жұмысты дайындау барысында
мынандай қағидалар басты негізге алынды: материалистік диалектикалық
қағидасы; салыстырмалы-құқықтық қағида; жүйелі-құрылымдық қағида;
әлеуметтік және басқада зерттеу тәсілдерінің қағидалары.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі: А втотехникалық сараптама жүргізу міндеті
мен мақсатына, оның пәні мен нысанына байланысты болып отыр, жұмыс
кіріспеден, сегіз параграфты біріктіретін екі тараудан, қорытынды мен
пайдаланылған оқулықтар тізімінен тұрады.
I ТАРАУ. СОТ ӨНДІРІСІНДЕ АРНАЙЫ БІЛІМДІ ҚОЛДАНУ
1. Арнайы білімнің ұғымы және оларды сот өндірісінде қолдану
Қылмыстық іс жүргізудегі арнайы білімдерді қолдану процесінің
тиімділігін артттыру үшін оның дұрыс және біркелкі түсінігін анықтап
алу керек. Арнайы білімдердің ғылыми түсініктемесін берер алдында “арнайы
білім” түсінігіне заңнама берген анықтамасына көңіл аударайық, ҚР ҚІЖК-нің
7-бабының 41-пунктінде “адам кәсіби оқудың не белгілі бір мамандық бойынша
жұмыс істеудің нәтижесінде алған, қылмыстық сот ісін жүргізудегі жалпы
жұртқа белгілі емес білім” ретінде анықталған.
Сонғы уақытқа дейін арнайы білімдердің гносеологиялық категория
ретіндегі таным теориясындағы түсінігі қылмыстық іс жүргізуде анық емес
болды.
“Арнайы білім” шынайы өмірде көп қолданылатын түсінік, бұл білімдер
нақты бір адамның кәсіби оқудың немесе қандай да бір қызмет атқарудың
нәтижесінде пайда болады. Арнайы білім ретінде заңмен бекітілген түсініктің
ерекшелігі ретінде олардың қылмыстық процесте жалпыға мәлім еместігі және
қылмыстық сот ісін жүргізудің міндеттерін шешуге бағытталғандығымен
түсіндіріледі. Дегенмен қалыптасқан арнайы білімнің анықтамасы қылмыстық
процестегі жалпыға мәлім және жалпыға мәлім емес білімдерді ажырататын
критерийлерді нақты көрсетіп бермейді, ал бұл өз кезегінде арнайы
білімдердің мәнін талқылаумен байланысты болып келетін заң ғылымындағы
проблемалық жағдайлардың шешілмей келе жатқандығын көрсетеді.
Заң әдебиетінде қылмыстық іс жүргізудегі арнайы білімдердің мәнін,
олардың мазмұнын және субъектісін, анықтауға біршама талпыныстар
жасалған, бірақ арнайы білімдерге біркелкі түсініктеме берілген жоқ.
Осы жағдай арнайы білімдердің түсінігін, оларды қолдану субъектілерін
және сол білімдерді қолдану нысандарын анықтаудың қажеттілігін тудырады.
Бұл факт өз кезегінде осы жұмыстың маңыздылығын көрсетеді.
Арнайы білімдердің түсінігін саралай отырып, А.А.Эйсман олардың
қатарына заң, құқықтық ғылымды қоспағандағы, тек қана белгілі бір
тұлғаларға тиесілі білімдерді жатқызады: “Бұл жалпыға мәлім емес, жалпының
қолы жете бермейтін және жалпыға таралмайтын білім, қысқаша айтқанда бұл
мамандардың шектелген ортасына ғана тиесілі білім, мәселен, физика
саласындағы терең білім, биология саласындағы маман үшін арнайы білім болып
табылатындығы сөзсіз және керісінше. Сәйкесінше, сот өзінің қызметінде өз
тәжірибесі мен білімін пайдалана отырып, белгілі бір сауалды шешуге қажетті
білімнің арнайы немесе арнайы еместігі туралы сұрақты шешу құқығын иеленген
(2(.
Г.М. Надгорный арнайы білімдердің кәсіптік дайындық және кәсіптік
қызметпен өзара байланысына көңіл бөледі. Ол қаралып отырған түсінікке
келесідей анықтама береді: “Арнайы білімдер дегеніміз – ғылыми және
инженерлік техникалық қызметтердің негізін құрайтын ғылым және техника
саласындағы білімдер және кез-келген өзге де қызметпен айналысуға
қажетті білімдер. Қылмыстық іс жүргізуде арнайы білімдер, дәлелдемелерді
табуға, бекітуге, алуға, зерттеуге және бағалауға қолданылады.
Дәлелдемелерді табу, бекіту, алу және зерттеуге қатысты арнайы заң
ғылымдарының саласының білімдерін қоспағанда заң білімдері арнайы
білімдерге жатпайды” (4(. Бұл дефиниция қылмыстық іс жүргізуде және
тәжірибеде тергеу әрекеттеріне қатысушы анықтау органдарының сараптама-
криминалистік және жедел іздестіру-техникалық топтарының қызметкерлері
сарапшы деп танылып, олар арнайы білімге ие адамдар болып табылады
деген ережеге сәйкес келеді.
Ю.К.Орлов арнайы білімді жалпы жұртқа белгілі білімнен келесідей
ажыратады: “Арнайы білім ретінде жалпы білім беру және өмірлік тәжірибе
саласының шегінен шығатын, тұлғалардың кейбіріне ғана тиесілі білімді
танимыз. Арнайы білімдер ерекше дайындық пен кәсіби дағдылардың нәтижесінде
қалыптасады. Арнайы білімдердің түсінігі, олардың жалпыға мәлім танымдардан
айырмашылығы қоғамның даму деңгейіне, олардың жинаған білімдерінің көлеміне
байланысты болып келеді.
Арнайы білімдердің қылмыстық істерді тергеуде пайдаланудағы мақсатты
бағытының түсініктемесін Г.И. Грамович ұсынады. Оның пікірінше
“қылмыстық іс жүргізудегі арнайы білім болып нысаналы кәсіптік дайындық
және жұмыс тәжірибесінен алынған, дәлелдемелер алуға бағытталған,
қылмыстық әрекетті әшкерелейтін, қылмыстық іске маңызы бар дәлелдемелермен
жұмыс істеудің құралдары мен тәсілдерін қалыптастыру жұмысында
пайдаланылатын адам қызметінің жүйелендірілген ғылыми білімдері, дағдылары,
тәжірибелері”(5,23б.(.
Арнайы білімдерді арнайы емес білімдерден айырудың қиындылығына
көңіл бөлу керек. Арнайы білімдер адамдардың таным мүмкіндіктері мен
қабілеттіліктерінің кең болуына және жалпы білімдік дайындықтың
тереңдеуіне байланысты адамдармен тез игеріліп, аз уақыт кезеңінде арнайы
білімдер қатарынан арнайы емес білімдер қатарына өтіп кетеді. Сонымен
қатар ғылымда арнайы білімдер мен ғылыми білімдердің арасында ешқандай
айырмашылықтар жоқ деген пікірлер кездесіп жатады. Бұл пікір тек қана
сарапшының қызметіне ғана тән болып келеді. Шындығында да сараптама жүргізу
үшін арнайы ғылыми білімдердің бар болуы міндетті шарт болып табылады.
Дегенмен маман мен тергеушіге қатысты мұндай шарт даулы болып келеді.
Қылмыстық сот өндірісін жүзеге асыру үшін арнайы білімдердің қажет
екендігімен дауласпаймыз, бірақ біздің ойымызша ол тұста қолданылатын
білімдердің тек ғылыми болу керектігімен келісе алмаймыз. Қылмыстық істерді
тергеу кезінде тергеуші немесе сотта кейбір мәселелерді шешу үшін жалпыға
мәлім емес білім мен дағдыға ие тұлғаларды тарту қажеттілігі пайда болуы
мүмкін.
Жоғарыда келтірілген арнайы білімдердің мәні мен маңызына қатысты
ғылымда бар көзқарастардан көретініміздей, арнайы білім дегеніміз – адам
кәсіби оқудың не белгілі бір мамандық бойынша жұмыс істеуінің нәтижесінде
алған, қылмыстық сот ісін жүргізу міндеттерін шешу үшін пайдаланылатын
қылмыстық сот ісін жүргізудегі жалпы жұртқа белгілі емес ғылым. (1,242б.(
Осы анықтама ҚР ҚІЖК-нің 7-бабының 41-тармағында көрсетілген.
Бірқатар ғалымдардың (А.А.Эйсманның, В.И.Шикановтың, Е.И.Зуевтің,
И.В.Сорокотягинаның, Г.М.Надгорныйдың, Н.С.Романовтың, В.Н.Маховтың және
тағы басқалардың) арнайы білімдердің мазмұнына қатысты тұжырымдарын
саралауы арнайы білімдерді келесідей жүйе түрінде көрсетуге мүмкіндік
берді:
- арнайы білімдер құқық пен жалпыға мәлім білімдерді қоспағандағы кез
келген білімдердің жиынтығын білдіреді;
- арнайы білімдер белгілі бір мамандық иесінің кәсіби білімі болып
табылады;
- арнайы білімдер ситуациялық сипатқа ие, өйткені оларды бұл санатқа
жатқызу белгілі бір процессуалдық шешім қабылдауды білдіреді;
- арнайы білімдер ғылыми білім болып табылады;
- арнайы білімдер “отандық” ғылымдардың негізінде синтезделген
білімдердің кешені болып табылады.
Жалпы, қылмыстық істер бойынша сотқа дейінгі және соттағы өндірісте
пайда болатын сауалдарды шешуде арнайы білімдерді қолданудың шарттары
келесідей болып келеді:
а) арнайы білімдер, тек қана нақты фактілік және құқықтық негіздер
болған жағдайда ғана қолданылуға жатады. Мәселен, сот сараптамасын
тағайындаудың фактілік негізі болып іс бойынша арнайы білімдерді пайдалана
отырып, іс бойынша сұрақтарды шешу қажеттілігі табылады. Сараптама
тағайындаудың құқықтық негізі болып, сараптама тағайындаудың қажеттілігін
негіздеп көрсететін іс материалдары табылады. Сот сараптамасын
тағайындаудың міндетті жағдайларына байланысты іс жүргізушілік негіздер
болып ҚР ҚІЖК-нің 241-бабы табылады;
ә) арнайы білімдер заңда көрсетілген қылмыстық-процессуалдық заң
нысанында қолданылулары керек. Мысалы, сот сараптамасы секілді мұндай
арнайы білімдерді қолдану нысаны ҚР ҚІЖК-нің арнайы 32-тарауы бар. Ал
дәлелдеу процесінде арнайы ғылыми-техникалық құрылғыларды қолдану – ҚР ҚІЖК-
нің 129-бабында көзделген;
б) арнайы білімерді тек қана тиісті тұлғалар (тергеуші, судья,
прокурор, анықтаушы, сарапшы, маман, аудармашы) өздерінің процессуалдық
функцияларының шегінде ғана пайдаланулары керек. Сонымен қатар аталған
тұлғалардың тәжірибеде өздерінің іс жүргізушілік функцияларының шегінен
шыға отырып арнайы білімдерді пайдаланулары ҚР ҚІЖК-нің 90, 91, 92, 95, 96
баптарына сәйкес оларды шеттетуге (отвод) негіз болып табылады. Сарапшы,
маман, аудармашыға қатысты оларды шақыруға байланысты сұрақтарды шешуде
олардың құзыреттеріне қосымша талаптар қойылады.
в) арнайы білімдерді қолдану бойынша қызметтің өзі қылмыстық іс
жүргізудің салалық қағидалары мен ережелерін қамтитын қағидалы ережелерге
негізделуі тиіс болып табылады. Мысалға алып қарайтын болсақ, дәлелдеу
кезінде ғылыми-техникалық құралдарды пайдалану қылмыстық іс жүргізудің
жалпы заңдылық, ғылыми маңыздылық, қылмыстық іс жүргізудің тиімділігін
қамтамасыз ететін және қауіпсіз болуы тиіс (ҚР ҚІЖК 129-бабы).
г) арнайы білімдерді қолдану бойынша қызмет жүргізіліп жатқан
процессуалдық әрекеттің шеңберінен шықпауы тиіс. Мәселен, сараптама
тағайындаудың тәртібі ҚР ҚІЖК-нің 242-бабымен реттеледі, ал сараптамалық
үлгілер алудың тәртібі ҚР ҚІЖК-нің 242-бабының мазмұнымен анықталады;
д) арнайы білімді қолдану қызметінің нәтижесі тиісті процессуалдық
құжаттарда көрініс табулары тиіс. Жекелеген жағдайларда егер тергеу іс-
әрекеттерін жүргізу барысында фотосуретке түсіру, киноға түсіру, дыбыс және
бейнежазба қолданылса ..., онда хаттамада оны жүргізу барысында қолданылған
ғылыми-техникалық құралдар, оларды пайдалану жағдайлары мен тәртібі, бұл
құралдар қолданылған объектілер және алынған нәтижеер көрсетілуге тиіс (ҚР
ҚІЖК 203-бабы)
Арнайы білімдерді қолдану бойынша қызметті шектейтін аталған талаптарды
сақтағаннан кейін, қылмыстық сот ісін жүргізудегі мұндай білімдер
процессуалдық маңызы бар “арнайы” маңызға ие болады және қылмыстық істерді
тергеуде және сот қарауында пайда болатын сұрақтарды шешуде қолдануға
жатады. Көпшілік авторлар арнайы білімдерді қолданатын тұлғаларға тек қана
маманды не сарапшыны жатқызады. Тергеушінің (соттың) өзінің жеке арнайы
білімін қолдану мүмкіндігі туралы сауал бүгінгі күнге дейін даулы болып
отыр. Кәсіби оқудың немесе белгілі бір салада жұмыс істеу нәтижесінде
игерілген арнайы білімдерді: тергеуші – оған қылмыстық іс өндірісін
табыстаған кезде; сарапшы, маман, аудармашы – оларды сот немесе тергеуші іс
жүргізушілік функцияларды жүзеге асыру үшін тартқан кезде қолдана алу
мүмкіндіктері бар. Сонымен қатар ҚР ҚІЖК арнайы білімдері бар іс
жүргізушілік тұлғаларды тікелей көрсетеді. Олар: сарапшы, маман, аудармашы,
сонымен қатар олардың арнайы білімдері түрлі сипатқа ие: сарапшы – арнайы
ғылыми білімге ие (ҚР ҚІЖК-нің 83-бабының 1-бөлімі), маман – арнайы
білімдер мен дағдыларға ие (ҚР ҚІЖК-нің 84-бабының 2-бөлімі), аудармашы –
аударуға қажетті болып табылатын тілді меңгерген (ҚР ҚІЖК-нің 85-бабының 1-
б).
Сот сарапшысының арнайы ғылыми білімдері белгілі бір сот сараптамасының
түрін жүзеге асыру үшін қойылатын біліктілік талаптарына сәйкес анықталады.
А.А.Исаевтің пайымдауынша, “сараптама мекемелерінің сарапшыларының
білімдерінің мазмұны ғылым, техника немесе өнер саласында танылуы тиіс және
тергеу мен сот алдында тұрған сауалдарды сараптама жолымен шешуде қажет
болатын тәжірибелік дағдылардың жүйесімен анықталады. Бұрын кездеспеген,
жаңа объектілерді зерттеу кезінде дәлелдемелік ақпараттар алудағы сот-
тергеу тәжірибесінің қажеттіліктері классификаторда сот сараптамасының жаңа
топтарының, түрлерінің пайда болуларына алып келеді. Ал бұл дегеніміз сот
сарапшыларының арнайы ғылыми білімдерінің аясының кеңею қажеттіліктерін
көрсетіп отырады.
"Сот сараптамасы" ұғымын теориялық тұрғыдан түсіңдіру оның заңнамалық
анықтамасына сәйкес келеді. Мәселен, ҚР-ның ҚР-ның 2009 жылғы қаңтардың 20-
ы қабылданған Қазақстан Республикасындағы сот - сараптама қызметі туралы
Заңының 1-бабында былай деп баянды етілген: "Сот сараптамасы — шешілуі үшін
маңызы бар жағдаяттарды белгілеу мақсатында, арнаулы ғылыми білім-білік
негізінде жүргізілетін қылмыстық, азаматтық немесе әкімшілік істердің
материалдарын зерттеу". Жоғарыда келтірілген нормаға, сондай-ақ ҚІЖК-нің
240-бабына сәйкес сараптамалық зерттеу "арнаулы ғылыми білімдер" негізіңде
жүргізілуі тиіс. ҚІЖК-нде (7-баптың 41-тармағы) "ғылыми" деген ұғымды
нақтыламастан, "арнаулы білім" анықтамасы беріледі. "Арнаулы білім" — бұл
қылмыстық сот ісін жүргізу міндеттерін шешу үшін пайдаланылатын, адам
кәсіптік оқу нәтижесінде немесе белгілі бір мамандық бойынша жұмыс істеу
барысында меңгерген, қылмыстық процесте баршаға мөлім емес білім.
Осыдан келіп: "сот сараптамасы" ұғымының мазмұнына қатысты алғанда,
"арнаулы білім" және "арнаулы ғылыми білім" ұғымдары тең мағыналы ұғымдар
ма? деген заңды сұрақ туады. Оған жауап алу үшін кейбір әдеби көздерді
талдау орынды болар деп ойлаймыз.
Ю.Н. Белозеров пен В.В. Рябоконьда сот сараптамасының негізін құрауға
тиісті арнаулы (ғылыми) білімдер жөнінде ешқандай ескерту жоқ. "Сот
сараптамасы — бұл қылмыстық (азаматтық) процесті жүргізетін адамдардың
немесе органдардың тапсырмасы бойынша жүзеге асырылатын және сарапшыларға
жіберілген материалдарды зерттеуге және зерттеулердің нәтижелері бойынша
сот дәлелдемелерінің маңызы бар қорытыңдылар беруге бағытгалған қызмет".
Р.Х. Якупов "арнаулы танымдар" жөнівде еске салып, мынадай анықтама
береді: "Сараптама — бұл іс үшін маңызы бар мән-жайларды анықтау үшін
адамның кәсіби қызметінің әр түрлі салаларындағы арнаулы танымды қатыстыра
отырып, белгілі бір адамдарға және басқа нысаңдарға зерттеу жүргізуді
белгілеуден тұратын тергеу іс-әрекеті. Мұндай зерттеулер тексерілген
адамдардың бостандығы мен жеке басына қол сұғылмауын немесе жеке адамның
мүліктік және басқа құқықтарын шектеуге ұласады".
Л.Н. Башкатов, Г.Н. Ветрова, А.Д. Донценко, В.И. Зажицкий, В.И.
Шестаков "сараптама" ұғымының анықтамасына біршама өзге тұрғыдан қарайды.
Мәселен, олар " алға қойылған мәселелер бойынша қорытындылар жасау
мақсатыңда сарапшының өзіне берілген материалдық объектілерді арнаулы
танымның көмегі арқылы зерттеу процесін сараптама деп атау керек деп
тұжырымдайды.
Заңға сәйкес сараптама қылмыстық іс жүргізу кезінде ғылым, техника,
өнер немесе кәсіпшілік салаларынан арнаулы таным қажет болатын жағдайларда
тағайындалады. Жалпыға бірдей таралмаған, көпшіліктің түсінуіне қиын және
бір ғана салаға маманданған немесе ғылымның, техниканың, өндірістің,
өнердің белгілі бір саласынан арнайы тәжірибесі бар адамдарда болатын
білімді арнаулы таным деп есептеу керек".
Т.Е. Сәрсенбаев пен А.Л. Хан С.А.Шейфердің пікіріне сүйене отырып,
"сараптаманы тағайындау және жүргізу — бұл тергеушінің зерттеу
бағдарламасьш айқындайтын, сараптаманы ойдағыдай жүргізу үшін қажетті
жағдайлар туғызатын, оның объективті және толық жүргізілуін бақылайтын іс-
әрекеттер жиынтығынан тұратын тергеу іс-әрекеті" деп пайымдайды".
Бірқатар авторлар "сараптама" ұғымын мүлде елемей, бірден сарапшының
қорытындысына көшеді, мұның өзі тергеу іс-әрекетінің мөні туралы толық және
дұрыс түсінік алуға мүмкіндік бермейтін олқылыққа өкеп тірейді.
Сонымен, сот сараптамасы — бұл тергеу іс-әрекеті, ал сарапшының
дәйектемесі — бұл сараптама жүргізу нәтижесінде алынған қорытындылар. ҚІЖК-
нің 83, 84, 240-баптарын тікелей түсіндіру "арнаулы білім" және "арнаулы
ғылыми білім" ұғымдарының іс жүргізу мәнін былайша саралап қарауға негіз
болады:
— маманның "арнаулы білімі" болуға тиіс;
— сарапшының "арнаулы ғылыми білімі болуға тиіс.
Сот ісін жүргізуде арнайы білімді пайдалану мәселесі өзінің ертеректен
келе жатқан тариыхы бар. Ресейдің 1864 жылы шыққан қылмыстық сот ісін
жүргізу Уставының 112-бабында мынаны көрсетеді, “ қылмыстық сот ісін
жүргізуге қатысу үшін, хабары бар тұлғалар белгілі бір жағдайларда
шақырылатын, егер жүргізіліп отырған іске байланысты жағдайларды нақты
ұғыну керек болған кезде, арнайы мәліметі, немесе ғылым, өнер, кәсіп,
немесе басқа да айналысатын іс аумақтарынан тәжірибесі мол болса “. 1917
жылғы революциядан кейін де алғашқы шығарылған заң актілері хабардар
тұлғаларды, көмектерін көрсету үшін, шақыру мүмкіндіктерін қарастырған.
Мысалы, 29.07.1918 жылының РСФСР НКЮ Нұсқауында және РСФСР халық соты
туралы қосымшада хабардар тұлғалардан жауап алу мәселелері қарастырылған.
“ Сараптама “ және “ Сарапшы “ деген сөз РСФСР ҚІЖК – де 1923 жылы
алғашқы рет пайда болды, бұл жерде мыналар көрсетілген – сарапшының
қорытындысы дәлел болып табылады ( 1923 жылы шыққан РСФСР ҚІЖК 58-бабы ),
егер ғылым, өнер, кесіп жағынан арнайы білім қажет болған жағдайда
сараптама жүргізіледі ( ҚІЖК 63-бабы ), 63-баптың ескертпесінде сарапшыны
міндетті түрде шақырылатын жағдайлар белгіленген. Жылдар өткен сайын
қылмыстық сот ісін жүргізуде арнайы білімнің көмегін пайдаланудың өрісі
кеңейе берді, сот ісін қарау мен тергеу тәжірибесінде арнайы білімді
қолданудың әртүрлі жақтарының қағидалары жасалды және тұрақтандырылды.
Тергеу әрекеттерінде және сараптама жүргізуде арнайы білімді қолданудың оң
әсері болғанымен, оның қажеттілігің құқықтықтық жағынан тиісті түрде
негізделуі болмады. Қазақстанның 1959 жылы шыққан Қылмыстық іс жүргізу
Кодексінде бұл мәселе өзінің көрінісін тапты. Бұл жерде мынаны айта кеткен
жөн, ССРО-ның басқа республикаларындай ҚазССР-інде бастапқы кезде “маман“
деген сөз қолданылмаған, бұл біршама кейінірек енгізіледі. Осысымен қатар
“хабардар тұлға“ деген сөзден толығымен бас тартты. Арнайы білімді міндетті
түрде, немесе қолданылуы мүмкін деген тергеу әрекеттерінің аумағы заңда
ескеріліп жазылған. Бұл, заңда көрсетілген жағдайлардан басқаларына арнайы
білімді қолдануға тыйым салынатынын көрсетеді.
II-ТАРАУ. АВТОТЕХНИКАЛЫҚ САРАПТАМАНЫҢ ПӘНІ МЕН НЫСАНДАРЫ.
2.1. Автотехникалық сараптамасының түсінігі мен мақсаты
Сараптама (экспертиза) — латынның expertus — тәжірибелік деген
сөзінен шыққан, дәлелді қорытынды жасайтын арнаулы білімді талап ететін
белгілі бір мәселені зерттеуді білдіреді. Энциклопедиялық тұрғыдан алғанда,
сот сараптамасы қылмыстық немесе азаматтық істің материалдары бойынша нақты
деректер мен мән-жайларды анықтау үшін сарапшының іс жүргізу заңнамасында
көзделген тәртіппен жүргізілетін зерттеуі ретінде түсініледі. Сот
сараптамасының барысында қылмыстық немесе азаматтық істің материалдарына
сараптама жасау үшін қажет болатын арнаулы ғылыми таным мен зерттеулердің
негізіңде фактілер мен мән-жайлар анықталады. Сараптаманың мәні тергеуші
немесе сот қойған мәселелер арқылы алдын ала анықталады.
Сараптаманы тағайындау туралы нақты себептері жәйлы заң оқулықтарында
ортақ пікірлер жоқ. Ол туралы А.И. Винберг және М.Н Шаламов былай деп
есептейді, Қылмыс ісіне мәні бар жағдайлар, тергеу жолымен анықталуы
мүмкін болмаса, тек сонда ғана сараптаманы тағайындаған орынды болады. А.Р.
Шляхов., С.В. Бородин және А.Я. Павилиашвили басқа көз қараста –
сараптаманы, тергеу ісіне қатысы бар жағдайларды, тергеудің басқа түрін
жүргізу арқылы анықтай алатын жағдайларда да, жүргізуге болады деп
есептейді. Олар өздерінің ұстанымын былай деп түсіндіреді, бұл жағдайда
сарапшының қорытындысының алынған айғақтармен қайта тексеруге болатындығын,
қорытындының сенімділігін тексеруге болатындығын. Е. Ғ. Жәкішев бұл
авторлардың ұстанымдарымен келіспейді, ол былай дейді, заң шығарушы “ басқа
жағдайларды анықтау үшін, арнайы білімді қолдануды жоққа шығармайды..., ...
тергеушіге ( прокурорға, сотқа, анықтау органына) арнайы білімді қолдану
туралы мәселені өзінің шешуіне мүмкіндік береді “[3,18]. Сараптама туралы
айтқан кездің барлығында, хабардар тұлғаның (сарапшының) қойылған
сұрақтарға жауап беруі үшін, арнайы (тәжірибелік, ғылыми, кәсәптік) білімді
талап ететін зерттеулерді ескеріп отыр. Сарапшының шешетін мәселелерінің
аумағы өте кең.
Жоғарыда мазмұндалғанның барлығын ескере отырып, соттық сараптаманың
ұғымын тұжырымдауға болады. Сот сараптамасының анықтамасын толық мағнасын
айқындап берген, біздің ойымызша А. Р. Шляховтың анықтамасы деп есептейміз:
“ Сот сараптамасы – бұл, қылмыс ісінің жағдайын тергеу әрекетінен
тұратын, тергеушінің және соттың заңда ескерілген тәртіппен ғылым, техника,
көркемөнер және кәсіптік аумақтармен хабардар тұлғалардың нақты айғақтарды
анықтау үшін, тергеулік дәлелдеуге жататын сарапшының жүргізген әрекетінің
қорытындысы, ал оның қорытындысы – қылмыстық және азаматтық істер бойынша
объективтік шындықты анықтауға бағытталған, қылмыстық іс жүргізу әрекеті
болып табылады[1,242б.].
Жол жүру қауіпсіздігі мен автомобиль көлігін пайдалануға байланысты
қылмыстық тәртіп бұзушылық, негізінен жүргізушілердің қажетті тәртіпті
сақтамауымен, жолға машиналарды ақауларын жөндеусіз шығарылуымен және
жүргізушілердің тәжірибесінің аздығымен түсіндіріледі.
Жол-көлік оқиғасын тергеудің күрделілігі, осы болған оқиғаны бақылау
өте аз уақыттың ішінде болатындығына, тіпті секундқа да жетпей
қалатындығына байланысты болады. Сол себептен, куәлерге болған оқиғаның
себептері мен кінәлілерді анықтауда шешуші мәні бар жеке жағдайларды дұрыс
бақылауларына мүмкіндік болмайды. Мысалы, автокөліктердің қандайда бір
қозғалыс кезінде, олардың жылдамдығын, автокөліктер мен жаяу жүргіншілер
арасындағы өзара орналасу тәртібін бақылауды айтуға болады.
Осы автокөлік оқиғасының әр жағдайы бойынша тергеу жүргізілген кезде,
тергеуші, осы оқиғаның себебін түпкілікті анықтауға міндетті және
кінәлілерді жауапқа тартумен шектелмей, анықталған себептерді жоюға тырысуы
керек.
Жол-көлік оқиғасын тергеуде, автотехникалық сараптама елеулі көмегін
тигізе алады, өйткені, сарапшының жасаған қорытындылары осы оқиғаға қатысты
қылмыс ісі бойынша, бірқатар өте маңызды мынандай жағдайларды анықтауға
септігін тигізеді:
- автокөліктік жүру жылдамдығы;
- автокөліктің техникалық жағдайы;
- автокөліктің тежеулік жолының қандай екендігі;
- нақты осы оқиғаны болдырмаудың техникалық мүмкіндіктері және т.с.с.
Осылардың барлығы тергеушінің алдында тұрған негізгі сұрақтарға жауап
алуға мүмкіндік туғызады, атап айтқанда:
- жазатайым жағдайдың болғаны, не болмағаны;
- оқиғаның болуы жүргізушінің әрекетінің дұрыс, не дұрыс еместігіне
байланысты екендігі;
- жол жүру ережесінің бұзылғандығы [4,33б.].
Жол-көлік оқиғасы бойынша, кезек күттірмейтін тергеу әрекеті жедел
және сапалы жүргізілетін болса, анықтау мен тергеу органдарына, әдетте,
автотехникалық сараптама жүргізу үшін, болған оқиғаның мән-жәйларын
толығымен қалыптастырып анықтауға және алғашқы деректерді алуға толық
мүмкіндік болатындығын, күнделікті тәжірибе көрсетіп отыр. Автотехникалық
сараптаманың мақсатына мыналар кіреді:
1. Көлік құралдарының техникалық жағдайларын зерттеу. Осы зерттеу
барысында, автокөліктің ақаулары анықталған болса, мыналарды
анықтау керек:
- ақаулардың қашан пайда болғанын;
- осы ақаулардың пайда болу себептерін;
- осы ақаулардың автокөлікті жүргізу қауіпсіздігіне тигізетін әсерін;
- автокөлікті пайдалану мүмкіндігін.
2. Әртүрлі жолдардың жағдайына қатысты, көлік құралдарының
тежеулік және тоқтату жолдарын, қозғалыс жылдамдығын анықтау;
3. Нақты қалыптасқан жағдайға байланысты, болған жол-көлік
оқиғасын, жүргізушінің, оқиғаны болдырмауға техникалық
мүмкіндіктерін болғанын, не болмағанын анықтау;
4. Көлік құралдарының іздері мен техникалық мүмкіндіктері арқылы,
болған оқиғаны қайтадан қалыптастыруға байланысты, нақты мән-
жәйларды анықтау;
5. Жүргізушілік кәсіпкершілік пен жол жүру қауіпсіздігінің
техникалық жағдайына байланысты, жүргізушінің әрекеттерінің
дұрыс, не бұрыс екендігіне техникалық баға беру[5,42б.].
Автотехникалық сараптаманың соңғы бөлімі бойынша, автотехникалық
сарапшы, жүргізушінің әрекеттеріне тек тек техникалық баға беруі керек,
яғни оның әрекеттерінің дұрыс, не бұрыс екендігіне. Оған мыналар жатады:
- нақты жол жағдайына байланысты, автотехниканы басқаруда қолданылған
әдіс-тәсілдер;
- автотехниканы жүргізу кезіндегі қолданылған әдітердің уақыты мен
орны ( бұрылу, кері айналу, басып озу, артқа қарай жүру және т.с.с.
);
- жолдың жүретін бөлігінде басқа автокөліктің болуы мен айналасындағы
тұлғалардың әрекеттерін ескере отырып, сонымен қатар, жолдың өтетін
бөлігінің жағдайын, көріну, шолу мүмкіндіктерін ескере отырып,
жүргізушінің автокөлікті жүргізу орны мен тәртібін талғап алуы.
Осы әрекеттердің барлығы, жол жағдайы мен қозғалыс қауіпсіздігі және
жүргізіліп отырған көлік құралдарының техникалық мүмкіндіктерінің
негізінде, жүргізушінің кәсіпкерлік көз қарасы бойынша бағаланады, сол
себептен, автотехника саласында арнайы білім болғанын талап етеді. Бұлай
болмаған жағдайда, автотехник сарапшы ешқандай баға бермеуі
керек.Сарапшының жүргізушінің әрекеттеріне беретін техникалық бағасы, заң
арқылы берілетін бағаны ешқашанда ауыстыруға жол берілмеуі керек, оны тек
тергеу және сот органдары берулері керек. Бірақ, автотехникалық сарапшының
берген бағасы, тергеу және сот органдарының жүргізушінің әрекеттеріне заңға
сәйкес дұрыс баға беруге септігін тигізетіні сөзсіз.
Автокөліктің техникалық ақаулары туралы, немесе нақты қалыптасқан
жағдайға байланысты, жүргізушілік кәсіпкерлік көз қарас және қозғалыс
қоуіпсіздігінің талаптары бойынша, жүргізушінің жол беруге болмайтын
әрекеттері туралы, берілген баға, жүргізушінің кінәлі екендігін
көрсетпейді.
Сонымен, сарапшының жүргізушінің әрекетіне берген техникалық баға, заң
бойынша берілетін бағамен сәйкес келмеуі мүмкін.
Жүргізушінің әрекеттеріне жоғарыда айтылып кеткен техникалық және
заңдық бағалардың ара қатынастары негізінен табиғы жағдай және олар
мынандай жағдаймен түсініктеледі, яғни, автотехникалық сарапшының берген
техникалық бағасы, өзінің мазмұны жағынан әлдеқайда саяз болып келеді.
Автотехникалық сараптаманың жемісті болуы, сарапшыға сараптама жүргізу
үшін, тапсырылған материалдардың сапасына байланысты болады. Сараптамаға
тапсырылып отырған материалдың сапалы болуы үшін, тергеуші, материалдарды
сараптамаға жіберу алдында, алғашқы деректерді жинап және бекітіп алып,
шешілуі керек сұрақтар туралы, автотехникалық сарапшының мүмкіндіктері мен
қаншалықты білікті екендігі жәйлы анықтап алуы керек [6,15б.].
Автотехникалық сараптаманың шешуі қажет сұрақтардың сипаты,
қарастырылып отырған оқиғаның объективтік мән-жәйын қайтадан өз қалпына
келтіру қажеттіліне байланысты анықталады. Әрбір нақты жағдайға байланысты,
мұндай жағдайлар әртүрлі болады, сол себептен, сарапшының алдына қойылатын
сұрақтардың тізімін мынандай деп, үзілді-кесілді көрсету мүмкін емес.
2.2. Сот автотехникалық сараптаманы тағайындау мен материалдарды дайындау
Алдын-ала тергеу барысында барлық қылмыстық іс сот сараптамасының
жүргізілуінсіз болуы мүмкін емес. Өйткені барлық дәлелдемелерді зерттеу
үшін міндетті түрде сот сараптамасы жүргізіледі. Сараптамаға, сарапшы
арнайы ғылыми білімдер негізінде жүргізетін іс материалдарын зерттеу
нәтижесінде іс үшін маңызы бар мән-жайлар алынуы мүмкін жағдайда
тағайындалады. Қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысушы өзге адамдардың мұндай
білімінің болуы қылмыстық істі жүргізуші адамды тиісті жағдайларда сарапшы
тағайындау қажеттілігінен босатпайды. (ҚР ҚІЖК 240 - бабы)[7]
Сараптамалық зерттеу объектілерінің дәлдігі мен оларға жол
берілетініне сараптаманы тағайындаған орган кепілдік береді.
Сараптамалық зерттеу объектілері, егер олардың көлемі мен қасиеттері
мүмкіндік берсе, сарапшыға буып-түйілген және мөрмен бекітілген күйінде
беріледі. Басқа жағдайларда сараптаманы тағайындаған адам сарапшыны зерттеу
объектілері орналасқан жерге жеткізуді, оларға бөгетсіз қол жеткізуді және
зерттеу жүргізу үшін қажетті шарттарды қамтамасыз етуге тиіс.
Қазақстанда соттық сараптаманың қалыптасуының бастама алу тарихы, 1939
жылы ҚазССР-ның ӘМ-нің Алматы мемлекеттік заң институтының қылмыстық құқық
пен іс жүргізу кафедрасының шеңберінде криминалистикалық лабораториясының
ашылуынан басталады. Материалдардың сараптамаға көптеп түсе бастағанына
байланысты, КазССР ӘМ жанынан 1951 жылдың сәуір айында жеке криминалистік
ғылыми – зерттеу лабораториясы ( КҒЗЛ ) құрылады. Криминалистикалық ғылым
мен соттық сараптаманы одан әрі дамыту қажеттілігіне және тергеушілер мен
сот қызметкерлеріне пәрменді көмек көрсету қажеттілігіне байланысты, 1957
жылдың сәуір айында КҒЗЛ негізінде Алматы соттық сараптамасының ғылыми-
зерттеу институты ( АССҒЗИ ) ашылады, ол 1966 жылы Қазақ соттық
сараптамалық ғылыми-зерттеу институты (ҚССҒЗИ) болып өзгертіледі. 1997
жылы осы ҚССҒЗИ құрамында ҚР ӘМ – нің соттық сараптама Орталығы (ССО)
ашылады, оның бөлімшелерінде көптеген әртүрлі сараптамалар жүргізіле
бастайды, сонымен қатар, инженерлік-техникалық, соның ішінде автотехникалық
сараптамаларда жүргізіледі.
Алғашқы рет соттық автотехникалық сараптама 1959 жылы РСФСР ӘМ – нің
жүйесіндегі мемлекеттік сараптама мекемелерінде жүргізіле бастайды, содан
кейін басқада одақтық республикаларда жүзеге асырылады. Бұған дейін бұл
сараптамаларды штаттан тыс қызметкерлер, немесе мемлекеттік
автоинспекторлар жүргізіп отырған.
1961 жылы Алматы сот сараптамасының ғылыми-зерттеу институтында
автотехникалық сараптама бөлімі ашылады, оған 3 штаттық орын беріледі. 16.
09. 1961 жылы Қазақстанда бірінші автотехникалық сараптамашы болып Кисляков
Ю.Д. қабылданады, ол қазірде соттық сараптамашы (САТС бөлімінің а.ғ.қ.)
болып қызмет істеп жатыр, ал 20. 09. 1961 жылы САТС бөлімінің меңгеруші
қызметіне Волнянский М.М. қабылдананды, ол осыған дейін және осыдан кейінде
ҚР ІІМ МАИ бастығы болып істеген, қазіргі кезде ол лайықты демалысында жүр.
09. 10. 1962 жылы автотехникалық сарапшы қызметіне Прокопенко Д.С.
қабылданады, қазіргі кезде ол Алматының жүк тасымалдау автобасқармасында
қызмет етіп жатыр.
Алматының соттық сараптамасының ғылыми – зерттеу институтында бірінші
соттық автотехникалық сараптаманы, тергеу органдарының тапсырысы бойынша
1962 жылдың ақпан айында сарапшы Кисляков Ю.Д. жүргізген болатын, бірақ
өкінішке орай бұл Қазақстандағы бірінші автотехникалық сараптаманың
қорытындысы архивте сақталмаған.
Бірінші сарапшы автотехниктармен жүргізілген сұхбатқа қарағанда, сол
кездегі шешуі қажет мәселелердің аумағы осы кездегілерге қарағанда,
негізінен өзгермегенін көрсетіп отыр. Сонымен қатар, автотехникалық
сараптаманың қажеттілігі жылдан-жылға көбейіп келеді.
Егер, автотехникалық сараптама бөлімінің ашылуының алғашқы жылында 25
сараптама жүргізілген болса, келесі 1963 жылы 86 сараптама, 1973 жылы -
226 сараптама, 1975 жылы - 516 сараптама, 1981 жылы – 1,5 мыңнан аса
сараптама, ал 1997 жылы – 4000 аса сараптама жүргізілген. Сараптаманың
осылай үдере өсуі, соттық автотехникалық сараптама ісін ғылыми
әдістемелермен қамтамасыз етуді жетілдіру мен материалдық базасын кеңейту
негізінде мүмкін болып отыр.
Апаттық жағдайды туғызатын жол-көліктік оқиғалар субъективті және
объективті себептер мен жағдайлардың негізінде пайда болады. Жол-көліктік
қылмыстардың салалануының заңдылығы, тек жағымсыз салдардың пайда болуын
туындататын себептер мен жағдайларды білгенге байланысты болмайды, сонымен
қатар, оның пайда болуының реттері мен нақты дәлелдерінің анықталуына,
себептік мүдделігіне, жол оқиғасының жағдайына қатысты барлық дәлелдерге
дұрыс баға беруге, автомашинаның техникалық жағдайына, жүргізушінің,
жәбірленушінің іс-әрекеттеріне және т.с.с. байланысты болады. Тергеушіге
осылардың барлығын нақты анықтауы үшін, көп жағдайда соттық автотехникалық
сараптама көмегін тигізеді[8,56б.]
Соттық автотехникалық сараптаманың ғылыми негізі инженерлік-техникалық
және білімнің құқықтық салаларының өзіндік біте қайнасуы болып табылады,
оны соттық автотехника деп атауға болады.
Соттық автотехника, сот пен тергеу тәжірибесінде пайда болатын
мәселерді шешу мақсатындағы, соттық автотехникалық сараптаманың , соның
түрлері мен түр тармақтарының ғылыми негіздерінің қалыптасуы мен дамуының
әдіс-тәсілдері мен заңдылығы туралы инженерлік-техникалық және құқықтық
білім аумағы болып табылады. Осы түстес сараптаманың ғылыми негізі
(инженерлік-көліктік сараптама жүйесінде), білім саласы ретінде көптеген
негізгі ғылымдардың тоғысқан жерінде тұр және бірқатар қозғалыс
теорияларының заңдылығын өз шеңберінде көрсетеді, айталық: автомобильді
жасау үлгілісі мен оны есептеп шығару; оның шығару технологиясы; тұтыну
жолдары; қызмет көрсету және жөндеу; механика және математика;
материалдардың тежеуіш (сопротивление) күштері; инженерлік психология;
жүйелер мен басқарудың теориялары; электротехника; сонымен қатар, жолдар
мен жол құрылымдарын пайдалану; метеорология.
Соттық автотехника, құқықтық ілімді, қылмыстық іс пен
криминалистиканың заңдық ережелерін, сонымен қатар, жол қозғалысын
реттейтін, көлік құралдарының қозғалыс қауіпсіздігін анықтайтын
ведомстволық нормалық актілері мен құқықтық материалдарды қолданысқа тарты
арқылы қалыптасады.
Сонымен, соттық автотехника – бұл, автотехникалық сараптаманың
мәселесіне мәні бар жағдайларды анықтайтын, аса қолданбалы маңызы бар,
зерттеулердің әдіс-тәсілдерінің ғылыми жүйесі.
Соттық автотехникалық сараптама – қылмыстық және азаматтық істер
бойынша шындықты анықтау үшін, дәлел бола алатын нақты жағдайларды
сарапшының қорытындысы ретінде, тергеушілер мен соттың тапсырмалары
бойынша, заңда қарастырылған тәртіп бойынша жол-көліктік оқиға туралы,
істің жай-жапсарын анықтауға зертеулік мәні бар, қылмыстық іс жүргізу
әрекеті болып табылады.
Соттық автотехникалық сараптамалардың мүмкіндіктері, негізгі
ғылымдардың жетістіктері мен сол жетістіктердің негізінде жасалған
сараптамалық тәсілдердің болуына байланысты болады. Автотехникалық
сараптаманың шегі, негізгі ғылымның (теориялық даму деңгейіне) жағдайы мен
тиісті әдіс-тәсілдердің болуына қатысты анықталады.
Соттық автотехникалық сараптаманың пәні, автотехника саласына қатысты
қойылатын сұрақтар, сарапшының осы сала аумағындағы арнайы білімінің
негізінде анықтап, шешім шығаруына қарай және осы сұрақтардың мазмұны мен
автотехника саласындағы арнайы білімнің сипатына қарай, сонымен қатар,
автотехникалық сараптаманың зерттеу тәсілінің ерекшелігіне қарай, нақты
деректерден ( жағдайлардан ) құрылады[9.244б].
Нақты сараптаманың пәнін жалпы ғылыми тұрғыда анықтайтын пәннен айыра
білу керек. Алғашқы жағдайдағы пән – бұл, нақты іс бойынша сараптаманың
тағайындалуы туралы қаулыға сәйкес анықталатын нақты деректер.
Соттық автотехникалық сараптаманың пәніне, жол-көлік оқиғасының
жағдайы жайлы нақты деректердің жиынтығы кіреді, олар:
- жол-көлік оқиғасы қалай болғаны;
- Көлік құралдарының техникалық жағдайлары;
- Жолдың қандай жағдайда екендігі;
- жол-көлік оқиғасы қатысушылардың іс-әрекеттері;
- жол-көлік оқиғасының пайда болуына ықпал еткен себептер мен
жайлар, бұлар, сарапшыға сараптама тағайындаған органдардың
тапсырған нысандарына (негізгі деректер, көлік құралдары, қылмыстық
және әкімшілік істерінің материалдары) автотехникалық сала бойынша
арайы білім негізінде, соттық автотехникалық сараптама жүргізу
тәсілдері арқылы анықталады.
Сарапшының анықтаған нақты деректері, тергеуші мен сотқа, болған
оқиғаның жағдайының қылмыстық-құқықтық себеппен байланысын, сонымен қатар,
осы оқиғаның пайда болуына себепкер болған жайларды, анықтауға мүмкіндік
береді.
Соттық автотехниканың келешектегі даму барысы, автотехникалық
сараптаманың мүмкіндіктері мен пәнін кеңейте түседі.
Соттық автотехникалық сараптаманың нысандары – бұл, тергеуші мен
соттың сарапшы-автотехникке кейбір туындаған сұрақтарды шешу үшін, белгілі
бір материалдар түрінде тапсырылған, жол-көлік оқиғасы туралы мәліметтердің
көздері болып табылады. Мұндай көздер болып табылатындарға, әртүрлі заттар
жатады, солардың ішінде:
- дәлелдік заттар;
- жол-көлік оқиғасы болған жердегі әртүрлі бөлшек заттар;
- көлік құралдары;
- көліктің агрегаттары;
- көліктің түйіндері мен бөлшектері;
- көліктік параметрі мен коэфициенті жайлы мәліметтер;
- кеңістік пен уақыттық мөлшерлердің мәні жайлы мәліметтер.
Сонымен қатар, осы жоғарыда көрсетілгендермен бірге басқада іс
материалдарында мазмұндалып жазылған жайларда жатады, осылардың жиынтығы,
жан-жақты зерттелгеннен соң, сарапшыға, өзінің алдына қойылған сұрақтарға
толық және тыянақты қорытынды жасауына мүмкіндік береді.
Зерттеудің негізі ретінде қабылданған жол - көлік оқиғасы туралы
мәліметтер, алғашқы мәліметтер деп аалады. Осы жоғарыда аталған
мәліметтерден басқа деректер болуы мүмкін:
- жол мен ауа райы туралы;
- көлік құралдарының техникалық жағдайлары туралы;
- олардың қақтығысқан, немесе адамдарды соққан кездегі алған
зақымдары туралы;
- көлік құралдары мен жаяу жүрушілердің қозғалу сипаты туралы және
т.с.с.
Әдеттегідей сарапшы-автотехниктің зерттеуіне мыналар жатады:
-механикалық және электрмеханикалық көлік құралдары (темір жол, әуе,
теңіз бен өзен флоттарынан басқа): автомобильдер, мотоциклдер,
мотороллерлер, мопедтер, мотоколяскалар, троллейбустар, трамвайлар,
тракторлар және өзіндік жүретін механизмдер, сонымен қатар, тіркеуіштер,
жартылай тіркеуіштер, велосипедтер және т.б., бұларды зерттеу, қылмыстық
және азаматтық істерді тергеуге мәні бар жайларды анықтауға қажетті болады
және арыздануға қатысты деректерді анықтау үшін,соттық автотехника
аумағындағы ғылыми деңгейдегі біліктілікті талап етеді.
Сараптамалық зерттеулердің нысандары ретінде көрсетілетіліуі мүмкін
көлік құралдарының түрлерінің толық тізімін беру өте қиынға соғып отыр,
себебі, ғылыми-техникалық жаңғырулардың әсерлі дамуы мен жылдан-жылға
автокөліктердің жаңа түрлерінің тұтынуға шығарылуының нәтижесінде,
автотехникалаық сараптамалардың шеңбері арта түсуде.
Жол-көлік оқиғаларының болатын орындары: жол, дала, аула, муз басқан
өзндер және көлік құралдарының негізінен қозғалып жүретін, басқада орындар.
Сараптаманы тағайындайтын органдардың, сарапшының қарамағына
тапсыратын, негізгі материалдардың түрлері: құжаттар, заттық дәлелдер,
бөлшектер, механизмдер және т.б.
Сараптамалық тәжірибе жүргізу нәтижесінде алынған деректер, сонымен
қатар, көлік құралдары мен жол-көлік оқиғасы орнын зерттеген кездегі
алынған мәліметтер, сараптамалық зерттеудің нысандары болуы мүмкін.
Автотехниканың сарапшылары, заңды түрде тапсырылған басқада
сарапшылардың зерттеу барысындағы қорытындысы бар, негізгі деректердің
нәтижелерін, бастапқы мәліметтер ретінде қолдануларына құқықтары бар.
Ондайлар, басқа сарапшылардың шығарған қорытындылары болуы мүмкін,
мысалаға, трасологтар, дерігерлер, психологтар және т.б. Бұл, әртүрлі
мамандандырылған сарапшылардың бір мекемеде қызмет істейтіндергеде қатысты
болып келеді. Комиссиялық және жан-жақты сараптама жүргізген кезде,
әрқайсысының зерттеу барысында алған нәтижерерін, олардың өзара
қолдануларына құқықтары бар. Сараптаманың басқада бір түрінің жүргізілуінің
талап етілуіне байланысты, қосымша бастапқы деректердің алынуы қажет болған
жағдайда, сарапшы-автотехник, тергеушіге басқа мамандығы бар сарапшының
қорытындысын әкеп беру туралы өтініш жасауына құқығы бар.
Сараптама тағайындаған органның сарапшыға берген материалдары деп,
қылмыс ісі бойынша қорытынды жасауға қажетті кез-келген материалдарды
(көлік құралдарының техникалаық жағдайы мен тексерілгені туралы хаттамалар,
жол-көлік оқиғасы қаралғаны туралы хаттамалар және т.с.с.) айтады.
Сараптамаға жіберілген іс материалдары, сараптама тағайындалғаны туралы
қаулыда аталып көрсетілуі керек. Белгілі бір бекітілген тәртіп бойынша іске
қосып тіркемеген материалдарды, сарапшыға тапсыруға болмайды. Іс
материалдары сараптамалық зерттеудің нысаны ретінде, тек мынандай жағдайда
бола алады, егер, сараптаманы тағайындаған орган, оларды тікелей, немесе
жалпылама түрінде қаулыда көрсеткен болса және заңда бекітілген тәртіп
бойынша қылмыс ісіне қосылып тіркелген болса [10,231б.].
Сонымен, қылмыс ісінің материлдарында бар және соған қосылып тіркелген
кез-келген нақты деректер зерттеу нысаны болып табылады, егер, олар
сараптама тағайындаған органдар арқылы тапсырылған болса және қойылған
сұрақтар бойынша қорытынды жасауға мәні бар бар болатын болса.
Сарапшы-автотехник зерттеу нысандары ретінде, өз бетінше материалдар
жинауға құқығы жоқ. Бірақта, ол сараптама тағайындаған органның зерттеуге
тапсырған іс материалында бар кез-келген мәліметтерді, егер олардың
қорытынды жасауға мәні болатын болса, зерттеуге құқығы бар.
Сараптамалық нысандар мен алғашқы деректерді араластыруға болмайды,
себебі, олардың бірен-саранын сараптама тағайындаған органдар арқылы
берілсе, ал бірен-саранын сарапшы таңдап алады. Сарапшы-автотехник, ғылыми-
техникалық және зерттеулік оқулықтарда бар, ғылыми-техникалық және анықтама
беретін деректерді талғап алу құқығы жағынан шектелмеген. Методологтар
ұсынған, сонымен қатар, ғылыми шығарымдарда, мемлекеттік стандартизацияда,
нұсқаулар мен т.б-ында бар анықтамалық деректер мен техникалаық
нормативтерді сарапшы-автотехник өз бетінше қолдануына құқығы бар.
ҚР ҚІЖК 242 бабына сәйкес сараптама жүргізудің заң бойынша негіз болып
табылатыны, тергеушінің қаулысы. Соттық сараптаманың теориясында,
көрсетілген заңдық негізбен қатар, нақты негіз дегенде ұғым бар, ол, “ іске
мәні бар деректерді анықтау үшін, арнайы білімнің қажет етілуі “.
Заңның талабына сәйкес, соттық автотехникалық сараптаманы тағайындау
туралы қаулыда, мыналар көрсетіледі:
а). Сараптаманы тағайындау туралы қаулының қашан қабылданғаны мен қай
жерде жасалғаны, оны тағайындаған органнның аты-жөні, сол жөнінде сараптама
тағайындалған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
К І Р І С П
Е ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
I-ТАРАУ. СОТ ӨНДІРІСІНДЕ АРНАЙЫ БІЛІМДІ ҚОЛДАНУ
1.1. Арнайы білімнің ұғымы және оларды сот өндірісінде
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
II ТАРАУ. СОТТЫҚ АВТОТЕХНИКАНЫҢ САРАПТАМАСЫНЫҢ ПӘНІ МЕН НЫСАНДАРЫ
2.1. Автотехникалық сараптамасының түсінігі мен
мақсаты ... ... ... ... ... ... 10
2.2. Сот автотехникалық сараптаманы тағайындау мен материалдарды
дайындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
2.3. Көліктің техникалық жағдайын
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.4. Көлік құралдарының іздерін зерттеу
сараптамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
2.5. Жол-көлік оқиғаларының пайда болу жолдарын
анықтау ... ... ... ... ... ...42
2.6. Сарапшының қорытындысын тергеу мен сот органдарының бағалауы ... .45
III–ТАРАУ. СОТТЫҚ АВТОТЕХНИКАЛЫҚ САРАПТАМАНЫҢ ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢГЕ САЙ
МҮМКІНДІКТЕРІ
3.1. Соттық автотехникалық сараптаманың қазіргі кезеңдегі мүмкіндіктері мен
келешектегі даму мақсаттарының жалпы сипаттамалары.
... ... ... ... ... ... ... 49
Қ О Р Ы Т Ы Н Д
Ы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...58
ҚОЛДАНЫЛҒАН ОҚУЛЫҚТАРДЫҢ ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
К І Р І С П Е
Автокөлік сараптамасының өзектілігі. Автокөлік адамзаттың зор
жетістіктерінің бірі болып табылады. Алайда, бұл үрдістің көптеген қолайсыз
жақтары да бар, сөйтіп ол өзінің оңды жағдайларымен қоса, біздің өмірге
оңсыз салдарын да ала келді. Қазіргі кездегі салынып жатқан жолдар, барған
сайын құнарлы жерлердің едәуір бөлігін қамтып жатыр, автомобиль
атмосфераны, суды, топырақты және басқаларын қоса алғанда, қоршаған ортаны
ластауда айтарлықтай рөл атқарып отыр. Автокөліктердің санының өсуі мен жүк
және жолаушыларды тасымалдаудың артуына қарай, жолдарда қозғалыстар жиілене
түседі, ал ол өз кезегінде, жыл сайынғы жол көлігінің оқиғаларының санының
көбеюіне әкеп соғады және олар адамдардың қаза болуы мен жарақат алуына,
материалдық зиян шегуіне себепкер болады. Міне осылардың салдарынан, біздің
елімізде жол-көлік оқиғасы саны жағынан жылжан-жылға өсе түсуде. Мысалға,
2008 жылы жол-көлік оқиғаларына байланысты, республикада 4,5 мың адам қаза
болды және 13 мыңнан артығы елеулі дене жарақаттарын алды.
Жол қозғалысы қауіпсіздігінің мәселелері күрделі болып табылады және
оны шешу көптеген салалық ғылымдардың, солардың ішінде заң ғылымдарының,
жекелеп айтқанда – криминологияның, қылмыстық және әкімшілік құқықтардың,
құқықтық реттеу нормалары мен ғылыми ұсыныстарды зерттейтін
криминаластиканың, келісімді түрде күш салуларын талап етеді, сонымен
қатар, соларды жүзеге асыратын мамандандырылған мемлекеттік органдардың
жоспарлы түрдегі және күнделікті атқаратын қызметтерін қажет етеді.
Қылмыстық сот ісін жүргізудуің басты міндеті болып табылатыны:
қылмысты тез және толығымен ашу, кінәлілерді әшкерелеу және заңды дұрыс
қолдануды қамтамасыз ету мақсатында, әрбір қылмыс жасаушы әділ жазаға
тартылуы керек және кінәсіз адамдардың бірде-бірі қылмыстық жауапкершілікке
және сотқа тартылмауы керек. Біздің мемлекетте құқықтық тәртіпті бұзушылық
пен қылмысты жою мәселесін шешу үшін, қылмысты ашу тәсілдерін күнделікті
жетілдіріп отыру қажет және оларды құқық қорғау органдарына тез арада
қолданысқа ендіріп отыру керек.
Бұл жерде ең басты орын алатыны – криминалистика. Криминалистика
жасалған қылмыстың нақты тәсілдерінің, жағдайларының, материалдық
салдарының және басқа да жайлардың арасындағы өзара байланыстарын анықтау
мәселелерін өз алдына қояды, бұл бір жағынан болса, ал енді екіншісі
қылмыскердің алға қойған мақсаты мен әрекеттерін анықтау, сонымен қатар,
осы байланыстар арқылы табиғи, техникалық және қоғамдық ғылымдардың,
сараптамалық тәжірибелерді қоса алғанда, солардың жетістіктерін пайдалана
отырып, қылмысты ашу жолдарын, тәсілдері мен тез және толық ашу құралдарын
анықтауды алға қояды.
Жол-көлік оқиғаларының ісі бойынша тағайындалатын соттық
сараптамалардың әр түрлерінің ішінде, ең жиі қолданылатын сараптаманың бірі
бұл - автотехникалық сараптама. Осы сараптаманың көмегімен іске байланысты,
жол-көлік оқиғасының техникалық саралануы мен оқиғаға қатысқан көлік
құралының техникалық жағдайына қатысты, маңызы бар нақты жайлар анықталады.
Жол-көлік оқиғасын болдырмау да және оның алдын алу да ішкі істер
органдарының, прокуратураның, соттың қызметтерін, жол полициясы
органдарының қызметтерін одан әрі дамыту және жетілдіре түсу аса маңызды
мәселелердің бірі болып есептеледі. Жол-көлік оқиғасын тез әрі сапалы
зерттеуде оның өзіндік ерекшеліктерін білу, соған қатысты дәлелдерді
бағалау мен оларды жинауға ерекше нақты жол табу, жол-көлік оқиғасына ықпал
еткен себептерді анықтау, осы оқиғаны тергеу істеріне ғылыми әдістер мен
зерттеудің тәсілдерін кеңінен енгізу, сондай-ақ жекелеген тергеу іс-
қимылдарын дер кезінде жүргізу, атап айтқанда, жол-көлік оқиғасы болған
жерді аса көңіл қойып қарау, өзінің әжептеуір септігін тигізеді.
Ғылыми зерттеудің дәрежесі Автотехникалық сараптамаға байланысты
Якубенко Н.В., Коробеев А.И., Герасимов В.Н., Котик В.В., Котик М.М., ал
қазақстандық криминалист ғалымдар Исаев А.А., Мозговых Г.А., Агушевич А.
М., Б.М. Нургалиевтың ғылыми зерттеулері арналды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеті – автотехникалық сараптамаға
тәжірибелеріне қорытынды және саралау жүргізудің нәтижесінде, зерттеулер
жүргізу мен әдістемелік және тәсілдік ұсыныстарды ойластырып жасау, сол
арқылы оларды Қазақстан Республикасының Ішкі Істер Министрлігінің алдын-ала
тергеу мен анықтау органдарының, күнделікті жүргізетін жұмыс тәжірибесіне
енгізу.
Осы алдыға қойған мақсатқа сәйкес, сараптама жүргізу мен оның жол-
көлік оқиғасын тергеудегі атқаратын рөліне көңіл аудару.
Зерттеудің пәні - автотехникалық сараптамаға байланысты, оның заңдылығын
ғылыми тұрғыда зерттеу.
Зерттеудің нысаны - жол-көлік оқиғасының алдын алу мен тергеу жұмысын
жүргізу бойынша, тергеу әрекетінің, сот жүргізудің, сараптамалық
тәжірибенің, мемлекеттік жол полициясы департаменті қызметінің алатын орны
мен маңызы.
Жұмыстың әдістемелік негізі - Дипломдық жұмысты дайындау барысында
мынандай қағидалар басты негізге алынды: материалистік диалектикалық
қағидасы; салыстырмалы-құқықтық қағида; жүйелі-құрылымдық қағида;
әлеуметтік және басқада зерттеу тәсілдерінің қағидалары.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі: А втотехникалық сараптама жүргізу міндеті
мен мақсатына, оның пәні мен нысанына байланысты болып отыр, жұмыс
кіріспеден, сегіз параграфты біріктіретін екі тараудан, қорытынды мен
пайдаланылған оқулықтар тізімінен тұрады.
I ТАРАУ. СОТ ӨНДІРІСІНДЕ АРНАЙЫ БІЛІМДІ ҚОЛДАНУ
1. Арнайы білімнің ұғымы және оларды сот өндірісінде қолдану
Қылмыстық іс жүргізудегі арнайы білімдерді қолдану процесінің
тиімділігін артттыру үшін оның дұрыс және біркелкі түсінігін анықтап
алу керек. Арнайы білімдердің ғылыми түсініктемесін берер алдында “арнайы
білім” түсінігіне заңнама берген анықтамасына көңіл аударайық, ҚР ҚІЖК-нің
7-бабының 41-пунктінде “адам кәсіби оқудың не белгілі бір мамандық бойынша
жұмыс істеудің нәтижесінде алған, қылмыстық сот ісін жүргізудегі жалпы
жұртқа белгілі емес білім” ретінде анықталған.
Сонғы уақытқа дейін арнайы білімдердің гносеологиялық категория
ретіндегі таным теориясындағы түсінігі қылмыстық іс жүргізуде анық емес
болды.
“Арнайы білім” шынайы өмірде көп қолданылатын түсінік, бұл білімдер
нақты бір адамның кәсіби оқудың немесе қандай да бір қызмет атқарудың
нәтижесінде пайда болады. Арнайы білім ретінде заңмен бекітілген түсініктің
ерекшелігі ретінде олардың қылмыстық процесте жалпыға мәлім еместігі және
қылмыстық сот ісін жүргізудің міндеттерін шешуге бағытталғандығымен
түсіндіріледі. Дегенмен қалыптасқан арнайы білімнің анықтамасы қылмыстық
процестегі жалпыға мәлім және жалпыға мәлім емес білімдерді ажырататын
критерийлерді нақты көрсетіп бермейді, ал бұл өз кезегінде арнайы
білімдердің мәнін талқылаумен байланысты болып келетін заң ғылымындағы
проблемалық жағдайлардың шешілмей келе жатқандығын көрсетеді.
Заң әдебиетінде қылмыстық іс жүргізудегі арнайы білімдердің мәнін,
олардың мазмұнын және субъектісін, анықтауға біршама талпыныстар
жасалған, бірақ арнайы білімдерге біркелкі түсініктеме берілген жоқ.
Осы жағдай арнайы білімдердің түсінігін, оларды қолдану субъектілерін
және сол білімдерді қолдану нысандарын анықтаудың қажеттілігін тудырады.
Бұл факт өз кезегінде осы жұмыстың маңыздылығын көрсетеді.
Арнайы білімдердің түсінігін саралай отырып, А.А.Эйсман олардың
қатарына заң, құқықтық ғылымды қоспағандағы, тек қана белгілі бір
тұлғаларға тиесілі білімдерді жатқызады: “Бұл жалпыға мәлім емес, жалпының
қолы жете бермейтін және жалпыға таралмайтын білім, қысқаша айтқанда бұл
мамандардың шектелген ортасына ғана тиесілі білім, мәселен, физика
саласындағы терең білім, биология саласындағы маман үшін арнайы білім болып
табылатындығы сөзсіз және керісінше. Сәйкесінше, сот өзінің қызметінде өз
тәжірибесі мен білімін пайдалана отырып, белгілі бір сауалды шешуге қажетті
білімнің арнайы немесе арнайы еместігі туралы сұрақты шешу құқығын иеленген
(2(.
Г.М. Надгорный арнайы білімдердің кәсіптік дайындық және кәсіптік
қызметпен өзара байланысына көңіл бөледі. Ол қаралып отырған түсінікке
келесідей анықтама береді: “Арнайы білімдер дегеніміз – ғылыми және
инженерлік техникалық қызметтердің негізін құрайтын ғылым және техника
саласындағы білімдер және кез-келген өзге де қызметпен айналысуға
қажетті білімдер. Қылмыстық іс жүргізуде арнайы білімдер, дәлелдемелерді
табуға, бекітуге, алуға, зерттеуге және бағалауға қолданылады.
Дәлелдемелерді табу, бекіту, алу және зерттеуге қатысты арнайы заң
ғылымдарының саласының білімдерін қоспағанда заң білімдері арнайы
білімдерге жатпайды” (4(. Бұл дефиниция қылмыстық іс жүргізуде және
тәжірибеде тергеу әрекеттеріне қатысушы анықтау органдарының сараптама-
криминалистік және жедел іздестіру-техникалық топтарының қызметкерлері
сарапшы деп танылып, олар арнайы білімге ие адамдар болып табылады
деген ережеге сәйкес келеді.
Ю.К.Орлов арнайы білімді жалпы жұртқа белгілі білімнен келесідей
ажыратады: “Арнайы білім ретінде жалпы білім беру және өмірлік тәжірибе
саласының шегінен шығатын, тұлғалардың кейбіріне ғана тиесілі білімді
танимыз. Арнайы білімдер ерекше дайындық пен кәсіби дағдылардың нәтижесінде
қалыптасады. Арнайы білімдердің түсінігі, олардың жалпыға мәлім танымдардан
айырмашылығы қоғамның даму деңгейіне, олардың жинаған білімдерінің көлеміне
байланысты болып келеді.
Арнайы білімдердің қылмыстық істерді тергеуде пайдаланудағы мақсатты
бағытының түсініктемесін Г.И. Грамович ұсынады. Оның пікірінше
“қылмыстық іс жүргізудегі арнайы білім болып нысаналы кәсіптік дайындық
және жұмыс тәжірибесінен алынған, дәлелдемелер алуға бағытталған,
қылмыстық әрекетті әшкерелейтін, қылмыстық іске маңызы бар дәлелдемелермен
жұмыс істеудің құралдары мен тәсілдерін қалыптастыру жұмысында
пайдаланылатын адам қызметінің жүйелендірілген ғылыми білімдері, дағдылары,
тәжірибелері”(5,23б.(.
Арнайы білімдерді арнайы емес білімдерден айырудың қиындылығына
көңіл бөлу керек. Арнайы білімдер адамдардың таным мүмкіндіктері мен
қабілеттіліктерінің кең болуына және жалпы білімдік дайындықтың
тереңдеуіне байланысты адамдармен тез игеріліп, аз уақыт кезеңінде арнайы
білімдер қатарынан арнайы емес білімдер қатарына өтіп кетеді. Сонымен
қатар ғылымда арнайы білімдер мен ғылыми білімдердің арасында ешқандай
айырмашылықтар жоқ деген пікірлер кездесіп жатады. Бұл пікір тек қана
сарапшының қызметіне ғана тән болып келеді. Шындығында да сараптама жүргізу
үшін арнайы ғылыми білімдердің бар болуы міндетті шарт болып табылады.
Дегенмен маман мен тергеушіге қатысты мұндай шарт даулы болып келеді.
Қылмыстық сот өндірісін жүзеге асыру үшін арнайы білімдердің қажет
екендігімен дауласпаймыз, бірақ біздің ойымызша ол тұста қолданылатын
білімдердің тек ғылыми болу керектігімен келісе алмаймыз. Қылмыстық істерді
тергеу кезінде тергеуші немесе сотта кейбір мәселелерді шешу үшін жалпыға
мәлім емес білім мен дағдыға ие тұлғаларды тарту қажеттілігі пайда болуы
мүмкін.
Жоғарыда келтірілген арнайы білімдердің мәні мен маңызына қатысты
ғылымда бар көзқарастардан көретініміздей, арнайы білім дегеніміз – адам
кәсіби оқудың не белгілі бір мамандық бойынша жұмыс істеуінің нәтижесінде
алған, қылмыстық сот ісін жүргізу міндеттерін шешу үшін пайдаланылатын
қылмыстық сот ісін жүргізудегі жалпы жұртқа белгілі емес ғылым. (1,242б.(
Осы анықтама ҚР ҚІЖК-нің 7-бабының 41-тармағында көрсетілген.
Бірқатар ғалымдардың (А.А.Эйсманның, В.И.Шикановтың, Е.И.Зуевтің,
И.В.Сорокотягинаның, Г.М.Надгорныйдың, Н.С.Романовтың, В.Н.Маховтың және
тағы басқалардың) арнайы білімдердің мазмұнына қатысты тұжырымдарын
саралауы арнайы білімдерді келесідей жүйе түрінде көрсетуге мүмкіндік
берді:
- арнайы білімдер құқық пен жалпыға мәлім білімдерді қоспағандағы кез
келген білімдердің жиынтығын білдіреді;
- арнайы білімдер белгілі бір мамандық иесінің кәсіби білімі болып
табылады;
- арнайы білімдер ситуациялық сипатқа ие, өйткені оларды бұл санатқа
жатқызу белгілі бір процессуалдық шешім қабылдауды білдіреді;
- арнайы білімдер ғылыми білім болып табылады;
- арнайы білімдер “отандық” ғылымдардың негізінде синтезделген
білімдердің кешені болып табылады.
Жалпы, қылмыстық істер бойынша сотқа дейінгі және соттағы өндірісте
пайда болатын сауалдарды шешуде арнайы білімдерді қолданудың шарттары
келесідей болып келеді:
а) арнайы білімдер, тек қана нақты фактілік және құқықтық негіздер
болған жағдайда ғана қолданылуға жатады. Мәселен, сот сараптамасын
тағайындаудың фактілік негізі болып іс бойынша арнайы білімдерді пайдалана
отырып, іс бойынша сұрақтарды шешу қажеттілігі табылады. Сараптама
тағайындаудың құқықтық негізі болып, сараптама тағайындаудың қажеттілігін
негіздеп көрсететін іс материалдары табылады. Сот сараптамасын
тағайындаудың міндетті жағдайларына байланысты іс жүргізушілік негіздер
болып ҚР ҚІЖК-нің 241-бабы табылады;
ә) арнайы білімдер заңда көрсетілген қылмыстық-процессуалдық заң
нысанында қолданылулары керек. Мысалы, сот сараптамасы секілді мұндай
арнайы білімдерді қолдану нысаны ҚР ҚІЖК-нің арнайы 32-тарауы бар. Ал
дәлелдеу процесінде арнайы ғылыми-техникалық құрылғыларды қолдану – ҚР ҚІЖК-
нің 129-бабында көзделген;
б) арнайы білімерді тек қана тиісті тұлғалар (тергеуші, судья,
прокурор, анықтаушы, сарапшы, маман, аудармашы) өздерінің процессуалдық
функцияларының шегінде ғана пайдаланулары керек. Сонымен қатар аталған
тұлғалардың тәжірибеде өздерінің іс жүргізушілік функцияларының шегінен
шыға отырып арнайы білімдерді пайдаланулары ҚР ҚІЖК-нің 90, 91, 92, 95, 96
баптарына сәйкес оларды шеттетуге (отвод) негіз болып табылады. Сарапшы,
маман, аудармашыға қатысты оларды шақыруға байланысты сұрақтарды шешуде
олардың құзыреттеріне қосымша талаптар қойылады.
в) арнайы білімдерді қолдану бойынша қызметтің өзі қылмыстық іс
жүргізудің салалық қағидалары мен ережелерін қамтитын қағидалы ережелерге
негізделуі тиіс болып табылады. Мысалға алып қарайтын болсақ, дәлелдеу
кезінде ғылыми-техникалық құралдарды пайдалану қылмыстық іс жүргізудің
жалпы заңдылық, ғылыми маңыздылық, қылмыстық іс жүргізудің тиімділігін
қамтамасыз ететін және қауіпсіз болуы тиіс (ҚР ҚІЖК 129-бабы).
г) арнайы білімдерді қолдану бойынша қызмет жүргізіліп жатқан
процессуалдық әрекеттің шеңберінен шықпауы тиіс. Мәселен, сараптама
тағайындаудың тәртібі ҚР ҚІЖК-нің 242-бабымен реттеледі, ал сараптамалық
үлгілер алудың тәртібі ҚР ҚІЖК-нің 242-бабының мазмұнымен анықталады;
д) арнайы білімді қолдану қызметінің нәтижесі тиісті процессуалдық
құжаттарда көрініс табулары тиіс. Жекелеген жағдайларда егер тергеу іс-
әрекеттерін жүргізу барысында фотосуретке түсіру, киноға түсіру, дыбыс және
бейнежазба қолданылса ..., онда хаттамада оны жүргізу барысында қолданылған
ғылыми-техникалық құралдар, оларды пайдалану жағдайлары мен тәртібі, бұл
құралдар қолданылған объектілер және алынған нәтижеер көрсетілуге тиіс (ҚР
ҚІЖК 203-бабы)
Арнайы білімдерді қолдану бойынша қызметті шектейтін аталған талаптарды
сақтағаннан кейін, қылмыстық сот ісін жүргізудегі мұндай білімдер
процессуалдық маңызы бар “арнайы” маңызға ие болады және қылмыстық істерді
тергеуде және сот қарауында пайда болатын сұрақтарды шешуде қолдануға
жатады. Көпшілік авторлар арнайы білімдерді қолданатын тұлғаларға тек қана
маманды не сарапшыны жатқызады. Тергеушінің (соттың) өзінің жеке арнайы
білімін қолдану мүмкіндігі туралы сауал бүгінгі күнге дейін даулы болып
отыр. Кәсіби оқудың немесе белгілі бір салада жұмыс істеу нәтижесінде
игерілген арнайы білімдерді: тергеуші – оған қылмыстық іс өндірісін
табыстаған кезде; сарапшы, маман, аудармашы – оларды сот немесе тергеуші іс
жүргізушілік функцияларды жүзеге асыру үшін тартқан кезде қолдана алу
мүмкіндіктері бар. Сонымен қатар ҚР ҚІЖК арнайы білімдері бар іс
жүргізушілік тұлғаларды тікелей көрсетеді. Олар: сарапшы, маман, аудармашы,
сонымен қатар олардың арнайы білімдері түрлі сипатқа ие: сарапшы – арнайы
ғылыми білімге ие (ҚР ҚІЖК-нің 83-бабының 1-бөлімі), маман – арнайы
білімдер мен дағдыларға ие (ҚР ҚІЖК-нің 84-бабының 2-бөлімі), аудармашы –
аударуға қажетті болып табылатын тілді меңгерген (ҚР ҚІЖК-нің 85-бабының 1-
б).
Сот сарапшысының арнайы ғылыми білімдері белгілі бір сот сараптамасының
түрін жүзеге асыру үшін қойылатын біліктілік талаптарына сәйкес анықталады.
А.А.Исаевтің пайымдауынша, “сараптама мекемелерінің сарапшыларының
білімдерінің мазмұны ғылым, техника немесе өнер саласында танылуы тиіс және
тергеу мен сот алдында тұрған сауалдарды сараптама жолымен шешуде қажет
болатын тәжірибелік дағдылардың жүйесімен анықталады. Бұрын кездеспеген,
жаңа объектілерді зерттеу кезінде дәлелдемелік ақпараттар алудағы сот-
тергеу тәжірибесінің қажеттіліктері классификаторда сот сараптамасының жаңа
топтарының, түрлерінің пайда болуларына алып келеді. Ал бұл дегеніміз сот
сарапшыларының арнайы ғылыми білімдерінің аясының кеңею қажеттіліктерін
көрсетіп отырады.
"Сот сараптамасы" ұғымын теориялық тұрғыдан түсіңдіру оның заңнамалық
анықтамасына сәйкес келеді. Мәселен, ҚР-ның ҚР-ның 2009 жылғы қаңтардың 20-
ы қабылданған Қазақстан Республикасындағы сот - сараптама қызметі туралы
Заңының 1-бабында былай деп баянды етілген: "Сот сараптамасы — шешілуі үшін
маңызы бар жағдаяттарды белгілеу мақсатында, арнаулы ғылыми білім-білік
негізінде жүргізілетін қылмыстық, азаматтық немесе әкімшілік істердің
материалдарын зерттеу". Жоғарыда келтірілген нормаға, сондай-ақ ҚІЖК-нің
240-бабына сәйкес сараптамалық зерттеу "арнаулы ғылыми білімдер" негізіңде
жүргізілуі тиіс. ҚІЖК-нде (7-баптың 41-тармағы) "ғылыми" деген ұғымды
нақтыламастан, "арнаулы білім" анықтамасы беріледі. "Арнаулы білім" — бұл
қылмыстық сот ісін жүргізу міндеттерін шешу үшін пайдаланылатын, адам
кәсіптік оқу нәтижесінде немесе белгілі бір мамандық бойынша жұмыс істеу
барысында меңгерген, қылмыстық процесте баршаға мөлім емес білім.
Осыдан келіп: "сот сараптамасы" ұғымының мазмұнына қатысты алғанда,
"арнаулы білім" және "арнаулы ғылыми білім" ұғымдары тең мағыналы ұғымдар
ма? деген заңды сұрақ туады. Оған жауап алу үшін кейбір әдеби көздерді
талдау орынды болар деп ойлаймыз.
Ю.Н. Белозеров пен В.В. Рябоконьда сот сараптамасының негізін құрауға
тиісті арнаулы (ғылыми) білімдер жөнінде ешқандай ескерту жоқ. "Сот
сараптамасы — бұл қылмыстық (азаматтық) процесті жүргізетін адамдардың
немесе органдардың тапсырмасы бойынша жүзеге асырылатын және сарапшыларға
жіберілген материалдарды зерттеуге және зерттеулердің нәтижелері бойынша
сот дәлелдемелерінің маңызы бар қорытыңдылар беруге бағытгалған қызмет".
Р.Х. Якупов "арнаулы танымдар" жөнівде еске салып, мынадай анықтама
береді: "Сараптама — бұл іс үшін маңызы бар мән-жайларды анықтау үшін
адамның кәсіби қызметінің әр түрлі салаларындағы арнаулы танымды қатыстыра
отырып, белгілі бір адамдарға және басқа нысаңдарға зерттеу жүргізуді
белгілеуден тұратын тергеу іс-әрекеті. Мұндай зерттеулер тексерілген
адамдардың бостандығы мен жеке басына қол сұғылмауын немесе жеке адамның
мүліктік және басқа құқықтарын шектеуге ұласады".
Л.Н. Башкатов, Г.Н. Ветрова, А.Д. Донценко, В.И. Зажицкий, В.И.
Шестаков "сараптама" ұғымының анықтамасына біршама өзге тұрғыдан қарайды.
Мәселен, олар " алға қойылған мәселелер бойынша қорытындылар жасау
мақсатыңда сарапшының өзіне берілген материалдық объектілерді арнаулы
танымның көмегі арқылы зерттеу процесін сараптама деп атау керек деп
тұжырымдайды.
Заңға сәйкес сараптама қылмыстық іс жүргізу кезінде ғылым, техника,
өнер немесе кәсіпшілік салаларынан арнаулы таным қажет болатын жағдайларда
тағайындалады. Жалпыға бірдей таралмаған, көпшіліктің түсінуіне қиын және
бір ғана салаға маманданған немесе ғылымның, техниканың, өндірістің,
өнердің белгілі бір саласынан арнайы тәжірибесі бар адамдарда болатын
білімді арнаулы таным деп есептеу керек".
Т.Е. Сәрсенбаев пен А.Л. Хан С.А.Шейфердің пікіріне сүйене отырып,
"сараптаманы тағайындау және жүргізу — бұл тергеушінің зерттеу
бағдарламасьш айқындайтын, сараптаманы ойдағыдай жүргізу үшін қажетті
жағдайлар туғызатын, оның объективті және толық жүргізілуін бақылайтын іс-
әрекеттер жиынтығынан тұратын тергеу іс-әрекеті" деп пайымдайды".
Бірқатар авторлар "сараптама" ұғымын мүлде елемей, бірден сарапшының
қорытындысына көшеді, мұның өзі тергеу іс-әрекетінің мөні туралы толық және
дұрыс түсінік алуға мүмкіндік бермейтін олқылыққа өкеп тірейді.
Сонымен, сот сараптамасы — бұл тергеу іс-әрекеті, ал сарапшының
дәйектемесі — бұл сараптама жүргізу нәтижесінде алынған қорытындылар. ҚІЖК-
нің 83, 84, 240-баптарын тікелей түсіндіру "арнаулы білім" және "арнаулы
ғылыми білім" ұғымдарының іс жүргізу мәнін былайша саралап қарауға негіз
болады:
— маманның "арнаулы білімі" болуға тиіс;
— сарапшының "арнаулы ғылыми білімі болуға тиіс.
Сот ісін жүргізуде арнайы білімді пайдалану мәселесі өзінің ертеректен
келе жатқан тариыхы бар. Ресейдің 1864 жылы шыққан қылмыстық сот ісін
жүргізу Уставының 112-бабында мынаны көрсетеді, “ қылмыстық сот ісін
жүргізуге қатысу үшін, хабары бар тұлғалар белгілі бір жағдайларда
шақырылатын, егер жүргізіліп отырған іске байланысты жағдайларды нақты
ұғыну керек болған кезде, арнайы мәліметі, немесе ғылым, өнер, кәсіп,
немесе басқа да айналысатын іс аумақтарынан тәжірибесі мол болса “. 1917
жылғы революциядан кейін де алғашқы шығарылған заң актілері хабардар
тұлғаларды, көмектерін көрсету үшін, шақыру мүмкіндіктерін қарастырған.
Мысалы, 29.07.1918 жылының РСФСР НКЮ Нұсқауында және РСФСР халық соты
туралы қосымшада хабардар тұлғалардан жауап алу мәселелері қарастырылған.
“ Сараптама “ және “ Сарапшы “ деген сөз РСФСР ҚІЖК – де 1923 жылы
алғашқы рет пайда болды, бұл жерде мыналар көрсетілген – сарапшының
қорытындысы дәлел болып табылады ( 1923 жылы шыққан РСФСР ҚІЖК 58-бабы ),
егер ғылым, өнер, кесіп жағынан арнайы білім қажет болған жағдайда
сараптама жүргізіледі ( ҚІЖК 63-бабы ), 63-баптың ескертпесінде сарапшыны
міндетті түрде шақырылатын жағдайлар белгіленген. Жылдар өткен сайын
қылмыстық сот ісін жүргізуде арнайы білімнің көмегін пайдаланудың өрісі
кеңейе берді, сот ісін қарау мен тергеу тәжірибесінде арнайы білімді
қолданудың әртүрлі жақтарының қағидалары жасалды және тұрақтандырылды.
Тергеу әрекеттерінде және сараптама жүргізуде арнайы білімді қолданудың оң
әсері болғанымен, оның қажеттілігің құқықтықтық жағынан тиісті түрде
негізделуі болмады. Қазақстанның 1959 жылы шыққан Қылмыстық іс жүргізу
Кодексінде бұл мәселе өзінің көрінісін тапты. Бұл жерде мынаны айта кеткен
жөн, ССРО-ның басқа республикаларындай ҚазССР-інде бастапқы кезде “маман“
деген сөз қолданылмаған, бұл біршама кейінірек енгізіледі. Осысымен қатар
“хабардар тұлға“ деген сөзден толығымен бас тартты. Арнайы білімді міндетті
түрде, немесе қолданылуы мүмкін деген тергеу әрекеттерінің аумағы заңда
ескеріліп жазылған. Бұл, заңда көрсетілген жағдайлардан басқаларына арнайы
білімді қолдануға тыйым салынатынын көрсетеді.
II-ТАРАУ. АВТОТЕХНИКАЛЫҚ САРАПТАМАНЫҢ ПӘНІ МЕН НЫСАНДАРЫ.
2.1. Автотехникалық сараптамасының түсінігі мен мақсаты
Сараптама (экспертиза) — латынның expertus — тәжірибелік деген
сөзінен шыққан, дәлелді қорытынды жасайтын арнаулы білімді талап ететін
белгілі бір мәселені зерттеуді білдіреді. Энциклопедиялық тұрғыдан алғанда,
сот сараптамасы қылмыстық немесе азаматтық істің материалдары бойынша нақты
деректер мен мән-жайларды анықтау үшін сарапшының іс жүргізу заңнамасында
көзделген тәртіппен жүргізілетін зерттеуі ретінде түсініледі. Сот
сараптамасының барысында қылмыстық немесе азаматтық істің материалдарына
сараптама жасау үшін қажет болатын арнаулы ғылыми таным мен зерттеулердің
негізіңде фактілер мен мән-жайлар анықталады. Сараптаманың мәні тергеуші
немесе сот қойған мәселелер арқылы алдын ала анықталады.
Сараптаманы тағайындау туралы нақты себептері жәйлы заң оқулықтарында
ортақ пікірлер жоқ. Ол туралы А.И. Винберг және М.Н Шаламов былай деп
есептейді, Қылмыс ісіне мәні бар жағдайлар, тергеу жолымен анықталуы
мүмкін болмаса, тек сонда ғана сараптаманы тағайындаған орынды болады. А.Р.
Шляхов., С.В. Бородин және А.Я. Павилиашвили басқа көз қараста –
сараптаманы, тергеу ісіне қатысы бар жағдайларды, тергеудің басқа түрін
жүргізу арқылы анықтай алатын жағдайларда да, жүргізуге болады деп
есептейді. Олар өздерінің ұстанымын былай деп түсіндіреді, бұл жағдайда
сарапшының қорытындысының алынған айғақтармен қайта тексеруге болатындығын,
қорытындының сенімділігін тексеруге болатындығын. Е. Ғ. Жәкішев бұл
авторлардың ұстанымдарымен келіспейді, ол былай дейді, заң шығарушы “ басқа
жағдайларды анықтау үшін, арнайы білімді қолдануды жоққа шығармайды..., ...
тергеушіге ( прокурорға, сотқа, анықтау органына) арнайы білімді қолдану
туралы мәселені өзінің шешуіне мүмкіндік береді “[3,18]. Сараптама туралы
айтқан кездің барлығында, хабардар тұлғаның (сарапшының) қойылған
сұрақтарға жауап беруі үшін, арнайы (тәжірибелік, ғылыми, кәсәптік) білімді
талап ететін зерттеулерді ескеріп отыр. Сарапшының шешетін мәселелерінің
аумағы өте кең.
Жоғарыда мазмұндалғанның барлығын ескере отырып, соттық сараптаманың
ұғымын тұжырымдауға болады. Сот сараптамасының анықтамасын толық мағнасын
айқындап берген, біздің ойымызша А. Р. Шляховтың анықтамасы деп есептейміз:
“ Сот сараптамасы – бұл, қылмыс ісінің жағдайын тергеу әрекетінен
тұратын, тергеушінің және соттың заңда ескерілген тәртіппен ғылым, техника,
көркемөнер және кәсіптік аумақтармен хабардар тұлғалардың нақты айғақтарды
анықтау үшін, тергеулік дәлелдеуге жататын сарапшының жүргізген әрекетінің
қорытындысы, ал оның қорытындысы – қылмыстық және азаматтық істер бойынша
объективтік шындықты анықтауға бағытталған, қылмыстық іс жүргізу әрекеті
болып табылады[1,242б.].
Жол жүру қауіпсіздігі мен автомобиль көлігін пайдалануға байланысты
қылмыстық тәртіп бұзушылық, негізінен жүргізушілердің қажетті тәртіпті
сақтамауымен, жолға машиналарды ақауларын жөндеусіз шығарылуымен және
жүргізушілердің тәжірибесінің аздығымен түсіндіріледі.
Жол-көлік оқиғасын тергеудің күрделілігі, осы болған оқиғаны бақылау
өте аз уақыттың ішінде болатындығына, тіпті секундқа да жетпей
қалатындығына байланысты болады. Сол себептен, куәлерге болған оқиғаның
себептері мен кінәлілерді анықтауда шешуші мәні бар жеке жағдайларды дұрыс
бақылауларына мүмкіндік болмайды. Мысалы, автокөліктердің қандайда бір
қозғалыс кезінде, олардың жылдамдығын, автокөліктер мен жаяу жүргіншілер
арасындағы өзара орналасу тәртібін бақылауды айтуға болады.
Осы автокөлік оқиғасының әр жағдайы бойынша тергеу жүргізілген кезде,
тергеуші, осы оқиғаның себебін түпкілікті анықтауға міндетті және
кінәлілерді жауапқа тартумен шектелмей, анықталған себептерді жоюға тырысуы
керек.
Жол-көлік оқиғасын тергеуде, автотехникалық сараптама елеулі көмегін
тигізе алады, өйткені, сарапшының жасаған қорытындылары осы оқиғаға қатысты
қылмыс ісі бойынша, бірқатар өте маңызды мынандай жағдайларды анықтауға
септігін тигізеді:
- автокөліктік жүру жылдамдығы;
- автокөліктің техникалық жағдайы;
- автокөліктің тежеулік жолының қандай екендігі;
- нақты осы оқиғаны болдырмаудың техникалық мүмкіндіктері және т.с.с.
Осылардың барлығы тергеушінің алдында тұрған негізгі сұрақтарға жауап
алуға мүмкіндік туғызады, атап айтқанда:
- жазатайым жағдайдың болғаны, не болмағаны;
- оқиғаның болуы жүргізушінің әрекетінің дұрыс, не дұрыс еместігіне
байланысты екендігі;
- жол жүру ережесінің бұзылғандығы [4,33б.].
Жол-көлік оқиғасы бойынша, кезек күттірмейтін тергеу әрекеті жедел
және сапалы жүргізілетін болса, анықтау мен тергеу органдарына, әдетте,
автотехникалық сараптама жүргізу үшін, болған оқиғаның мән-жәйларын
толығымен қалыптастырып анықтауға және алғашқы деректерді алуға толық
мүмкіндік болатындығын, күнделікті тәжірибе көрсетіп отыр. Автотехникалық
сараптаманың мақсатына мыналар кіреді:
1. Көлік құралдарының техникалық жағдайларын зерттеу. Осы зерттеу
барысында, автокөліктің ақаулары анықталған болса, мыналарды
анықтау керек:
- ақаулардың қашан пайда болғанын;
- осы ақаулардың пайда болу себептерін;
- осы ақаулардың автокөлікті жүргізу қауіпсіздігіне тигізетін әсерін;
- автокөлікті пайдалану мүмкіндігін.
2. Әртүрлі жолдардың жағдайына қатысты, көлік құралдарының
тежеулік және тоқтату жолдарын, қозғалыс жылдамдығын анықтау;
3. Нақты қалыптасқан жағдайға байланысты, болған жол-көлік
оқиғасын, жүргізушінің, оқиғаны болдырмауға техникалық
мүмкіндіктерін болғанын, не болмағанын анықтау;
4. Көлік құралдарының іздері мен техникалық мүмкіндіктері арқылы,
болған оқиғаны қайтадан қалыптастыруға байланысты, нақты мән-
жәйларды анықтау;
5. Жүргізушілік кәсіпкершілік пен жол жүру қауіпсіздігінің
техникалық жағдайына байланысты, жүргізушінің әрекеттерінің
дұрыс, не бұрыс екендігіне техникалық баға беру[5,42б.].
Автотехникалық сараптаманың соңғы бөлімі бойынша, автотехникалық
сарапшы, жүргізушінің әрекеттеріне тек тек техникалық баға беруі керек,
яғни оның әрекеттерінің дұрыс, не бұрыс екендігіне. Оған мыналар жатады:
- нақты жол жағдайына байланысты, автотехниканы басқаруда қолданылған
әдіс-тәсілдер;
- автотехниканы жүргізу кезіндегі қолданылған әдітердің уақыты мен
орны ( бұрылу, кері айналу, басып озу, артқа қарай жүру және т.с.с.
);
- жолдың жүретін бөлігінде басқа автокөліктің болуы мен айналасындағы
тұлғалардың әрекеттерін ескере отырып, сонымен қатар, жолдың өтетін
бөлігінің жағдайын, көріну, шолу мүмкіндіктерін ескере отырып,
жүргізушінің автокөлікті жүргізу орны мен тәртібін талғап алуы.
Осы әрекеттердің барлығы, жол жағдайы мен қозғалыс қауіпсіздігі және
жүргізіліп отырған көлік құралдарының техникалық мүмкіндіктерінің
негізінде, жүргізушінің кәсіпкерлік көз қарасы бойынша бағаланады, сол
себептен, автотехника саласында арнайы білім болғанын талап етеді. Бұлай
болмаған жағдайда, автотехник сарапшы ешқандай баға бермеуі
керек.Сарапшының жүргізушінің әрекеттеріне беретін техникалық бағасы, заң
арқылы берілетін бағаны ешқашанда ауыстыруға жол берілмеуі керек, оны тек
тергеу және сот органдары берулері керек. Бірақ, автотехникалық сарапшының
берген бағасы, тергеу және сот органдарының жүргізушінің әрекеттеріне заңға
сәйкес дұрыс баға беруге септігін тигізетіні сөзсіз.
Автокөліктің техникалық ақаулары туралы, немесе нақты қалыптасқан
жағдайға байланысты, жүргізушілік кәсіпкерлік көз қарас және қозғалыс
қоуіпсіздігінің талаптары бойынша, жүргізушінің жол беруге болмайтын
әрекеттері туралы, берілген баға, жүргізушінің кінәлі екендігін
көрсетпейді.
Сонымен, сарапшының жүргізушінің әрекетіне берген техникалық баға, заң
бойынша берілетін бағамен сәйкес келмеуі мүмкін.
Жүргізушінің әрекеттеріне жоғарыда айтылып кеткен техникалық және
заңдық бағалардың ара қатынастары негізінен табиғы жағдай және олар
мынандай жағдаймен түсініктеледі, яғни, автотехникалық сарапшының берген
техникалық бағасы, өзінің мазмұны жағынан әлдеқайда саяз болып келеді.
Автотехникалық сараптаманың жемісті болуы, сарапшыға сараптама жүргізу
үшін, тапсырылған материалдардың сапасына байланысты болады. Сараптамаға
тапсырылып отырған материалдың сапалы болуы үшін, тергеуші, материалдарды
сараптамаға жіберу алдында, алғашқы деректерді жинап және бекітіп алып,
шешілуі керек сұрақтар туралы, автотехникалық сарапшының мүмкіндіктері мен
қаншалықты білікті екендігі жәйлы анықтап алуы керек [6,15б.].
Автотехникалық сараптаманың шешуі қажет сұрақтардың сипаты,
қарастырылып отырған оқиғаның объективтік мән-жәйын қайтадан өз қалпына
келтіру қажеттіліне байланысты анықталады. Әрбір нақты жағдайға байланысты,
мұндай жағдайлар әртүрлі болады, сол себептен, сарапшының алдына қойылатын
сұрақтардың тізімін мынандай деп, үзілді-кесілді көрсету мүмкін емес.
2.2. Сот автотехникалық сараптаманы тағайындау мен материалдарды дайындау
Алдын-ала тергеу барысында барлық қылмыстық іс сот сараптамасының
жүргізілуінсіз болуы мүмкін емес. Өйткені барлық дәлелдемелерді зерттеу
үшін міндетті түрде сот сараптамасы жүргізіледі. Сараптамаға, сарапшы
арнайы ғылыми білімдер негізінде жүргізетін іс материалдарын зерттеу
нәтижесінде іс үшін маңызы бар мән-жайлар алынуы мүмкін жағдайда
тағайындалады. Қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысушы өзге адамдардың мұндай
білімінің болуы қылмыстық істі жүргізуші адамды тиісті жағдайларда сарапшы
тағайындау қажеттілігінен босатпайды. (ҚР ҚІЖК 240 - бабы)[7]
Сараптамалық зерттеу объектілерінің дәлдігі мен оларға жол
берілетініне сараптаманы тағайындаған орган кепілдік береді.
Сараптамалық зерттеу объектілері, егер олардың көлемі мен қасиеттері
мүмкіндік берсе, сарапшыға буып-түйілген және мөрмен бекітілген күйінде
беріледі. Басқа жағдайларда сараптаманы тағайындаған адам сарапшыны зерттеу
объектілері орналасқан жерге жеткізуді, оларға бөгетсіз қол жеткізуді және
зерттеу жүргізу үшін қажетті шарттарды қамтамасыз етуге тиіс.
Қазақстанда соттық сараптаманың қалыптасуының бастама алу тарихы, 1939
жылы ҚазССР-ның ӘМ-нің Алматы мемлекеттік заң институтының қылмыстық құқық
пен іс жүргізу кафедрасының шеңберінде криминалистикалық лабораториясының
ашылуынан басталады. Материалдардың сараптамаға көптеп түсе бастағанына
байланысты, КазССР ӘМ жанынан 1951 жылдың сәуір айында жеке криминалистік
ғылыми – зерттеу лабораториясы ( КҒЗЛ ) құрылады. Криминалистикалық ғылым
мен соттық сараптаманы одан әрі дамыту қажеттілігіне және тергеушілер мен
сот қызметкерлеріне пәрменді көмек көрсету қажеттілігіне байланысты, 1957
жылдың сәуір айында КҒЗЛ негізінде Алматы соттық сараптамасының ғылыми-
зерттеу институты ( АССҒЗИ ) ашылады, ол 1966 жылы Қазақ соттық
сараптамалық ғылыми-зерттеу институты (ҚССҒЗИ) болып өзгертіледі. 1997
жылы осы ҚССҒЗИ құрамында ҚР ӘМ – нің соттық сараптама Орталығы (ССО)
ашылады, оның бөлімшелерінде көптеген әртүрлі сараптамалар жүргізіле
бастайды, сонымен қатар, инженерлік-техникалық, соның ішінде автотехникалық
сараптамаларда жүргізіледі.
Алғашқы рет соттық автотехникалық сараптама 1959 жылы РСФСР ӘМ – нің
жүйесіндегі мемлекеттік сараптама мекемелерінде жүргізіле бастайды, содан
кейін басқада одақтық республикаларда жүзеге асырылады. Бұған дейін бұл
сараптамаларды штаттан тыс қызметкерлер, немесе мемлекеттік
автоинспекторлар жүргізіп отырған.
1961 жылы Алматы сот сараптамасының ғылыми-зерттеу институтында
автотехникалық сараптама бөлімі ашылады, оған 3 штаттық орын беріледі. 16.
09. 1961 жылы Қазақстанда бірінші автотехникалық сараптамашы болып Кисляков
Ю.Д. қабылданады, ол қазірде соттық сараптамашы (САТС бөлімінің а.ғ.қ.)
болып қызмет істеп жатыр, ал 20. 09. 1961 жылы САТС бөлімінің меңгеруші
қызметіне Волнянский М.М. қабылдананды, ол осыған дейін және осыдан кейінде
ҚР ІІМ МАИ бастығы болып істеген, қазіргі кезде ол лайықты демалысында жүр.
09. 10. 1962 жылы автотехникалық сарапшы қызметіне Прокопенко Д.С.
қабылданады, қазіргі кезде ол Алматының жүк тасымалдау автобасқармасында
қызмет етіп жатыр.
Алматының соттық сараптамасының ғылыми – зерттеу институтында бірінші
соттық автотехникалық сараптаманы, тергеу органдарының тапсырысы бойынша
1962 жылдың ақпан айында сарапшы Кисляков Ю.Д. жүргізген болатын, бірақ
өкінішке орай бұл Қазақстандағы бірінші автотехникалық сараптаманың
қорытындысы архивте сақталмаған.
Бірінші сарапшы автотехниктармен жүргізілген сұхбатқа қарағанда, сол
кездегі шешуі қажет мәселелердің аумағы осы кездегілерге қарағанда,
негізінен өзгермегенін көрсетіп отыр. Сонымен қатар, автотехникалық
сараптаманың қажеттілігі жылдан-жылға көбейіп келеді.
Егер, автотехникалық сараптама бөлімінің ашылуының алғашқы жылында 25
сараптама жүргізілген болса, келесі 1963 жылы 86 сараптама, 1973 жылы -
226 сараптама, 1975 жылы - 516 сараптама, 1981 жылы – 1,5 мыңнан аса
сараптама, ал 1997 жылы – 4000 аса сараптама жүргізілген. Сараптаманың
осылай үдере өсуі, соттық автотехникалық сараптама ісін ғылыми
әдістемелермен қамтамасыз етуді жетілдіру мен материалдық базасын кеңейту
негізінде мүмкін болып отыр.
Апаттық жағдайды туғызатын жол-көліктік оқиғалар субъективті және
объективті себептер мен жағдайлардың негізінде пайда болады. Жол-көліктік
қылмыстардың салалануының заңдылығы, тек жағымсыз салдардың пайда болуын
туындататын себептер мен жағдайларды білгенге байланысты болмайды, сонымен
қатар, оның пайда болуының реттері мен нақты дәлелдерінің анықталуына,
себептік мүдделігіне, жол оқиғасының жағдайына қатысты барлық дәлелдерге
дұрыс баға беруге, автомашинаның техникалық жағдайына, жүргізушінің,
жәбірленушінің іс-әрекеттеріне және т.с.с. байланысты болады. Тергеушіге
осылардың барлығын нақты анықтауы үшін, көп жағдайда соттық автотехникалық
сараптама көмегін тигізеді[8,56б.]
Соттық автотехникалық сараптаманың ғылыми негізі инженерлік-техникалық
және білімнің құқықтық салаларының өзіндік біте қайнасуы болып табылады,
оны соттық автотехника деп атауға болады.
Соттық автотехника, сот пен тергеу тәжірибесінде пайда болатын
мәселерді шешу мақсатындағы, соттық автотехникалық сараптаманың , соның
түрлері мен түр тармақтарының ғылыми негіздерінің қалыптасуы мен дамуының
әдіс-тәсілдері мен заңдылығы туралы инженерлік-техникалық және құқықтық
білім аумағы болып табылады. Осы түстес сараптаманың ғылыми негізі
(инженерлік-көліктік сараптама жүйесінде), білім саласы ретінде көптеген
негізгі ғылымдардың тоғысқан жерінде тұр және бірқатар қозғалыс
теорияларының заңдылығын өз шеңберінде көрсетеді, айталық: автомобильді
жасау үлгілісі мен оны есептеп шығару; оның шығару технологиясы; тұтыну
жолдары; қызмет көрсету және жөндеу; механика және математика;
материалдардың тежеуіш (сопротивление) күштері; инженерлік психология;
жүйелер мен басқарудың теориялары; электротехника; сонымен қатар, жолдар
мен жол құрылымдарын пайдалану; метеорология.
Соттық автотехника, құқықтық ілімді, қылмыстық іс пен
криминалистиканың заңдық ережелерін, сонымен қатар, жол қозғалысын
реттейтін, көлік құралдарының қозғалыс қауіпсіздігін анықтайтын
ведомстволық нормалық актілері мен құқықтық материалдарды қолданысқа тарты
арқылы қалыптасады.
Сонымен, соттық автотехника – бұл, автотехникалық сараптаманың
мәселесіне мәні бар жағдайларды анықтайтын, аса қолданбалы маңызы бар,
зерттеулердің әдіс-тәсілдерінің ғылыми жүйесі.
Соттық автотехникалық сараптама – қылмыстық және азаматтық істер
бойынша шындықты анықтау үшін, дәлел бола алатын нақты жағдайларды
сарапшының қорытындысы ретінде, тергеушілер мен соттың тапсырмалары
бойынша, заңда қарастырылған тәртіп бойынша жол-көліктік оқиға туралы,
істің жай-жапсарын анықтауға зертеулік мәні бар, қылмыстық іс жүргізу
әрекеті болып табылады.
Соттық автотехникалық сараптамалардың мүмкіндіктері, негізгі
ғылымдардың жетістіктері мен сол жетістіктердің негізінде жасалған
сараптамалық тәсілдердің болуына байланысты болады. Автотехникалық
сараптаманың шегі, негізгі ғылымның (теориялық даму деңгейіне) жағдайы мен
тиісті әдіс-тәсілдердің болуына қатысты анықталады.
Соттық автотехникалық сараптаманың пәні, автотехника саласына қатысты
қойылатын сұрақтар, сарапшының осы сала аумағындағы арнайы білімінің
негізінде анықтап, шешім шығаруына қарай және осы сұрақтардың мазмұны мен
автотехника саласындағы арнайы білімнің сипатына қарай, сонымен қатар,
автотехникалық сараптаманың зерттеу тәсілінің ерекшелігіне қарай, нақты
деректерден ( жағдайлардан ) құрылады[9.244б].
Нақты сараптаманың пәнін жалпы ғылыми тұрғыда анықтайтын пәннен айыра
білу керек. Алғашқы жағдайдағы пән – бұл, нақты іс бойынша сараптаманың
тағайындалуы туралы қаулыға сәйкес анықталатын нақты деректер.
Соттық автотехникалық сараптаманың пәніне, жол-көлік оқиғасының
жағдайы жайлы нақты деректердің жиынтығы кіреді, олар:
- жол-көлік оқиғасы қалай болғаны;
- Көлік құралдарының техникалық жағдайлары;
- Жолдың қандай жағдайда екендігі;
- жол-көлік оқиғасы қатысушылардың іс-әрекеттері;
- жол-көлік оқиғасының пайда болуына ықпал еткен себептер мен
жайлар, бұлар, сарапшыға сараптама тағайындаған органдардың
тапсырған нысандарына (негізгі деректер, көлік құралдары, қылмыстық
және әкімшілік істерінің материалдары) автотехникалық сала бойынша
арайы білім негізінде, соттық автотехникалық сараптама жүргізу
тәсілдері арқылы анықталады.
Сарапшының анықтаған нақты деректері, тергеуші мен сотқа, болған
оқиғаның жағдайының қылмыстық-құқықтық себеппен байланысын, сонымен қатар,
осы оқиғаның пайда болуына себепкер болған жайларды, анықтауға мүмкіндік
береді.
Соттық автотехниканың келешектегі даму барысы, автотехникалық
сараптаманың мүмкіндіктері мен пәнін кеңейте түседі.
Соттық автотехникалық сараптаманың нысандары – бұл, тергеуші мен
соттың сарапшы-автотехникке кейбір туындаған сұрақтарды шешу үшін, белгілі
бір материалдар түрінде тапсырылған, жол-көлік оқиғасы туралы мәліметтердің
көздері болып табылады. Мұндай көздер болып табылатындарға, әртүрлі заттар
жатады, солардың ішінде:
- дәлелдік заттар;
- жол-көлік оқиғасы болған жердегі әртүрлі бөлшек заттар;
- көлік құралдары;
- көліктің агрегаттары;
- көліктің түйіндері мен бөлшектері;
- көліктік параметрі мен коэфициенті жайлы мәліметтер;
- кеңістік пен уақыттық мөлшерлердің мәні жайлы мәліметтер.
Сонымен қатар, осы жоғарыда көрсетілгендермен бірге басқада іс
материалдарында мазмұндалып жазылған жайларда жатады, осылардың жиынтығы,
жан-жақты зерттелгеннен соң, сарапшыға, өзінің алдына қойылған сұрақтарға
толық және тыянақты қорытынды жасауына мүмкіндік береді.
Зерттеудің негізі ретінде қабылданған жол - көлік оқиғасы туралы
мәліметтер, алғашқы мәліметтер деп аалады. Осы жоғарыда аталған
мәліметтерден басқа деректер болуы мүмкін:
- жол мен ауа райы туралы;
- көлік құралдарының техникалық жағдайлары туралы;
- олардың қақтығысқан, немесе адамдарды соққан кездегі алған
зақымдары туралы;
- көлік құралдары мен жаяу жүрушілердің қозғалу сипаты туралы және
т.с.с.
Әдеттегідей сарапшы-автотехниктің зерттеуіне мыналар жатады:
-механикалық және электрмеханикалық көлік құралдары (темір жол, әуе,
теңіз бен өзен флоттарынан басқа): автомобильдер, мотоциклдер,
мотороллерлер, мопедтер, мотоколяскалар, троллейбустар, трамвайлар,
тракторлар және өзіндік жүретін механизмдер, сонымен қатар, тіркеуіштер,
жартылай тіркеуіштер, велосипедтер және т.б., бұларды зерттеу, қылмыстық
және азаматтық істерді тергеуге мәні бар жайларды анықтауға қажетті болады
және арыздануға қатысты деректерді анықтау үшін,соттық автотехника
аумағындағы ғылыми деңгейдегі біліктілікті талап етеді.
Сараптамалық зерттеулердің нысандары ретінде көрсетілетіліуі мүмкін
көлік құралдарының түрлерінің толық тізімін беру өте қиынға соғып отыр,
себебі, ғылыми-техникалық жаңғырулардың әсерлі дамуы мен жылдан-жылға
автокөліктердің жаңа түрлерінің тұтынуға шығарылуының нәтижесінде,
автотехникалаық сараптамалардың шеңбері арта түсуде.
Жол-көлік оқиғаларының болатын орындары: жол, дала, аула, муз басқан
өзндер және көлік құралдарының негізінен қозғалып жүретін, басқада орындар.
Сараптаманы тағайындайтын органдардың, сарапшының қарамағына
тапсыратын, негізгі материалдардың түрлері: құжаттар, заттық дәлелдер,
бөлшектер, механизмдер және т.б.
Сараптамалық тәжірибе жүргізу нәтижесінде алынған деректер, сонымен
қатар, көлік құралдары мен жол-көлік оқиғасы орнын зерттеген кездегі
алынған мәліметтер, сараптамалық зерттеудің нысандары болуы мүмкін.
Автотехниканың сарапшылары, заңды түрде тапсырылған басқада
сарапшылардың зерттеу барысындағы қорытындысы бар, негізгі деректердің
нәтижелерін, бастапқы мәліметтер ретінде қолдануларына құқықтары бар.
Ондайлар, басқа сарапшылардың шығарған қорытындылары болуы мүмкін,
мысалаға, трасологтар, дерігерлер, психологтар және т.б. Бұл, әртүрлі
мамандандырылған сарапшылардың бір мекемеде қызмет істейтіндергеде қатысты
болып келеді. Комиссиялық және жан-жақты сараптама жүргізген кезде,
әрқайсысының зерттеу барысында алған нәтижерерін, олардың өзара
қолдануларына құқықтары бар. Сараптаманың басқада бір түрінің жүргізілуінің
талап етілуіне байланысты, қосымша бастапқы деректердің алынуы қажет болған
жағдайда, сарапшы-автотехник, тергеушіге басқа мамандығы бар сарапшының
қорытындысын әкеп беру туралы өтініш жасауына құқығы бар.
Сараптама тағайындаған органның сарапшыға берген материалдары деп,
қылмыс ісі бойынша қорытынды жасауға қажетті кез-келген материалдарды
(көлік құралдарының техникалаық жағдайы мен тексерілгені туралы хаттамалар,
жол-көлік оқиғасы қаралғаны туралы хаттамалар және т.с.с.) айтады.
Сараптамаға жіберілген іс материалдары, сараптама тағайындалғаны туралы
қаулыда аталып көрсетілуі керек. Белгілі бір бекітілген тәртіп бойынша іске
қосып тіркемеген материалдарды, сарапшыға тапсыруға болмайды. Іс
материалдары сараптамалық зерттеудің нысаны ретінде, тек мынандай жағдайда
бола алады, егер, сараптаманы тағайындаған орган, оларды тікелей, немесе
жалпылама түрінде қаулыда көрсеткен болса және заңда бекітілген тәртіп
бойынша қылмыс ісіне қосылып тіркелген болса [10,231б.].
Сонымен, қылмыс ісінің материлдарында бар және соған қосылып тіркелген
кез-келген нақты деректер зерттеу нысаны болып табылады, егер, олар
сараптама тағайындаған органдар арқылы тапсырылған болса және қойылған
сұрақтар бойынша қорытынды жасауға мәні бар бар болатын болса.
Сарапшы-автотехник зерттеу нысандары ретінде, өз бетінше материалдар
жинауға құқығы жоқ. Бірақта, ол сараптама тағайындаған органның зерттеуге
тапсырған іс материалында бар кез-келген мәліметтерді, егер олардың
қорытынды жасауға мәні болатын болса, зерттеуге құқығы бар.
Сараптамалық нысандар мен алғашқы деректерді араластыруға болмайды,
себебі, олардың бірен-саранын сараптама тағайындаған органдар арқылы
берілсе, ал бірен-саранын сарапшы таңдап алады. Сарапшы-автотехник, ғылыми-
техникалық және зерттеулік оқулықтарда бар, ғылыми-техникалық және анықтама
беретін деректерді талғап алу құқығы жағынан шектелмеген. Методологтар
ұсынған, сонымен қатар, ғылыми шығарымдарда, мемлекеттік стандартизацияда,
нұсқаулар мен т.б-ында бар анықтамалық деректер мен техникалаық
нормативтерді сарапшы-автотехник өз бетінше қолдануына құқығы бар.
ҚР ҚІЖК 242 бабына сәйкес сараптама жүргізудің заң бойынша негіз болып
табылатыны, тергеушінің қаулысы. Соттық сараптаманың теориясында,
көрсетілген заңдық негізбен қатар, нақты негіз дегенде ұғым бар, ол, “ іске
мәні бар деректерді анықтау үшін, арнайы білімнің қажет етілуі “.
Заңның талабына сәйкес, соттық автотехникалық сараптаманы тағайындау
туралы қаулыда, мыналар көрсетіледі:
а). Сараптаманы тағайындау туралы қаулының қашан қабылданғаны мен қай
жерде жасалғаны, оны тағайындаған органнның аты-жөні, сол жөнінде сараптама
тағайындалған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz