Экономикалық қауіпсіздік жайлы

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ . . . 3

1 ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІК ТЕОРИЯСЫ . . . 5

1. Экономикалық қауіпсіздіктің мәні және құрылымы . . . 5

1. 2 Экономикалық қауіпсіздік жүйесі . . . 9

2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІГІ ЖӘНЕ ДСҰ-ҒА КІРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ, . . . 13

2. 1 ҚР-ғы экономикалық қауіпсіздіктің ұлттық сипаттағы маңыздылығы . . 13

2. 2 Дүниежүзілік сауда ұйымына кірудің экономикалық қауіпсіздікке

тигізетін әсері . . . 18

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 27

ПАЙДАДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . 29

КІРІСПЕ

Еліміздің экономикалық қауіпсіздігі соңғы жылдары актуалды және көптеген ТМД және Батыс ғалымдарының белсенді түрде зерттеу обьектілерінің біріне айналған мәселенің бірі болып табылады.

Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясын белгілеген Елбасы Жолдауында ұлттық қауіпсіздікке зор мән берілген. Мұнда біздің еліміздің ұлттық қауіпсіздігін одан әрі нығайтудың барынша басым бағыттары анықталған.

Курстық жұмысты елдің экономикалық қауіпсіздік деңгейінің төмендеу факторлары мен себептеріне талдау жасаумен қатар осы мәселелерді шешудегі мамандардың ұсыныстары варианттарын ұсынғым келеді. Бүгінгі таңда орын алып отырған бұл проблемаларды шешу қазіргі жағдайда өткір мәселелердің бірі болып отыр.

Қазіргі уақыттағы экономикалық жағдайға талдау жасай отырып, 90-жылдармен салыстрғанда әлемдік шаруашылық жүйесі күрделі өзгерістерге ұшырады деп айтуымызға болады. Біріншіден, әлемдік экономикалық өмірде ғаламдану тенденциялары айқын көріне бастады. Екіншіден, әлемдік интеграциялануының үшжақтылығының, әсіресе перифириялық аймақтарда басым әсері байқалады: «индустрияландыру - интернационалдандыру - трансұлттандыру». Үшіншіден, кез-келген елдің экономикасы, әсіресе перифириядан соң, одан әрі сыртқы жағдайларға байланысты бола түсті. Бұл оның экономикалық әлсіздігіне алып келеді.

Экономикалық қауіпсіздіктің мәселелері сөз болғанда бұл жөнінде айтушылар мен жазушылардың бірінші тобы экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің мемлекеттік стратегиясын жасау керек десе, екіншілері, оның тұжырымдамасын жасау керек дегенге саяды. Бұл екі түсінікті бір-біріне қарсы қоймай-ақ қарағанда екеуінің әрқайсысының өзіндік мағынасы мен орны бар сияқты.

Елдің экономикасы мен қауіпсіздігін қамтамасыз етуді сөз еткенде, оның стратегиясы мен тұжырымдамасын жасағанда ең басты мақсаттың бірі - экономикалық өсуді қалпына келтіру, тұтыну секторында төлемдік қабілеті бар сұранысты көтеру, халықтың тұрмыс дәрежесін көтеру болуға тиіс деп ойлаймын.

Ғаламдану жағдайында ұлттық экономикалық қауіпсіздік стратегиясын жасау әрбір мемлекет үшін маңызды шара болып табылады.

Курстық жұмыстың мақсаты Қазақстанның ғаламдану жағдайында әлемдік экономикаға интеграциялануы барысында ұлттық экономикалық қауіпсіздік мәселелеріне талдау жасап, елдегі экономикалық қауіптердің алдын алу шараларына тоқталу болып табылады. Сонымен қатар бұл жұмыста елдің жалпы экономикалық жағдайына шолу жасалып, дәл қазіргі уақытта елімізде орын алып отырған экономикалық қауіпсіздік мәселелері мен перспективалары сөз болады.

Алға қойылған мақсатқа жету үшін келесідей міндеттер орындалды: ұлттық экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі методологиялық проблемаларды зерттеу, ұлттық экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің елдегі ерекшеліктері мен құрылымын қарастыру, оның бастапқы мәндерін анықтау мен ұлттық қауіпсіздіктің макроэкономикалық көрсеткіштерінің жүйесін қарастырумен қатар Қазақстанның экономикалық қауіпсіздігінің қазіргі кездегі жағдайына шамалы талдау жүргізілді.

Осы жерде экономикалық қауіпсіздік мәселесін қарастырған мына шетелдік экономистер Л. И. Абалкин, В. А. Савин, В. Тамбовцев, В. Сенчагов, Г. Г. Мокрова, Г. С. Вечканов, Е. А. Олейникованың еңбектерін қарастырдым.

Ал отандық экономистер ішінен осы мәселеге байланысты Жатқанбаев. Е. Б, А. И. Тазабеков, Г. Т. Куренкеева, К. С. Мухтарова, Е. Т. Садыков, М. В. Сандарчук, Айтуғанова. З. Ш., Оксикбаев. О. Н., Төлебеков. Ж. С. еңбектерін қарастырдым.

1 ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІК ТЕОРИЯСЫ

1. 1 Экономикалық қауіпсіздіктің мәні және құрылымы

Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету - бұл елдің тәуелсіздігінің кепілі, қоғам өмірінің тұрақтылығы мен тиімділігінің, табысқа жетудің керекті жағдайы.

«Экономикалық қауіпсіздік» қазақстандық экономиканы басқару органдарының лексиконындағы жаңа түсінік болып табылады. «Экономикалық қауіпсіздік» терминін ең алғаш рет 1934 жылы Ф. Рузвельт қолданған болатын. Бұл ұғым батыс елдерінің басқару құрылымдарының қызмет практикасында жиі қолданылады және өте кең ұғым болып табылады. Жалпы айтқанда, экономикалық қауіпсіздік мазмұнын, оның құраушы элементтерін, сондай-ақ оны қамтамасыз етуші механизмдерді анықтау әртүрлі түсіндіріледі, бұл проблемаларды әр алуан теориялық-методологиялық байыптаулар шеңберінде зерттеумен сабақтасып жатыр.

Академик Л. И. Абалкиннің түсіндіруінше, экономикалық қауіпсіздік елдің мықты қорғаныс қабілетін қамтамасыз ету, қоғамда әлеуметтік тыныштықты сақтау, экологиялық апаттан сақтау, энергетикалық қауіпсіздік сияқты құрамдас бөліктерімен қоса мемлекеттік қауіпсіздік жүйесінің құрамына кіреді. Мұнда бәрі бір-бірімен байланысты және бірін бірі толықтырып отырады: әлсіз және тиімсіз экономика жағдайында әскери қауіпсіздік болуы мүмкін емес, сонымен қатар әлеуметтік конфликтілер орын алған қоғамда әскери қауіпсіздік те, тиімді экономика да болуы мүмкін емес. Осындай байланыстарды нақтылай отырып, мұндағы шешуші және басты роль экономикалық қауіпсіздікке берілетінін ескеру қажет.

Экономикалық қауіпсіздік біршама күрделі ішкі құрылымға ие. Нақты процестердің анализі мен бұл проблеманы шешудегі отандық және шет елдік тәжірибелерді қарастыру оның негізгі 3 элементін бөліп қарастыруға мүмкіндіе береді:

1) Экономикалық тәуелсіздік, бұл қазіргі кездегі әлемдік шаруашылық жағдайында ешқандай абсолютті сипатқа ие болмайды. Халықаралық еңбек бөлінісі ұлттық экономикаларды бір-біріне байланысты және тәуелді етеді. Бұндай жағдайда экономикалық тәуелсіздік мемлекеттің ұлттық ресурстарға бақылау жүргізу, бәсекеге қабілетті және әлемдік саудада, кооперациялық байланыстарға және ғылыми-техникалық жетістіктермен айырбасқа тең дәрежеде қатысуға мүмкіндік беретін сапалы және тиімді өнім өндірісі деңгейіне жетуге бақылау жасауға мүмкіндігін көрсетеді.

2) Ұлттық экономиканың тұрақтылығы мен орнықтылығы, бұл меншіктің кез-келген түрін қорғауға алғышарттар жасайды, кәсіпкерлік белсенділікке кепіл беру және нақты жағдай жасау, жағдайды тұрақсыздандыруы мүмкін факторлардан қорғау, экономикадағы криминалды құрылымдармен күрес, табыстарды бөлуде қоғамдық толқулар тудыру қауіпін туғызатын көзге ұратын алшақтықтарды болдырмау, т. б.

3) Өздігінен даму және прогресске қабілеттілігі, бұл әсіресе қазірге динамикалық дамушы әлемдегі басты мәселе. Инвестициялар мен инновациялар үшін жағымды климат тудыру, өндірісті әрдайым модернизациялау, жұмысшылардың жалпы мәдени дамуы және мамандануы, олардың білім деңгейін көтеру ұлттық экономиканың өзін-өзі сақтауы мен тұрақтылығының қажетті және міндетті шарттары болып табылады.

Осылайша, экономикалық қауіпсіздік - бұл ұлттық экономиканың тәуелсіздігін, оның тұрақтылығы мен қалыптылығын, әрдайым жаңару мен өзін-өзі жетілдіруді қамтамасыз ететін жағдайлар (шарттар) мен факторлардың жиынтығы болып табылады. [5, 20-22б ]

В. Тамбовцев ойынша, « . . . осы және басқа жүйенің экономикалық қауіпсіздігі ретінде бар жүйенін мақсаттарына жетудің мүмкіндігін қамтамасыз ететін оның өндірістік жүйе астының қасиеттерінің жиынтық жағдайын түсіну қажет».

В. А. Савин бойынша, «экономикалық қауіпсіздік елдің өмірлік мүдделерін қорғау жүйесін сипаттайды. Қорғау обьектілері ретінде: елдің тұтастай халық шаруашылығы, елдің бөлек аймақтары, шаруашылықтың бөлек салалары мен сфералары, шаруашылық қызмет субьекті ретінде заңды және жеке тұлғалар бола алады». [6, 202-203б]

Академик В. Сенчагов экономикалық қауіпсіздік деген түсінікті айқындау үшін оның құрамды бөліктерін анықтау керек, ол үшін елдің ерекше ұлттық-мемлекеттік мүддесін және оның мақсаттарын тану керектігін айтады. Бұл мүдделер елдің шекарасы көлемінде де, одан тысқары да өмір сүретіндігін айтады. Ол мүдделер: мемлекеттік егемендікті және дербес дамуды қолдау, елдің халықаралық жағдайы, оның әлемдік еңбек бөлінісіндегі, өндірістің мамандануы мен кооперациялануында, әлемдік саудада, халықаралық қаржы және банк жүйелерінде, тауар мен ақылы қызмет бағалы қағаздардың маңызды рыноктарында алатын орны, елдің көпұлттық мемлекет ретінде дамуы, қорғануы және сақталуы.

В. Сенчагов экономикалық қауіпсіздік мәнін ұғыну үшін оның «даму» және «орнықтылық» деген түсініктермен байланысын ұғу керектігін айттады. Даму - экономикалық қауіпсіздіктің құрылымдарының бірі. Егер экономика дамымаса, онда оның өмір сүруі, сыртқы және ішкі қауіптерге бейімделуі мен қарсы тұру мүмкіндігі кемиді.

Экономиканың орнықтылығы оның тетіктерінің мықтылығы мен сенімділігін, жүйе ішіндегі жоғарыдан төмен қарай, көлденеңінен және басқа байланыстарын, ішкі және сыртқы ауыртпалыққа шыдай алатын қабілетін сипаттайды. Пропорциялардың және жүйенің әртүрлі құрамдық бөліктерінің арасындағы байланыстардың бұзылуы экономиканың қауіпсіз жағдайдан қауіпті күйге көшкенінің белгісі болып көрінеді.

Экономикалық қауіпсіздіктің мәнісін экономика мен үкімет институттарының ұлттық мүдделердің нық қорғалуын қамтамасыз ете алатын күйін, елдің әлеуметтік бағытпен дамуы, ішкі және сыртқы процестердің қолайсыз жағдайда дамыған кездің өзінде жеткілікті қорғаныс потенциалы болуы деп анықтауға болады. Сонымен, экономикалық қауіпсіздік - ол тек қана ұлттық мүдделердің қорғалуы ғана емес, сонымен бірге өкімен институттарының отандық экономиканы дамытуға, қоғамдық әлеуметтік-саяси тұрақтылығын сақтауға қажетті тетіктерді құра алатын қабілеттілігі мен дайындығы. [11, 57-59б]

Н. А. Шабдарбаев анықтауынша, экономикалық қауіпсіздік - Қазақстан Республикасы ұлттық экономикасының экономикалық тәуелсіздігі мен орнықты дамуына қауіп тудыратын факторлар мен процестердің, сыртқы және ішкі қатерлерден қорғалу жағдайы болып табылады. [12, 32-33б]

Экономикалық қауіпсіздіктің мәні оптималды еңбек шығындары және қоршаған орта мен табиғи шикізат қорларын тиімді пайдалану жағдайында Қазақстан Республикасының азаматтарының әлеуметтік және экономикалық қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында елдің экономикалық дамуын қамтамасыз ету болып табылады.

Экономикалық қауіпсіздік сөз болғанда мәселенің қылмыстық қырынан бастап, қазіргі кездегі дүниежүзілік экономикалық тәртіптің, елдің геосаяси жағдайының күрделі мәселелеріне дейін қамтитын өте көп сұрақтар қамтылатынын ескерген жөн.

Экономикалық қауіпсіздіктің келесідей деңгейлерін бөліп қарастыруға болады: халықаралық (глобальды, ғаламдық) және аймақтық (региональная), ұлттық, локальді (ел ішіндегі аймақтық және салалық), жеке (фирма және тұлға) .

Халықаралық экономикалық қауіпсіздік әлемдік қауымдастықтың әрбір мемлекет-мүшесіне сыртқы және саяси қысымға ұшырамай және араласпау (қол сұқпау), түсінушілік, басқа мемлекеттер тарапынан тиімді екі жақты серіктестікке бағытталған ерікті (тәуелсіз таңдау) сайлау және өзінің әлеуметтік-экономикалық даму стратегиясын жүзеге асыруға мүмкіндікті қамтамасыз ететін бірлесіп өмір сүру (сосуществования) келісімдері мен институционалды құрылымдардың кешенін сипаттайды.

Ұлттық қауіпсіздік идеясы ең алғаш рет АҚШ-та 1947 жылы «Ұлттық қауіпсіздік туралы» заң қабылданғанда және Президент жанындағы Ұлттық Қауіпсіздік Кеңесі құрылуымен байланысты заңды түрде танылды, сонымен қатар көптеген елдердің осындай заңдар мен концепциялар қабылдауына үлгі болды.

Ұлттық қауіпсіздік - бұл ұлттық мүдделердің қорғалу кепілі, тұтастай елдің әлеуметтік бағытта дамуы, тіпті жағымсыз сыртқы және ішкі процестердің даму түрлерінде жеткілікті экономикалық және қорғаныс потенциалы болуы қамтамасыз етілетін экономика мен басқару институттарының жағдайы.

Ұлттық қауіпсіздік құрылымы:

1) Экономикалық қауіпсіздік

2) Экологиялық қауіпсіздік

3) Ақпараттық қауіпсіздік

4) Әскери-қорғаныс қауіпсіздік

5) Әлеуметтік қауіпсіздік

6) Саяси қауіпсіздік

7) Рухани-адамгершілік қауіпсіздік

Ұлттық қауіпсіздік құрылымында экономикалық қауіпсіздік негізгі орын алады. Бұл экономиканың қоғам, мемлекет және жеке тұлға іс-әрекетінің өмірлік маңызды жағының бірін сипатауымен байланысты. Экономикалық қауіпсіздік экономиканың барлық өндірістік жүйесіне әсер етеді.

Сонымен экономикалық қауіпсіздік дегеніміз, ұлттық экономиканың тәуелсіздігін қамтамасыз ететін жағдайлар мен факторлардың жиынтығы болып есептеледі. Сондай-ақ экономикалық қауіпсіздік деген ұғымға елдің ресурстық әлеуетіне (қорлар мүмкіндігіне), үйлесімді және үдемелі өсу мүмкіндігіне, әлеуметтік дамуына, экологиясына қатысты маңызды мүдделерін қамтамасыз ететін экономикалық, саяси, құқықтық, геосаяси жағдайлардың біртұтас жиынтығы кіреді. [8, 20-22б]

Кесте 1- Экономикалық мүдделер интеграциясы деңгейінде экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету механизмдері

1. 2 Экономикалық қауіпсіздік жүйесі

Экономикалық қауіпсіздік жүйелік сипатқа ие. Елдің экономикалық қауіпсіздік жүйесінің келесідей құрамды бөліктерін атап көрсетуге болады:

1. экономикалық қауіпсіздік жағдайы
2. экономикалық қауіпсіздік критериилерінің сандық және сапалық

критериилері

3. экономикалық қауіпсіздіктің қатерлері және осы қатерлердің пайда

болуын анықтаушы факторлар

4. экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің стратегиясы мен

жүйелік шаралары

Экономикалық қауіпсіздік проблемалары өзіндік обьекті ретінде елдің экономикалық жүйесін, сонымен қатар басқа да мүмкін болатын қызмет сфераларының өзара әрекеттерінің обьектілеріне байланысты орын алады.

Экономикалық қауіпсіздік проблемалары экономикалық жүйе шеңберінен шығып кетеді, сондықтан да экономикалық қауіпсіздік проблемасын экономиклық сферада сыртқы экономикалық және ішкі экономикалық проблемаларды, сондай-ақ аралық сфераларды қоса қарастырылады.

Аралық сфераларға әскери-экономикалық сфера, елдің ғылыми-техникалық және интеллектуалды потенциалын қорғау сферасы, қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету сферасы (көлеңкелі экономика, экономикадағы ұйымдасқан қылмыс пен коррупция, заңды тұрғыда жүзеге асырылатын экономикалық афералар проблемалары, т. б) ; экономика мен табиғаттың әрекеттесу сферасы және тағы да басқа аралық экономикадан тыс сфералар (энергетика, қорғаныс, т. б. ) . Осыған сәйкес, экономикалық қауіпсіздік құрылымында келесідей түрлерін бөліп көрсетуге болады:

1) азық-түлік қауіпсіздігі

2) энергетикалық қауіпсіздік

3) өндірістік қауіпсіздік

4) технологиялық қауіпсіздік

5) әлеуметтік-экономикалық қауіпсіздік

6) қаржылық қауіпсіздік

7) инвестициялық қауіпсіздік

8) транспортты-коммуникациялық қауіпсіздік

9) сыртқыэкономикалық қауіпсіздік

Қазақстанның экономикалық қауіпсіздігінің обьектіне мемлекетпен қатар оның экономикалық жүйесі және оның барлық табиғи байлықтары, сонымен қатар қоғам және оның институттары, мекемелер, фирмалар және тұлға кіреді. [13, 63-67б]

Қазақстан Республикасының экономикалық қауіпсіздігінің субьектілеріне: функционалды және салалық министрліктер мен ведомствалар, салық және кеден қызметі, банктер, биржалар, қорлар және сақтандыру кампаниялары, сонымен қатар өнім, қызмет өндірушілер мен оны сатушылар, тұтынушылар ұйымдары жатады.

Кесте 2 - Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мақсатында шешім қабылдаудың субьектілік деңгейлері /18/

Экономикалық қауіпсіздік тұрғысынан келгенде, экономикалық жүйе ресурстары, біздің ойымызша, үш түрге бөлінеді:

1) Қаржылық-материалдық (алтын-валюта қоры, негізгі және айналым қаражаттары, табиғи шикізаттар, елдің ұлттық байлығын құрайтын және басқа ресурстар) .

2) Әлеуметтік ресурстар (саяси режим типі, қоғамның әлеуметтік стативтілігі, қоғамдық өзара қарым-қатынасын реттеу механизмдері және т. б) .

3) Адам капиталы (халық саны мен құрылымы, жұрттың білімділік және әлеуметтік-кәсіби әлеуеті, медициналық-демографиялық сипаттамасы және т. б. ) . [9, 252-253б]

Экономикалық жүйенің орнықтылық кепілі едәуір қаржылық-материалдық ресурстар болуымен, әлеуметтік әлеует пен адам капиталын дамытуға қолайлы жағдай қалыптастырумен, сондай-ақ ресурстар алмасу варианттарын кеңейтумен қамтамасыз етіледі. Дамыған елдерде экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету - мемлекеттік саясаттың приориетті бағыты, сондықтан экономикалық қауіпсіздік сөзсіз кепілдеме ретінде екі денгейде түсініледі:

● сыртқы саясат - мемлекет егемендігі;

● ішкі саясат - қоғамның әлеуметтік - экономикалық тұрақтылығы.

Экономикалық жүйе тұрақты болған сайын, экономика өмірге икемдірек болады, яғни қауіпсіздігін бағалау жоғарылайды.

Кесте 7 - Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің бағалау жүйесі

Қазіргі заманғы экономикалық қауіпсіздіктің бастапқы мәндеріне талдау жасай отырып, елдегі оны қамтамасыз етудің шараларын түбірімен өзгерту қажеттілігі тұрғандығын байқауға болады. Қазақстанның экономикалық ерекшеліктерін ескере отырып экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің ойластырылған концепциясын жасау қажет. Барлық экономикалық қайта құрулар Қазақстанның өзіне ұлттық және экономикалық қауіп тудырмайтын ұзақ мерзімді концепцияға негізделуі қажет. [31]

Кесте 3 - Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде экономикалық жүйе тармақтарының мақсаттары мен міндеттері.

2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУЛИКАСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІГІ

2. 1 ҚР-ғы экономикалық қауіпсіздіктің ұлттық сипаттағы маңыздылығы

Қазақстан Республикасындағы экономикалық қауіпсіздіктің негізгі міндеттері:

1) Экономикалық қызметтерді жүзеге асырудың халқаралық стандарттарына сай тұрақты заңнаманың базасын жасау;

2) Сыртқы және ішкі қарыздар бойынша мәселелерді реттеуді қамтамасыз ететін валюта-қаржылық қауіпсіздіктің элементтерімен тығыз қарым-қатынас;

3) Инвестициялық саясатты дұрыс жүргізу және обьективті инвестициялық климат жасау;

4) Экономикалық және тәуелсіздікті тиімді қамтамасыз ету үшін мемлекеттік реттеу органдарының нақты жүйесін қалыптастыру.

Кесте 6 - Қазақстан Республикасы экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс