Томмазо Кампанелла және оның идеялары
Кіріспе
І тарау. Италиядағы утопиялық ойдың дамуы және Томмазо Кампанелла
1.1 ХҮІ.ХҮІІ ғғ Италиядағы утопиялық ойдың дамуы
1.2 Томмазо Кампанелланың тарихи тұлғасы
ІІ тарау. Томмазо Кампанелла шығармаларындағы негізгі идеялар мен философиясы
2.1 Томмазо Кампанелла: негізгі шығармалары мен ұстанған бағыты
2.2 Күн қаласы идеясы және оның мән.мағынасы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелер тізімі:
І тарау. Италиядағы утопиялық ойдың дамуы және Томмазо Кампанелла
1.1 ХҮІ.ХҮІІ ғғ Италиядағы утопиялық ойдың дамуы
1.2 Томмазо Кампанелланың тарихи тұлғасы
ІІ тарау. Томмазо Кампанелла шығармаларындағы негізгі идеялар мен философиясы
2.1 Томмазо Кампанелла: негізгі шығармалары мен ұстанған бағыты
2.2 Күн қаласы идеясы және оның мән.мағынасы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелер тізімі:
Тақырыптың өзектілігі: Адамзат тарихындағы ең бір елеулі кезеңдердің бірі ΧYІ ғасырдың орта шенінде Батыс Европада өзінің қызығушылыларын тапқан гуманистік және утопиялық идеялардың дамуы болды. Бұл кезеңде әсіресе италиядағы гуманисттік және утопиялық ой-ең жоғарғы даму деңгейіне жетті. Ғылыми, әдеби көркемөнер, философиялық, педагогикалық көзқарастарда білінген Қайта өркендеу мәдениетінің идеялық мазмұны әдетте біз қарастырып отырған кезеңмен белгіленеді. XVI ғасырда пайда болған ғылыми және адамгершілік, утопиялық ойлардың негізінде жазылған сол кезеңнің шығармалары-қазіргі таңда және өткен уақыттарда әлем жұртшылығын өзіне қызықтыра біліп, әрқашан өзекті мәселелер қатарында болған. Бірақ XV ғасырдың өзінде-ақ Қайта өрлеу дәуірінің қайраткерлері білімділікті, соның ішінде шынайы білімділікті шығармаларында білдіріп, насихаттады.
Батыс Европа қалаларында туындап келе жатқан капиталистік қатынастар жаңа идеологияның пайда болып, өрістеп дамуына қолайлы жағдайлар жасады. Осы кезеңде әр түрлі әлеуметтік топ өкілдерінің арасынан шыққан білімді адамдардың ішінде итальяндық гуманистердің үлгісі бойынша антика заманы авторларының шығармаларын оқып-үйренуге қызығушылық білдірген үлкен топ қалыптасты.
Осылайша өз заманының ең озық білімді адамдары діни схоластикаға қарсы күресіп, дүниенің мәні туралы жаңаша көзқарастарын білдіре бастады. Солардың қатарында «Германияның қос шырағы» атанған Эразм Роттердамский мен Иоганн Рейхлин үлкен беделге ие болды. Бүгінде есімдері бүкіл адамзатқа танымал осы тұлғалардың қатарында италия ойшылы Томмазо Кампанелло да болды.
Томмазо Кампанелло Италияның сол заманғы қалыптасқан ойшылдарының ішінде көрнекті идеологтарының бірі болды. Ол өз дәуірінің және де өзіне дейінгі ғалымдардың пікірлеріне үлкен қолдау көрсетіп, өзі де көп ұзамай үлкен беделге ие болды. Томмазо Кампанелло жазған әр түрлі шығармаларында Рим папасы мен оның ізбасарларының озбырлық саясатын, испан билігіне қарсы әрекет етіп, аяусыз сынады деген жаламен бірнеше жыл абақтыда отырып, өзінің теңдесіз шығармаларын дүниеге әкелді. Рас, Томмазо Кампанелло өз шығармаларында папаның төңерегіндегілер мен бүкіл католиктік иерархияның арамтамақ өкілдерін аяусыз әшкерелеген тұстары да бар.
Томмазо Кампанеллоның ғылыми дүниетанымы, адамға, оның ішкі дүниесіне, адамның әлеуметтік статусына қарамай ар-ожданын құрметтеу идеясы оынң әдеби шығармашылығында орын алды. Оның еркін ойлау идеясын аңсайтын шығармалары XVI ғасырда феодалдық Еуропа үшін терең прогресивті мәні болды. Қалыптасып келе жатқан буржуазияның саяси идеологиясның дамуына үлес қосты.
Біз қарастырып отырған кезең, яғни ХҮІ ғасырдағы Батыс Еуропаның көптеген елдеріндегі қалыптасқан жағдай, гуманисттік идеялар мен утопиялық ойлардың дамуы шын мәнінде италия халқы мен алдыңғы қатарлы ойшылдар, соның ішінде Томмазо Кампанеллоның өз елін қалыптасқан жағдайдан құтқаруға бағытталып, ұмтылған азаттық қозғалысы, саяси бытыраңқылықққа қарсы жүргізілген күресі болды. Осы күрестің бел ортасында италия ойшылдарының үлкен тобының ішіндегі көрнектілерінің бірі Томмазо Кампанелло болғандығы рас. Өз халқы мен жалпы адамзаттың ар-ождан бостандығы мен өмір сүру құқығы үшін күрескен қайраткердің қиын-қыстау заманда, абақтының ішінде еркіндікті аңсап жазған шығармаларымен танысып, алға тартқан көзқарастарын оқып-үйрену, сонымен бірге сол заманғы дамыған идеяның мән-мазмұнын ашу ісі өзекті тақырыптардың қатарына жатары анық.
Батыс Европа қалаларында туындап келе жатқан капиталистік қатынастар жаңа идеологияның пайда болып, өрістеп дамуына қолайлы жағдайлар жасады. Осы кезеңде әр түрлі әлеуметтік топ өкілдерінің арасынан шыққан білімді адамдардың ішінде итальяндық гуманистердің үлгісі бойынша антика заманы авторларының шығармаларын оқып-үйренуге қызығушылық білдірген үлкен топ қалыптасты.
Осылайша өз заманының ең озық білімді адамдары діни схоластикаға қарсы күресіп, дүниенің мәні туралы жаңаша көзқарастарын білдіре бастады. Солардың қатарында «Германияның қос шырағы» атанған Эразм Роттердамский мен Иоганн Рейхлин үлкен беделге ие болды. Бүгінде есімдері бүкіл адамзатқа танымал осы тұлғалардың қатарында италия ойшылы Томмазо Кампанелло да болды.
Томмазо Кампанелло Италияның сол заманғы қалыптасқан ойшылдарының ішінде көрнекті идеологтарының бірі болды. Ол өз дәуірінің және де өзіне дейінгі ғалымдардың пікірлеріне үлкен қолдау көрсетіп, өзі де көп ұзамай үлкен беделге ие болды. Томмазо Кампанелло жазған әр түрлі шығармаларында Рим папасы мен оның ізбасарларының озбырлық саясатын, испан билігіне қарсы әрекет етіп, аяусыз сынады деген жаламен бірнеше жыл абақтыда отырып, өзінің теңдесіз шығармаларын дүниеге әкелді. Рас, Томмазо Кампанелло өз шығармаларында папаның төңерегіндегілер мен бүкіл католиктік иерархияның арамтамақ өкілдерін аяусыз әшкерелеген тұстары да бар.
Томмазо Кампанеллоның ғылыми дүниетанымы, адамға, оның ішкі дүниесіне, адамның әлеуметтік статусына қарамай ар-ожданын құрметтеу идеясы оынң әдеби шығармашылығында орын алды. Оның еркін ойлау идеясын аңсайтын шығармалары XVI ғасырда феодалдық Еуропа үшін терең прогресивті мәні болды. Қалыптасып келе жатқан буржуазияның саяси идеологиясның дамуына үлес қосты.
Біз қарастырып отырған кезең, яғни ХҮІ ғасырдағы Батыс Еуропаның көптеген елдеріндегі қалыптасқан жағдай, гуманисттік идеялар мен утопиялық ойлардың дамуы шын мәнінде италия халқы мен алдыңғы қатарлы ойшылдар, соның ішінде Томмазо Кампанеллоның өз елін қалыптасқан жағдайдан құтқаруға бағытталып, ұмтылған азаттық қозғалысы, саяси бытыраңқылықққа қарсы жүргізілген күресі болды. Осы күрестің бел ортасында италия ойшылдарының үлкен тобының ішіндегі көрнектілерінің бірі Томмазо Кампанелло болғандығы рас. Өз халқы мен жалпы адамзаттың ар-ождан бостандығы мен өмір сүру құқығы үшін күрескен қайраткердің қиын-қыстау заманда, абақтының ішінде еркіндікті аңсап жазған шығармаларымен танысып, алға тартқан көзқарастарын оқып-үйрену, сонымен бірге сол заманғы дамыған идеяның мән-мазмұнын ашу ісі өзекті тақырыптардың қатарына жатары анық.
1. Томмазо Кампанелла. Метафизика. М., 1970
2. Томмазо Кампанелла. Против языческой философии. М., 1970
3. Томмазо Кампанелла. Космология.М., 1954
4. Томмазо Кампанелла. Философия доказанная ощущениями. М., 1960
5. Томмазо Кампанелла. Город Солнца. М., 1954
6. Асмус В. Ф. Томмазо Кампанелла // Под знаменем марксизма. — 1939. — № 7.
7. Александров Г. Ф. История западноевропейской философии: Учеб. для ун-тов и гуманит. фак. вузов / Ин-т философии. — 2-е изд., доп. — М.; Л.: АН СССР, 1946. — 513 с.
8. Очерки по истории физической культуры: Сборник трудов. вып. 5. — М.: ФиС; М., 1950. — 206 с.
9. Штекли А. Э. Кампанелла. — М.: 1959.
10. Рутенбург В. И. Кампанелла. — Л., 1956.
11. О трудовом воспитании: хрестоматия / сост. Аксенов Д. Е. — М.: Учпедгиз, 1962. — 410 с.
12. Горфункель А.Х. Томмазо Кампанелла. — М.: Мысль, 1969. 249 с..
13. Горфункель А.Х. Гуманизм и натурфилософия итальянского Возрождения. — М.: Мысль, 1977.
14. Штекли А. Э. «Город Солнца»: утопия и наука. — М.: 1978.
15. Львов С. Л. Гражданин Города Солнца: Повесть о Томмазо Кампанелле. — М.: Политиздат, 1979. (Пламенные революционеры). — 437 с, ил. То же. — 1981. — 439 с, ил.
16. Горфункель А.Х. Философия эпохи Возрождения. — М.: Высшая школа, 1980. — С. 301-328.
17. Панченко Д. В. Пифагорейские источники «Города Солнца» Кампанеллы и Псевдо-Окелл.// Вспомогательные исторические дисциплины, №15 , 1983. - С. 186-192.
18. Панченко Д. В. Кампанелла и Ямбул. Опыт текстологического анализа//Вспомогательные исторические дисциплины. — Л., 1982. — Т.13.
19. Панченко Д. В. Ямбул и Кампанелла (О некоторых механизмах утопического творчества) // Античное наследие в культуре Возрождения. — М., 1984. — С. 98-110.
20. Панченко Д. В. Происхождение латинской редакции «Города Солнца» Т. Кампанеллы. // Вспомогательные исторические дисциплины, № 18. 1987. С. 288-302.
21. История философии в кратком изложении. — М.: Мысль, 1994. — 590 с.
22. Реале Дж. Западная философия от истоков до наших дней. Т. 3: Новое время (От Леонардо до Канта) / Реале Дж., Антисери Д. — СПб.: ТОО ТК «Петрополис», 1996. — 713 с.
23. Чиколини Л. С. «Политические афоризмы» Кампанеллы // История социалистических учений. — М., 1987. — С. 172—196.
24. Волгин В.П. Очерки истории социалистических идей. С древности до конца XVIII в. М., 1975.
25. Ревекина Н.В. Проблемы человека италянском гуманизме второй половины XV в. — I половины XV в. Новосибирск, 1982.
26. Гутенбург В.И., Вернадская Е.В. Италия и Европа на кануне нового
времени. Л., 1974.
27. История Италии. І том. М., 1978ж
28. Стам СМ. Культура Возрождения: вопросы содержания, эволюции традиции. // Вопросы истории. М., 1977.
29. Антаковский Ю.М. Джордано Бруно, его жизнь, философская деятельность Спб., 1955,
30. БранкаВ. Бокаччо средневековый. М., 1983.
31. Пегросян М.И. Гуманизм. М., 1964.
32. История средних веков. Под ред. Карпова А. Т. I, M., 2001.
33. Internet материалдары
2. Томмазо Кампанелла. Против языческой философии. М., 1970
3. Томмазо Кампанелла. Космология.М., 1954
4. Томмазо Кампанелла. Философия доказанная ощущениями. М., 1960
5. Томмазо Кампанелла. Город Солнца. М., 1954
6. Асмус В. Ф. Томмазо Кампанелла // Под знаменем марксизма. — 1939. — № 7.
7. Александров Г. Ф. История западноевропейской философии: Учеб. для ун-тов и гуманит. фак. вузов / Ин-т философии. — 2-е изд., доп. — М.; Л.: АН СССР, 1946. — 513 с.
8. Очерки по истории физической культуры: Сборник трудов. вып. 5. — М.: ФиС; М., 1950. — 206 с.
9. Штекли А. Э. Кампанелла. — М.: 1959.
10. Рутенбург В. И. Кампанелла. — Л., 1956.
11. О трудовом воспитании: хрестоматия / сост. Аксенов Д. Е. — М.: Учпедгиз, 1962. — 410 с.
12. Горфункель А.Х. Томмазо Кампанелла. — М.: Мысль, 1969. 249 с..
13. Горфункель А.Х. Гуманизм и натурфилософия итальянского Возрождения. — М.: Мысль, 1977.
14. Штекли А. Э. «Город Солнца»: утопия и наука. — М.: 1978.
15. Львов С. Л. Гражданин Города Солнца: Повесть о Томмазо Кампанелле. — М.: Политиздат, 1979. (Пламенные революционеры). — 437 с, ил. То же. — 1981. — 439 с, ил.
16. Горфункель А.Х. Философия эпохи Возрождения. — М.: Высшая школа, 1980. — С. 301-328.
17. Панченко Д. В. Пифагорейские источники «Города Солнца» Кампанеллы и Псевдо-Окелл.// Вспомогательные исторические дисциплины, №15 , 1983. - С. 186-192.
18. Панченко Д. В. Кампанелла и Ямбул. Опыт текстологического анализа//Вспомогательные исторические дисциплины. — Л., 1982. — Т.13.
19. Панченко Д. В. Ямбул и Кампанелла (О некоторых механизмах утопического творчества) // Античное наследие в культуре Возрождения. — М., 1984. — С. 98-110.
20. Панченко Д. В. Происхождение латинской редакции «Города Солнца» Т. Кампанеллы. // Вспомогательные исторические дисциплины, № 18. 1987. С. 288-302.
21. История философии в кратком изложении. — М.: Мысль, 1994. — 590 с.
22. Реале Дж. Западная философия от истоков до наших дней. Т. 3: Новое время (От Леонардо до Канта) / Реале Дж., Антисери Д. — СПб.: ТОО ТК «Петрополис», 1996. — 713 с.
23. Чиколини Л. С. «Политические афоризмы» Кампанеллы // История социалистических учений. — М., 1987. — С. 172—196.
24. Волгин В.П. Очерки истории социалистических идей. С древности до конца XVIII в. М., 1975.
25. Ревекина Н.В. Проблемы человека италянском гуманизме второй половины XV в. — I половины XV в. Новосибирск, 1982.
26. Гутенбург В.И., Вернадская Е.В. Италия и Европа на кануне нового
времени. Л., 1974.
27. История Италии. І том. М., 1978ж
28. Стам СМ. Культура Возрождения: вопросы содержания, эволюции традиции. // Вопросы истории. М., 1977.
29. Антаковский Ю.М. Джордано Бруно, его жизнь, философская деятельность Спб., 1955,
30. БранкаВ. Бокаччо средневековый. М., 1983.
31. Пегросян М.И. Гуманизм. М., 1964.
32. История средних веков. Под ред. Карпова А. Т. I, M., 2001.
33. Internet материалдары
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті
Тарих факультеті
Дүние жүзі тарихы кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Томмазо Кампанелла және оның идеялары
Орындаған:
4 курс студенті
Өмірзақ Ғани
Ғылыми жетекшісі
т.ғ.д., профессор Қ.Т.
Жұмағұлов
Қорғауға жіберілді
кафедра меңгерушісі
т.ғ.д., профессор “ ” 2010 ж. Қ.Т.Жұмағұлов
Алматы 2010
Жоспар
Кіріспе
І тарау. Италиядағы утопиялық ойдың дамуы және Томмазо Кампанелла
1. ХҮІ-ХҮІІ ғғ Италиядағы утопиялық ойдың дамуы
2. Томмазо Кампанелланың тарихи тұлғасы
ІІ тарау. Томмазо Кампанелла шығармаларындағы негізгі идеялар мен
философиясы
1. Томмазо Кампанелла: негізгі шығармалары мен ұстанған бағыты
2. Күн қаласы идеясы және оның мән-мағынасы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелер тізімі:
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Адамзат тарихындағы ең бір елеулі кезеңдердің
бірі ΧYІ ғасырдың орта шенінде Батыс Европада өзінің қызығушылыларын тапқан
гуманистік және утопиялық идеялардың дамуы болды. Бұл кезеңде әсіресе
италиядағы гуманисттік және утопиялық ой-ең жоғарғы даму деңгейіне жетті.
Ғылыми, әдеби көркемөнер, философиялық, педагогикалық көзқарастарда
білінген Қайта өркендеу мәдениетінің идеялық мазмұны әдетте біз қарастырып
отырған кезеңмен белгіленеді. XVI ғасырда пайда болған ғылыми және
адамгершілік, утопиялық ойлардың негізінде жазылған сол кезеңнің
шығармалары-қазіргі таңда және өткен уақыттарда әлем жұртшылығын өзіне
қызықтыра біліп, әрқашан өзекті мәселелер қатарында болған. Бірақ XV
ғасырдың өзінде-ақ Қайта өрлеу дәуірінің қайраткерлері білімділікті, соның
ішінде шынайы білімділікті шығармаларында білдіріп, насихаттады.
Батыс Европа қалаларында туындап келе жатқан капиталистік қатынастар
жаңа идеологияның пайда болып, өрістеп дамуына қолайлы жағдайлар жасады.
Осы кезеңде әр түрлі әлеуметтік топ өкілдерінің арасынан шыққан білімді
адамдардың ішінде итальяндық гуманистердің үлгісі бойынша антика заманы
авторларының шығармаларын оқып-үйренуге қызығушылық білдірген үлкен топ
қалыптасты.
Осылайша өз заманының ең озық білімді адамдары діни схоластикаға қарсы
күресіп, дүниенің мәні туралы жаңаша көзқарастарын білдіре бастады.
Солардың қатарында Германияның қос шырағы атанған Эразм Роттердамский мен
Иоганн Рейхлин үлкен беделге ие болды. Бүгінде есімдері бүкіл адамзатқа
танымал осы тұлғалардың қатарында италия ойшылы Томмазо Кампанелло да
болды.
Томмазо Кампанелло Италияның сол заманғы қалыптасқан ойшылдарының
ішінде көрнекті идеологтарының бірі болды. Ол өз дәуірінің және де өзіне
дейінгі ғалымдардың пікірлеріне үлкен қолдау көрсетіп, өзі де көп ұзамай
үлкен беделге ие болды. Томмазо Кампанелло жазған әр түрлі шығармаларында
Рим папасы мен оның ізбасарларының озбырлық саясатын, испан билігіне қарсы
әрекет етіп, аяусыз сынады деген жаламен бірнеше жыл абақтыда отырып,
өзінің теңдесіз шығармаларын дүниеге әкелді. Рас, Томмазо Кампанелло өз
шығармаларында папаның төңерегіндегілер мен бүкіл католиктік иерархияның
арамтамақ өкілдерін аяусыз әшкерелеген тұстары да бар.
Томмазо Кампанеллоның ғылыми дүниетанымы, адамға, оның ішкі дүниесіне,
адамның әлеуметтік статусына қарамай ар-ожданын құрметтеу идеясы оынң әдеби
шығармашылығында орын алды. Оның еркін ойлау идеясын аңсайтын шығармалары
XVI ғасырда феодалдық Еуропа үшін терең прогресивті мәні болды. Қалыптасып
келе жатқан буржуазияның саяси идеологиясның дамуына үлес қосты.
Біз қарастырып отырған кезең, яғни ХҮІ ғасырдағы Батыс Еуропаның
көптеген елдеріндегі қалыптасқан жағдай, гуманисттік идеялар мен утопиялық
ойлардың дамуы шын мәнінде италия халқы мен алдыңғы қатарлы ойшылдар, соның
ішінде Томмазо Кампанеллоның өз елін қалыптасқан жағдайдан құтқаруға
бағытталып, ұмтылған азаттық қозғалысы, саяси бытыраңқылықққа қарсы
жүргізілген күресі болды. Осы күрестің бел ортасында италия ойшылдарының
үлкен тобының ішіндегі көрнектілерінің бірі Томмазо Кампанелло болғандығы
рас. Өз халқы мен жалпы адамзаттың ар-ождан бостандығы мен өмір сүру құқығы
үшін күрескен қайраткердің қиын-қыстау заманда, абақтының ішінде еркіндікті
аңсап жазған шығармаларымен танысып, алға тартқан көзқарастарын оқып-
үйрену, сонымен бірге сол заманғы дамыған идеяның мән-мазмұнын ашу ісі
өзекті тақырыптардың қатарына жатары анық.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жоғарыда қарастырылып отырған
еңбектер тобын тиімді пайдалана отырып, Томмазо Кампанеллоның тарихи
шығармаларындағы алға тартқан көзқарастарының өз кезеңіндегі маңыздылығы
мен қазіргі таңда тарих ғылымындағы өзектілігін ескере отырып, ХҮІ ғасырдың
алдыңғы идеяларының бірі ретінде ашып көрсету диплом жұмысының басты
мақсаты болып отыр. Мақсатымыз айқындалғаннан кейін, мақсатқа орай
төмендегідей міндеттер туындады:
- Италиядағы гуманисттік идеялар мен утопиялық ойдың дамуы туралы
мәселелерді сипаттау;
- Томмазо Кампанелло және ХҮІ ғасыр шеніндегі Италияның саяси
жағдайына қатысты көзқарастарын талдау;
- Томмазо Кампанеллоның идеялары және оның дүниетанымдық
көзқарастарының ерекшеліктерін көрсету;
- Томмазо Кампанеллоның Күн қаласы және т.б. еңбектерінің идеялық
мазмұнын айқындап, салыстырмалы талдау жасау;
Деректік негізі. Томмазо Кампанеллоның көзқарастарын оқып-үйренуде ең
басты дерек көзін ойшылың өз еңбектері құрайды. Томмазо Кампанелланың жалпы
еңбектерінің саны бірнеше шығармадан тұрады. Оның біршамасы латын тілінде,
ал көптеген шығармалары өзінің туған тілінде жазылған. Бұл шығармалары
көптеген мемлекеттерде, нақтырақ айтқанда еуропаның Германия сынды
елдерінде басылып шыққан. Томмазо Кампанелла шығармалар жариялап
шығарғандар көбіне оның шәкірттері болған. Томмазо Кампанелла шығармаларын
ең алғаш жинап, жазуына себеп болған Италияның қоғамдық және саяси өмірінде
орын алған келеңсіздіктер болды. Томмазо Кампанелланың атақты еңбектерінің
қатарына Метафизика атты еңбегін жатқызуымызға болады [1]. Аталған
еңбекте таным түсінігін дамыта отырып, Томмазо Кампанелла ғылыми шынайылық
мәселесіне тоқталады. Шынайылық деп Томмазо Кампанелла адам санасындағы
түсінік пен заттардың қасиетінің дәлме-дәл келу деп түсіндіреді. Осы
аталған шынайылық мәселесін Томмазо Кампанелла барынша атап өткен шығармада
талдауға тырысқан. Сонымен қатар, Өзінің Пұтқа табынушылар философиясына
қарсы атты еңбегіндегі Жаңашылдық туралы атты тарауында Томмазо
Кампанелла ғалымдар мен философтардың жаңа ғылыми зерттеу жұмыстарындағы
құқықтарын қорғап, мемлекет пен шіркеудегі әрбір ғылыми жаңашылдық еш
күмән келтірмеуі керек деп, ал егерде қандай да бір қате пікірлер мен
теориялар туындаса ол өзінің авторынан ұзақ өмір сүре алмайды деп
сендіреді. Сонымен қатар, ғылымға негізделген даңашылдықтар ұрпақ үшін
үнемі қалатындығында айтып, сол себепті де әр адам-жаңашылдыққа ұмтылуға
толық құқылы деген пікірді айтады [2].
Қоғамдық-саяси қатынастар тарихымен қатар автор астрономияға қатысты
Космология атты еңбегінде жазады [3]. Қарап тұрсақ, автордың ғылыми
танымы тек сол қоғам шеңберінде ғана емес, сонымен қатар астрономия мен
аспан денелері туралы да қызығушылықтары басым болғандығын көреміз.
Өзінің Сезінуге негізделген философия атты шығармасында табиғатты
танудың бір жолы сезіну екендігін айтқан Томмазо Кампанелла әлемді
түсінудің ескі жүйесін алып тастау керек деген [4]. Табиғатты ғылыми танып
білу үшін сезінуге арқа сүйеу керекпіз. Себебі, сезіну ғана Құдай жаратқан
табиғаттың тура келбетін бере алады деп табиғатты танудың сезіну арқылы
жолын былайша суреттеген Томмазо Кампанелла өзінің ғылыми ойларының
дамуындағы алғашқы сатылардан осылайша көріне бастайды.
Диплом жұмысының деректік негізіне Томмазо Кампанелланың атақты Күн
қаласы атты шығармасын айтпай кетпеске болмас [5]. Бұл еңбек италян
тілінде 1602 жылы жазылады. Ал, латын тіліндегі жазбасы 1613-1614 жылдар
аралығында жазылған. Осы нұсқасы Франкфурт қаласында 1623 жылы басылып
шығып, саяхатшының қиял-қаласы туралы әңгімесі ретінде жарық көреді.
Аталмыш деректе Томмазо Кампанелла өз еңбегіндегі көбіне-көп Калибрияда
қалыптасқан жағдайларды мысалға ала отырып жазады. Осы тұстағы салық ісінің
тым жоғары болып кетуі, шаруалардың оны төлеуге деген қызығушылықтан бұрын,
жағдайының болмауы, сонымен қатар түрік әскері мен жергілікті қарақшыларды
жаулап алу соғыстарына қатысты мәліметтер келтіріп, барша жұртқа арман
болған Күн қаласы туралы мәліметтер келтіреді.
Томмазо Кампанелланың өмірі мен шығармашылығы туралы диплом жұмысын
жазуда автордың өзіндік еңбектерінің жинағының да деректік маңызы өте зор.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Томмазо Кампанелланың өмірі мен
шығармашылығына арналған әдебиеттер өте көп. Италян утописі туралы алғашқы
зерттеулерді оның замандастары жазған. Аталған мәселе Тәуелсіз Қазақстан
Республикасының дүние жүзі тарихы мамандығы бойынша тыңнан көтеріліп жүрген
тақырып деп айтуға толық негіз бар. Дегенмен де, аталған мәселе көлемінде
В. Ф. Асмустың Томмазо Кампанелла атты зерттеу жұмыс бар [6]. Аталған
еңбекте Томмазо Кампанелланың өмірі мен шығармашылығы турасында және
ойшылдың ұстанған бағыты мен оның айтпақ болған негізгі идеялары туралы мол
мәліметтер бар. Сонымен қатар, Г.Ф Александровтың История
западноевропейской философии атты ғылыми зерттеу жұмысында диплом жұмысы
барысында барынша қолдануға тырыстық [7]. Себебі, қарастырып отырған
мәселеміздің пайда болуына әсер етуші жалпылама факторлар, Италияның сол
заманғы даму жағдайы мен Томмазо Кампанелланың өзіндік көзқарасының
қалыптасуы турасында да бізге жетерлік материалдар кездеседі. Диплом жұмысы
барысында біз барынша қолданған еңбектердің бірі А.Э Штеклидің Кампанелла
атты зерттеу жұмыс болып табылады [9]. Сонымен қатар, В.И Рутенбургтің
Кампанелла атты жұмысы диплом жұмысымызды ғылыми түрде негіздеп
жазуымызға көптеген септігін тигізді [10]. Себебі, диплом жұмысында біз
негізінен ашып көрсеткен Томмазо Кампанелланың шығармашылығының негізгі
бағыттары туралы осы аталған зерттеу жұмыстарында барынша жақсы жазылған
деп баға бере аламыз.
Диплом жұмысын жазу барысында ерекше қолданыста болған еңбектің бірі-
А.Х Горфункельдің Томмазо Кампанелла [12], Гуманизм и натурфилософия
итальянского Возрождения [13], Философия эпохи Возрождения атты бірегей
зерттеу жұмыстыр болып табылады [16]. Автор Томмазо Кампанелланың өскен
ортасы, яғни Италияның ХҮІ ғасырдағы қандай былыққа батқандығын терең аша
отырып, Томмазо Кампанелланың шығармашылығының қалыптасуының алғышарттарын
сәтті көрсетіп береді. Сонымен қатар, автор Томмазо Кампанелланың
шығармаларындағы басты жетекші ойлар туралы өзіндік ой-пікірлерін айта
отырып, сол заманғы және антикалық кезеңдегі ойшылдардың еңбектеріндегі
көтерілген негізгі ойлармен салыстыра отырып жазған.
Осындай маңызды зерттеу жұмыстарының қатаорына жоғарыда атап өткен А.Э
Штеклидің Город Солнца: утопия и наука атты еңбегін жатқызуға әбден
болады [14].
Сонымен қатар, С.Л. Львовтың Гражданин Города Солнца: Повесть о
Томмазо Кампанелле атты жазба жұмысының да біздің қарастырып отырған
мәселемізді ашуымызға сәтті көмекші болды [15]. Себебі, біз соңғы
тарауымызда қарастырған Күн қаласы идеясының негізгі мәні де, айтары осы
еңбекте жақсы жазылған деп баға бере аламыз.
Диплом жұмысын жазу барысында біздер көптеген қиыншылықтарға тап
болдық. Оның басты негізі жоғарыда атап өткеніміздей, қазақ тіліндегі осы
мәселеге қатысты зерттеулердің болмауы болып табылады. Дегенмен, осы бір
диплом жұмысының соның алғашқы табалдырықтарының бірі ретінде сезіне
отырып, диплом жұмысы барысында іргелі орыс ғалымдарының еңбектерін барынша
пайдаландық. Солардың қатарында Д. В. Панченконың Пифагорейские источники
Города Солнца Кампанеллы и Псевдо-Окелл. [17], Кампанелла и Ямбул. Опыт
текстологического анализа [18], Ямбул и Кампанелла (О некоторых
механизмах утопического творчества) [19], Происхождение латинской
редакции Города Солнца Т. Кампанеллы атты еңбектерін атап өтпеске
болмайды [20].
Сонымен қатар, Реале Дж. Западная философия от истоков до наших дней
мен Л.С Чиколинидің Политические афоризмы Кампанеллы атты шығармасын
келтіріп кетуге әбден болады. Томмазо Кампанелла еңбектерінің жазылу
үлгісін аша отырып аталған авторлар біз қарастырып отырған мәселемізді
барынша талдап беруге тырысқан.
Сондай-ақ осы іспеттес бірнеше кандидаттық дисертацияларды да диплом
жұмысы барыснда барынша талдап, өз керегімізге жараттық. Осыдан келе
түйетініміз кандидаттық диссертациясының да маңызы өте зор болды.
Зерттеудің методологиялық негізі: Диплом жұмысын жазу барысында жаңа
методологиялық өзгерістерді негізге ала отырып, жүйелілік, обьективтілік,
тарихи-салыстырмалылық сияқты ғылыми таным принңиптерін негізге алдым.
Сондай-ақ, осы тақырыпты жазуда соңғы уақытта қалыптасқан жаңа ғылыми
бағыттарды, тұжырымдар мен пікірлерді мүмкіндігінше нақты басшылыққа алып
зерттеу барысында талдау, сараптау, анализдеу тәсілдері қолданылды. Сонымен
қатар, салыстырмалы талдау да сәтті пайдаланылды және де ең бастысы
қойылған міндеттерді орындау барысында жалпыға мәлім зерттеу әдістері де
қолданылды. Ғылыми әдістің жалпыдан жалқыға көшу принципін сақтай отырып,
еңбекте анализ, синтез, салыстыру және басқада әмбебаптық зерттеу әдістері
барынша пайдаланылындым.
Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері. Зерттеу ХҮ және ХҮІ ғасырдың
екінші жартысы аралығын қамтиды. Диплом жұмысы барысында осы кезеңдегі
Томмазо Кампанеллоның өмірі мен шығармашылығы мәселесі қарастырып отырған
мәселеміздің, яғни басты зерттеу обьектіміз ретінде қарастырыла келе, Батыс
Еуропа елдерінде қалыптасқан саяси жағдай мен Италиядағы утопиялық ойдың
дамуы, сонымен қатар қалыптасқан жағдайдың Томмазо Кампанеллоның өмірі және
шығармашылығының тигізген әсерін де қарастыруды жөн санадық. Томмазо
Кампанеллоның шығармашыл тұлға ретінде қалыптасуы мен көтерген идеялары
өзекті мәселелер қатарында қарастыруға тырыстық. Сонымен қатар, осы
мәселеге қатысты өз зерттеу жұмыстарын жүргізген Отандық және әлем
тарихшыларының еңбегін көрсетіп және тақырыпты барынша талдауға тырыстық,
яғни жоғарыдағы мәселелердің негізінде бітіру жұмысының хронологиялық
шеңбері ХҮ ғасырдың аяғы ХҮІ ғасырдың алғашқы ширегін қамтиды деп айтуға
болады.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Аталған диплом жұмысын жазу
барысында мен алдыма қойған мақсаттарыма жете отырып, өзім үшін
төмендегідей жаңалықтар жасадым. Мысалы:
- диплом жұмысымда қарастырып отырған Томмазо Кампанеллоның
шығармашылығының пайда болуына әсер еткен негізгі мәселе, яғни
Италиядағы орын алған саяси жағдайға барынша талдау жасалынады.
- Батыс Еуропадағы, соның ішінде Италиядағы гуманисттік және утопиялық
ойдың дамуы жағдайы мен оған әсер етуші факторларды анықтап, барынша
талдауға тырыстық.
- Томмазо Кампанеллоның өміріне өзімізше баға беріп, оның шығармасындағы
негізгі идеялардың мәнін ашып, автордың еңбектерін, ондағы керекті
мәселенің бейнелену дәрежесін барынша шынайы көрсетіп, ғылыми
айналымға қостық.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тараудан,
әр тарауы екі тармақшадан, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
І. Италиядағы утопиялық ойдың дамуы және Томмазо
Кампанелла
1. ХҮІ-ХҮІІ ғғ Италиядағы утопиялық ойдың дамуы
ХҮ ғасырдың соңы Еуропа тарихының жаңа бір кезеңін ашқан болатын. Осы
заманғы экономиканың дамуы капиталдың қорлануы мен тығыз байланысты болды.
Ұлыбритания және тағы да басқа дамыған Еуропалық елдерде қоғамдық
қатынастардың жаңа бір түрі-капиталисттік қатынастар пайда бола бастады.
Осы қатынастардың нәтижесінде жаңа таптар пайболып, тіпті жаңаша бір ұлттар
дүниеге келім, мемлекеттік биліктің орталықтануы байқалған болатын. Осы
тұста идеология ісі мықтап қолға алынып, адамдардың сана-сезімінде берік
орнаған болатын. Мысалы, адамдардың бойында феодализмге, католиктік шіркеу
мен адамды қанау ісіне ашық қарсы идеялар да айтыла бастады.
XVI ғасырдың бас кезіне таман Орталық және Батыс Европада күрделі және
сан алуан тармақты жүйесі бар халықаралық ықпалды күшке айналған католиктік
шіркеудің материалдық және саяси талаптары қатты өсіп кетті. Католиктік
шіркеудің қойған талаптары тіпті ең ірі ақсүйек феодалдардың және одан да
көбірек дәрежеде жаңа буржуазиялық идеология туа бастаған қала
тұрғындарының наразылықтарын туғызды. Шіркеу талаптары мемлекетті
орталықтандыру бағытына көшкен елдердегі король үкіметі тарапынан батыл
тойтарысқа кездесіп отырды.
ХІҮ-ХҮ ғасырларда Италия жерінде Қайта өрлеу дәуірі басталды. Ал,
басқа Еуропа елдерінде ХҮ-ХҮІ ғасырларда орын алған деп айтылып жүр. Осы
кезеңдерде гуманисттік бағыт пен шіркеудің реформация үрдісі де пайда
болды. Осылардың әрқайсысы өзіндік құбылысы мен қоғамдық-саяси идеясымен
ерекшеленді. Жалпы, ХҮІ-ХҮІІ ғасырдағы Италиянық қоғамның дамуы феодалдық
ақсүйектермен және олардың үлесінің өсуімен ерекшеленді.
Италияның Солтүстігінде және Тосканада рулық ақсүйектердің өте аздығы
байқалды. Ал, Оңтүстік пен Папа иелігінде әлі де болса рулық ақсүйектер
елдің әлеуметтік-саяси өмірінде ерекше рольге ие болып қалған еді. Олардың
көбісі испандық биліктің қолдауына ие болып, осы мәртебеге жетіп отырды.
Олардың иелігінде болып келген жер көлемдері алғашында демалыс орындары
болып отырса, кейіннен уақыт өте келе жерді басқаларға пайдаландыру арқылы
олар үлкен көлемдегі қаражаттарға ие болды. Яғни, жер көлемі ендігі кезекте
дем алу емес, пайда табу көзіне айналды. Жер учаскелеріне ие болу үшін
барлығы жанталасып бақты. Сонымен қатар, осы кездегі Италияның алуылды
аймақтарында феодалдық және жартылай феодалдық дәстүрлер сақталды.
Жоғарғы тап өкілдері тым байыған сайын, төменгі жұмысшылардың жағдайы
мен олардың өмір сүру деңгейі тым төмендеп кетті. Өздерінің еңбек ететін
орындары немесе жұмыс берушелері оларға айлық жалақыны толық түрде бермей
немесе өнім түрінде есеп-айырысып олардың жағдайын тым тұралатып жіберді.
Жалақы мөлшері осы уақытта салыстырмалы түрде қарағанда тым төмендеп
кеткен. Сонымен бірге, жұмысшы-кедейлердің өмір сүруін тым төмендеткен
салық саясаты болды. Салық көбіне-көп осы тұста өзім арзқылы салынып,
италия тұрғындары нан, шарап, май, сабын тұз өнімдерін төлеу арқылы
өздерінің қожайындары алдында міндетінен құтылды. әсіресе, ең қиыны тұз
салығы болғандығын қазіргі таңдағы зерттеушілер барынша айтып жүр. Осы
кезеңдегі бір тұрғынның айтқан шағымы қазіргі таңдағы италия тарихының осы
кезеңдегі саяси және әлеуметтікэкономикалық жағдайынан толық мағлұмат
береді. Біз үйден шығуға қорқамыз. Үйден шыға сала бізге жаңа салық түрін
салы, түрмелерге жауып, ал несиеқорлар бізді үнемі торуылдайды. Көпестер
бізге адам ретінде қарамайды. Мұндай кедейшілікте өмір сүру енді мүмкін
емес деп айтқан екен. [27. 490б]
Осы қарастырып отырған уақытта жұмыссыздық қатты белең алды.
Флоренциялық көпес Джулиано Риччи былай деген: Жұмыстың жоқтығынан,
көптеген тұрғындар толық кедейшілікке өтіп кетті. Қайыршылықты кәсіп
еткенімен оларға нан немесе қайыр-садақа беретін адамның табылуы өте қиын
еді Міне, өмір сүру мүмкіндігін шектеген италян басшыларының саясаты
осындай болды. Жоғарыда аталған мәліметтер бұл саясаттың бірі ұшы ғана.
Жұмысшы-кедейлерді тікелей тонауға бағытталған италия үкіметінің саясаты
жайлы айтылатын әңгіме бөлек немесе ол жеке тақырып. Ал, бұл саясат
жұмысшы, кедейлерге қалай әсер етті, олардың сол заманғы мүддесін өз
еңбектеріне арқау еткен ойшылдары қалай қабылдады? Ойшылдар соның ішінде
қарастырып отырған кедейлену үрдісіне ұшыраған италия ойшылдарының билік
өкілдерінің саясатына қарсы туындаған шығармалардың жазылуы жыл өткен сайын
жиілей түсті. Осы тұста аталған мемлекетте түрлі ғылым мен қоғамдық ойдың
түрлі салалары дамып, тарихта өзіндік атқа ие болып, бүгінгі диплом
жұмысына арқау болып отыр. Соның бірі-италияда осы тұста утопиялық ойдың
дамуы байқалды [27. 492б].
ХҮІ ғасырдьң І-ші жартысында Батыс және Орталық Европада өзінің
әлеуметтік-экономикалық және саяси сипаты жөнінен антифеодалдық, ал
идеологиялық формасы жөнінен діни (католик шіркеуінс қарсы) қоғамдық
қозғалыс кең қанат жайды. Бұл қозғалыстын басты мақсаты-рим-католик
шіркеуінің ресми доктринасына түзету енгізу, шіркеу құрылымын өзгерту және
мемлекет пен шіркеу арасындағы өзара карым-қатынасты қайта құру болып
табьлатындықтан, бұл қозғалыс реформация деген атқа ие болды.
Қайта өрлеу мен Реформация-әлемдік орта ғасырлық тарихтағы ең ірі және
маңызды оқиғалардың бірі. Еуропаның көптеген елдерін қамтыған бұл дәуір
өзінің әлеуметтік-тарихи мәні жөнінен ескі орта ғасырлық дүниенің шаңырағын
шайқалтқан антифеодалдық, ерте буржуазиялык құбылыс болып танылды.
Қайта өрлеу мен Реформация кайраткерлері өздерінің ілімдері мен
көзқарастарында антикалық кезеңнің рухани мұрасына сүйенді және оны үнемі
тиімді пайдалана білді. Бұл дәуірдің идеологтары өздері қажетсінген
мемлекет, құқық, саясат, заң туралы түсініктерді антикалық өркениеттің
бай қазынасынан сарқа пайдаланып қана қойған жоқ. Орта ғасырлық
консервативтік-зорлықшыл идеологиямен күресте әлеуметтік-философиялық
көзқарастын жаңа жүйесі қалыптасты. Оның басты мазмұны-адамның өзіндік
құндылығы туралы ойды қалыптастыру қажеттілігі, адамның өзін-өзі билеуі мен
кадір-қасиетін мойындауы, адамның еркін дамуына қажетті жағдай жасауы,
әркімге өз еңбегі мен күші арқылы бақыттарын табуына мүмкіндік беруі болды.
Қоғамдық ой шабытының жаңа атмосферасы көркем шығармашылықтың түрлері мен
жанрларындағы ара қатынастың өзгеруіне әкеп соқты. Ағартушылық қаруы -
әдебиеттің мәні басқа дәуірлермен салыстырғанда едәуір өсті. Ағартушылар
өздерінің публицистикалық қызметінде оқырмандар үшін қысқа өткір тілді
брошюралар формасын таңдап алды.
Қоғамның қозғаушы күші ретінде еңбектің ролі атап көрсетілді, адамдардың
іс-әрекет белсенділігі мен ақыл-ойдың тәуелсіздігі туралы идеялар басым
сипатқа ие болды.
Алдыңғы қатарлы философиялық және саяси-құқықтық ой өкілдері орта
ғасырлық схолостика мен дүниетанымға қарсы күрес жүргізе отырып саяси ойдың
одан әpi дамуындағы кедергілерді жоюды және қоғам туралы бұрынғы дәуіріне
қарағанда неғұрлым дұрыс жалпы теориялық ұғымдардың калыптасуына ықпал
етті. Бұның өзі схолостикалық ой-пікірден тазартып қоғам және адам
табиғатын танып-білуге жол ашты.
Қайта өрлеу мен реформация дәуіріндегі саяси-құқықтық ойдың үш бағытта
дамығандығын байқау қиын емес. Оның біріншісі Н Макиавелли, Ж Боденнің
еңбектерінде кездесетін-мемлекет пен саясаттағы жаңа көзқарасты анықтайтын
таза үлгідегі саяси ілім болса, екіншісі М Лютер, Т Мюнцер, Ж Кальвин
насихаттаған-католик шіркеуінің ықпалынан шығуға ұмтылған гуманистік
идеялар, ал үшіншісі-антибуржуазиялық утопист социалистердің саяси-құқықтық
ойлары. Бұл ойларды Томас Mop және Tомаззо Кампанелла өз еңбектерінде
барынша жазды [28.39-45бб].
Осы тұстағы Италияның қоғамдық саяси және ғылыми өмірінде утописттік
бағытпен қатар гуманисттік бағытта қатар дамыған. Ғылыми, әдеби көркем
өнер, философиялық, педагогикалық көзқарастарда білінген Қайта өркендеу
мәдениетінің идеялық мазмүны әдетте "гуманизм" терминімен белгіленеді.
Гуманистер термині ХҮІ ғасырда пайда болғанымен, ХҮ ғасырдың өзінде-ақ
Қайта өрлеу дәуірінің қайраткерлері өз мәдениетін белгілеу үшін бұл сөзді
қолданады. Бұл сөз білімділікті, соның ішінде шын білімділікті білдіреді.
Қайта өрлеу мәдениетінің осының алдында өткен орта ғасырлық шіркеулік-
феодалдық мәдениетке қарама-қарсы оның шын сипаты болып табылады. Қала
мәдениетінде көріне бастаған бұл нышан Қайта өрлеу дәуірінде одан әрі
дамыды. Қауымдық істермен, табыс табумен, баюмен, саяси күреспен
шұғылданған буржуа-феодалдық-шіркеулік дүниетанудан барған сайын алшақтай
түсті. Оған о дүниедегі рахаттан үміт етіп және бетіндегі шаттықтан бас
тартуды талап кеткен тақуалық аскеттік мүрат өте жат еді.
Сонымен қатар, гуманизм - адамның қадір-қасиеті мен құқын құрметтеуді,
оның жеке түлға ретіндегі бағасын, адамның игілігіне, оның жан-жақты
дамуына, адам үшін қолайлы қоғамдық өмір жағдайын жасаған қамқорлықты
білдіретін көзқарастардың жиынтығы. Қайта өрлеу дәуірінде тиянақты идеялық
қозғалыс ретінде қалыптасты. Бүл кезеңде гуманизм фоедализмге және орта
ғасырлық теологиялық көзқарастарына қарсы көзқарастармен тығыз байланысты
болды.
Гуманистер адам бостандығын жариялады. Діни аскетизмге қарсы, адам заты
мен өз мұқтаждарын қанағаттандыру құқы жолында күресті.
Біздің қарастырып отырған мәселемізге сай, Италиядағы утопиялық ойдың
дамуы Томас Mop және Tомаззо Кампанелланың атымен тікелей байланысты.
Жалпы, утопиялық жазба (грек тілінде) көркем әдебиеттің жанры, көбіне ол
ғылыми фантастикаға жақын. Бұл жанрда жұмыс жазған авторлар көбіне-көп
ерекше қоғамды суреттеумен ерекшеленген. Бұл жанрдың бастауы Томас Мордың
осы аттас шығармасынан бастау алады.Сонымен қатар, ағылшын шіркеу
қызметкері Сэмюэла Перчестің еңбегінде де кездеседі. Бұл терминнің соңғы
уақытта шыққанына қарамастан Платонның Мемлекет атты еңбегі де осы
жанрда.
Утопист-социалистердің шығармаларында адам бостандығы мен еркіндігі,
құқықтары, олардың кепілдігі туралы мардымды ештеңе айтылмайды және олар өз
шығармаларында көрсетілген қоғамдық өмірді қалай орнату керектігі, басқару
формасы мен саяси режим туралы ой қозғамайды. Дегенмен. олардың мінсіз
мемлекет пен қоғам туралы ой-пікірлерінің теориялық негізсіздігіне,
қиялилығына қарамастан одан кейінгі социалистік ілімдердің қалыптасуына
ықпалын тигізді.
Жалпы, утопиялық шығармалардың алдына қойған негізгі мақсаты ол-
әділетті қоғам орнату. Көптеген авторлар, яғни философтар мен тарихшылар,
өткен замандардың ойшылдары осы тақырып көлемінде біраз шығармалар жазды.
Бір қарағанда жақсы. Алайда, осы пікірдің өзіне біршама қарсы пікір айтзқан
ғалымдар да жоқ емес. Мысалы, жаңа замандағы батыстық материалист
философтар бұл әділеттілік жайлы басқаша кері пікір білдіреді. Яғни,
Витгенштейн деген ғалым: Әділеттілік деген ұғым жоқ, ол – бір көкжиектегі
қол жетпейтін елес қана, оны адамдар өздері ойдан жасап алады, – деген
пікір білдіреді. Сонымен қатар сонау қиял, утопиядан бастап, социалистік,
комунистік, демократиялық тағы да толып жатқан ілімдер де болды, әлі де
бар, болашақта да бола бермек, алайда сол көптеген еңбектердің көбісі
әділеттілікті терең ашып бере алмады. Ал кейбірі өз қоғамына лайықты
түсінік, пікір қалыптастырды. Қай қоғамда да ел билеген, не елді аузына
қаратқандардың көтерген басты мәселесі, айтқан сөзі осы әділеттілік болды.
Кеңес заманында әділеттілікті теңдік арқылы түсіндірмек болып, бара-бара
әділетсіз қоғам құруға мүмкіндік туды. Әділеттілік пен теңдік екеуі екі
басқа түсінік екенін ескермеді. Әділеттілік деген – әр жеке адамның
мүддесінен шығып, соған жағдай жасаумен шектелсе деген ниет [33.
www.google.ru].
Италиядағы қалыптасқан қиын да күрделі саяси-экономикалық және де
әлеуметтік жағдай сол заманғы көптеген ойшыладардың дәл осы утопия атты
шығарманың басты бағытын таңдап алуға итермеледі. Диплом жұмысы барысында
бірнеше рет қозғалып өтетін ХҮ-ХҮІ ғасырда Италияда қалыптасқан ауыр жағдай
мен Томмазо Кампанелланың утопиялық шығармасы осының нақты дәлелі болып
табылады. Осы тұста Италияның қоғамдық және саяси өмірінде пайда болған
әдебиеттің утопиялық атты жанры осы олқылықтарды рухани және қияли тұрғыдан
толтыруды ойлады. Италияда өз дамуын тапқан утопиялық жанр сол заманның
жоғын жоқтаған шығармалар қатарын толықтырды. Утопиялық жанрындағы
шығармалар сол кезеңдегі Италияда орын алған әлеуметтік теңсіздік мәселесін
барынша қозғады. Утопиялық жанрында өз шығармасын жазған көптеген
авторлардың пікірінше Италия тұрғындары мен халқының бақытсыз да, кедей
өмір сүруінің басты себебі жеке меншіктің қатты дамуы болып табылады деп
ойлады. Ал, жеке меншік болса өз кезегінде әлеуметтік теңсіздікті дамытты
деген түсінікті халыққа жеткізуді шығармаларының басты мақсаты етіп алды.
Бір қарағанда сол заманғы италия халқының жағдайын толық түсінген италян
утопистері халықтың басына түскен қайғы мен қасіреттің себебін дәл ашып
бере алды. Алайда, одан құтылудың жолын немесе ауыр жағдайдан шығудың жолын
көрсетіп бере алмады.
Италия утопистері әлеуметтік теңдік мәселесі шешілген жеке меншік
мәселесі де өз орнына келтірілген қоғам жайындағы шығармаларын жазды.
Италиядағы утопиялық ойдың даму ерекшелігі де осында еді. Басты ерекшелігі
деп біз утопиялық ойдың сол қоғамның күрделі де асқынған мәселелерін шешу
ниетінен туған деп айтуымызға болар еді. Италия утопистерінің негізгі
шығармаларының обьектісі болашақтағы орын алуы тиіс болатын қоғамды
орнатудан туған еді.
Қайта өрлеу дәуірі атты тарихта өз орнын алған бұл кезеңде ғылым мен
қоғамдық өмірге өзіндік жаңалық әкелген бірнеше ағымдар пайда болды.
Солардың қатарында Еуропа мен Италия тарихында өзіндік қалдырған мұрасы бар
утопиялық жанрдағы әдеби мен тарихи шығармалар немесе утопиялық ой деп біз
баса айта аламыз.
Ал, осы кезеңдегі Италиядағы утопиялық ойдың дамуы Томмазо Кампанелла
және оның басты Күн қаласы атты утопиялық шығармасымен тығыз байланысты.
Итальян ойшылы Томмазо Кампанелланың "Күн қаласы" шығармасында әлеуметтік
теңсіздік пен жеке меншікті жою, өндіріс пен болысты әділетті түрде
қоғамдық негізде ұйымдастыру, еңбекті құрметті және барлық адам үшін
міндетті деп тану туралы ойлар қамтылған. Кампанелла өз шығармасын
солярийдің қала-мемлекеттік тұрмыс тіршілігін және қоғамдық өмірін
сипаттаудан бастайды. Олардың бұқаралық билік жүйесі үш тармақтан тұрады.
Бірінші-әскери іс, екіншісі -ғылым, үшіншісі-өндіріс саласы. Оның
әрқайсысын өз атына лайық үш билеуші (Күш, Даналық, Сүйіспеншілік)
басқарады, ал оларға өз кезегінде үш бастықтан бағанады. Ең жоғары билікте-
бас билеуші Метафизик тұрады. Барлық мәселелер мен дауларда соңғы шешім
шығару соның қолында [5. 12-59бб].
Шығарманың негізгі мазмұны мен ондағы идеялардың мәні туралы біздер
диплом жұмысының келесі тарауларында танысатын боламыз.
1.2 Томмазо Кампанелланың тарихи тұлғасы
Философияның орталық мәселелерін қозғайтын тарихи жазбада өзіндік
натурфилософиялық синтез қалыптастыруға тырысқан, утопиялық коммунизм
принципіне сай нақты және гуманитарлық білім мен әлеуметтік-саяси саладағы
терең өзгерістерді енгізбек болған Томмазо Кампанелланың аты, Батыс
Еуропаның ХҮІ ғасырдың соңы мен ХҮІІ ғасырдың алғашқы ширегіндегі кезеңде
өзіндік орынға ие еді. Томмазо Кампанелла өзінің тарихында Галилей мен
Декарттың, сонымен қатар Бэкон мен Гассендидің ізбасары болғанымен, Батыс
Еуропадағы Қайта өрлеу дәуірінің көрнекті өкілі. Осы бір уақыттың көрнекті
өкілі болып ол тек қана жан-жақтылығы мен қызығушылығының кеңдігінен ғана
емес, сонымен бірге қайраттылығы мен табандылығы, қойған мақсатына деген
шын беріле жұмыс жасауы, өзінің ғылыми, саяси және адами ойларының өмірге
әкеле білуінің нәтижесінде де табысқа жетіп отырған. Өзінің артта қалған
саяси және кері кеткен діни алауыздыққа қарсы шығуы әрбір саналы адам мен
гуманисттік принципке негізделген тұлғаның міндеті деп түсінді.
Жеке адамның сонымен қатар, мемлектетті құраушы түрлі қоғамдар мен
топтардың жағдайы туралы пікірлері қалыптасқан Томмазо Кампанелланы тіпті,
жас кезінде осыған байланысты ойландырып, ақырында діни коммунизм идеясының
пайда болуына алып келді.
Томмазо Кампанелла жаңа дәуірдің философиясының негізгі көрнекті өкілі
ретінде бағаланбады. Себебі, оның идеялары адамдарды әртүрлі жолдарға
түсуіне рұқсат бермеді. Бір адамдар оның айтқандары арқылы Құдай ісінде
қорқа бастаса, ол тіпті пантеизмге ұқсаса, басқаларын оның айтқан
коммунизмі шошытты. Ал, үшіншіден оның келтірген діни идеалдары көпшіліктің
көңілінен шықпады. Томмазо Кампанелланың философиялық ойларымен қатар,
ержүрек батыл адам ретінде кезінде Галилейді қорғады, оның мұндай ерлігін
сол замандарды Декарттар да қайталай алмаған екен.
1568 жылдың бесінші қыркүйегінде Калибриядағы кішігірім Стило қаласында
білімсіз етікші-кедей отбасында Томмазо Кампанелла дүниеге келеді. [16. 12-
36бб]
Калибрия-италияның әкімшілік ауданы. Ол өзінше 5 аймаққа бөлінген.
Алғашқы дүниеге келген уақытта Джовани Доменико Кампанелланың атын балаға
дін қызметкерлері қойған болатын. Томмазо Кампанелла философ, жазушы және
утопиялық социализм негізін қалаушылардың көрнекті өкілі.
Оның дүниеге келген уақытында, яғни сол тұстағы инквизицаия
нәтижесінде 1600 адам қайтыс болып, Италия папа билігі мен испан
оккупанттарының немесе жаулап алушыларының қол астында қалып қалды.
Джовани Доменико жастайынан доминикандық орденге мүше болады.
Дегенмен, уақыт өте келе дін істерінде өзінің еркін ойлылығын сезген ол
өзінің туған жерін тастап кетуге мәжбүр болған.
Джовани Доменико 10 жасқа толып ержете бастаған тұсында да әкесі сол
баяғыша кедейленген дәрежеде қалып кеткен еді. Сонымен қатар, патшаға төлеп
тұратын салығы нәтижесінде жағдайының қиындауы Джовани Домениконың оқуына
белгілі дәрежеде кедергі келтірді. Сол себепті де дарынды бала Джованни
ауыл мектебінің ашық терезесі маңына барып, ұстаздың аятқан әңгімесін зор
ынтамен тыңдап біраз жылдарын өткізеді. Өзінің дарындылығы нәтижесінде өз
бетімен жазу мен сызуды, сонымен қатар оқуды да меңгеріп алады. Жетік түрде
латын тілін, содан кейін грек тілін меңгереді. Осы уақыттағы көптеген Батыс
ғалымдары соның ішінде Бруноға ұқсап ол 1582 жылы Доминикандық орденге
өткен. Толығырақ атап өтсек, балалық шағының біраз жылдары өткеннен кейін
Джованни Стилода доминикандық қарт монахты жолықтырып, ол оның болашақ
тағдырына елеулі өзгерістер әкелетіндей жағдай тудырады. Ол өзі сияқты
монах болуды көздеп, шіркеуге келуге ұсыныс айтады. Өмірлік мақсаты мен
міндеті айқындалмаған бала үшін бұл ұсыныс, оның кітап оқуы үшін жағдай
тудыратын зор таңдау болды. Сөйтіп, он бес жасында ол монах атанып,
Томмазо деген атты өзіне таңдайды. Томмазо деп таңдау жасауы католиктік
сенімдегі Фома Аквинаттың діни жазбасының құрметіне қарай орайластырылған.
Шіркеудегі бос уақытының барлығын кітап оқу ісіне арнаған Томмазо
ескі қол жазбалармен танысу бақытына ие болып, білім нәріне сусындап өседі.
Көп сөз көмір, аз сөз алтын қағидасын ұстанған оған үндемес деген лақап
ат танылады. Бұл лақап ат Томмазоның аз сөйлеп, көп тыңдайтын қасиетке ие
екендігін дәлелдей түседі.
Екі жыл көлемінде керемет үлкен кітаптармен танысқан Томмазо
Кампанелло діни пікір-таластарға еркін түсіп, осы пікір-таласқа
қатысушылардың таңданысын тудырып, әулие Доменико орденіне деген барлығының
қызығушылығын арттырады. Томмазо тынбай мыңдаған сұрақтардың шешімін табу
мақсатында аянбай еңбек етіп, оның жауабы ретінде сол қоғамның мылжыңға
толы діни тартысы мен қоғамның кері кетушілігі деген тоқтамға тоқтаған.
Сонымен қатар, өзіндік ойлау жүйесі қалыптасқан және терең танымы бар
Томмазо Кампанелла қоғамдағы орын алып жатқан әділетсіз құбылыстарға
өзіндік көзқарасын білдіре бастайды. Күндердің бірінде оның қолына философ
Телезионың Өз аттарына сай заттардың табиғаты атты еңбегі түседі.
Еңбекпен терең түрде танысқан ол өзінің білімін толықтырумен қатар, жылдар
бойына іздеген сұрақтарының жауабында тапқан болды. Сол тұстағы қоғамның
артқа, кері кетушілігі ашкөздіктің нәтижесі болып табылады деген тоқтамға
келіп, онымен жалпы халық болып күресу керектігін айтады. Сонымен қатар,
адамдар санасыз болса оларға білім, ақыл беріп, үлгілі ету керек деп, жеке
меншіктің түрін жою туралы пікір білдірді. Жеке меншікті жойса оның ойынша
Италияда кедейшілік пен мазаққа қалу болмайды және де өсіп келе жатқан
Джованни Доменико сияқты жас таланттар байлардың баласын тәрбиелейтін
мектептің терезесі маңында емес, жағдайы жасалған мектептерде білім алады
деген сол заман үшін алдыңғы қатарлы ой айтады. Томмазо Кампанелла ендігі
кезекте шіркеуден қашуды ұйғарып, өзінің сырттай таңдап қойған ұстазы
Телезионы іздеуді жөн санайды. Осы ойлағанын жүзеге асырады, алайда жас
дарынды тек ұстазы Телезионың жақын күндерде қайтыс болғандығын естіп,
оның тек қана қабірін зиярат етуге ғана шамасы келеді [15. 34-36бб].
Рухани ұстазы болып саналған Телезионың өлімінен кейін мансапқор
Джакало Антонио Мартаның Бернардин Телезионың ұстанымдарына қарсы
Аристотель қамалдары атты еңбегі жарық көреді. Осы кезде Томмазо
Кампанелла өзінің ұстазының аты мен беделін қорғауды ойлап, 1591 жылы
Неапольде оның Сезінуге негізделген философия атты алғашқы еңбегі жарыққа
шығады. Аталған еңбек Қайта өрлеу дәуіріндегі неоплатонизмнің әсерінде
жазып шыққан деп қазіргі таңда ғалым-зерттеушілері айтып жүр. Ұстазы
Телезиоға қарсы айтқан Мартаның уәжедрін ғылыми тұрғыдан қателігін
дұрыстап, оның айтқан тұжырымдарының еш негізсіз екендігін дәлелдейді.
Сонымен қатар, осы шығармасында Томмазо Кампанелла әлемнің жаңа бір
келбетін танып білу үшін кітап білім аздық етеді немесе ол арқылы оған жету
мүмкін емес деген ойды айтады. Ал, толық танып білу үшін сезіну негізінде
жүзеге асады дейді, яғни сезімдік қабылдау қажет. Осындай ойды ол өзінің
Табиғат философиясының қысқаша жинағы атты еңбегінде де келтіріп кетеді.
Сонымен қатар, Томмазо Кампанелла сезіну арқылы ғылыми жаңалыққа жету
керектігін баса айта отырып, өз заманының ғалымдарын қатты сынға алады.
Жаңа бір ғылыми жаңалық ашудың орнына олар өз уақыттарын адамның еңбегін
сынаумен өткізеді. Ал, олардың ашық алаңқайға, теңізге, тауға шығып,
табиғатты танимын деп мақсат қойған адамды көрмедім деп айтып ғылымды
терең сезінуден бастағанды жөн санаған. Осы турасында біздер диплом
жұмысының келесі бір тарауларында барынша баяндайтын боламыз. Бұл жеңіс
оның өміріндегі тұңғыш жеңістердің бірі еді. Алайда, бойында қайраты бар
жас оқымыстының әлі де болса шіркеуге тәуелді тұстары болып, оны жақын
арада шіркеудің сотына шақырады. Сот барысында Томмазо Кампанелла шіркеу
қызметкерлеріне батыл түрде өзінің ұстазының атын қорғағандығын айтып, мен
жас өмірімде шіркеуде май шамды, сіздердің ішкен шараптарыңызға қарағанда
көп жаққанмын деп осындай сөзді дін қызметкерлерінің сауалына арнайды.
Осындай батыл сөзі мен іс-әрекеті үшін ол түрмеге қамалады. Алдымен,
осындай мінезді, әрі алған бетінен қайтпаған Томмазо Кампанелланың өмірі
қашу мен тығылуға негізделген болып шығады. Алғашында Рим қаласына қашып
барған ол онда ұзақ уақыт тұрақтай алмай, Флоренцияға барады. Осы жерде ол
қолға түсіп, түрмеде бір жылдай уақыт өткізген Томмазо Кампанелла шіркеу
қызметкерлерінің айтқанына және салған тыйымдарына қарамастан ол
Флоренциядағы Медичидағы кітапханаға баруды өз жоспарына қояды. Томмазо
Кампанелланың сол тұстағы не ойлағанын, оның қандай жоспары барын білу
мақсатында оның артынан дін қызметкерлері жансыздарды салып, аңду басталды.
Жансыздар Томмазо Кампанелланың қогл жазбаларын ұрлап алып, инквизиция
сотына тапсырады. 1593 жылы Томмазо Кампанелла Падуяға келіп, жас профессор
Галилео Галилеймен және оқымысты Паоло Сарпимен танысады. Осы уақыт бойы
Томмазо Кампанелла тоқтаусыз оқып, ойланып және түйгенін жазып, осының
барлығының нәтижесінде Италяндық басшылардың сөзі атты жұмысқа отырады.
Ол жұмыстың басты мазмұны барша италяндық басшылар мен ханзадаларды басып
алушы испан еліне қарсы тұрып, орталықтандырылған Италияға, папа билігіне
бірігуді насихаттайды. Сонымен қатар, жеке меншік, кедейшілікке қарсы
саясаттыда уағыздаған. Көптеген адамдар үшін бұл еңбек күлкінішті болып
көрінді, алайда инквизиция соты үшін бұл еңбек әсте күлкінішті болып
көрінбеді. Олардың қудалауы нәтижесінде Томмазо Кампанелла тағы да түрмеге
қамалып, онда екі жыл бойы отырады. Өзінің екі жыл бойғы түрмеде отырып
шыққанына қарамастан, оны әлі де болса қудалау тоқталмай, оны өзінің туған
жері Калибрияға қудалап, жер аудару жағдайы қарастырыла бастайды. Осы тұста
түрмеде осы ғасырдың атақты ғалымы Джодано Брунода отырған еді [33.
www.google.kz].
Соттың тікелей қудалауымен ол өзінің туған жеріне қайтып оралады. Осы
кезден бастап ол немен айналысу керектігі туралы ойлана бастады. Оның туған
жері Калибрия испан жаулап алушыларының қолында болып әбден тапталған еді.
Жиі аусып тұратын билік және тағы да басқа жағдайлар италян халқын мүлдем
тұралатып тастаған еді. Осы қиын жағдайды тек қана дұғалар арқылы
шешілмейтін білген Томмазо Кампанелла көтеріліс жасауды ойластыра бастайды.
Жас философ өзінің туған халқының қандай әділетсіздіктің құрбаны болып
отырғанын жақсы түсініп, үлкен көтерілістің басшысы бола біледі. Оның, яғни
Томмазо Кампанелланың соңынан ергендер барлық испан билігіне наразы топтар
жинала бастаған. Әділдік пен теңдік және жеке меншікке қарсы топ
өкілдерінен құралған топ арқылы Томмазо Кампанелла үлкен бір саяси мәндегі
төңкеріс жасауға бел буады. Томмазо Кампанелла бұл көтерілстен кейінгі
пайда болатын қоғамды құрайтын адамдар қандай болу керек деген сұрақты да
өзіне қояды. Көтеріліс жеңіске жеткеннен кейін адамдар санасы тәуелсіз,
қауыммен өмір сүретін, сонымен қатар осы көтерілістің нәтижесінде пайда
болатын мемлекетте әділетсіздік пен адам еңбегін қанаушылық болмайды деп
сендірген. Осы жердегі көтерілістен кейін осы мемлекеттің жағдайын
насихаттайтын әлемге миссионерлер таратылып, олар әлем халықтарының
барлығына әлеуметтік теңсіздіктің жамандығын дәлелдеп және өздерінің
өмірлерін түбегейлі өзгертіп, осы тұстан бастап адамзат баласының алтын
ғасыры орнайды дейді. Томмазо Кампанелла осының барлығын айтып тек қана
сатқындықты ғана ескермеген еді.
1598 жылы Неапольге келісімен ол қасында бірнеше монахпен бірге қолға
түседі. Оларға тағылған басты айып-сыйқыршылық және тәуелсіздік жариялау
мақсатында испан билеушілеріне және түгелдей мемлекеттік жүйеге қарсы
астыртын іс-әрекет еткені болып табылады. Осы іске тартылғандардың барлығы
да ұсталады. Томмазо Кампанелла бірден барлық ұсталғандарды тыныштық ұстап,
ешкімге ештең айтпауды бұйырады. Алайда, сатқындықты ескермеген ол, осы
сатқындық нәтижесінде барлық жоспарының іске аспағанына көз жеткізеді.
Себебі, оның досы Ринальди бірінші тергеуде-ақ барлық істің мән-жайын айтып
береді. Тұтқынға түсушілер саны осы тұстан бастап өсе түседі. Ал, осы істі
ұйымдастырушы философ Томмазо Кампанелланы қинаудың түрлі жолдарын сот
тергеушілер пайдалана бастады. Алайда, Томмазо Кампанелла осындай қиындыққа
қарамастан ештеңе демей, еш алдануға бармады. Тіпті, өлім жазасы кесілген
тұстада Томмазо Кампанелла сыр бермеуге тырыты. Әрине, алғашында ол өзінің
жанын сақтап қалу мақсатында жынданып, не айтып-не қойғанын білмейтін
адамның күйін танытады. Сол уақыттың заңына сәйкес осындай күйдегі адамға
өлім жазасы кесілмейтін еді. 1601 жылы қатал 36 сағаттық қинаудан кейін
өзін-өзі жақсы ұстай алған оған, бірнеше алдау-арбаумен қатар, қинаулардан
кейін ол өмір бойғы түрмеге жабылып, онда 27 жыл тар қапаста өмір кешеді.
Өмір сүруге деген қолайсыздыққа қарамастан атақты философ Томмазо
Кампанелла өзінің тарихта қайталанбас шығармаларын дүниеге әкелген. Томмазо
Кампанелла түрмеде отырған жылдары сөз жоқ, әлеуметтік және саяси теңсіздік
туралы ойланып, жаңа бір ерекше мемлекеттің үлгісі туралы ой қорытты. Ол
заманның көпшілік жұрты немесе халқы әрине құл ретінде қала берді. Құлдық
көбіне өзінің патшалары мен өзіне жұмыс берушілеріне тәуелді күйде қала
берді. Сол тұста ешқандайда теңдік пен тәуелсіздік туралы сөз қозғаудың өзі
де мүмкін емес еді. Күн қаласы-бұл ерекше, қайталанбас, бірегей еңбек.
Оның ойынша бұл қалада жұмыспен барлығы қамтылған, бұл қалада жалқаулар мен
еңбектен қашушылар жоқтың қасы деп суреттейді [6712-44бб].
Әрине, оның бұл ойы азып-тозған халық үшін аса өзекті мәселе болды.
Осының барлығын қорыта келе Томмазо Кампанелла өзі өмір сүріп жатқан
мемлекеттің саяси жүйесі түп негізінде дұрыс емес деген қорытындыға келеді.
Адамдардың жақсы өмір сүруі үшін, қоғамды өзгертетін жаңа бір ұрпақ келуі
керек десе, сол ұрпақ құратын қоғам әлдеқайда әділетті де, азаматтардың
теңдігі қатаң сақталады деп ашық көрсетеді. Бұл идеясының егжей-тегжейін
анықтап өзінің еңбегінде жазып өтеді.
Томмазо Кампанелла өз еңбегінде көбіне-көп Калибрияда қалыптасқан
жағдайларды мысалға ала отырып жазады. Солардың қатарында-философиялық
трактаттары, Метафизика, Галилейдің аппологиясы және атақты, әрі біздің
зерттеу обьектімізге айналып отырған Күн қаласы атты тарихи шығармасы.
Сот тергеушілері оған Италиядан тәуелсіз шығуына жағдай жасаймыз деген
алдауға көнбей Томмазо Кампанелла тұтқынға түскендер арасында өзінің қиял
қаласы-Күн қаласы туралы айтып береді.
Оның Күн қаласы атты еңбегі формасы жағынан шағын көлемді Томас
Мордың айтқан идеясы негізінде жазылған еді. Теңіз жүргіншісі, алыс жолдан
келіп, бір алыс аралдан Күн қаласы туралы керемет әңгімелер айтады.
Қаланы жеті қала қоршап тұрған дейді, ал қала ортасында шағын әрі
әдемі көшелері бар, ал үйлері мен шеберханалары тым тартымды көрінеді деп
айтқан екен. Бұл қаланың кереметтілігінің бірі-ол қалада жаңа қоғамдық түр-
қауым бар екен. Бұл қалада барлығыда, яғни ерлері де, әйелдері де еңбек
етеді және олардың барлығы теңдей философиямен, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тарих факультеті
Дүние жүзі тарихы кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Томмазо Кампанелла және оның идеялары
Орындаған:
4 курс студенті
Өмірзақ Ғани
Ғылыми жетекшісі
т.ғ.д., профессор Қ.Т.
Жұмағұлов
Қорғауға жіберілді
кафедра меңгерушісі
т.ғ.д., профессор “ ” 2010 ж. Қ.Т.Жұмағұлов
Алматы 2010
Жоспар
Кіріспе
І тарау. Италиядағы утопиялық ойдың дамуы және Томмазо Кампанелла
1. ХҮІ-ХҮІІ ғғ Италиядағы утопиялық ойдың дамуы
2. Томмазо Кампанелланың тарихи тұлғасы
ІІ тарау. Томмазо Кампанелла шығармаларындағы негізгі идеялар мен
философиясы
1. Томмазо Кампанелла: негізгі шығармалары мен ұстанған бағыты
2. Күн қаласы идеясы және оның мән-мағынасы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелер тізімі:
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Адамзат тарихындағы ең бір елеулі кезеңдердің
бірі ΧYІ ғасырдың орта шенінде Батыс Европада өзінің қызығушылыларын тапқан
гуманистік және утопиялық идеялардың дамуы болды. Бұл кезеңде әсіресе
италиядағы гуманисттік және утопиялық ой-ең жоғарғы даму деңгейіне жетті.
Ғылыми, әдеби көркемөнер, философиялық, педагогикалық көзқарастарда
білінген Қайта өркендеу мәдениетінің идеялық мазмұны әдетте біз қарастырып
отырған кезеңмен белгіленеді. XVI ғасырда пайда болған ғылыми және
адамгершілік, утопиялық ойлардың негізінде жазылған сол кезеңнің
шығармалары-қазіргі таңда және өткен уақыттарда әлем жұртшылығын өзіне
қызықтыра біліп, әрқашан өзекті мәселелер қатарында болған. Бірақ XV
ғасырдың өзінде-ақ Қайта өрлеу дәуірінің қайраткерлері білімділікті, соның
ішінде шынайы білімділікті шығармаларында білдіріп, насихаттады.
Батыс Европа қалаларында туындап келе жатқан капиталистік қатынастар
жаңа идеологияның пайда болып, өрістеп дамуына қолайлы жағдайлар жасады.
Осы кезеңде әр түрлі әлеуметтік топ өкілдерінің арасынан шыққан білімді
адамдардың ішінде итальяндық гуманистердің үлгісі бойынша антика заманы
авторларының шығармаларын оқып-үйренуге қызығушылық білдірген үлкен топ
қалыптасты.
Осылайша өз заманының ең озық білімді адамдары діни схоластикаға қарсы
күресіп, дүниенің мәні туралы жаңаша көзқарастарын білдіре бастады.
Солардың қатарында Германияның қос шырағы атанған Эразм Роттердамский мен
Иоганн Рейхлин үлкен беделге ие болды. Бүгінде есімдері бүкіл адамзатқа
танымал осы тұлғалардың қатарында италия ойшылы Томмазо Кампанелло да
болды.
Томмазо Кампанелло Италияның сол заманғы қалыптасқан ойшылдарының
ішінде көрнекті идеологтарының бірі болды. Ол өз дәуірінің және де өзіне
дейінгі ғалымдардың пікірлеріне үлкен қолдау көрсетіп, өзі де көп ұзамай
үлкен беделге ие болды. Томмазо Кампанелло жазған әр түрлі шығармаларында
Рим папасы мен оның ізбасарларының озбырлық саясатын, испан билігіне қарсы
әрекет етіп, аяусыз сынады деген жаламен бірнеше жыл абақтыда отырып,
өзінің теңдесіз шығармаларын дүниеге әкелді. Рас, Томмазо Кампанелло өз
шығармаларында папаның төңерегіндегілер мен бүкіл католиктік иерархияның
арамтамақ өкілдерін аяусыз әшкерелеген тұстары да бар.
Томмазо Кампанеллоның ғылыми дүниетанымы, адамға, оның ішкі дүниесіне,
адамның әлеуметтік статусына қарамай ар-ожданын құрметтеу идеясы оынң әдеби
шығармашылығында орын алды. Оның еркін ойлау идеясын аңсайтын шығармалары
XVI ғасырда феодалдық Еуропа үшін терең прогресивті мәні болды. Қалыптасып
келе жатқан буржуазияның саяси идеологиясның дамуына үлес қосты.
Біз қарастырып отырған кезең, яғни ХҮІ ғасырдағы Батыс Еуропаның
көптеген елдеріндегі қалыптасқан жағдай, гуманисттік идеялар мен утопиялық
ойлардың дамуы шын мәнінде италия халқы мен алдыңғы қатарлы ойшылдар, соның
ішінде Томмазо Кампанеллоның өз елін қалыптасқан жағдайдан құтқаруға
бағытталып, ұмтылған азаттық қозғалысы, саяси бытыраңқылықққа қарсы
жүргізілген күресі болды. Осы күрестің бел ортасында италия ойшылдарының
үлкен тобының ішіндегі көрнектілерінің бірі Томмазо Кампанелло болғандығы
рас. Өз халқы мен жалпы адамзаттың ар-ождан бостандығы мен өмір сүру құқығы
үшін күрескен қайраткердің қиын-қыстау заманда, абақтының ішінде еркіндікті
аңсап жазған шығармаларымен танысып, алға тартқан көзқарастарын оқып-
үйрену, сонымен бірге сол заманғы дамыған идеяның мән-мазмұнын ашу ісі
өзекті тақырыптардың қатарына жатары анық.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жоғарыда қарастырылып отырған
еңбектер тобын тиімді пайдалана отырып, Томмазо Кампанеллоның тарихи
шығармаларындағы алға тартқан көзқарастарының өз кезеңіндегі маңыздылығы
мен қазіргі таңда тарих ғылымындағы өзектілігін ескере отырып, ХҮІ ғасырдың
алдыңғы идеяларының бірі ретінде ашып көрсету диплом жұмысының басты
мақсаты болып отыр. Мақсатымыз айқындалғаннан кейін, мақсатқа орай
төмендегідей міндеттер туындады:
- Италиядағы гуманисттік идеялар мен утопиялық ойдың дамуы туралы
мәселелерді сипаттау;
- Томмазо Кампанелло және ХҮІ ғасыр шеніндегі Италияның саяси
жағдайына қатысты көзқарастарын талдау;
- Томмазо Кампанеллоның идеялары және оның дүниетанымдық
көзқарастарының ерекшеліктерін көрсету;
- Томмазо Кампанеллоның Күн қаласы және т.б. еңбектерінің идеялық
мазмұнын айқындап, салыстырмалы талдау жасау;
Деректік негізі. Томмазо Кампанеллоның көзқарастарын оқып-үйренуде ең
басты дерек көзін ойшылың өз еңбектері құрайды. Томмазо Кампанелланың жалпы
еңбектерінің саны бірнеше шығармадан тұрады. Оның біршамасы латын тілінде,
ал көптеген шығармалары өзінің туған тілінде жазылған. Бұл шығармалары
көптеген мемлекеттерде, нақтырақ айтқанда еуропаның Германия сынды
елдерінде басылып шыққан. Томмазо Кампанелла шығармалар жариялап
шығарғандар көбіне оның шәкірттері болған. Томмазо Кампанелла шығармаларын
ең алғаш жинап, жазуына себеп болған Италияның қоғамдық және саяси өмірінде
орын алған келеңсіздіктер болды. Томмазо Кампанелланың атақты еңбектерінің
қатарына Метафизика атты еңбегін жатқызуымызға болады [1]. Аталған
еңбекте таным түсінігін дамыта отырып, Томмазо Кампанелла ғылыми шынайылық
мәселесіне тоқталады. Шынайылық деп Томмазо Кампанелла адам санасындағы
түсінік пен заттардың қасиетінің дәлме-дәл келу деп түсіндіреді. Осы
аталған шынайылық мәселесін Томмазо Кампанелла барынша атап өткен шығармада
талдауға тырысқан. Сонымен қатар, Өзінің Пұтқа табынушылар философиясына
қарсы атты еңбегіндегі Жаңашылдық туралы атты тарауында Томмазо
Кампанелла ғалымдар мен философтардың жаңа ғылыми зерттеу жұмыстарындағы
құқықтарын қорғап, мемлекет пен шіркеудегі әрбір ғылыми жаңашылдық еш
күмән келтірмеуі керек деп, ал егерде қандай да бір қате пікірлер мен
теориялар туындаса ол өзінің авторынан ұзақ өмір сүре алмайды деп
сендіреді. Сонымен қатар, ғылымға негізделген даңашылдықтар ұрпақ үшін
үнемі қалатындығында айтып, сол себепті де әр адам-жаңашылдыққа ұмтылуға
толық құқылы деген пікірді айтады [2].
Қоғамдық-саяси қатынастар тарихымен қатар автор астрономияға қатысты
Космология атты еңбегінде жазады [3]. Қарап тұрсақ, автордың ғылыми
танымы тек сол қоғам шеңберінде ғана емес, сонымен қатар астрономия мен
аспан денелері туралы да қызығушылықтары басым болғандығын көреміз.
Өзінің Сезінуге негізделген философия атты шығармасында табиғатты
танудың бір жолы сезіну екендігін айтқан Томмазо Кампанелла әлемді
түсінудің ескі жүйесін алып тастау керек деген [4]. Табиғатты ғылыми танып
білу үшін сезінуге арқа сүйеу керекпіз. Себебі, сезіну ғана Құдай жаратқан
табиғаттың тура келбетін бере алады деп табиғатты танудың сезіну арқылы
жолын былайша суреттеген Томмазо Кампанелла өзінің ғылыми ойларының
дамуындағы алғашқы сатылардан осылайша көріне бастайды.
Диплом жұмысының деректік негізіне Томмазо Кампанелланың атақты Күн
қаласы атты шығармасын айтпай кетпеске болмас [5]. Бұл еңбек италян
тілінде 1602 жылы жазылады. Ал, латын тіліндегі жазбасы 1613-1614 жылдар
аралығында жазылған. Осы нұсқасы Франкфурт қаласында 1623 жылы басылып
шығып, саяхатшының қиял-қаласы туралы әңгімесі ретінде жарық көреді.
Аталмыш деректе Томмазо Кампанелла өз еңбегіндегі көбіне-көп Калибрияда
қалыптасқан жағдайларды мысалға ала отырып жазады. Осы тұстағы салық ісінің
тым жоғары болып кетуі, шаруалардың оны төлеуге деген қызығушылықтан бұрын,
жағдайының болмауы, сонымен қатар түрік әскері мен жергілікті қарақшыларды
жаулап алу соғыстарына қатысты мәліметтер келтіріп, барша жұртқа арман
болған Күн қаласы туралы мәліметтер келтіреді.
Томмазо Кампанелланың өмірі мен шығармашылығы туралы диплом жұмысын
жазуда автордың өзіндік еңбектерінің жинағының да деректік маңызы өте зор.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Томмазо Кампанелланың өмірі мен
шығармашылығына арналған әдебиеттер өте көп. Италян утописі туралы алғашқы
зерттеулерді оның замандастары жазған. Аталған мәселе Тәуелсіз Қазақстан
Республикасының дүние жүзі тарихы мамандығы бойынша тыңнан көтеріліп жүрген
тақырып деп айтуға толық негіз бар. Дегенмен де, аталған мәселе көлемінде
В. Ф. Асмустың Томмазо Кампанелла атты зерттеу жұмыс бар [6]. Аталған
еңбекте Томмазо Кампанелланың өмірі мен шығармашылығы турасында және
ойшылдың ұстанған бағыты мен оның айтпақ болған негізгі идеялары туралы мол
мәліметтер бар. Сонымен қатар, Г.Ф Александровтың История
западноевропейской философии атты ғылыми зерттеу жұмысында диплом жұмысы
барысында барынша қолдануға тырыстық [7]. Себебі, қарастырып отырған
мәселеміздің пайда болуына әсер етуші жалпылама факторлар, Италияның сол
заманғы даму жағдайы мен Томмазо Кампанелланың өзіндік көзқарасының
қалыптасуы турасында да бізге жетерлік материалдар кездеседі. Диплом жұмысы
барысында біз барынша қолданған еңбектердің бірі А.Э Штеклидің Кампанелла
атты зерттеу жұмыс болып табылады [9]. Сонымен қатар, В.И Рутенбургтің
Кампанелла атты жұмысы диплом жұмысымызды ғылыми түрде негіздеп
жазуымызға көптеген септігін тигізді [10]. Себебі, диплом жұмысында біз
негізінен ашып көрсеткен Томмазо Кампанелланың шығармашылығының негізгі
бағыттары туралы осы аталған зерттеу жұмыстарында барынша жақсы жазылған
деп баға бере аламыз.
Диплом жұмысын жазу барысында ерекше қолданыста болған еңбектің бірі-
А.Х Горфункельдің Томмазо Кампанелла [12], Гуманизм и натурфилософия
итальянского Возрождения [13], Философия эпохи Возрождения атты бірегей
зерттеу жұмыстыр болып табылады [16]. Автор Томмазо Кампанелланың өскен
ортасы, яғни Италияның ХҮІ ғасырдағы қандай былыққа батқандығын терең аша
отырып, Томмазо Кампанелланың шығармашылығының қалыптасуының алғышарттарын
сәтті көрсетіп береді. Сонымен қатар, автор Томмазо Кампанелланың
шығармаларындағы басты жетекші ойлар туралы өзіндік ой-пікірлерін айта
отырып, сол заманғы және антикалық кезеңдегі ойшылдардың еңбектеріндегі
көтерілген негізгі ойлармен салыстыра отырып жазған.
Осындай маңызды зерттеу жұмыстарының қатаорына жоғарыда атап өткен А.Э
Штеклидің Город Солнца: утопия и наука атты еңбегін жатқызуға әбден
болады [14].
Сонымен қатар, С.Л. Львовтың Гражданин Города Солнца: Повесть о
Томмазо Кампанелле атты жазба жұмысының да біздің қарастырып отырған
мәселемізді ашуымызға сәтті көмекші болды [15]. Себебі, біз соңғы
тарауымызда қарастырған Күн қаласы идеясының негізгі мәні де, айтары осы
еңбекте жақсы жазылған деп баға бере аламыз.
Диплом жұмысын жазу барысында біздер көптеген қиыншылықтарға тап
болдық. Оның басты негізі жоғарыда атап өткеніміздей, қазақ тіліндегі осы
мәселеге қатысты зерттеулердің болмауы болып табылады. Дегенмен, осы бір
диплом жұмысының соның алғашқы табалдырықтарының бірі ретінде сезіне
отырып, диплом жұмысы барысында іргелі орыс ғалымдарының еңбектерін барынша
пайдаландық. Солардың қатарында Д. В. Панченконың Пифагорейские источники
Города Солнца Кампанеллы и Псевдо-Окелл. [17], Кампанелла и Ямбул. Опыт
текстологического анализа [18], Ямбул и Кампанелла (О некоторых
механизмах утопического творчества) [19], Происхождение латинской
редакции Города Солнца Т. Кампанеллы атты еңбектерін атап өтпеске
болмайды [20].
Сонымен қатар, Реале Дж. Западная философия от истоков до наших дней
мен Л.С Чиколинидің Политические афоризмы Кампанеллы атты шығармасын
келтіріп кетуге әбден болады. Томмазо Кампанелла еңбектерінің жазылу
үлгісін аша отырып аталған авторлар біз қарастырып отырған мәселемізді
барынша талдап беруге тырысқан.
Сондай-ақ осы іспеттес бірнеше кандидаттық дисертацияларды да диплом
жұмысы барыснда барынша талдап, өз керегімізге жараттық. Осыдан келе
түйетініміз кандидаттық диссертациясының да маңызы өте зор болды.
Зерттеудің методологиялық негізі: Диплом жұмысын жазу барысында жаңа
методологиялық өзгерістерді негізге ала отырып, жүйелілік, обьективтілік,
тарихи-салыстырмалылық сияқты ғылыми таным принңиптерін негізге алдым.
Сондай-ақ, осы тақырыпты жазуда соңғы уақытта қалыптасқан жаңа ғылыми
бағыттарды, тұжырымдар мен пікірлерді мүмкіндігінше нақты басшылыққа алып
зерттеу барысында талдау, сараптау, анализдеу тәсілдері қолданылды. Сонымен
қатар, салыстырмалы талдау да сәтті пайдаланылды және де ең бастысы
қойылған міндеттерді орындау барысында жалпыға мәлім зерттеу әдістері де
қолданылды. Ғылыми әдістің жалпыдан жалқыға көшу принципін сақтай отырып,
еңбекте анализ, синтез, салыстыру және басқада әмбебаптық зерттеу әдістері
барынша пайдаланылындым.
Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері. Зерттеу ХҮ және ХҮІ ғасырдың
екінші жартысы аралығын қамтиды. Диплом жұмысы барысында осы кезеңдегі
Томмазо Кампанеллоның өмірі мен шығармашылығы мәселесі қарастырып отырған
мәселеміздің, яғни басты зерттеу обьектіміз ретінде қарастырыла келе, Батыс
Еуропа елдерінде қалыптасқан саяси жағдай мен Италиядағы утопиялық ойдың
дамуы, сонымен қатар қалыптасқан жағдайдың Томмазо Кампанеллоның өмірі және
шығармашылығының тигізген әсерін де қарастыруды жөн санадық. Томмазо
Кампанеллоның шығармашыл тұлға ретінде қалыптасуы мен көтерген идеялары
өзекті мәселелер қатарында қарастыруға тырыстық. Сонымен қатар, осы
мәселеге қатысты өз зерттеу жұмыстарын жүргізген Отандық және әлем
тарихшыларының еңбегін көрсетіп және тақырыпты барынша талдауға тырыстық,
яғни жоғарыдағы мәселелердің негізінде бітіру жұмысының хронологиялық
шеңбері ХҮ ғасырдың аяғы ХҮІ ғасырдың алғашқы ширегін қамтиды деп айтуға
болады.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Аталған диплом жұмысын жазу
барысында мен алдыма қойған мақсаттарыма жете отырып, өзім үшін
төмендегідей жаңалықтар жасадым. Мысалы:
- диплом жұмысымда қарастырып отырған Томмазо Кампанеллоның
шығармашылығының пайда болуына әсер еткен негізгі мәселе, яғни
Италиядағы орын алған саяси жағдайға барынша талдау жасалынады.
- Батыс Еуропадағы, соның ішінде Италиядағы гуманисттік және утопиялық
ойдың дамуы жағдайы мен оған әсер етуші факторларды анықтап, барынша
талдауға тырыстық.
- Томмазо Кампанеллоның өміріне өзімізше баға беріп, оның шығармасындағы
негізгі идеялардың мәнін ашып, автордың еңбектерін, ондағы керекті
мәселенің бейнелену дәрежесін барынша шынайы көрсетіп, ғылыми
айналымға қостық.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тараудан,
әр тарауы екі тармақшадан, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
І. Италиядағы утопиялық ойдың дамуы және Томмазо
Кампанелла
1. ХҮІ-ХҮІІ ғғ Италиядағы утопиялық ойдың дамуы
ХҮ ғасырдың соңы Еуропа тарихының жаңа бір кезеңін ашқан болатын. Осы
заманғы экономиканың дамуы капиталдың қорлануы мен тығыз байланысты болды.
Ұлыбритания және тағы да басқа дамыған Еуропалық елдерде қоғамдық
қатынастардың жаңа бір түрі-капиталисттік қатынастар пайда бола бастады.
Осы қатынастардың нәтижесінде жаңа таптар пайболып, тіпті жаңаша бір ұлттар
дүниеге келім, мемлекеттік биліктің орталықтануы байқалған болатын. Осы
тұста идеология ісі мықтап қолға алынып, адамдардың сана-сезімінде берік
орнаған болатын. Мысалы, адамдардың бойында феодализмге, католиктік шіркеу
мен адамды қанау ісіне ашық қарсы идеялар да айтыла бастады.
XVI ғасырдың бас кезіне таман Орталық және Батыс Европада күрделі және
сан алуан тармақты жүйесі бар халықаралық ықпалды күшке айналған католиктік
шіркеудің материалдық және саяси талаптары қатты өсіп кетті. Католиктік
шіркеудің қойған талаптары тіпті ең ірі ақсүйек феодалдардың және одан да
көбірек дәрежеде жаңа буржуазиялық идеология туа бастаған қала
тұрғындарының наразылықтарын туғызды. Шіркеу талаптары мемлекетті
орталықтандыру бағытына көшкен елдердегі король үкіметі тарапынан батыл
тойтарысқа кездесіп отырды.
ХІҮ-ХҮ ғасырларда Италия жерінде Қайта өрлеу дәуірі басталды. Ал,
басқа Еуропа елдерінде ХҮ-ХҮІ ғасырларда орын алған деп айтылып жүр. Осы
кезеңдерде гуманисттік бағыт пен шіркеудің реформация үрдісі де пайда
болды. Осылардың әрқайсысы өзіндік құбылысы мен қоғамдық-саяси идеясымен
ерекшеленді. Жалпы, ХҮІ-ХҮІІ ғасырдағы Италиянық қоғамның дамуы феодалдық
ақсүйектермен және олардың үлесінің өсуімен ерекшеленді.
Италияның Солтүстігінде және Тосканада рулық ақсүйектердің өте аздығы
байқалды. Ал, Оңтүстік пен Папа иелігінде әлі де болса рулық ақсүйектер
елдің әлеуметтік-саяси өмірінде ерекше рольге ие болып қалған еді. Олардың
көбісі испандық биліктің қолдауына ие болып, осы мәртебеге жетіп отырды.
Олардың иелігінде болып келген жер көлемдері алғашында демалыс орындары
болып отырса, кейіннен уақыт өте келе жерді басқаларға пайдаландыру арқылы
олар үлкен көлемдегі қаражаттарға ие болды. Яғни, жер көлемі ендігі кезекте
дем алу емес, пайда табу көзіне айналды. Жер учаскелеріне ие болу үшін
барлығы жанталасып бақты. Сонымен қатар, осы кездегі Италияның алуылды
аймақтарында феодалдық және жартылай феодалдық дәстүрлер сақталды.
Жоғарғы тап өкілдері тым байыған сайын, төменгі жұмысшылардың жағдайы
мен олардың өмір сүру деңгейі тым төмендеп кетті. Өздерінің еңбек ететін
орындары немесе жұмыс берушелері оларға айлық жалақыны толық түрде бермей
немесе өнім түрінде есеп-айырысып олардың жағдайын тым тұралатып жіберді.
Жалақы мөлшері осы уақытта салыстырмалы түрде қарағанда тым төмендеп
кеткен. Сонымен бірге, жұмысшы-кедейлердің өмір сүруін тым төмендеткен
салық саясаты болды. Салық көбіне-көп осы тұста өзім арзқылы салынып,
италия тұрғындары нан, шарап, май, сабын тұз өнімдерін төлеу арқылы
өздерінің қожайындары алдында міндетінен құтылды. әсіресе, ең қиыны тұз
салығы болғандығын қазіргі таңдағы зерттеушілер барынша айтып жүр. Осы
кезеңдегі бір тұрғынның айтқан шағымы қазіргі таңдағы италия тарихының осы
кезеңдегі саяси және әлеуметтікэкономикалық жағдайынан толық мағлұмат
береді. Біз үйден шығуға қорқамыз. Үйден шыға сала бізге жаңа салық түрін
салы, түрмелерге жауып, ал несиеқорлар бізді үнемі торуылдайды. Көпестер
бізге адам ретінде қарамайды. Мұндай кедейшілікте өмір сүру енді мүмкін
емес деп айтқан екен. [27. 490б]
Осы қарастырып отырған уақытта жұмыссыздық қатты белең алды.
Флоренциялық көпес Джулиано Риччи былай деген: Жұмыстың жоқтығынан,
көптеген тұрғындар толық кедейшілікке өтіп кетті. Қайыршылықты кәсіп
еткенімен оларға нан немесе қайыр-садақа беретін адамның табылуы өте қиын
еді Міне, өмір сүру мүмкіндігін шектеген италян басшыларының саясаты
осындай болды. Жоғарыда аталған мәліметтер бұл саясаттың бірі ұшы ғана.
Жұмысшы-кедейлерді тікелей тонауға бағытталған италия үкіметінің саясаты
жайлы айтылатын әңгіме бөлек немесе ол жеке тақырып. Ал, бұл саясат
жұмысшы, кедейлерге қалай әсер етті, олардың сол заманғы мүддесін өз
еңбектеріне арқау еткен ойшылдары қалай қабылдады? Ойшылдар соның ішінде
қарастырып отырған кедейлену үрдісіне ұшыраған италия ойшылдарының билік
өкілдерінің саясатына қарсы туындаған шығармалардың жазылуы жыл өткен сайын
жиілей түсті. Осы тұста аталған мемлекетте түрлі ғылым мен қоғамдық ойдың
түрлі салалары дамып, тарихта өзіндік атқа ие болып, бүгінгі диплом
жұмысына арқау болып отыр. Соның бірі-италияда осы тұста утопиялық ойдың
дамуы байқалды [27. 492б].
ХҮІ ғасырдьң І-ші жартысында Батыс және Орталық Европада өзінің
әлеуметтік-экономикалық және саяси сипаты жөнінен антифеодалдық, ал
идеологиялық формасы жөнінен діни (католик шіркеуінс қарсы) қоғамдық
қозғалыс кең қанат жайды. Бұл қозғалыстын басты мақсаты-рим-католик
шіркеуінің ресми доктринасына түзету енгізу, шіркеу құрылымын өзгерту және
мемлекет пен шіркеу арасындағы өзара карым-қатынасты қайта құру болып
табьлатындықтан, бұл қозғалыс реформация деген атқа ие болды.
Қайта өрлеу мен Реформация-әлемдік орта ғасырлық тарихтағы ең ірі және
маңызды оқиғалардың бірі. Еуропаның көптеген елдерін қамтыған бұл дәуір
өзінің әлеуметтік-тарихи мәні жөнінен ескі орта ғасырлық дүниенің шаңырағын
шайқалтқан антифеодалдық, ерте буржуазиялык құбылыс болып танылды.
Қайта өрлеу мен Реформация кайраткерлері өздерінің ілімдері мен
көзқарастарында антикалық кезеңнің рухани мұрасына сүйенді және оны үнемі
тиімді пайдалана білді. Бұл дәуірдің идеологтары өздері қажетсінген
мемлекет, құқық, саясат, заң туралы түсініктерді антикалық өркениеттің
бай қазынасынан сарқа пайдаланып қана қойған жоқ. Орта ғасырлық
консервативтік-зорлықшыл идеологиямен күресте әлеуметтік-философиялық
көзқарастын жаңа жүйесі қалыптасты. Оның басты мазмұны-адамның өзіндік
құндылығы туралы ойды қалыптастыру қажеттілігі, адамның өзін-өзі билеуі мен
кадір-қасиетін мойындауы, адамның еркін дамуына қажетті жағдай жасауы,
әркімге өз еңбегі мен күші арқылы бақыттарын табуына мүмкіндік беруі болды.
Қоғамдық ой шабытының жаңа атмосферасы көркем шығармашылықтың түрлері мен
жанрларындағы ара қатынастың өзгеруіне әкеп соқты. Ағартушылық қаруы -
әдебиеттің мәні басқа дәуірлермен салыстырғанда едәуір өсті. Ағартушылар
өздерінің публицистикалық қызметінде оқырмандар үшін қысқа өткір тілді
брошюралар формасын таңдап алды.
Қоғамның қозғаушы күші ретінде еңбектің ролі атап көрсетілді, адамдардың
іс-әрекет белсенділігі мен ақыл-ойдың тәуелсіздігі туралы идеялар басым
сипатқа ие болды.
Алдыңғы қатарлы философиялық және саяси-құқықтық ой өкілдері орта
ғасырлық схолостика мен дүниетанымға қарсы күрес жүргізе отырып саяси ойдың
одан әpi дамуындағы кедергілерді жоюды және қоғам туралы бұрынғы дәуіріне
қарағанда неғұрлым дұрыс жалпы теориялық ұғымдардың калыптасуына ықпал
етті. Бұның өзі схолостикалық ой-пікірден тазартып қоғам және адам
табиғатын танып-білуге жол ашты.
Қайта өрлеу мен реформация дәуіріндегі саяси-құқықтық ойдың үш бағытта
дамығандығын байқау қиын емес. Оның біріншісі Н Макиавелли, Ж Боденнің
еңбектерінде кездесетін-мемлекет пен саясаттағы жаңа көзқарасты анықтайтын
таза үлгідегі саяси ілім болса, екіншісі М Лютер, Т Мюнцер, Ж Кальвин
насихаттаған-католик шіркеуінің ықпалынан шығуға ұмтылған гуманистік
идеялар, ал үшіншісі-антибуржуазиялық утопист социалистердің саяси-құқықтық
ойлары. Бұл ойларды Томас Mop және Tомаззо Кампанелла өз еңбектерінде
барынша жазды [28.39-45бб].
Осы тұстағы Италияның қоғамдық саяси және ғылыми өмірінде утописттік
бағытпен қатар гуманисттік бағытта қатар дамыған. Ғылыми, әдеби көркем
өнер, философиялық, педагогикалық көзқарастарда білінген Қайта өркендеу
мәдениетінің идеялық мазмүны әдетте "гуманизм" терминімен белгіленеді.
Гуманистер термині ХҮІ ғасырда пайда болғанымен, ХҮ ғасырдың өзінде-ақ
Қайта өрлеу дәуірінің қайраткерлері өз мәдениетін белгілеу үшін бұл сөзді
қолданады. Бұл сөз білімділікті, соның ішінде шын білімділікті білдіреді.
Қайта өрлеу мәдениетінің осының алдында өткен орта ғасырлық шіркеулік-
феодалдық мәдениетке қарама-қарсы оның шын сипаты болып табылады. Қала
мәдениетінде көріне бастаған бұл нышан Қайта өрлеу дәуірінде одан әрі
дамыды. Қауымдық істермен, табыс табумен, баюмен, саяси күреспен
шұғылданған буржуа-феодалдық-шіркеулік дүниетанудан барған сайын алшақтай
түсті. Оған о дүниедегі рахаттан үміт етіп және бетіндегі шаттықтан бас
тартуды талап кеткен тақуалық аскеттік мүрат өте жат еді.
Сонымен қатар, гуманизм - адамның қадір-қасиеті мен құқын құрметтеуді,
оның жеке түлға ретіндегі бағасын, адамның игілігіне, оның жан-жақты
дамуына, адам үшін қолайлы қоғамдық өмір жағдайын жасаған қамқорлықты
білдіретін көзқарастардың жиынтығы. Қайта өрлеу дәуірінде тиянақты идеялық
қозғалыс ретінде қалыптасты. Бүл кезеңде гуманизм фоедализмге және орта
ғасырлық теологиялық көзқарастарына қарсы көзқарастармен тығыз байланысты
болды.
Гуманистер адам бостандығын жариялады. Діни аскетизмге қарсы, адам заты
мен өз мұқтаждарын қанағаттандыру құқы жолында күресті.
Біздің қарастырып отырған мәселемізге сай, Италиядағы утопиялық ойдың
дамуы Томас Mop және Tомаззо Кампанелланың атымен тікелей байланысты.
Жалпы, утопиялық жазба (грек тілінде) көркем әдебиеттің жанры, көбіне ол
ғылыми фантастикаға жақын. Бұл жанрда жұмыс жазған авторлар көбіне-көп
ерекше қоғамды суреттеумен ерекшеленген. Бұл жанрдың бастауы Томас Мордың
осы аттас шығармасынан бастау алады.Сонымен қатар, ағылшын шіркеу
қызметкері Сэмюэла Перчестің еңбегінде де кездеседі. Бұл терминнің соңғы
уақытта шыққанына қарамастан Платонның Мемлекет атты еңбегі де осы
жанрда.
Утопист-социалистердің шығармаларында адам бостандығы мен еркіндігі,
құқықтары, олардың кепілдігі туралы мардымды ештеңе айтылмайды және олар өз
шығармаларында көрсетілген қоғамдық өмірді қалай орнату керектігі, басқару
формасы мен саяси режим туралы ой қозғамайды. Дегенмен. олардың мінсіз
мемлекет пен қоғам туралы ой-пікірлерінің теориялық негізсіздігіне,
қиялилығына қарамастан одан кейінгі социалистік ілімдердің қалыптасуына
ықпалын тигізді.
Жалпы, утопиялық шығармалардың алдына қойған негізгі мақсаты ол-
әділетті қоғам орнату. Көптеген авторлар, яғни философтар мен тарихшылар,
өткен замандардың ойшылдары осы тақырып көлемінде біраз шығармалар жазды.
Бір қарағанда жақсы. Алайда, осы пікірдің өзіне біршама қарсы пікір айтзқан
ғалымдар да жоқ емес. Мысалы, жаңа замандағы батыстық материалист
философтар бұл әділеттілік жайлы басқаша кері пікір білдіреді. Яғни,
Витгенштейн деген ғалым: Әділеттілік деген ұғым жоқ, ол – бір көкжиектегі
қол жетпейтін елес қана, оны адамдар өздері ойдан жасап алады, – деген
пікір білдіреді. Сонымен қатар сонау қиял, утопиядан бастап, социалистік,
комунистік, демократиялық тағы да толып жатқан ілімдер де болды, әлі де
бар, болашақта да бола бермек, алайда сол көптеген еңбектердің көбісі
әділеттілікті терең ашып бере алмады. Ал кейбірі өз қоғамына лайықты
түсінік, пікір қалыптастырды. Қай қоғамда да ел билеген, не елді аузына
қаратқандардың көтерген басты мәселесі, айтқан сөзі осы әділеттілік болды.
Кеңес заманында әділеттілікті теңдік арқылы түсіндірмек болып, бара-бара
әділетсіз қоғам құруға мүмкіндік туды. Әділеттілік пен теңдік екеуі екі
басқа түсінік екенін ескермеді. Әділеттілік деген – әр жеке адамның
мүддесінен шығып, соған жағдай жасаумен шектелсе деген ниет [33.
www.google.ru].
Италиядағы қалыптасқан қиын да күрделі саяси-экономикалық және де
әлеуметтік жағдай сол заманғы көптеген ойшыладардың дәл осы утопия атты
шығарманың басты бағытын таңдап алуға итермеледі. Диплом жұмысы барысында
бірнеше рет қозғалып өтетін ХҮ-ХҮІ ғасырда Италияда қалыптасқан ауыр жағдай
мен Томмазо Кампанелланың утопиялық шығармасы осының нақты дәлелі болып
табылады. Осы тұста Италияның қоғамдық және саяси өмірінде пайда болған
әдебиеттің утопиялық атты жанры осы олқылықтарды рухани және қияли тұрғыдан
толтыруды ойлады. Италияда өз дамуын тапқан утопиялық жанр сол заманның
жоғын жоқтаған шығармалар қатарын толықтырды. Утопиялық жанрындағы
шығармалар сол кезеңдегі Италияда орын алған әлеуметтік теңсіздік мәселесін
барынша қозғады. Утопиялық жанрында өз шығармасын жазған көптеген
авторлардың пікірінше Италия тұрғындары мен халқының бақытсыз да, кедей
өмір сүруінің басты себебі жеке меншіктің қатты дамуы болып табылады деп
ойлады. Ал, жеке меншік болса өз кезегінде әлеуметтік теңсіздікті дамытты
деген түсінікті халыққа жеткізуді шығармаларының басты мақсаты етіп алды.
Бір қарағанда сол заманғы италия халқының жағдайын толық түсінген италян
утопистері халықтың басына түскен қайғы мен қасіреттің себебін дәл ашып
бере алды. Алайда, одан құтылудың жолын немесе ауыр жағдайдан шығудың жолын
көрсетіп бере алмады.
Италия утопистері әлеуметтік теңдік мәселесі шешілген жеке меншік
мәселесі де өз орнына келтірілген қоғам жайындағы шығармаларын жазды.
Италиядағы утопиялық ойдың даму ерекшелігі де осында еді. Басты ерекшелігі
деп біз утопиялық ойдың сол қоғамның күрделі де асқынған мәселелерін шешу
ниетінен туған деп айтуымызға болар еді. Италия утопистерінің негізгі
шығармаларының обьектісі болашақтағы орын алуы тиіс болатын қоғамды
орнатудан туған еді.
Қайта өрлеу дәуірі атты тарихта өз орнын алған бұл кезеңде ғылым мен
қоғамдық өмірге өзіндік жаңалық әкелген бірнеше ағымдар пайда болды.
Солардың қатарында Еуропа мен Италия тарихында өзіндік қалдырған мұрасы бар
утопиялық жанрдағы әдеби мен тарихи шығармалар немесе утопиялық ой деп біз
баса айта аламыз.
Ал, осы кезеңдегі Италиядағы утопиялық ойдың дамуы Томмазо Кампанелла
және оның басты Күн қаласы атты утопиялық шығармасымен тығыз байланысты.
Итальян ойшылы Томмазо Кампанелланың "Күн қаласы" шығармасында әлеуметтік
теңсіздік пен жеке меншікті жою, өндіріс пен болысты әділетті түрде
қоғамдық негізде ұйымдастыру, еңбекті құрметті және барлық адам үшін
міндетті деп тану туралы ойлар қамтылған. Кампанелла өз шығармасын
солярийдің қала-мемлекеттік тұрмыс тіршілігін және қоғамдық өмірін
сипаттаудан бастайды. Олардың бұқаралық билік жүйесі үш тармақтан тұрады.
Бірінші-әскери іс, екіншісі -ғылым, үшіншісі-өндіріс саласы. Оның
әрқайсысын өз атына лайық үш билеуші (Күш, Даналық, Сүйіспеншілік)
басқарады, ал оларға өз кезегінде үш бастықтан бағанады. Ең жоғары билікте-
бас билеуші Метафизик тұрады. Барлық мәселелер мен дауларда соңғы шешім
шығару соның қолында [5. 12-59бб].
Шығарманың негізгі мазмұны мен ондағы идеялардың мәні туралы біздер
диплом жұмысының келесі тарауларында танысатын боламыз.
1.2 Томмазо Кампанелланың тарихи тұлғасы
Философияның орталық мәселелерін қозғайтын тарихи жазбада өзіндік
натурфилософиялық синтез қалыптастыруға тырысқан, утопиялық коммунизм
принципіне сай нақты және гуманитарлық білім мен әлеуметтік-саяси саладағы
терең өзгерістерді енгізбек болған Томмазо Кампанелланың аты, Батыс
Еуропаның ХҮІ ғасырдың соңы мен ХҮІІ ғасырдың алғашқы ширегіндегі кезеңде
өзіндік орынға ие еді. Томмазо Кампанелла өзінің тарихында Галилей мен
Декарттың, сонымен қатар Бэкон мен Гассендидің ізбасары болғанымен, Батыс
Еуропадағы Қайта өрлеу дәуірінің көрнекті өкілі. Осы бір уақыттың көрнекті
өкілі болып ол тек қана жан-жақтылығы мен қызығушылығының кеңдігінен ғана
емес, сонымен бірге қайраттылығы мен табандылығы, қойған мақсатына деген
шын беріле жұмыс жасауы, өзінің ғылыми, саяси және адами ойларының өмірге
әкеле білуінің нәтижесінде де табысқа жетіп отырған. Өзінің артта қалған
саяси және кері кеткен діни алауыздыққа қарсы шығуы әрбір саналы адам мен
гуманисттік принципке негізделген тұлғаның міндеті деп түсінді.
Жеке адамның сонымен қатар, мемлектетті құраушы түрлі қоғамдар мен
топтардың жағдайы туралы пікірлері қалыптасқан Томмазо Кампанелланы тіпті,
жас кезінде осыған байланысты ойландырып, ақырында діни коммунизм идеясының
пайда болуына алып келді.
Томмазо Кампанелла жаңа дәуірдің философиясының негізгі көрнекті өкілі
ретінде бағаланбады. Себебі, оның идеялары адамдарды әртүрлі жолдарға
түсуіне рұқсат бермеді. Бір адамдар оның айтқандары арқылы Құдай ісінде
қорқа бастаса, ол тіпті пантеизмге ұқсаса, басқаларын оның айтқан
коммунизмі шошытты. Ал, үшіншіден оның келтірген діни идеалдары көпшіліктің
көңілінен шықпады. Томмазо Кампанелланың философиялық ойларымен қатар,
ержүрек батыл адам ретінде кезінде Галилейді қорғады, оның мұндай ерлігін
сол замандарды Декарттар да қайталай алмаған екен.
1568 жылдың бесінші қыркүйегінде Калибриядағы кішігірім Стило қаласында
білімсіз етікші-кедей отбасында Томмазо Кампанелла дүниеге келеді. [16. 12-
36бб]
Калибрия-италияның әкімшілік ауданы. Ол өзінше 5 аймаққа бөлінген.
Алғашқы дүниеге келген уақытта Джовани Доменико Кампанелланың атын балаға
дін қызметкерлері қойған болатын. Томмазо Кампанелла философ, жазушы және
утопиялық социализм негізін қалаушылардың көрнекті өкілі.
Оның дүниеге келген уақытында, яғни сол тұстағы инквизицаия
нәтижесінде 1600 адам қайтыс болып, Италия папа билігі мен испан
оккупанттарының немесе жаулап алушыларының қол астында қалып қалды.
Джовани Доменико жастайынан доминикандық орденге мүше болады.
Дегенмен, уақыт өте келе дін істерінде өзінің еркін ойлылығын сезген ол
өзінің туған жерін тастап кетуге мәжбүр болған.
Джовани Доменико 10 жасқа толып ержете бастаған тұсында да әкесі сол
баяғыша кедейленген дәрежеде қалып кеткен еді. Сонымен қатар, патшаға төлеп
тұратын салығы нәтижесінде жағдайының қиындауы Джовани Домениконың оқуына
белгілі дәрежеде кедергі келтірді. Сол себепті де дарынды бала Джованни
ауыл мектебінің ашық терезесі маңына барып, ұстаздың аятқан әңгімесін зор
ынтамен тыңдап біраз жылдарын өткізеді. Өзінің дарындылығы нәтижесінде өз
бетімен жазу мен сызуды, сонымен қатар оқуды да меңгеріп алады. Жетік түрде
латын тілін, содан кейін грек тілін меңгереді. Осы уақыттағы көптеген Батыс
ғалымдары соның ішінде Бруноға ұқсап ол 1582 жылы Доминикандық орденге
өткен. Толығырақ атап өтсек, балалық шағының біраз жылдары өткеннен кейін
Джованни Стилода доминикандық қарт монахты жолықтырып, ол оның болашақ
тағдырына елеулі өзгерістер әкелетіндей жағдай тудырады. Ол өзі сияқты
монах болуды көздеп, шіркеуге келуге ұсыныс айтады. Өмірлік мақсаты мен
міндеті айқындалмаған бала үшін бұл ұсыныс, оның кітап оқуы үшін жағдай
тудыратын зор таңдау болды. Сөйтіп, он бес жасында ол монах атанып,
Томмазо деген атты өзіне таңдайды. Томмазо деп таңдау жасауы католиктік
сенімдегі Фома Аквинаттың діни жазбасының құрметіне қарай орайластырылған.
Шіркеудегі бос уақытының барлығын кітап оқу ісіне арнаған Томмазо
ескі қол жазбалармен танысу бақытына ие болып, білім нәріне сусындап өседі.
Көп сөз көмір, аз сөз алтын қағидасын ұстанған оған үндемес деген лақап
ат танылады. Бұл лақап ат Томмазоның аз сөйлеп, көп тыңдайтын қасиетке ие
екендігін дәлелдей түседі.
Екі жыл көлемінде керемет үлкен кітаптармен танысқан Томмазо
Кампанелло діни пікір-таластарға еркін түсіп, осы пікір-таласқа
қатысушылардың таңданысын тудырып, әулие Доменико орденіне деген барлығының
қызығушылығын арттырады. Томмазо тынбай мыңдаған сұрақтардың шешімін табу
мақсатында аянбай еңбек етіп, оның жауабы ретінде сол қоғамның мылжыңға
толы діни тартысы мен қоғамның кері кетушілігі деген тоқтамға тоқтаған.
Сонымен қатар, өзіндік ойлау жүйесі қалыптасқан және терең танымы бар
Томмазо Кампанелла қоғамдағы орын алып жатқан әділетсіз құбылыстарға
өзіндік көзқарасын білдіре бастайды. Күндердің бірінде оның қолына философ
Телезионың Өз аттарына сай заттардың табиғаты атты еңбегі түседі.
Еңбекпен терең түрде танысқан ол өзінің білімін толықтырумен қатар, жылдар
бойына іздеген сұрақтарының жауабында тапқан болды. Сол тұстағы қоғамның
артқа, кері кетушілігі ашкөздіктің нәтижесі болып табылады деген тоқтамға
келіп, онымен жалпы халық болып күресу керектігін айтады. Сонымен қатар,
адамдар санасыз болса оларға білім, ақыл беріп, үлгілі ету керек деп, жеке
меншіктің түрін жою туралы пікір білдірді. Жеке меншікті жойса оның ойынша
Италияда кедейшілік пен мазаққа қалу болмайды және де өсіп келе жатқан
Джованни Доменико сияқты жас таланттар байлардың баласын тәрбиелейтін
мектептің терезесі маңында емес, жағдайы жасалған мектептерде білім алады
деген сол заман үшін алдыңғы қатарлы ой айтады. Томмазо Кампанелла ендігі
кезекте шіркеуден қашуды ұйғарып, өзінің сырттай таңдап қойған ұстазы
Телезионы іздеуді жөн санайды. Осы ойлағанын жүзеге асырады, алайда жас
дарынды тек ұстазы Телезионың жақын күндерде қайтыс болғандығын естіп,
оның тек қана қабірін зиярат етуге ғана шамасы келеді [15. 34-36бб].
Рухани ұстазы болып саналған Телезионың өлімінен кейін мансапқор
Джакало Антонио Мартаның Бернардин Телезионың ұстанымдарына қарсы
Аристотель қамалдары атты еңбегі жарық көреді. Осы кезде Томмазо
Кампанелла өзінің ұстазының аты мен беделін қорғауды ойлап, 1591 жылы
Неапольде оның Сезінуге негізделген философия атты алғашқы еңбегі жарыққа
шығады. Аталған еңбек Қайта өрлеу дәуіріндегі неоплатонизмнің әсерінде
жазып шыққан деп қазіргі таңда ғалым-зерттеушілері айтып жүр. Ұстазы
Телезиоға қарсы айтқан Мартаның уәжедрін ғылыми тұрғыдан қателігін
дұрыстап, оның айтқан тұжырымдарының еш негізсіз екендігін дәлелдейді.
Сонымен қатар, осы шығармасында Томмазо Кампанелла әлемнің жаңа бір
келбетін танып білу үшін кітап білім аздық етеді немесе ол арқылы оған жету
мүмкін емес деген ойды айтады. Ал, толық танып білу үшін сезіну негізінде
жүзеге асады дейді, яғни сезімдік қабылдау қажет. Осындай ойды ол өзінің
Табиғат философиясының қысқаша жинағы атты еңбегінде де келтіріп кетеді.
Сонымен қатар, Томмазо Кампанелла сезіну арқылы ғылыми жаңалыққа жету
керектігін баса айта отырып, өз заманының ғалымдарын қатты сынға алады.
Жаңа бір ғылыми жаңалық ашудың орнына олар өз уақыттарын адамның еңбегін
сынаумен өткізеді. Ал, олардың ашық алаңқайға, теңізге, тауға шығып,
табиғатты танимын деп мақсат қойған адамды көрмедім деп айтып ғылымды
терең сезінуден бастағанды жөн санаған. Осы турасында біздер диплом
жұмысының келесі бір тарауларында барынша баяндайтын боламыз. Бұл жеңіс
оның өміріндегі тұңғыш жеңістердің бірі еді. Алайда, бойында қайраты бар
жас оқымыстының әлі де болса шіркеуге тәуелді тұстары болып, оны жақын
арада шіркеудің сотына шақырады. Сот барысында Томмазо Кампанелла шіркеу
қызметкерлеріне батыл түрде өзінің ұстазының атын қорғағандығын айтып, мен
жас өмірімде шіркеуде май шамды, сіздердің ішкен шараптарыңызға қарағанда
көп жаққанмын деп осындай сөзді дін қызметкерлерінің сауалына арнайды.
Осындай батыл сөзі мен іс-әрекеті үшін ол түрмеге қамалады. Алдымен,
осындай мінезді, әрі алған бетінен қайтпаған Томмазо Кампанелланың өмірі
қашу мен тығылуға негізделген болып шығады. Алғашында Рим қаласына қашып
барған ол онда ұзақ уақыт тұрақтай алмай, Флоренцияға барады. Осы жерде ол
қолға түсіп, түрмеде бір жылдай уақыт өткізген Томмазо Кампанелла шіркеу
қызметкерлерінің айтқанына және салған тыйымдарына қарамастан ол
Флоренциядағы Медичидағы кітапханаға баруды өз жоспарына қояды. Томмазо
Кампанелланың сол тұстағы не ойлағанын, оның қандай жоспары барын білу
мақсатында оның артынан дін қызметкерлері жансыздарды салып, аңду басталды.
Жансыздар Томмазо Кампанелланың қогл жазбаларын ұрлап алып, инквизиция
сотына тапсырады. 1593 жылы Томмазо Кампанелла Падуяға келіп, жас профессор
Галилео Галилеймен және оқымысты Паоло Сарпимен танысады. Осы уақыт бойы
Томмазо Кампанелла тоқтаусыз оқып, ойланып және түйгенін жазып, осының
барлығының нәтижесінде Италяндық басшылардың сөзі атты жұмысқа отырады.
Ол жұмыстың басты мазмұны барша италяндық басшылар мен ханзадаларды басып
алушы испан еліне қарсы тұрып, орталықтандырылған Италияға, папа билігіне
бірігуді насихаттайды. Сонымен қатар, жеке меншік, кедейшілікке қарсы
саясаттыда уағыздаған. Көптеген адамдар үшін бұл еңбек күлкінішті болып
көрінді, алайда инквизиция соты үшін бұл еңбек әсте күлкінішті болып
көрінбеді. Олардың қудалауы нәтижесінде Томмазо Кампанелла тағы да түрмеге
қамалып, онда екі жыл бойы отырады. Өзінің екі жыл бойғы түрмеде отырып
шыққанына қарамастан, оны әлі де болса қудалау тоқталмай, оны өзінің туған
жері Калибрияға қудалап, жер аудару жағдайы қарастырыла бастайды. Осы тұста
түрмеде осы ғасырдың атақты ғалымы Джодано Брунода отырған еді [33.
www.google.kz].
Соттың тікелей қудалауымен ол өзінің туған жеріне қайтып оралады. Осы
кезден бастап ол немен айналысу керектігі туралы ойлана бастады. Оның туған
жері Калибрия испан жаулап алушыларының қолында болып әбден тапталған еді.
Жиі аусып тұратын билік және тағы да басқа жағдайлар италян халқын мүлдем
тұралатып тастаған еді. Осы қиын жағдайды тек қана дұғалар арқылы
шешілмейтін білген Томмазо Кампанелла көтеріліс жасауды ойластыра бастайды.
Жас философ өзінің туған халқының қандай әділетсіздіктің құрбаны болып
отырғанын жақсы түсініп, үлкен көтерілістің басшысы бола біледі. Оның, яғни
Томмазо Кампанелланың соңынан ергендер барлық испан билігіне наразы топтар
жинала бастаған. Әділдік пен теңдік және жеке меншікке қарсы топ
өкілдерінен құралған топ арқылы Томмазо Кампанелла үлкен бір саяси мәндегі
төңкеріс жасауға бел буады. Томмазо Кампанелла бұл көтерілстен кейінгі
пайда болатын қоғамды құрайтын адамдар қандай болу керек деген сұрақты да
өзіне қояды. Көтеріліс жеңіске жеткеннен кейін адамдар санасы тәуелсіз,
қауыммен өмір сүретін, сонымен қатар осы көтерілістің нәтижесінде пайда
болатын мемлекетте әділетсіздік пен адам еңбегін қанаушылық болмайды деп
сендірген. Осы жердегі көтерілістен кейін осы мемлекеттің жағдайын
насихаттайтын әлемге миссионерлер таратылып, олар әлем халықтарының
барлығына әлеуметтік теңсіздіктің жамандығын дәлелдеп және өздерінің
өмірлерін түбегейлі өзгертіп, осы тұстан бастап адамзат баласының алтын
ғасыры орнайды дейді. Томмазо Кампанелла осының барлығын айтып тек қана
сатқындықты ғана ескермеген еді.
1598 жылы Неапольге келісімен ол қасында бірнеше монахпен бірге қолға
түседі. Оларға тағылған басты айып-сыйқыршылық және тәуелсіздік жариялау
мақсатында испан билеушілеріне және түгелдей мемлекеттік жүйеге қарсы
астыртын іс-әрекет еткені болып табылады. Осы іске тартылғандардың барлығы
да ұсталады. Томмазо Кампанелла бірден барлық ұсталғандарды тыныштық ұстап,
ешкімге ештең айтпауды бұйырады. Алайда, сатқындықты ескермеген ол, осы
сатқындық нәтижесінде барлық жоспарының іске аспағанына көз жеткізеді.
Себебі, оның досы Ринальди бірінші тергеуде-ақ барлық істің мән-жайын айтып
береді. Тұтқынға түсушілер саны осы тұстан бастап өсе түседі. Ал, осы істі
ұйымдастырушы философ Томмазо Кампанелланы қинаудың түрлі жолдарын сот
тергеушілер пайдалана бастады. Алайда, Томмазо Кампанелла осындай қиындыққа
қарамастан ештеңе демей, еш алдануға бармады. Тіпті, өлім жазасы кесілген
тұстада Томмазо Кампанелла сыр бермеуге тырыты. Әрине, алғашында ол өзінің
жанын сақтап қалу мақсатында жынданып, не айтып-не қойғанын білмейтін
адамның күйін танытады. Сол уақыттың заңына сәйкес осындай күйдегі адамға
өлім жазасы кесілмейтін еді. 1601 жылы қатал 36 сағаттық қинаудан кейін
өзін-өзі жақсы ұстай алған оған, бірнеше алдау-арбаумен қатар, қинаулардан
кейін ол өмір бойғы түрмеге жабылып, онда 27 жыл тар қапаста өмір кешеді.
Өмір сүруге деген қолайсыздыққа қарамастан атақты философ Томмазо
Кампанелла өзінің тарихта қайталанбас шығармаларын дүниеге әкелген. Томмазо
Кампанелла түрмеде отырған жылдары сөз жоқ, әлеуметтік және саяси теңсіздік
туралы ойланып, жаңа бір ерекше мемлекеттің үлгісі туралы ой қорытты. Ол
заманның көпшілік жұрты немесе халқы әрине құл ретінде қала берді. Құлдық
көбіне өзінің патшалары мен өзіне жұмыс берушілеріне тәуелді күйде қала
берді. Сол тұста ешқандайда теңдік пен тәуелсіздік туралы сөз қозғаудың өзі
де мүмкін емес еді. Күн қаласы-бұл ерекше, қайталанбас, бірегей еңбек.
Оның ойынша бұл қалада жұмыспен барлығы қамтылған, бұл қалада жалқаулар мен
еңбектен қашушылар жоқтың қасы деп суреттейді [6712-44бб].
Әрине, оның бұл ойы азып-тозған халық үшін аса өзекті мәселе болды.
Осының барлығын қорыта келе Томмазо Кампанелла өзі өмір сүріп жатқан
мемлекеттің саяси жүйесі түп негізінде дұрыс емес деген қорытындыға келеді.
Адамдардың жақсы өмір сүруі үшін, қоғамды өзгертетін жаңа бір ұрпақ келуі
керек десе, сол ұрпақ құратын қоғам әлдеқайда әділетті де, азаматтардың
теңдігі қатаң сақталады деп ашық көрсетеді. Бұл идеясының егжей-тегжейін
анықтап өзінің еңбегінде жазып өтеді.
Томмазо Кампанелла өз еңбегінде көбіне-көп Калибрияда қалыптасқан
жағдайларды мысалға ала отырып жазады. Солардың қатарында-философиялық
трактаттары, Метафизика, Галилейдің аппологиясы және атақты, әрі біздің
зерттеу обьектімізге айналып отырған Күн қаласы атты тарихи шығармасы.
Сот тергеушілері оған Италиядан тәуелсіз шығуына жағдай жасаймыз деген
алдауға көнбей Томмазо Кампанелла тұтқынға түскендер арасында өзінің қиял
қаласы-Күн қаласы туралы айтып береді.
Оның Күн қаласы атты еңбегі формасы жағынан шағын көлемді Томас
Мордың айтқан идеясы негізінде жазылған еді. Теңіз жүргіншісі, алыс жолдан
келіп, бір алыс аралдан Күн қаласы туралы керемет әңгімелер айтады.
Қаланы жеті қала қоршап тұрған дейді, ал қала ортасында шағын әрі
әдемі көшелері бар, ал үйлері мен шеберханалары тым тартымды көрінеді деп
айтқан екен. Бұл қаланың кереметтілігінің бірі-ол қалада жаңа қоғамдық түр-
қауым бар екен. Бұл қалада барлығыда, яғни ерлері де, әйелдері де еңбек
етеді және олардың барлығы теңдей философиямен, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz