Тарихи тұлғалар және оқиғалар
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3.7
1. Тарихи тұлғалар және оқиғалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 8.34
2. Романдағы көркемдік шешім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35.60
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61.63
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 64.65
Қосымша әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..66
1. Тарихи тұлғалар және оқиғалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 8.34
2. Романдағы көркемдік шешім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35.60
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61.63
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 64.65
Қосымша әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..66
Халықтың санасы, рухани өмірінің жемісі - әдебиет өмір құбылыстарын жаппай қамти алатын көркем өнер туындысы. Ол адамның ақыл-сезімін көркем жетілдіруден басқа, өткен мен бүгінгі өмірді танытады. Себебі әдебиет шындықты шыңдайды, әрі шегелейді.
Бастау көзi - халықтың сонау ерте дәуірлерде шығарған өлең жырлары, мақал-мәтелдері, нақыл сөздері, аңыз-ертегілерінен тарамдалатын қазақ әдебиеті ой мен сезімге толы поэзия, шындық пен шеберлік көмкерген проза, артық пен кемді бағалаған сын, сапалы да салмақты драматургия иеленген үлкен қарашаңырақ.
Табиғаттың құпия күштерін баяндаған миф, өткен заманның тарихын танытқан аңыздардан бастау алатын қазақ прозасы шағын жанр түріндегі шығармаларын ертеден бастаса да, көлемді жанрға ХХ ғасыр басында ойысты. М.Дулатовтың қаламынан туған “Бақытсыз Жамал”, Т.Жомартаевтың “Қыз көрелік”, С.Көбеевтің “Қалың мал” романдары қазақ романдарының тырнақ алдысы. Бұдан соң Ж.Аймауытовтың “Ақбілек”, “Қартқожа”, Б.Майлиннің “Қызыл жалау”, “Азамат Азаматыч” романдарымен жалғасып, қазақ романы М.Әуезовтың “Абай жолы” роман-эпопеясымен әлемдік аренаға шықты. Сөйтіп қазақ әдебиетінде проза, оның ішінде роман жетекші орынға айналды. Ол әсіресе ХХ ғасырдың ІІ жартысын қамтиды. Бұл кезде қазақ прозасы сөзден кесте төккен саңлақ суреткерлер Ғ.Мүсіреповті, Ғ.Мұстафинді, С.Мұқановты тудырды. Олар әдебиетке заман шындығы, замандас бейнесін әкелді.
Жаңа заман үшін күрес күндерін, халықтың басынан өткен сан алуан оқиғаны, таптар арасындағы қақтығыстарды бейнелейтін шығармалар қазірде әдебиетімізде мол. Бұл тақырыпта жазылған алпысқа жуық роман, повесть, жиырмадан астам пьеса бар. Қысқа әңгіме мен очерктер өз алдына бір төбе. Соғыстан кейінгі жылдар әдебиетіміздің ортасы толып, шексіз бір шалқыған тұстары болды. Қаламгерлердің бірі майданнан, бірі өзге сапардан оралды. Талайлары көңіл дәптеріне жазылған күрделі шығармаларын әкеліп жатты. Солардың бірі Хамза Ықсанұлы Есенжанов болатын.
Қазақ әдебиеті көгінде өзінің межелі биігіне тез-ақ шырқап шыққан тегеурінді талант әдебиет әлеміне бала күнінен құмартып, жігіт шағында қолына қалам алып, қоғамдық жұмыстарды қоса атқарып жүрген кезінде жалған, “ұлтшыл” деген жаламен темір тордың ар жағында көп жыл өткереді. Бұл туралы өзі: “менің өмірімнің гүлді көктемі тым жайсаң өтті, өйткені өз тұстастарыммен бірге білім алып, ең бастысы әдебиетші атын алдым. Көрікті де, мазмұнды көктемімнен кейін, мен өзімнің жазымды түгелдей және біржола жоғалтып алдым. Бірақ сеніммен өмір сүріп, күресе отырып мен өзімнің алтын күзіме де жеттім”,-дейді.
Бастау көзi - халықтың сонау ерте дәуірлерде шығарған өлең жырлары, мақал-мәтелдері, нақыл сөздері, аңыз-ертегілерінен тарамдалатын қазақ әдебиеті ой мен сезімге толы поэзия, шындық пен шеберлік көмкерген проза, артық пен кемді бағалаған сын, сапалы да салмақты драматургия иеленген үлкен қарашаңырақ.
Табиғаттың құпия күштерін баяндаған миф, өткен заманның тарихын танытқан аңыздардан бастау алатын қазақ прозасы шағын жанр түріндегі шығармаларын ертеден бастаса да, көлемді жанрға ХХ ғасыр басында ойысты. М.Дулатовтың қаламынан туған “Бақытсыз Жамал”, Т.Жомартаевтың “Қыз көрелік”, С.Көбеевтің “Қалың мал” романдары қазақ романдарының тырнақ алдысы. Бұдан соң Ж.Аймауытовтың “Ақбілек”, “Қартқожа”, Б.Майлиннің “Қызыл жалау”, “Азамат Азаматыч” романдарымен жалғасып, қазақ романы М.Әуезовтың “Абай жолы” роман-эпопеясымен әлемдік аренаға шықты. Сөйтіп қазақ әдебиетінде проза, оның ішінде роман жетекші орынға айналды. Ол әсіресе ХХ ғасырдың ІІ жартысын қамтиды. Бұл кезде қазақ прозасы сөзден кесте төккен саңлақ суреткерлер Ғ.Мүсіреповті, Ғ.Мұстафинді, С.Мұқановты тудырды. Олар әдебиетке заман шындығы, замандас бейнесін әкелді.
Жаңа заман үшін күрес күндерін, халықтың басынан өткен сан алуан оқиғаны, таптар арасындағы қақтығыстарды бейнелейтін шығармалар қазірде әдебиетімізде мол. Бұл тақырыпта жазылған алпысқа жуық роман, повесть, жиырмадан астам пьеса бар. Қысқа әңгіме мен очерктер өз алдына бір төбе. Соғыстан кейінгі жылдар әдебиетіміздің ортасы толып, шексіз бір шалқыған тұстары болды. Қаламгерлердің бірі майданнан, бірі өзге сапардан оралды. Талайлары көңіл дәптеріне жазылған күрделі шығармаларын әкеліп жатты. Солардың бірі Хамза Ықсанұлы Есенжанов болатын.
Қазақ әдебиеті көгінде өзінің межелі биігіне тез-ақ шырқап шыққан тегеурінді талант әдебиет әлеміне бала күнінен құмартып, жігіт шағында қолына қалам алып, қоғамдық жұмыстарды қоса атқарып жүрген кезінде жалған, “ұлтшыл” деген жаламен темір тордың ар жағында көп жыл өткереді. Бұл туралы өзі: “менің өмірімнің гүлді көктемі тым жайсаң өтті, өйткені өз тұстастарыммен бірге білім алып, ең бастысы әдебиетші атын алдым. Көрікті де, мазмұнды көктемімнен кейін, мен өзімнің жазымды түгелдей және біржола жоғалтып алдым. Бірақ сеніммен өмір сүріп, күресе отырып мен өзімнің алтын күзіме де жеттім”,-дейді.
1. Бердібаев Р. Тарихи роман.—Алматы: Санат,1997
2. Бельгер Г. Ғибратты Ғұмыр //Парасат, 1998. №8
3. Жұмағалиев З. Дауылды жылдар шежіресі. —Алматы: Жазушы,1987
4. Есенжанов Ә. Рухы сынбағандар // Жас Алаш,1998. 13 қаңтар
5. Кекілбаев Ә. Асыл азамат //Қазақ әдебиеті, 1974.16 қаңтар
6. Қазақ әдебиетінің тарихы. ІІІ том. —Алматы: Ғылым, 1967
7. Қирабаев С. Революция және әдебиет. І том. —Алматы: Жазушы,1977
8. 40-50-60 жылдардағы қазақ әдебиеті. —Алматы: Ғылым, 1998
9. Ойшыбаев Б.Замана суреткері. // Орал өңірі. 1988. 24 желтоқсан
10.Сәрсенбаев Ә. Ұстаздар мен тұстастар. —Алматы: Жазушы 1986.
11. Серікқалиев З. Қилы заман жыршысы // Қазақ әдебиеті, 1999. 4 маусым
12. Серікқалиев З. Тағдар //Орал өңірі , 1989. 13 қаңтар
13. Серікқалиев З. Қазіргі қазақ тарихи романдарының кейбір мәселелері:ф.ғ.д.—Алматы.1968
14. Шалабаев Б. Қазақ романының тууы мен қалыптасу тарихы.—Алматы: Жазушы,1988
15. Шәріов Ә. Қазіргі дәуір және қазақ әдебиетінің даму
проблемалары.—Алматы: Жазушы,1993
16. Қазақстан тарихы. – Алматы: «Дәуір» ,1994
17. Нұрпейісов К. Алаш һәм Алашорда. – Алматы: «Ататек», 1995
2. Бельгер Г. Ғибратты Ғұмыр //Парасат, 1998. №8
3. Жұмағалиев З. Дауылды жылдар шежіресі. —Алматы: Жазушы,1987
4. Есенжанов Ә. Рухы сынбағандар // Жас Алаш,1998. 13 қаңтар
5. Кекілбаев Ә. Асыл азамат //Қазақ әдебиеті, 1974.16 қаңтар
6. Қазақ әдебиетінің тарихы. ІІІ том. —Алматы: Ғылым, 1967
7. Қирабаев С. Революция және әдебиет. І том. —Алматы: Жазушы,1977
8. 40-50-60 жылдардағы қазақ әдебиеті. —Алматы: Ғылым, 1998
9. Ойшыбаев Б.Замана суреткері. // Орал өңірі. 1988. 24 желтоқсан
10.Сәрсенбаев Ә. Ұстаздар мен тұстастар. —Алматы: Жазушы 1986.
11. Серікқалиев З. Қилы заман жыршысы // Қазақ әдебиеті, 1999. 4 маусым
12. Серікқалиев З. Тағдар //Орал өңірі , 1989. 13 қаңтар
13. Серікқалиев З. Қазіргі қазақ тарихи романдарының кейбір мәселелері:ф.ғ.д.—Алматы.1968
14. Шалабаев Б. Қазақ романының тууы мен қалыптасу тарихы.—Алматы: Жазушы,1988
15. Шәріов Ә. Қазіргі дәуір және қазақ әдебиетінің даму
проблемалары.—Алматы: Жазушы,1993
16. Қазақстан тарихы. – Алматы: «Дәуір» ,1994
17. Нұрпейісов К. Алаш һәм Алашорда. – Алматы: «Ататек», 1995
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... . 3-7
1. Тарихи тұлғалар және оқиғалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 8-34
2. Романдағы көркемдік шешім
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 35-60
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 61-63
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 64-65
Қосымша әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
КІРІСПЕ
Халықтың санасы, рухани өмірінің жемісі - әдебиет өмір құбылыстарын
жаппай қамти алатын көркем өнер туындысы. Ол адамның ақыл-сезімін көркем
жетілдіруден басқа, өткен мен бүгінгі өмірді танытады. Себебі әдебиет
шындықты шыңдайды, әрі шегелейді.
Бастау көзi - халықтың сонау ерте дәуірлерде шығарған өлең жырлары,
мақал-мәтелдері, нақыл сөздері, аңыз-ертегілерінен тарамдалатын қазақ
әдебиеті ой мен сезімге толы поэзия, шындық пен шеберлік көмкерген проза,
артық пен кемді бағалаған сын, сапалы да салмақты драматургия иеленген
үлкен қарашаңырақ.
Табиғаттың құпия күштерін баяндаған миф, өткен заманның тарихын
танытқан аңыздардан бастау алатын қазақ прозасы шағын жанр түріндегі
шығармаларын ертеден бастаса да, көлемді жанрға ХХ ғасыр басында ойысты.
М.Дулатовтың қаламынан туған “Бақытсыз Жамал”, Т.Жомартаевтың “Қыз
көрелік”, С.Көбеевтің “Қалың мал” романдары қазақ романдарының тырнақ
алдысы. Бұдан соң Ж.Аймауытовтың “Ақбілек”, “Қартқожа”, Б.Майлиннің “Қызыл
жалау”, “Азамат Азаматыч” романдарымен жалғасып, қазақ романы М.Әуезовтың
“Абай жолы” роман-эпопеясымен әлемдік аренаға шықты. Сөйтіп қазақ
әдебиетінде проза, оның ішінде роман жетекші орынға айналды. Ол әсіресе ХХ
ғасырдың ІІ жартысын қамтиды. Бұл кезде қазақ прозасы сөзден кесте төккен
саңлақ суреткерлер Ғ.Мүсіреповті, Ғ.Мұстафинді, С.Мұқановты тудырды. Олар
әдебиетке заман шындығы, замандас бейнесін әкелді.
Жаңа заман үшін күрес күндерін, халықтың басынан өткен сан алуан
оқиғаны, таптар арасындағы қақтығыстарды бейнелейтін шығармалар қазірде
әдебиетімізде мол. Бұл тақырыпта жазылған алпысқа жуық роман, повесть,
жиырмадан астам пьеса бар. Қысқа әңгіме мен очерктер өз алдына бір төбе.
Соғыстан кейінгі жылдар әдебиетіміздің ортасы толып, шексіз бір шалқыған
тұстары болды. Қаламгерлердің бірі майданнан, бірі өзге сапардан оралды.
Талайлары көңіл дәптеріне жазылған күрделі шығармаларын әкеліп жатты.
Солардың бірі Хамза Ықсанұлы Есенжанов болатын.
Қазақ әдебиеті көгінде өзінің межелі биігіне тез-ақ шырқап шыққан
тегеурінді талант әдебиет әлеміне бала күнінен құмартып, жігіт шағында
қолына қалам алып, қоғамдық жұмыстарды қоса атқарып жүрген кезінде жалған,
“ұлтшыл” деген жаламен темір тордың ар жағында көп жыл өткереді. Бұл туралы
өзі: “менің өмірімнің гүлді көктемі тым жайсаң өтті, өйткені өз
тұстастарыммен бірге білім алып, ең бастысы әдебиетші атын алдым. Көрікті
де, мазмұнды көктемімнен кейін, мен өзімнің жазымды түгелдей және біржола
жоғалтып алдым. Бірақ сеніммен өмір сүріп, күресе отырып мен өзімнің алтын
күзіме де жеттім”,-дейді.
Иә, ерекше мақсатпен әдебиетті бастап, қапыда одан ажырап қалған
жазушы жиырма жылға жуық уақыт өз әлемінен алыста жүріп, елге оралғаннан
соң небәрі төрт-бес жылдың ішінде үш том роман жазды. Бұрын белгісіз есім
қысқа мерзімде халыққа аты әйгілі, туған әдебиеттің белді қаламгеріне
айналады. “Ақ Жайық” жарыққа шығып, халыққа тараған соң өліп кетсем деп
арманым жоқ” деген дарабоз, “өлмейтұғын артына сөз қалдырған” санаулы ғана
өнер иелерінің бірі, тума дарын сол мұратына жетіп, Батыс Қазақстанда Совет
өкіметін орнату жолындағы қиян-кескі күрестің тарихы етіп, Ұлы Қазанның
дүниені дүр сілкіндірген ұлы дүмпуінің тарихы болып, Жайық бойында сан
ғасырға созылған күрестердің, ұлт-азаттық күрестердің тарихы, көркем
картинасы –“Ақ Жайық” трилогиясын жазып бітіріп, халқымен қауыштырып кеткен
болатын.
Ақ Жайықты оқып отырып Орал казак-орыстары құрған әскери үкімет пен
алашорда хандығының жай-жапсары толық қамтылғанын байқайсыз. Орал
большевиктерінің астыртын қимылына қатысып, солармен бірге қиналасыз. Сол
тұстағы қазақ елінің тұрмыс тұңғиығына терең бойлап шығасыз. Қазақ
әдебиетінде М.Әуезов бас болған тарихи роман жанрын дамытуда өзіндік үлесін
қосқан Х.Есенжанов екеніне көзіңіз жетеді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Мың өліп, мың тірілген қазақ елінің тарихы тереңен тамыр алып, кеңге
жайылып, жоғалтқанымызды тауып қауышып, тарихымызды түгендеп жатқан заман.
Қазақ тарихында қазақ ұялатын ештеңе жоқ.-деп Н.Назарбаев атаған
тарихымыздың сонау ХХ ғасырында елге теңдік орнатып қара қазақтың бақытқа
кенелетін шағын аңсап бас көтерген Қазан төңкерісі жылдарындағы ерлердің
ерлігін естен шығару мүмкін еместігі былай тұрсын, үлкен күнә деп ойлаймыз.
Сондақтан зерттеу нысанына айналып отырған тақырыбымыздың өзектілігі
тарихын әділ таразылап, елдің кешегісін мәңгілікке ұмытылмастай етіп
салмақтаған трилогияның тарихи шындығын ашып көрсетіп, өмір шындығының өнер
шындығында қалай көмкерілгенін ашып беруде.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Жер тарпыған Тарланмен Қырымға қиқу салған Тарғын, сөзін қардай
боратып, тұлпарының тұяғы Жайық бойын шаңдатып өткен Сырым, Исатай,
Махамбет ғұмыр кешкен Жайық жағасында өткен төңкеріс, азамат соғысын
бейнелеген “Ақ Жайық” трилогиясы талайлардың сүйікті кітабына айналса, енді
біреулердің сын қармағына, не зерттеу нысанасына айналып та қойыпты. Бұл
трилогия жазушының бас кітабы болғандықтан зерттеушілер көзіне тез
іліккен. Романдар топтамасы шығысымен баспасөз бетінде мақалалар жарық көре
бастаған.
М.Қаратаев “Қайсар талант”, М.Базарбаев “Өршіл талант”, З.Қабдолов
“Күрестер мен жеңістер жыршысы”, Г.Бельгер “Ғибратты ғұмыр иесі”,
З.Серікқалиев “Қилы заман жыршысы”, Б.Ойшыбаев “Замана суреттері”,
З.Сисенғалиев “Ағадан қалған аманат”, Ә.Кекілбаев “Асыл азамат”, Т.Ахтанов
“Кең құлашты, алуан сырлы суреткер” деп бағалап, “Социалистік Қазақстан”,
“Қазақ әдебиеті”, “Орал өңірі” газеттерінің бетінде мақалаларын жариялады.
Бұлардың бірі трилогияның мазмұнына, бірі стиліне, ал енді бірі жазушының
табанды еңбегіне тоқталды. Кейін Х.Әдібаев “Уақыт және қаламгер” еңбегінде,
Т.Тоқбергенов “Тоғыз тарауында “Ақ Жайықты” тұтастай талдап, жазушының
жетістіктері мен кемшіліктеріне тоқталған.
Х.Әдібаев жеті жыл ішінде үлкен-үлкен үш томды бітірген ерлігіне
таңдана отырып “Жайық жыры” деп тамсанып, шығарма композициясын:
“классикалық романдарда кездесетін композиция” дей келіп, трилогияның бас
кемшілігін тақырып қуалап кетуінде” деп белгілейді.
Ал, Т.Тоқбергенов кейіпкерлер әрекетіне, олардың образдарына талдау
жасайды.
М.Атымов пен З.Серікқалиев, Х.Есенжанов өмірі мен шығармашылығын
зерттеп, жүйелеуде ерекше еңбек сіңірген зерттеушілер М.Атымов өзінің
“Қазақ романдарының стилі” атты еңбегінде трилогияны жік-жікке бөліп
талдап, жазушының ғылыми болмаса да, жалпы өмірбаянына тоқталып, Есенжанов
қаламына тән жеті стильдік ерекшелікті белгілейді. Ол шығарманың бай
тілінде, көркемдік тәсілінде көрінеді.
З.Серікқалиев 1968 жылы Абай атындғы Мемлекеттік педагогикалық
институтта филология ғылымдарының кандидаттық дәрежесін алу үшін қорғаған
“Қазіргі қазақ тарихи романының кейбір мәселелері” атты диссертациясының
екінші тарауын “Ақ Жайыққа” арнайды. Кейін бұл ойлары 1971 жылы “Жазушы”
баспасынан шыққан “Жылдар сазы”, 1990 жылы тағы осы баспадан шыққан “Ақ
жол” атты еңбектерінде беріледі.
З.Серікқалиев трилогиядағы “Жер басқан адам немесе характер құбылысы”,
“Тарихи шындық және көркемдік шешім” мәселелерін көтереді. Ешбір сыншының
қаламына ілікпеген Қажымұхан, Мәмбет образдарының суреттелуіне тоқталып,
жазушының диалог, монолог қолдану ерекшеліктерін атайды.
Орыс әдебиетінің классик жазушысы М.Шолоховтан, заңғар суреткер
М.Әуезовтен, шебер қаламгер Ғ.Мүсіреповтен оң баға алған “Ақ жайық”
трилогиясындағы кейіпкерлер психлогиясына филология ғылымдарының докторы,
профессор, белгілі әдебиеттанушы ғалым Б.Майтанов 1996 жылы “Санат”
баспасынан шыққан “Қазақ романдары және психологиялық талдау” атты
еңбегінде тоқталады. Б.Майтанов жазушының сұлу Мүкарама образын берудегі
шеберлігін, Хакім, Михеев, Дмитриев тағы басқа да кейіпкерлердің ішкі
психологиялық жағдайын сөзбен емес қимыл арқылы аңғартуын ерекше бағалайды.
Бұл жұмыстың мақсаты “Ақ Жайық” трилогиясының жазылу тарихы
болғандықтан, жоғарыдан аталған зерттеуші, сыншы-ғалымдардың “Жүнісовтер
трагедиясы” атты диалогия туралы пікірлеріне тоқталмадық.
Аталған зерттеулер Х.Есенжановтың бүкіл шығармашылығының жиынтығы,
жазушының бас кітабы - “Ақ Жайық” трилогиясы деп танып, соған ғана баға
беріп, жазушының өмірін, оның алғашқы және соңғы шығармалары жөнінде сөз
етпеген. Бұл жағдай жұмыстың кейбір мәселелерін ашуда қиындықтар тудырды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Жұмыстың басты мақсаты Қазақ тарихында алтын ғасыр атанған ХХ ғасыр
әдебиетіне өзіндік қолтаңбасымен келген Хамза Ықсанұлы Есенжановтың Ақ
Жайық трилогиясының тарихи шындығы мен көркемдік шешімін саралау. Батыс
Қазақстан өлкесінің тарихына барлау жасау арқылы Қазан төңкерісінің сырын
ашып, сол оқиғалардың бел ортасында жүрген тұлғалардың өміріне үңіліп,
оқиғалардың көркем шығармада дұрыс берілгеніне көз жеткізу. Осыған
байланысты төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
– Батыс Қазақстандағы Қазан төңкерісінің тарихын, трилогияда берілген
оқиғалармен салыстыру;
– Төңкеріске қатысқан тұлғалар өміріне тоқталу;
– Өмір шындығын өнер шындығына ұштастыра білген жазушы шеберлігін
анықтау;
Зерттеу нысаны.
Х.Есенжановтың Ақ Жайық трилогиясының тарихи оқиғаларын саралап,
тарихи шындықты жазушы қалай көркемдеп әдеби туындыға айналдырғанына көз
жеткізу зерттеудің нысаны болып танылады.
Зерттеу пәні.
Қазан төңкерісі кезіндегі Батыс Қазақстан даласының дүбірі мен
Х.Есенжанов қаламының шеберлігі зерттеу пәні болып табылады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы.
Зерттеу жұмысы барысында Х.Есенжановтың өмірбаяны бір жүйеге
түсіріледі. Ақ Жайық трилогиясының қалай жазылғаны сараланады. Трилогияға
арқау болған тарихи оқиғаларға белсене қатысқан тұлғалар өмірінен сыр
шертеміз. Жазушының материалды қалай шебер игергенін барынша дәлелдер
келтірдік.
Зерттеу жұмысының материалы ретінде Хамза Есенжановтың Ақ Жайық
трилогиясы, белгілі төңкерісшіл қайраткер Х.Чуриннің Дауылды жылдарда
атты еңбегі, тарих оқулықтары мен архив материалдары алынды.
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері.
Зерттеу жұмысында алға қойған мақсат-міндеттерді шешу, негізгі
дереккөздерді жинау барысында жаппай сұрыптау, жүйелеу, талдау, салыстыру,
баяндау; авторлық сөз қолданыстарын тексеру әдіс-тәсілдері қолданылды.
Зерттеу тақырыбының теориялық және әдістанымдық негізі.
Зерттеу жұмысының теориялық маңызы Х.Есенжанов шығармашылығының
идеялық ойын, көркемдік тәсілін, жазушылық шеберлігін зерттеу нәтижелері
автордың әдебиеттегі орын анықтауға мүмкіндік береді. Қаламгердің тарихтан
алшақ кетпей көркем туындыда шындықты сақтай білген шынайылығын, сюжет
құру, кейіпкерді сомдау ерекшеліктерін анықтауы Хамза туындылары әдебиет
тарихы, жазушы лабораториясы тұрғысынан толықтырылады.
Ғылыми жұмысты жазу барысы мен әдеби сараптамалық талдаулар кезінде
жұмыстың теориялық негізі ретінде А.Байтұрсынұлы, З.Қабдолов, М.Атымов,
З.Серікқалиев сияқты тағы басқа зерттеу еңбектердің ғылыми негіздегі
пікірлері қолданылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми-тәжірибелік маңызы.
Зерттеу жұмысында алынған нәтижелер мен қорытынды тұжырымдыры жоғары
оқу орындарының әдебиет тарихы, жазушы шеберлігі атты пәндер бойынша арнайы
курстарда, практикалық сабақтарда қосымша, оқу-әдістемелік мәлімет
құрастыруға көмкеші құрал ретінде пайдалануға болады.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Тарихи тұлғалар және оқиғалар
Артына өлмейтұғын сөз қалдырған саңлақ суреткер, яки, өзгелерін өз
алдына қойғанда, шындық пен сырға, ой мен образға, сезім мен суретке,
парасат пен философияға толы бір трилогия, бір диалогия – біріне-бірі
жалғаса, бірінен-бірі туындай тұтасқан бес том тарих-төңкерістік романдар
циклін жазып қалдырып кеткен тамаша сөз зергері – Хамза Ықсанұлы
Есенжановтың Ақ Жайық трилогиясындағы тарихи тұлғалар мен оқиғалар
желісіне ойыспас бұрын шығарманың азылу тарихына тоқтала кетсек. Бүкіл
шығармашылық ғұмырында алға қойған басты мақсаты Ақ Жайық оқиғасын
көпшілікке ұсыну болғандықтан бас кітабының ғұмыры өз өмірімен тығыз
байланыста жатыр, сондықтан жазушы өмірінен бастаған жөн болар.
Хамза Ықсанұлы Есенжановтың 1908 жылы 23 желтоқсанда бұрынғы Жымпиты
уезі Аңхаты болысының №1 аулында қазіргі Орал облысының Ақ Жайық ауданына
қарасты Ленин атындағы колхоз орналасқан жерде дүниеге келді. Атасы Есенжан
Жүнісбаев өзінің сегіз баласын да медреседе оқытқан орта шаруалы адам
болған. Хамзаның бір ағасы Ғалымжан Есенжанов орысша оқып 20-жылдары
Жымпиты уезінде кеңес өкіметін орнатуға белсене араласқан. Енді бірі
Хайыржан мектепте оқытушы болып қызмет атқарған. Ата-анадан ерте жетім
қалған Хамза Жымпиты орталығында жұмыс жасайтын Хайыржан ағасының қолында
тәрбиеленеді. Сөйтіп 1920-27 жылдары Жымпитыдағы жетіжылдық мектепте білім
алады. 1927 жылы Алматыға келіп, мұнда 1928-29 жылдар аралығында
зоотехникумде, содан соң Қазақтың Абай атындағы Мемлекеттік педагогикалық
институтында оқып, оның тіл және әдебиет факультетін 1933 жылы бітіріп
шығады. Осы жылдары үлкен оқу орнында студенттік күндердің қиыны мен
қызығына қатар төзген замандасы, академик М.Қаратаев: “Сырт көркі де әдемі,
киімі де таза сәнді. Арамызда ақ жаға көйлек киіп галстук тағатын да сол
жалғыз Хамза. Бұл оның интеллигент семьяда өсіп ішті-тысты мәдениеті
белгілі бір қалыпқа түскен жас екенін аңғартатын еді.
Қаламының желі бар жас прозаик Жазушылар Одағының ұйымдастыру
комитетінде Ілияс Жансүгіровтің қарамағында аз уақыт хатшылық қызмет те
атқарғаны есімде. 1932 жылы сахнаға қойылған Ғұзайыр Жасақбаевтың пьесасы
туралы “Заман заңы” дейтін мақала жаздық. 1933-34 жылдары екеуміз қосылып
бастауыш сыныптарға арналған оқулық кітабын шығардық” 1.9,-деп жазады.
Хамза 1934-36 жылдары аралығында Ленинградта аспирантурада оқиды. Тіл,
тарих, әдебиет институтының аспирантурасында бір жыл оқығаннан кейін
келесі жылы Мемлекеттік өнер зерттеу институтының аспирантурасына ауысады.
Ленинградтан 1936 жылы күзде қайтқан бетте өнертену ғылымын меңгерген жас
маман әуелі қазақ филормониясында әдебиет және өнер секторының
меңгерушісі, 1937 жылы Қазақ мемлекеттік филормониясының директоры. Әрі осы
жылдары Абай атындағы педагогикалық институтында орыс әдебиеті тарихынан
сабақ береді. Кейін Қазақ Мемлекеттік опера және балет театрының директоры.
Балалық шағы ескі ауылда басталып, жастық шағы төңкерістің жалынды
жылдары мен Кеңес үкіметінің алғашқы кезеңінде ұлы өзгерістер мен қым-қуыт
тап күресі жағдайында өтіп, екі дүниенің мол өмір материалын балғын сана-
сезіміне жинаған болашақ жазушы шығармашылыққа қалай келді? Бұл сұраққа
жазушы:
“Бір кезде Жәлен Аймурзин дейтін ақынның өлеңдері губерниялық “Қызыл
ту” газетінде жиі басылып жүрді. Бұл ақынның көп өлеңі қазақ қыздарының
теңсіздігін, сүйгеніне қосыла алмай малға сатылып кететінін, бұл ауыр
халдің сол кезге дейін қаламай келгенін сипаттаған. Оқушыға үлкен әсер
еткен жастар жаттап алып, тақпақ етіп айтып жүретін. Сол Жәлекеңе еліктеп,
жетіжылдық мектепте жүргенде бірінші өлеңімді жаздым. Онда туысқандары мал
алып, қызды еріксіз көндіріп, зорлап ұзатқан қасіретті халді суреттеген
болдым. Сөйтіп, “Жамал кетеді аулынан” деген өлеңімді “Қызыл ту” газетіне
мен де жібердім. Әрине, ол өлең басылған жоқ. Оның көркемдік жағы әлсіз,
шәкірттік шатпақ екені басылмағанынан-ақ көрініп тұр. Алайда бұл үлкен
сабақ болды. Асықпай, мұқиаттап жазып, тығып тастап қайта оралып, көбірек
көшіріп пісіңкіреу әдетіне үйретті.
Өлеңмен баспа бетіне шыға алмаған соң тағы да сондай тақырыпқа
фельетон жаздым. Мұның сәті түсті: “Елші” деген бүркеме атпен жазған
“Алтынның қадағы алты сом” деген тырнақалды шығармам “Қызыл туда” басылды.
Келесі жылы тағы да сол “Қызыл ту” Қызыл Армияға алынған құрдастарыма
бағыштаған кішкене өлеңімді жариялады”.2.84 ,-дейді.
Өлеңдері мен әңгімелерінің ойда пісуі әріден, баспасөз бетінде
көрінуі 1929 жылдан басталады десек те, жазушы Қазақ педагогикалық
институтында оқып жүрген кезде жазған “Өлеңтінің жағасында” деген көлемді
әңгімесін “осы тырнақ алды шығармамды Бейімбет Майлин оқып шығып аз-мұз
түзеттіріп “Жаңа әдебиет” журналының 1930 жылғы 7 санында жариялады”
2.84,-дейді.
Осылайша жазушы-қаламын қаңтармай “Қызыл құшақ” атты повесін, “Жер
шарында” атты 1 актілі пьесасын, “Ол он алтыда еді”, “Труба” атты
әңгімелерін жазды.
Қасым Тоғызақовпен бірлесіп Иван Шуховтың “Өшпенділер”, “Карло
Гальдонидың “Екі мырзаға бір қызметкер” пьесасын, А.С.Пушкиннің
“Дубровский”, И.С.Тургеновтың “Рудин” романын қазақшаға аударды. Бастауыш
және орта мектеп оқушыларына арнап, әдебиеттік оқу кітабы мен оқулық
хрестоматиялар құрастырды, сондай-ақ әдебиеттің актуальді проблемаларына
арнап бірнеше мақала жазды. Мәселен көркем шығарманың эстетикасы, көркем
әдебиеттегі замандас тұлғасы, әділ сын, орыс романдары туралы, сонымен
бірге түрлі публицистикалық және әріптестер шығармашылығына көз
жібергендегі алуан түрлі ойлары жазушының мақалаларының негізгі арқауы.
Хамза Есенжанов шығармашылығы 1938-56 жылдар аралығында жеке басқа
табынушылық зардабынан үзіліп, жазушы 17 жыл Сібірде айдауда болады.
Жазушының аяулы жары София Тастемірова естелік мақаласында:
“1938 жылдың 19 наурыз күні таңертеңгі онда телефон шыр ете қалды.
Көтерсем бейтаныс дауыс Хамзаны сұрайды. ҚазПИ-де лекциясы бар. Жұмысқа
кетті,- дедім. Сағат он бірдің кезінде үш жігіт сау ете түсті. Өңдері суық,
сөздері ызбарлы. Есім шығып кетті. Сенің ерің халық жауы ретінде ұсталды.
Үйге тінту жүргіземіз,-деді. Құдайдың тас төбемнен ұрғанын сонда бір-ақ
білдім” 3.33,-дейді. Бұл Хамза мен Софияның үйленгендеріне бір ғана жыл
толған жылғы оқиға. Сөйтіп “бұрынғы Қазақ КСР НКВД Халық комиссары Замин,
оның орынбасары Володько, сол комиссариаттың төртінші бөлім бастығы Павлов
жазушыға “ұлтшыл” деген таңба таңады. Х.Есенжановтың ісі сотта қамауға
алынғаннан кейін бір жарым жылдан соң қаралған. Ақыры Қазақ КСР НКВД
әскерлері әскери трибуналының соты 1939 жылғы 8-17 тамыз күндері істі
қарайды. Әуелі бес жылға кейін сегіз жылға кесіп, еңбекпен түзеу лагеріне
жөнелту жөнінде ұйғарым жасалды. Сөйтіп Хамза Новосибирск, Томск түрмелерін
көреді. 1945 жылы Новосибирскіден Томскіге ауыстырса, 1946 жылы қайтадан
Новосибирскіге жібереді. Кесікті мерзімі де таяп қалған. Дегенмен көрмекке,
жолығып сөйлеспекке София Сібірге барады. Алайда Хамзаның орнын сипап
қалады. Сөйтсе келерінің алдында ғана босанып, лагерьден шығып кетіпті.
Екеуі Томск стансасында табысады” 4.9 .
Мұнан кейінде 1948 жылы қайта ұстап тергейді. Бұл жолы әуелі бір жыл
Теміртауда отырады, одан кейін жер аударып Красноярск жағына жібереді. Сот
шешкен бап бойынша “По жизненная ссылка. Без срока” деп көрсетіледі. Бұл
оның ғұмыр бойы еліне, жеріне мәңгі оралмайтынының белгісі болған соң, орыс
декабристерінің әйелдері сияқты қайратты серік етіп, Хамзаны аударған жерге
София да келеді. Сөйтіп екеуі Бирилюссыда тұрады. Екінші ұлдары Әлихан осы
жерде дүниеге келеді. София дәрігер болып қызметін жалғастырса, Хамза көп
әуре көріп, ақыры алты айдан кейін мал бордақылайтын орынға бухгалтерлік
жұмысқа кіріседі. 1955 жылы ақталып Алматыға оралады.
Хамза Есенжанов алмағайып тағдырдың тәлкегіне түсіп көп жыл әдебиет
ортасынан қол үзіп қалды. Енді қасірет кезеңін артқа тастап, басына
еркіндік тиіп, қалам құдіретіне ғана бағынған жазушы көкейінде көп жылдар
бойы шермен болып қатқан сырларын ақ қағаз бетіне көсіле төккен еді. Ол
“біздегі Европа үлгісімен жазылған бірінші роман” деп Әуезов таныған – “Ақ
жайық” романын дүниеге әкелген болатын. Бұл романның алғашқы кітабы жазушы
Алматыға келгеннен кейін, араға екі-ақ жыл салып дүниеге келсе, 1960 жылы
екіншісі, 1965 жылы үшінші кітабы жарық көріп үлкен трилогияға, әрі
Есенжановтың бас кітабына айналады. Әрине романдар тез шығып, жылдам
тарағанымен, олардың қилы-қилы тарихы бар. Беттерінде жазушы тағдыры, мүлги
жылжыған ұйқысыз түндер, мазасыз ой, азапты күндер тұр. Бұл ой еріксіз
“роман қалай жазылды?” деген сұрақ тудырады. Осы сұрақ төңірегінде жауап
берген жазушының 1980 жылғы мақаласы “Ақ Жайықтың тарихы” деп аталып,
іштей “жыр мен аңызға құмартудың басы”, “Тебірену”, “Өмірдің өзі шығарма”
деген үш тақырыпқа бөлінеді. “Біз романның тегі-жайын тексеретін тап-таза
теориялық жағына соқпастан, ең алдымен жоғарыда аталған мақаланы арқау ете
отырып роман қалай жазылды дегенге тоқталмақпыз.
Мұның өзі де әрі кеңірек, әрі тереңірек сөз етуді тілейді. Неге
десеңіз, ол жазу процесіне адамның ішкі психологиялық әлеуметтік болмысына
тікелей қатысты.
Тәңірінің күні жарқырап.
Ұйқыдан көңіл ашар көз.
Қуатты ойдан бас құрап,
Еркеленіп шығар сөз,-
дегендегі Абайдың “көңіл көзін” ұйқыдан аштырып жіберетін күшке тіреледі.
Бұл күштің не екеніне жауап бермей тұрып, “көркем шығарма қалай жазылады?”
дегенді баяндау мүмкін емес”. 5.308
Жазушы жазудың арғы төркінін өмірдің сәні де, мәні де болған өлең,
жыр, аңыздан бастайды. Өйткені ол біздің елде ертеден білім көзі – деген
ойды мақұлдап, “қандай бала болса да жас шақта үлкендердің аңыз-әңгімелерін
тыңдамағаны кемде-кем шығар. Сол аңыз тыңдап, жыр жаттап өскен баланың бірі
өзіміз. Әрине, жыр мен аңызға құмарлық себептен себепсіз тумақ емес. Ол
құлақ құрышы қанғанша тыңдайтын ән мен жыр бар жерде ғана туатын рухани
ынтықтық. Бұл өскен ортада көрумен, тыңдаумен, үйренумен, еліктеумен келіп,
жатсаң-тұрсаң ойыңда жүріп, көз алдыңда елестеп, “мен де жыршы болсам,
бәрін білсем, ол үшін оқысам, дүние тілін мол ұқсам” деген талпыныстан
басталады” 5.309,-дейді.
Х.Есенжановқа мұнда талпыныс бастатқан өзі әнші, өзі өлеңші Нұржан
деген азамат екен. Ол “Қырымның қырық батырын”, “Жүсіп пен Зылиха”, “Қозы
Көрпеш-Баян сұлу”, “Қыз Жібек” жырларын жатқа айтып беретін “халық
әдебиетінің уызымен ауыздандырған” абзал жан. Бұл жырлармен қатар көпті
көрген қариялардан еститін тарихи аңыз- әңгімелердің ішінде “Ел ауа”, яғни
1868 жылғы “Дала Низамына” байланысты аңыз Х.Есенжанов ойында әбден бекіп,
кейін “Ақ Жайықтың” үшінші кітабына материал болып, өлім жазасын күтіп
отырған ақ генералдар қасындағы Бақытжанның ой арқылы түгел болмаса да шет
пұшпақтап суреттеледі.
Балалық шақта көріп, естіп, бойға сіңген көркем сөз құдретінің өзгеше
әсер еткені Х.Есенжановты әдебиетші, жазушы болуға жөн сілтеген. Мұнан соң
жазушының бұл тақырыпқа, яғни, тарихи-революция тақырыбына келуіне екінші
себеп романтикаға бөлеген жас қиялды әлдеқайда алып ұшқан өң мен түстей
шытырман суреттерді көз алдына тізбектей берген о бастан қызыл солдат. Оның
алғашқы өлеңдерінің бірі де қызыл Армияға алынған құрдастары туралы
болатын.
“1919 жылдың күзі. Бірінші рет біздің ауылдың тұсынан, Аңқаты өзенінің
арға бетімен, ат құйрығын шарт түйген, шошақ тұмақты, сұр шинельді бір
шоғыр солдат өтті. Мұны ел “Бәлшебай келіп қалды!” десті. Бірақ бұлар Қызыл
Армияның барлаушылары болса керек. Мұны жұрт әр саққа жүгіртіп, біреуі
мақұлдап, біреуі үркіп әңгімелеуі мүмкін. Ал, көбіне-көп қару ұстап батыр
болуға әуес балалар: “Бәлшебай боламыз” деп кескекті мылтық етіп асынып,
таяқты ат қып мініп, тымағымызды қодырайта киіп, өзенге қарай шапқылайтын
болдық.
Ойынымыз шынға айналды: сол қыста нағыз қызыл солдаттардың өздері де
келіп жетті. Қызыл әскердің бір бөлігі Аңқаты өзеніннің Шалқар көлге құйған
жері Сағада мешіті мен медреселері, дүкені мен моншасы бар мекенді жерге
жатты. Бұл жерді балық аулау кәсібімен күн көрген қалың балықшылар да
мекендейтін. Біздің үй үш шақырымдай жоғары өзен бойында еді. Кезік
ауруынан қарт пен кемпір дүние салып, басқалар бері қараған кез. Төсектен
басын көтерген Ғалымжан ағаймен ертелі-кеш қызыл әскерлер мен олардың
командирлері келіп сөйлесетін болды. Кейіннен Ғалымжан ағай ЧОН-ның
қызметкері болды. Аласапыран кезде Советке жаулық жасаған бандыларға қарсы
күресіп, бұл ағай апталап-айлап ұзап кететін болды. Азамат соғысының сөніп-
тұтанып тұрған шақтарында Ғалымжан аға талай-талай арпалыстарда да болды.
Небір шытырман уақиғалар жайында, дұшпанның қулық-сұмдық әдістері жөнінде,
астан-кестен заманның романтикаға толы бейнесін бізге ертегі етіп айтатын
да, біз оны аузымызды ашып тыңдайтын едік”. 2.85
Міне, шығарма жазуға үшінші түрткі, үлкен материал сол кезде миға
қонып қалған қызық әңгімелері, балалық шақтың балғын сезіміне бөленген оқыс
жайлары, буалдыр, бұлдыр суреттері, өзгеше ерлік пен қайсарлығы жандасқан
өжет тартыстардың бөлшектері айлар, жылдар өткен сайын, ой қоймасына
жиналып, іріктеліп формаланып, келе-келе қағазға да түсе бастайды. Оның
дәлелі жоғарыда атап өткен, 1930 жылы “Жаңа әдебиет” журналының №7 санында
жарық көрген “Өлеңтінің жағасында” атты әңгімесі.
“Жаз күні еді. Әр жерде бүліншілік, талану, Жайық жағасын қаптаған
банды. Жымпиты уезінің тұс-тұсынан берекетін алып жатты” 6,36 ,-деп
басталатын әңгімеде Қалит және Мүти есімді екі партия қызметкерінің
бандыларды елден алыстатпақ боп арпалысқан ерліктері арқау болады. Бандының
мылтық атуынан ауыл тауды мекен етіп, барлаушыларды тұтқындап, не
шабылудаған жау қолы, оған қарсы ұмтылған. Қалиттай қайсар жастар
суреттелген әңгіменнің жеткізері ел тыныштығының бұзылуы, азамат соғысы
жылдарындағы халық тағдыры. Бірақ әңгіме “Сол күні бесінде губерниядан
шыққан 12 көк арба келіп те үлгерді. Қаланың күн шығыс жағына шығарып алып,
оқтан боран соққандай қылды. Күн батқанша күлін көкке ұшырып, жалғызын
құтқармай жазасын берді. Бандыдан бүлінген дүниені қайта құруға кірісті.
Ертеңіне бірін-бірін алмаздың әлегінен, азып тозған 4 әскердің қалғаны да
келіп көппен бірге өлген адамды жиып, Өлеңтінің жағасына туысқандық мола
орнатып, 7 коммунистің басына белгі тікті” 6.41,- деген жеңісті, көңіл
қуантар жайды жеткізумен аяқталады. Бұл әңгімені Х.Есенжанов “азамат
соғысының ақтық айқасы тақырыбына жазған бұл шағын әңгіме “Ақ жайық”
уақиғасына қарай жүрексіне басқан бірінші қадам сияқты” 2.86,- деп
тұжырымдайды.
Өнер жемісінің бірінен бірі қызық екені де және еркісіз ілгері қарай
жетектей түсетіні де шындық. Бұл әңгімеден гөрі ірірек, етек-жеңі кеңірек
тағы да әңгіме жазсам деген ой өзінен-өзі пайда болған да, бірақ оның түрі
де, мазмұны да өзгеше, қалың оқушыға аса үлкен әсер еткен жаңа романның
тууы бұзды. Ол атақты Сәкен Сейфуллиннің “Тар жол, тайғақ кешу” романының
жазылып, 1927 жылы Қызылордада басылуы. Бұл республиканың жаңа кезеңде сана
майданындағы күшті құралы болды. Кейінірек қазақ даласында ревлюция қимылын
сипаттап, Сәбит Мұқановтың “Жұмбақ жалауы” дүниеге келді. Бұл екі шығарма
жаңа дәуірдегі үлкен прозамыздың туып, қалыптасуына көш басшылық етті.
Әсіресе төңкерістік-тарихи романның дамуына жол ашты, үлгі өнеге көрсеттті.
Кеңес үкіметін Қазақстанның барлық аймақтарында орнату жолында күреске
шыққан жандар өмірде бар тарихи дәурен сүрген ерлер. Арқада Сәкеннің өзі,
Жетісуда Тоқаш Бокин мен Ораз Жандосов, Торғайда Амангелді мен Әліби
Жангелдин, Батыста Бақытжан Қаратаев, Әбдірахман Әйтиев, Түркістанда Тұрар
Рысқұлов қазақ даласында кеңес үкіметін жарияласты. Бұл тұлғалар болашақта
өмірдің ен ортасынан әдебиетке жол шеккелі тұрған қаһармандар. Ол сапар
діттеген жеріне жетіп, Сәкен “Тар жол,тайғақ кешуді” дүниеге әкелсе,
З.Шашкин “Тоқаш Бокинді”, Б.Тоқтаров “Жетісу жотасында”, Ш.Мұртаза “Қызыл
жебе”, Ә.Нұрпейісов “Қан мен терді” жарыққа шығарды.
Енді осы аталған шығармалардың қатарынан ойып тұрып орын алатын, батыс
Қазақстандағы ұлы дүбірді дүниеге әкелу Х.Есенжановты үлкен ой мен арманға
бөлейді. Батыс даласы “революция сонау Нева өзенінен бастап бері жылжып,
осы өлке арқылы Түркістан төріне жетті. Оның табиғи жүрер жолы Жайық
өзенінің үсті. Азияға асатын тарихи жол да не заманнан бері осы Орынбор-
Орал қақпасынан өтіп келеді. Бір заманда азап пен зардың, зорлық пен
зомбылықтың қақпасы атанса енді-салтанатты бостандықтың Азияға шеру тартар
жолы”.
Жалғыз-ақ бөгеліс: бұл жайлы шығарма жазу қалайша орындалмақ? Арман
еткен үлкен шығарманы қашан жазамын, қалай жазамын деп жүрген жүрген кезде,
кенет бір өжет ой жарқ ете қалды. Бұл болашақ романның талқысына түскен
1938 жылдың март айы еді. Көп себептердің түйісіп шиеленіскен бір шағы еді”
2.86,- деп жазушы айтатын кез оның “ұлтшыл” деген жалған жаламен ұсталу,
түрмеге қамалу жылдары еді.
Тар қамаудың ішінде еңсесін түсірмей, жарқ еткен ойын өшірмей,
айдаудағы уақытын текке өткізбей темекі қорабының беттеріне, газет-
журналдың қиындыларына, қол сүртілген майлы қағаздарға, әйтеуір әріп
түсетін тілдей қағаздарға қарандашпен “Ақ Жайық” романының алғашқы нұсқасын
жаза бастайды. Мұны 17 жыл бойы жастық ішіне жасырады. Түрмеден 1947 жылы
бірінші рет босанып шыққанда сол жастықты үйіне көтере келеді. Бұл жайлы
жазушының жары София апай: “Үйге келгеннен кейін терезе, есікті жауып,
қараңғылап жастықты ортаға қойып сөгіп, ішінен жапырақ-жапырақ, кейбірі
түтілген, жыртылған қағаздарды үшеуіміз санына, ретіне қарап реттеп
жинадық. Оларды Хамза күндіз түні отырып, үш үлкен дәптерге көшірді. Бірақ
1948 жылы қайта ұсталғанда жазғандары тергеушілер қолына түсті” 2.35
десе, мұны Х.Есенжанов “ойға өрілген осы болашақ шығарманың бастапқы түрі
тек 1947 жылы ғана алты жүз беттік қолжазбаға айналды” - деп жазады 2.87
.
“Адалдық арымайды” дейтін халық нақылын ұран тұтқан жазушы өзінің
кінәсіз, таза, ұлтына адал екеніне сеніп, оны қалайда дәлелдеймін деген
оймен алғашқы ойлары темір тордың ар жағында қортылған болашақ шығармасы
мөлдір суы құла болып көрмеген Жайыққа “ақ” сөзін қосып “Ақ Жайық” атайды.
Романның бастапқы желісі – Хакім Жүнісовтің өмірі, соның жарқын шағы.
Бұл жарқын өмір жалаң емес, бірнеше жандардың, әлденеше топтардың өмірімен
сомдалып, әсіресе болашағы мол Хакімнің екі інісінің есею жолын қамтымақ
еді. Бұл ой 1947 жылы ғана толықтай қағазға түскеннен кейін де жазушы тағы
он жыл айдауда болды. Сонда туған жаңа ой: ағайынды Жүнісовтердің үлкені
Хакімнің ер жетіп, әлеумет өмірінен өзіне тиісті орнын алып шығу кезеңін
суреттеу еді және бостандық пен теңдік алу жолын сипаттау. Бұл идеялар
жазушыны көп толғантқанын “Ақ Жайық” жарыққа шығып, халыққа тараған соң
өліп кетсем де арманым жоқ”-деген сөзінен аңғарамыз. Сөйтіп жазушының бұл
арманы да орындалып, романның аты “Ақ Жайық”, оқиға – Ұлы қазанның Батыс
Қазақстанға жеткен тарихи күндері болып, 1958 жылы бірінші кітабы, 1960
жылы екінші кітабы, 1965 жылы үшінші кітабы жарық көрді.
1-кітап “Төңкеріс үстінде” Жайық жағасындағы алғашқы дүбір, Совдеп пен
Войско үкіметінің қақтығыстары, қоғамнан бейхабар жастықтың буымен желіккен
Хакім бейнесі көрінетін бұл алғашқы кітаптан үзінділер 1957 жыл Батыс
Қазақстан облыстық “Октябрь туы” газетінің 3- санында, “Лениншіл жас”
газетінің 5-6- санында, “Қазақ әдебиетінің” қазан айындағы бір санында
жарияланған.
2-кітап “Шыңдалу” деп аталады. Қамауға алынған Совдеп басшылары,
бостандықты көксеп бой көтерген қазақ орыс шаруалары, Ә.Әйтиев ізіне
ілескен Хакім революционер қатарынан көрінетін түрлі оқиғаларға толы екінші
кітаптан алғаш үзінділер 1959 жылы “Социалистік Қазақстан” газетінде және
Орал облыстық “Октябрь туы” газетінің бірнеше сандарында берілген.
3-кітап “Тар кезең” үлкен күрестер, ақыры тар кезең өтіп, азаттық аулы
көрінген жайттарға толы. Бұл кітаптан алғаш үзінділер 1964 жылы
“Социалистік Қазақстан”, 1965 жылы “Лениншіл жас” газеттерінде, “Жұлдыз”
журналында және “Орал өңірі”, “Коммунист жолы” атты газеттерде жарық
көрген.
“Азаматтық тарихымызға сай, халқымыздың көркем шежіресін жасап, қазақ
даласының өзіндік сыры мол, табиғаты жағынан да, әлеумет өмірі жағынан да
ерекшелігі көп өлкенің қазан дәуіріне біржолата аяқ басу кезеңін тамаша
шеберлікпен баяндап беру – жазушының шеберлігі, ерлігі”7.436 боп қалған
бұл үш кітапты роман бүгінде бес рет басылды. Алғаш 1958, 1960, 1961
жылдары “Қазмемкөрәдеббаспасынан” шықса, 1961, 1965, 1968 1969, 1979, 1980,
1981,1988 жылдары “Жазушы” баспасынан бөлек-бөлек шықты. 2003 жылы
“Жазушы” баспасы қайта басып шығарды. Бұл басылымдардың ішінде үшінші
басылуы алғашқысынан едәуір өзгеріп шықты. Ал, соңғы яғни 1988 және 2003
жылғы басылымдар үшінші басылым бойынша шығарылған. Сан мен сапаны
салмақтап, бірқатар өзгерістер жасаған жазушы ең алғашқы басылымда.
“Сол жылы Орал қаласында март сан оқиғаның тоғысқан айы болды.
Соғыстан қайтқан фронтовиктер съезі, казак Войскосының Үлкен кругы және
жұмысшылар мен солдаттар депутаттарының облыстық съезі – бәрі де бір
жұманың ішінде өтті” 8.5 деп басталып, “ол күндер кәрі мен жасты, әйел
мен баланы, әлді мен әлсізді тегіс қобалжытқан шақ-ты. Революция тасқыны
еріксіз сүйреп өмірдің жан көрмеген жаңа арнасына апара жатқандай түбімен
көтеріліп төңкерілген бір дүние...” 8.6 деп аяқталатын І тараудың
кіріспесі өзге басылымдарда мүлде жоқ. Ал, өзге өзгерістер тараудың
ішіндегі түрлі эпизодтардың орнының ауысып кетуінен байқалады. Бұл трилогия
орыс тілінде де үш рет басылған.
“М.Әуезовтың “Абайынан” кейін туған шын мәніндегі роман бізде онша көп
емес. Сол романдар қатарына өзінің “Ақ Жайығымен” үлес қосқан Хамза
Есенжановтың әдеби еңбегі әр уақытта ескерілуге тиіс” 9.11,- деп
Ғ.Мүсірепов баға берген романның жазылу тарихы туралы сөзімізді тұжырымдай
келсек, бұл трилогия сөз өнерін қуған қаламгер халық арасынан шығатынын,
оның еңбегі, өнер, оқу, үйрену, іздену, көру, сезу, үздіксіз еңбек етудің
ғана жемісі екенін дәлелдейді. Екінші езілген бұқараның тұрмыс тілегінен
туған революцияның күрт қимылы өмірді де, оны жасаушы адамды да түлетіп,
өзгертіп жібергенін, әділдік пен адалдықтың үлгісін алға тартқан
қаһармандардың әдебиеттік бейнесін жасағанын көрсетеді.
“Жазушылар одағының үйінде партбюро кеңесінен шыққан соң. Мен:
- Хамзеке, Сіз осы қай уақытты жазасыз? Күндіз бе, түнде ме?-дедім.
- Аурудан босаған шақта,-деді ол ойланбастан” 10.11
Иә, Сібірің үскірігінде айдауда болған жазушыға демікпе ауруы жабысқан
екен. Дегенмен ауруға мойымай үш кітаптан тұратын “Ақ Жайық” романын, іле-
шала екі кітапты “Көп жылдар өткен соң” романын жазып және өмірінің соңғы
жылдары “Биғайша”, “Садубек пен Найман” романдары, “Қарт қазақ”, “Жайын
ілерде”, “Жар” атты әңгіме-очерктерін жазған. Алайда жазушының қаламынан
туған соңғы шығармалары не баспа, не баспасөз бетінде жарияланбаған. Ал
“Ақ Жайықтың” заңды жалғасы деп танып жүрген “Көп жылдар өткен соң” роман-
диалогиясы колхоздастыру дәуірін суреттеп, ағайынды Жүнісовтер трагедиясын,
Ақметше, Құныскерей сынды арамзалар тағдырын бейнелейді. Өмірінің соңғы
күндерінде орыстың кемеңгер жазушысы Н.Шолоховтың “Тынық Донын” қазақ
тіліне аударып, ол кісімен хат та алысып тұрған. Бір хатында: “Осы романның
І, ІV кітаптарын аудару үстінде көп нәрсе үйреніп, өзімнің жазушылық
шеберлігімді ұштағандай болдым. Мүмкін “Ақ Жайық” атты роман жазғаным үшін
сізге қарыздар да шығармын”,-дейді.
Жайық жыры аталған шығармасы мемлекеттік сыйлық, ал жазушының өз
еңбегі “Құрмет белгісі” және “Еңбек Қызыл Ту” ордендерімен марапатталған.
Бірісің киелі өлке тапқан ұлдың,
Жайық боп роман боп ақтарылдың.
Сен мынау ару өзен тарихы емес.
Тарихын жаздың Ұлы Октябрдің.
Ақ таңда айығар ең ойдан әрең
Нүктесін шығармаңның қоймаған ең 11.109,-
дегендей шығармаларына нүкте қоя алмай 1974 жылы 7 желтоқсанда қайсар
талант дүние салады. Бірақ артында жазылу тарихы азаппен қуанышқа толы, ұлы
даланың бір кезеңдік тарихын беретін “Ақ Жайығы” қалды. Өйткені “Ақ Жайық”
жарыққа шығып, халыққа тараған соң өліп кетсем деп арманым жоқ” деген дара
шапқан дарабоз, “өлмейтұғын артына сөз қалдырған” санаулы ғана өнер
иелерінің бірі, тума дарын сол мұратына жетті.
Қазір ұлыларын ұмытпайтын ұрпақ қолындағы “Ақ Жайық” – Батыс
Қазақстанда Совет өкіметін орнату жолындағы қиян-кескі күрестің тарихы. Ұлы
Қазанның дүниені дүр сілкіндірген ұлы дүмпуінің тарихы болып қалды. Жайық
бойында сан ғасырға созылған күрестердің, ұлт-азаттық күрестердің тарихы,
көркем картинасы. Мұнда Орал казак-орыстары құрған әскери үкімет пен
алашорда хандығының жай-жапсары толық қамтылған. Орал большевиктерінің
астыртын қимылына қатысып, солармен бірге қиналасыз. Сол тұстағы қазақ
елінің тұрмыс тұңғиығына терең бойлап шығасыз. Мұндағы әр оқиға деректі
шындықтан туған, әр қаһарман өмірде болған тарихи тұлғадан, дәлірек
айтқанда, әр тип прототиптен жинақталған. Осы ойымызды дәлелдей түссек.
“Ақ Жайықтың” “бас қаһармандары кімдер?”, “тарихи тұлғалар тағдыры
қалай суреттелген”,- деген сауалдарға тоқталсақ. Олар Оралда 1918 жылы
бірінші облыстық Совдеп құрған жандар, Орал гимназиясының оқушылары,
Петроград пролетариатының уәкілі, бірнеше жыл каторгада болып келген
большевик, Ресей қарашекпенінің баласы және тағы басқалар.
Бірі- юрист Бақытжан Қаратаев, үшіншісі- Доссордың жұмысшысы
мектебінде істейтін мұғалім Павел Червяков. Сосын:Меңдікерей Ипмағаметов,
Әмірғали (Әмір) Ипмағаметов, Әбдірхман Әйтиев, солдат Иван Белан,
Ғұбайдолла Әлібеков, Совдептің тұңғыш председателі, жалынды үгітші, шешен
Дмитриев.
Бақытжан Бейсәліұлы Қаратаев Қазақ Автономиялы Советтік Социалистік
Республикасының құрылуына белсенді қатысты. 1919-1920 жылдарда Қырғыз
(Қазақ) өлкесін басқару жөніндегі әскери-революциялық комитеттің мүшесі
болды, оған 1919 жылғы 24 июльде РСФСР Халық Комиссарлары Советінің
Председателі Ленин қол қойған 7374 номерлі мандат куә. Бақытжан Қаратаев
1917 жылы май айынан РКП (б) мүшесі. 1907 жылы-ақ Орал обылысынан Екінші
Думаға (патша парламентіне) депутат болып сайланған Бақытжан Қаратаев
Петербургте сөз сөйлеп, ұсақ халықтарға патша үкіметінің жасап отырған
зорлық-зомбылығын, атап айтқанда, жер мәселесі жөнінде еңбекші қазақ
халқына жасалып отырған қысымдарынашық айтып, батыл наразылық білдірді. Осы
сөзінде Б.Б.Қаратаев көшіп келген орыс шаруаларын қазақ халқының бауырлары
деп танып, қазақтар орыс бауырларына ығысып жер бөліп беруге әзір
екенідігін мәлімдеді, ал қазақтарды өздерінің ата-мекенінен көшіріп жатқан
патша өкіметіне наразылық білдірді. В.И.Ленин “Орыс социал-демократиясының
бірінші орыс ревалюциясыдағы аграрлық программасы” деген еңбегінде қырғыз-
қайсақ халқының өкілі ретінде төңкерісшіл-демократ Қазақтың бұл сөзінің
ұнағаны жайлы пікір білдірген. 1917-1919 жылдарда Бақытжан Бисәліұлы Орал
обылысының еңбекшілері мен алдыңғы қатарлы интеллигенциясының Оралдағы ақ
гвардияшыларға, ақ казактар мен алашордашыларға қарсы революциялық қарулы
күресіне белсене қатысты.
Аты аңызға айналған 25-Чапаев дивизиясының құрамында Ақтөбе және
Орал майдандарында гвардияшылармен, алашордашылармен шайқасқан Қазақтың
дербес атты әскер бригадасын жасақтаушылардың бірі және осы бригаданың
саяси комиссары болды. 1918 жылы Оралдың ақ гвардияшыл “әскери үкіметі”
Б.Қаратаевты тұтқынға алып, түрмеде он бір ай ұстайды, ақыры ақ
гвардияшылар трибуналы оны ату жазасына бұйырады. Бұл үкім 25-Чапаев
дивизиясының 1919 жылдың бас кезінде Орал қаласына тосын шабуыл жасап, ақ
гвардияшыларды қаладан қуып шығуы нәтижесінде ғана іске аспай қалды”
12.130. Осы бірі тарихи дерекпен көмкерілген Қаратаев оқиғасы “Ақ
Жайықтың” үшінші кітабында толық беріледі. Оның ату жазасына бұйырған үкімі
іске аспай түрмеден босанып, шығып өз отрядына қосылып׃
“Тар кезең өтті! Азаттық қақпасы жаңа ашылды. Бұйыққан, тұншыққан ел,
міне кеге шықты-қапастан жарық дүниеге шықты. Алайда нағыз теңдік жарығы
енді ғана басталды,-деген сөзімен роман да , трилогия да қорытындыланып,
аяқталады”. 13.363
Б.Б.Қаратаев Қазақ Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасының
құрылуына белсенді қатысты. 1919-1920 жылдарда Қырғыз (Қазақ) өлкесін
басқару жөніндегі Әскери-төңкерістік комитеттің мүшесі болады, оған 1919
жылғ 24 шілдеде РСФСР Халық Комиссарлары Советінің төрағасы Владимр Ильич
Ленин қол қойған 7374 нөмерлі мандат куә. 1917 жылдың мамыр айынан бастап
РКП(б) мүше .
Бақытжан Қаратаев өмірі жайлы аранайы зерттеу жүргізген тарихшы ғалым
Б.Қойшыбаевтың Бақытжан Қаратаев атты еңбегінен мол мәләметтер ала
аламыз. Бұратана қазақ үшін қолынан келген еңбегін, күш-жігерін аямаған
Бақытжан Қаратаев Мемлекеттік Дума төрағасы Родзянкомен ашық тіл қатысыунан
басталатын деректі шығармадан біріншіден Қаратаевтың Кадет партиясынан не
себеті мүшеліктен кеткенін, екіншіден Ақ Жайық романында қарсы топта
суреттелетін Жанша Досұхамедов, Арон Қаратаевтармен қандай байланыстары бар
екенін, үшіншіден Алашорда үкіметіне не үшін қарсы көзқараста болғандығының
себебін табамыз.
Немере інісі Арон Ахмедов Қаратаев Орал обылысында обрполлицейстер,
крестьянский начальник лауазымдарында жақсы аталып жүрді. Орал казак
әскерінің Наказной атаманы. 14.24., десе Жанша Досмұхамедұлы
Сейдалиннің ағасымен Қаратаев ИСПУ-да бірге оқыған, кейін туған әпкесі
бақытжанның жары болған.14.19-дейді тарихы ғалым. Ал бұл деректі ебекте
Бақытжан қаратаев өзіің кадеттер партиясынан не үшін кеткенін Бұратан
қазақ үшін кадет париясы мүшелерініңа қабырғасы қайыспайтын болды.14.36
-деп түсіндіреді.
Әбдірахман Әйтиевке қатысты тарихи жағдаймен, біз романның бірінші,
екінші кітабынан танысамыз. Онда Әбдірахман жаңа құрылған Совдептің мүшесі,
Аңқаты өзенін жайлаған елге үгітші, ақ казактарға қару жеткізбек болған
жасақты тұтқындаушы жалынды төңкерісшіл. “Сөйлесуге әңгімесі сай,
әңгімесіне ақылы сай, біз сияқты кедейлерді елеп, бірінші рет ақыл айтқан
жампоз 15.148,-деп халық сүйсінген тұлғасы және “Абылаевсыз да есебін
табармыз. Ал,кәне қаруларыңды тастаңдар,-деп Әбдірахман тамағын кеней
түсті” 15.248- деген күрескер бейнесімен романнан көрінген Әбдірахман
Әйтиев өміріне тоқтала кетсек.
Орал обылысының жалынды большевигі Әбдірахман Әйтиев 1886 жылы наурыз
айында Орал обылысының Қараоба болысының Сүгірбай ауылында кедей шаруаның
жанұясында туған. Әбдірахманның әкесі өте кішіпейіл, ауылға сыйлы адам
болған. Тұмыс жағдайының ауырлығынан күні-түні шаруашылықпен айналысып, өз
еңбегімен күнелтіп отырған. Көз көрген қариялардың естелігіне сүйенсек
әкесінің қиындықтан шығуына адалдығы кері әсер берген. Ауыл Әйті ақсақалды
Пірадар атап кеткен екен.
Кейін Әбдірахман жалаңаяқ жүрген жастық шағын есіне алып, бір
мақаласында келтіреді: Әй-әй-әй! – деп айқайлағанда менің дауысым даланы
күмістей бетін жалап өтіп, құмардың ой-қырларына, төмпешіктеріне тіреліп,
қайтып келіп, көл жағасындағы өсіп тұрған жасыл қамыстар арасына сіңіп
кетеді.
Менің далам осындай! Менің туған өлкем! Ол адам дауысын күшейтіп, он
есе ұлғайтып, таратады, ал өзіңді туған анаңдай бауырына басып, қиын
жағдайда тіреуші болып, қанаттандырады. Бұл менің балалық, жастық шағым
ғой! Бұ менің өмірімнің басты сәулесі! Әбдірахман жеті жасынан бастап
әкесіне көмектесіп, байдың малын бағады. Ерте көктемнен басап күздің соңына
дейін отарды Жайық, Аңқаты өзендерінің, Шалқар көлінің жағалауына жайып,
бағады. Он жеті жасында оны кәдімгі бақташы, жылқышы ретінде бағалайды. Осы
алғашқы униерситет – елдегі жоқшылық пен жайылып кеткен әділетсіздікке
оның көзін ашады.16.12
Он сегіз жасына қараған шағында бір кластық Қараоба орыс-қазақ
мектебін бітіргеннен кейін Әбдірахман одан әрі оқуға қаржысы
болмағандықтан, салық жинаушы инспектордың аудармашысы, іс жүргізушісі,
кейін ауылдық және болыстық хатшы болып қызмет атқарған. Ә.Әйтиев еңбек
адамдарының қандай қиын жағдайда өмір сүргенін көріп түсіне бастайды:
Айнала қаптаған заңсыздық, жемқорлық, пара алу, ұрлық-қарлық, шенеуніктер
мен байлардың дөрекіліктері. Сонымен бірге оның келешекке сенімі, бостандық
пен жарқын өмірге жетуге деген үміті арта түседі. Көп азапты көрген халық
қалаларда жұмысшылардың ереуілдері мен бас көтерулерін жиілетіп, оның күші
1905 жылы арта түсті. Орал да шетте қалған жоқ. Қалның жұмысшылары,
кедейлері, демократияны құптаған интеллигенция митингілерге жиналып,
наразылық шеруін ұйымдастырды. Осы 1905-1907 жылдары Ә.Әйтиев қаланың
большевиктерімен жақындасып, байланысады. Жұмысшылар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... . 3-7
1. Тарихи тұлғалар және оқиғалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 8-34
2. Романдағы көркемдік шешім
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 35-60
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 61-63
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 64-65
Қосымша әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
КІРІСПЕ
Халықтың санасы, рухани өмірінің жемісі - әдебиет өмір құбылыстарын
жаппай қамти алатын көркем өнер туындысы. Ол адамның ақыл-сезімін көркем
жетілдіруден басқа, өткен мен бүгінгі өмірді танытады. Себебі әдебиет
шындықты шыңдайды, әрі шегелейді.
Бастау көзi - халықтың сонау ерте дәуірлерде шығарған өлең жырлары,
мақал-мәтелдері, нақыл сөздері, аңыз-ертегілерінен тарамдалатын қазақ
әдебиеті ой мен сезімге толы поэзия, шындық пен шеберлік көмкерген проза,
артық пен кемді бағалаған сын, сапалы да салмақты драматургия иеленген
үлкен қарашаңырақ.
Табиғаттың құпия күштерін баяндаған миф, өткен заманның тарихын
танытқан аңыздардан бастау алатын қазақ прозасы шағын жанр түріндегі
шығармаларын ертеден бастаса да, көлемді жанрға ХХ ғасыр басында ойысты.
М.Дулатовтың қаламынан туған “Бақытсыз Жамал”, Т.Жомартаевтың “Қыз
көрелік”, С.Көбеевтің “Қалың мал” романдары қазақ романдарының тырнақ
алдысы. Бұдан соң Ж.Аймауытовтың “Ақбілек”, “Қартқожа”, Б.Майлиннің “Қызыл
жалау”, “Азамат Азаматыч” романдарымен жалғасып, қазақ романы М.Әуезовтың
“Абай жолы” роман-эпопеясымен әлемдік аренаға шықты. Сөйтіп қазақ
әдебиетінде проза, оның ішінде роман жетекші орынға айналды. Ол әсіресе ХХ
ғасырдың ІІ жартысын қамтиды. Бұл кезде қазақ прозасы сөзден кесте төккен
саңлақ суреткерлер Ғ.Мүсіреповті, Ғ.Мұстафинді, С.Мұқановты тудырды. Олар
әдебиетке заман шындығы, замандас бейнесін әкелді.
Жаңа заман үшін күрес күндерін, халықтың басынан өткен сан алуан
оқиғаны, таптар арасындағы қақтығыстарды бейнелейтін шығармалар қазірде
әдебиетімізде мол. Бұл тақырыпта жазылған алпысқа жуық роман, повесть,
жиырмадан астам пьеса бар. Қысқа әңгіме мен очерктер өз алдына бір төбе.
Соғыстан кейінгі жылдар әдебиетіміздің ортасы толып, шексіз бір шалқыған
тұстары болды. Қаламгерлердің бірі майданнан, бірі өзге сапардан оралды.
Талайлары көңіл дәптеріне жазылған күрделі шығармаларын әкеліп жатты.
Солардың бірі Хамза Ықсанұлы Есенжанов болатын.
Қазақ әдебиеті көгінде өзінің межелі биігіне тез-ақ шырқап шыққан
тегеурінді талант әдебиет әлеміне бала күнінен құмартып, жігіт шағында
қолына қалам алып, қоғамдық жұмыстарды қоса атқарып жүрген кезінде жалған,
“ұлтшыл” деген жаламен темір тордың ар жағында көп жыл өткереді. Бұл туралы
өзі: “менің өмірімнің гүлді көктемі тым жайсаң өтті, өйткені өз
тұстастарыммен бірге білім алып, ең бастысы әдебиетші атын алдым. Көрікті
де, мазмұнды көктемімнен кейін, мен өзімнің жазымды түгелдей және біржола
жоғалтып алдым. Бірақ сеніммен өмір сүріп, күресе отырып мен өзімнің алтын
күзіме де жеттім”,-дейді.
Иә, ерекше мақсатпен әдебиетті бастап, қапыда одан ажырап қалған
жазушы жиырма жылға жуық уақыт өз әлемінен алыста жүріп, елге оралғаннан
соң небәрі төрт-бес жылдың ішінде үш том роман жазды. Бұрын белгісіз есім
қысқа мерзімде халыққа аты әйгілі, туған әдебиеттің белді қаламгеріне
айналады. “Ақ Жайық” жарыққа шығып, халыққа тараған соң өліп кетсем деп
арманым жоқ” деген дарабоз, “өлмейтұғын артына сөз қалдырған” санаулы ғана
өнер иелерінің бірі, тума дарын сол мұратына жетіп, Батыс Қазақстанда Совет
өкіметін орнату жолындағы қиян-кескі күрестің тарихы етіп, Ұлы Қазанның
дүниені дүр сілкіндірген ұлы дүмпуінің тарихы болып, Жайық бойында сан
ғасырға созылған күрестердің, ұлт-азаттық күрестердің тарихы, көркем
картинасы –“Ақ Жайық” трилогиясын жазып бітіріп, халқымен қауыштырып кеткен
болатын.
Ақ Жайықты оқып отырып Орал казак-орыстары құрған әскери үкімет пен
алашорда хандығының жай-жапсары толық қамтылғанын байқайсыз. Орал
большевиктерінің астыртын қимылына қатысып, солармен бірге қиналасыз. Сол
тұстағы қазақ елінің тұрмыс тұңғиығына терең бойлап шығасыз. Қазақ
әдебиетінде М.Әуезов бас болған тарихи роман жанрын дамытуда өзіндік үлесін
қосқан Х.Есенжанов екеніне көзіңіз жетеді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Мың өліп, мың тірілген қазақ елінің тарихы тереңен тамыр алып, кеңге
жайылып, жоғалтқанымызды тауып қауышып, тарихымызды түгендеп жатқан заман.
Қазақ тарихында қазақ ұялатын ештеңе жоқ.-деп Н.Назарбаев атаған
тарихымыздың сонау ХХ ғасырында елге теңдік орнатып қара қазақтың бақытқа
кенелетін шағын аңсап бас көтерген Қазан төңкерісі жылдарындағы ерлердің
ерлігін естен шығару мүмкін еместігі былай тұрсын, үлкен күнә деп ойлаймыз.
Сондақтан зерттеу нысанына айналып отырған тақырыбымыздың өзектілігі
тарихын әділ таразылап, елдің кешегісін мәңгілікке ұмытылмастай етіп
салмақтаған трилогияның тарихи шындығын ашып көрсетіп, өмір шындығының өнер
шындығында қалай көмкерілгенін ашып беруде.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Жер тарпыған Тарланмен Қырымға қиқу салған Тарғын, сөзін қардай
боратып, тұлпарының тұяғы Жайық бойын шаңдатып өткен Сырым, Исатай,
Махамбет ғұмыр кешкен Жайық жағасында өткен төңкеріс, азамат соғысын
бейнелеген “Ақ Жайық” трилогиясы талайлардың сүйікті кітабына айналса, енді
біреулердің сын қармағына, не зерттеу нысанасына айналып та қойыпты. Бұл
трилогия жазушының бас кітабы болғандықтан зерттеушілер көзіне тез
іліккен. Романдар топтамасы шығысымен баспасөз бетінде мақалалар жарық көре
бастаған.
М.Қаратаев “Қайсар талант”, М.Базарбаев “Өршіл талант”, З.Қабдолов
“Күрестер мен жеңістер жыршысы”, Г.Бельгер “Ғибратты ғұмыр иесі”,
З.Серікқалиев “Қилы заман жыршысы”, Б.Ойшыбаев “Замана суреттері”,
З.Сисенғалиев “Ағадан қалған аманат”, Ә.Кекілбаев “Асыл азамат”, Т.Ахтанов
“Кең құлашты, алуан сырлы суреткер” деп бағалап, “Социалистік Қазақстан”,
“Қазақ әдебиеті”, “Орал өңірі” газеттерінің бетінде мақалаларын жариялады.
Бұлардың бірі трилогияның мазмұнына, бірі стиліне, ал енді бірі жазушының
табанды еңбегіне тоқталды. Кейін Х.Әдібаев “Уақыт және қаламгер” еңбегінде,
Т.Тоқбергенов “Тоғыз тарауында “Ақ Жайықты” тұтастай талдап, жазушының
жетістіктері мен кемшіліктеріне тоқталған.
Х.Әдібаев жеті жыл ішінде үлкен-үлкен үш томды бітірген ерлігіне
таңдана отырып “Жайық жыры” деп тамсанып, шығарма композициясын:
“классикалық романдарда кездесетін композиция” дей келіп, трилогияның бас
кемшілігін тақырып қуалап кетуінде” деп белгілейді.
Ал, Т.Тоқбергенов кейіпкерлер әрекетіне, олардың образдарына талдау
жасайды.
М.Атымов пен З.Серікқалиев, Х.Есенжанов өмірі мен шығармашылығын
зерттеп, жүйелеуде ерекше еңбек сіңірген зерттеушілер М.Атымов өзінің
“Қазақ романдарының стилі” атты еңбегінде трилогияны жік-жікке бөліп
талдап, жазушының ғылыми болмаса да, жалпы өмірбаянына тоқталып, Есенжанов
қаламына тән жеті стильдік ерекшелікті белгілейді. Ол шығарманың бай
тілінде, көркемдік тәсілінде көрінеді.
З.Серікқалиев 1968 жылы Абай атындғы Мемлекеттік педагогикалық
институтта филология ғылымдарының кандидаттық дәрежесін алу үшін қорғаған
“Қазіргі қазақ тарихи романының кейбір мәселелері” атты диссертациясының
екінші тарауын “Ақ Жайыққа” арнайды. Кейін бұл ойлары 1971 жылы “Жазушы”
баспасынан шыққан “Жылдар сазы”, 1990 жылы тағы осы баспадан шыққан “Ақ
жол” атты еңбектерінде беріледі.
З.Серікқалиев трилогиядағы “Жер басқан адам немесе характер құбылысы”,
“Тарихи шындық және көркемдік шешім” мәселелерін көтереді. Ешбір сыншының
қаламына ілікпеген Қажымұхан, Мәмбет образдарының суреттелуіне тоқталып,
жазушының диалог, монолог қолдану ерекшеліктерін атайды.
Орыс әдебиетінің классик жазушысы М.Шолоховтан, заңғар суреткер
М.Әуезовтен, шебер қаламгер Ғ.Мүсіреповтен оң баға алған “Ақ жайық”
трилогиясындағы кейіпкерлер психлогиясына филология ғылымдарының докторы,
профессор, белгілі әдебиеттанушы ғалым Б.Майтанов 1996 жылы “Санат”
баспасынан шыққан “Қазақ романдары және психологиялық талдау” атты
еңбегінде тоқталады. Б.Майтанов жазушының сұлу Мүкарама образын берудегі
шеберлігін, Хакім, Михеев, Дмитриев тағы басқа да кейіпкерлердің ішкі
психологиялық жағдайын сөзбен емес қимыл арқылы аңғартуын ерекше бағалайды.
Бұл жұмыстың мақсаты “Ақ Жайық” трилогиясының жазылу тарихы
болғандықтан, жоғарыдан аталған зерттеуші, сыншы-ғалымдардың “Жүнісовтер
трагедиясы” атты диалогия туралы пікірлеріне тоқталмадық.
Аталған зерттеулер Х.Есенжановтың бүкіл шығармашылығының жиынтығы,
жазушының бас кітабы - “Ақ Жайық” трилогиясы деп танып, соған ғана баға
беріп, жазушының өмірін, оның алғашқы және соңғы шығармалары жөнінде сөз
етпеген. Бұл жағдай жұмыстың кейбір мәселелерін ашуда қиындықтар тудырды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Жұмыстың басты мақсаты Қазақ тарихында алтын ғасыр атанған ХХ ғасыр
әдебиетіне өзіндік қолтаңбасымен келген Хамза Ықсанұлы Есенжановтың Ақ
Жайық трилогиясының тарихи шындығы мен көркемдік шешімін саралау. Батыс
Қазақстан өлкесінің тарихына барлау жасау арқылы Қазан төңкерісінің сырын
ашып, сол оқиғалардың бел ортасында жүрген тұлғалардың өміріне үңіліп,
оқиғалардың көркем шығармада дұрыс берілгеніне көз жеткізу. Осыған
байланысты төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
– Батыс Қазақстандағы Қазан төңкерісінің тарихын, трилогияда берілген
оқиғалармен салыстыру;
– Төңкеріске қатысқан тұлғалар өміріне тоқталу;
– Өмір шындығын өнер шындығына ұштастыра білген жазушы шеберлігін
анықтау;
Зерттеу нысаны.
Х.Есенжановтың Ақ Жайық трилогиясының тарихи оқиғаларын саралап,
тарихи шындықты жазушы қалай көркемдеп әдеби туындыға айналдырғанына көз
жеткізу зерттеудің нысаны болып танылады.
Зерттеу пәні.
Қазан төңкерісі кезіндегі Батыс Қазақстан даласының дүбірі мен
Х.Есенжанов қаламының шеберлігі зерттеу пәні болып табылады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы.
Зерттеу жұмысы барысында Х.Есенжановтың өмірбаяны бір жүйеге
түсіріледі. Ақ Жайық трилогиясының қалай жазылғаны сараланады. Трилогияға
арқау болған тарихи оқиғаларға белсене қатысқан тұлғалар өмірінен сыр
шертеміз. Жазушының материалды қалай шебер игергенін барынша дәлелдер
келтірдік.
Зерттеу жұмысының материалы ретінде Хамза Есенжановтың Ақ Жайық
трилогиясы, белгілі төңкерісшіл қайраткер Х.Чуриннің Дауылды жылдарда
атты еңбегі, тарих оқулықтары мен архив материалдары алынды.
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері.
Зерттеу жұмысында алға қойған мақсат-міндеттерді шешу, негізгі
дереккөздерді жинау барысында жаппай сұрыптау, жүйелеу, талдау, салыстыру,
баяндау; авторлық сөз қолданыстарын тексеру әдіс-тәсілдері қолданылды.
Зерттеу тақырыбының теориялық және әдістанымдық негізі.
Зерттеу жұмысының теориялық маңызы Х.Есенжанов шығармашылығының
идеялық ойын, көркемдік тәсілін, жазушылық шеберлігін зерттеу нәтижелері
автордың әдебиеттегі орын анықтауға мүмкіндік береді. Қаламгердің тарихтан
алшақ кетпей көркем туындыда шындықты сақтай білген шынайылығын, сюжет
құру, кейіпкерді сомдау ерекшеліктерін анықтауы Хамза туындылары әдебиет
тарихы, жазушы лабораториясы тұрғысынан толықтырылады.
Ғылыми жұмысты жазу барысы мен әдеби сараптамалық талдаулар кезінде
жұмыстың теориялық негізі ретінде А.Байтұрсынұлы, З.Қабдолов, М.Атымов,
З.Серікқалиев сияқты тағы басқа зерттеу еңбектердің ғылыми негіздегі
пікірлері қолданылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми-тәжірибелік маңызы.
Зерттеу жұмысында алынған нәтижелер мен қорытынды тұжырымдыры жоғары
оқу орындарының әдебиет тарихы, жазушы шеберлігі атты пәндер бойынша арнайы
курстарда, практикалық сабақтарда қосымша, оқу-әдістемелік мәлімет
құрастыруға көмкеші құрал ретінде пайдалануға болады.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Тарихи тұлғалар және оқиғалар
Артына өлмейтұғын сөз қалдырған саңлақ суреткер, яки, өзгелерін өз
алдына қойғанда, шындық пен сырға, ой мен образға, сезім мен суретке,
парасат пен философияға толы бір трилогия, бір диалогия – біріне-бірі
жалғаса, бірінен-бірі туындай тұтасқан бес том тарих-төңкерістік романдар
циклін жазып қалдырып кеткен тамаша сөз зергері – Хамза Ықсанұлы
Есенжановтың Ақ Жайық трилогиясындағы тарихи тұлғалар мен оқиғалар
желісіне ойыспас бұрын шығарманың азылу тарихына тоқтала кетсек. Бүкіл
шығармашылық ғұмырында алға қойған басты мақсаты Ақ Жайық оқиғасын
көпшілікке ұсыну болғандықтан бас кітабының ғұмыры өз өмірімен тығыз
байланыста жатыр, сондықтан жазушы өмірінен бастаған жөн болар.
Хамза Ықсанұлы Есенжановтың 1908 жылы 23 желтоқсанда бұрынғы Жымпиты
уезі Аңхаты болысының №1 аулында қазіргі Орал облысының Ақ Жайық ауданына
қарасты Ленин атындағы колхоз орналасқан жерде дүниеге келді. Атасы Есенжан
Жүнісбаев өзінің сегіз баласын да медреседе оқытқан орта шаруалы адам
болған. Хамзаның бір ағасы Ғалымжан Есенжанов орысша оқып 20-жылдары
Жымпиты уезінде кеңес өкіметін орнатуға белсене араласқан. Енді бірі
Хайыржан мектепте оқытушы болып қызмет атқарған. Ата-анадан ерте жетім
қалған Хамза Жымпиты орталығында жұмыс жасайтын Хайыржан ағасының қолында
тәрбиеленеді. Сөйтіп 1920-27 жылдары Жымпитыдағы жетіжылдық мектепте білім
алады. 1927 жылы Алматыға келіп, мұнда 1928-29 жылдар аралығында
зоотехникумде, содан соң Қазақтың Абай атындағы Мемлекеттік педагогикалық
институтында оқып, оның тіл және әдебиет факультетін 1933 жылы бітіріп
шығады. Осы жылдары үлкен оқу орнында студенттік күндердің қиыны мен
қызығына қатар төзген замандасы, академик М.Қаратаев: “Сырт көркі де әдемі,
киімі де таза сәнді. Арамызда ақ жаға көйлек киіп галстук тағатын да сол
жалғыз Хамза. Бұл оның интеллигент семьяда өсіп ішті-тысты мәдениеті
белгілі бір қалыпқа түскен жас екенін аңғартатын еді.
Қаламының желі бар жас прозаик Жазушылар Одағының ұйымдастыру
комитетінде Ілияс Жансүгіровтің қарамағында аз уақыт хатшылық қызмет те
атқарғаны есімде. 1932 жылы сахнаға қойылған Ғұзайыр Жасақбаевтың пьесасы
туралы “Заман заңы” дейтін мақала жаздық. 1933-34 жылдары екеуміз қосылып
бастауыш сыныптарға арналған оқулық кітабын шығардық” 1.9,-деп жазады.
Хамза 1934-36 жылдары аралығында Ленинградта аспирантурада оқиды. Тіл,
тарих, әдебиет институтының аспирантурасында бір жыл оқығаннан кейін
келесі жылы Мемлекеттік өнер зерттеу институтының аспирантурасына ауысады.
Ленинградтан 1936 жылы күзде қайтқан бетте өнертену ғылымын меңгерген жас
маман әуелі қазақ филормониясында әдебиет және өнер секторының
меңгерушісі, 1937 жылы Қазақ мемлекеттік филормониясының директоры. Әрі осы
жылдары Абай атындағы педагогикалық институтында орыс әдебиеті тарихынан
сабақ береді. Кейін Қазақ Мемлекеттік опера және балет театрының директоры.
Балалық шағы ескі ауылда басталып, жастық шағы төңкерістің жалынды
жылдары мен Кеңес үкіметінің алғашқы кезеңінде ұлы өзгерістер мен қым-қуыт
тап күресі жағдайында өтіп, екі дүниенің мол өмір материалын балғын сана-
сезіміне жинаған болашақ жазушы шығармашылыққа қалай келді? Бұл сұраққа
жазушы:
“Бір кезде Жәлен Аймурзин дейтін ақынның өлеңдері губерниялық “Қызыл
ту” газетінде жиі басылып жүрді. Бұл ақынның көп өлеңі қазақ қыздарының
теңсіздігін, сүйгеніне қосыла алмай малға сатылып кететінін, бұл ауыр
халдің сол кезге дейін қаламай келгенін сипаттаған. Оқушыға үлкен әсер
еткен жастар жаттап алып, тақпақ етіп айтып жүретін. Сол Жәлекеңе еліктеп,
жетіжылдық мектепте жүргенде бірінші өлеңімді жаздым. Онда туысқандары мал
алып, қызды еріксіз көндіріп, зорлап ұзатқан қасіретті халді суреттеген
болдым. Сөйтіп, “Жамал кетеді аулынан” деген өлеңімді “Қызыл ту” газетіне
мен де жібердім. Әрине, ол өлең басылған жоқ. Оның көркемдік жағы әлсіз,
шәкірттік шатпақ екені басылмағанынан-ақ көрініп тұр. Алайда бұл үлкен
сабақ болды. Асықпай, мұқиаттап жазып, тығып тастап қайта оралып, көбірек
көшіріп пісіңкіреу әдетіне үйретті.
Өлеңмен баспа бетіне шыға алмаған соң тағы да сондай тақырыпқа
фельетон жаздым. Мұның сәті түсті: “Елші” деген бүркеме атпен жазған
“Алтынның қадағы алты сом” деген тырнақалды шығармам “Қызыл туда” басылды.
Келесі жылы тағы да сол “Қызыл ту” Қызыл Армияға алынған құрдастарыма
бағыштаған кішкене өлеңімді жариялады”.2.84 ,-дейді.
Өлеңдері мен әңгімелерінің ойда пісуі әріден, баспасөз бетінде
көрінуі 1929 жылдан басталады десек те, жазушы Қазақ педагогикалық
институтында оқып жүрген кезде жазған “Өлеңтінің жағасында” деген көлемді
әңгімесін “осы тырнақ алды шығармамды Бейімбет Майлин оқып шығып аз-мұз
түзеттіріп “Жаңа әдебиет” журналының 1930 жылғы 7 санында жариялады”
2.84,-дейді.
Осылайша жазушы-қаламын қаңтармай “Қызыл құшақ” атты повесін, “Жер
шарында” атты 1 актілі пьесасын, “Ол он алтыда еді”, “Труба” атты
әңгімелерін жазды.
Қасым Тоғызақовпен бірлесіп Иван Шуховтың “Өшпенділер”, “Карло
Гальдонидың “Екі мырзаға бір қызметкер” пьесасын, А.С.Пушкиннің
“Дубровский”, И.С.Тургеновтың “Рудин” романын қазақшаға аударды. Бастауыш
және орта мектеп оқушыларына арнап, әдебиеттік оқу кітабы мен оқулық
хрестоматиялар құрастырды, сондай-ақ әдебиеттің актуальді проблемаларына
арнап бірнеше мақала жазды. Мәселен көркем шығарманың эстетикасы, көркем
әдебиеттегі замандас тұлғасы, әділ сын, орыс романдары туралы, сонымен
бірге түрлі публицистикалық және әріптестер шығармашылығына көз
жібергендегі алуан түрлі ойлары жазушының мақалаларының негізгі арқауы.
Хамза Есенжанов шығармашылығы 1938-56 жылдар аралығында жеке басқа
табынушылық зардабынан үзіліп, жазушы 17 жыл Сібірде айдауда болады.
Жазушының аяулы жары София Тастемірова естелік мақаласында:
“1938 жылдың 19 наурыз күні таңертеңгі онда телефон шыр ете қалды.
Көтерсем бейтаныс дауыс Хамзаны сұрайды. ҚазПИ-де лекциясы бар. Жұмысқа
кетті,- дедім. Сағат он бірдің кезінде үш жігіт сау ете түсті. Өңдері суық,
сөздері ызбарлы. Есім шығып кетті. Сенің ерің халық жауы ретінде ұсталды.
Үйге тінту жүргіземіз,-деді. Құдайдың тас төбемнен ұрғанын сонда бір-ақ
білдім” 3.33,-дейді. Бұл Хамза мен Софияның үйленгендеріне бір ғана жыл
толған жылғы оқиға. Сөйтіп “бұрынғы Қазақ КСР НКВД Халық комиссары Замин,
оның орынбасары Володько, сол комиссариаттың төртінші бөлім бастығы Павлов
жазушыға “ұлтшыл” деген таңба таңады. Х.Есенжановтың ісі сотта қамауға
алынғаннан кейін бір жарым жылдан соң қаралған. Ақыры Қазақ КСР НКВД
әскерлері әскери трибуналының соты 1939 жылғы 8-17 тамыз күндері істі
қарайды. Әуелі бес жылға кейін сегіз жылға кесіп, еңбекпен түзеу лагеріне
жөнелту жөнінде ұйғарым жасалды. Сөйтіп Хамза Новосибирск, Томск түрмелерін
көреді. 1945 жылы Новосибирскіден Томскіге ауыстырса, 1946 жылы қайтадан
Новосибирскіге жібереді. Кесікті мерзімі де таяп қалған. Дегенмен көрмекке,
жолығып сөйлеспекке София Сібірге барады. Алайда Хамзаның орнын сипап
қалады. Сөйтсе келерінің алдында ғана босанып, лагерьден шығып кетіпті.
Екеуі Томск стансасында табысады” 4.9 .
Мұнан кейінде 1948 жылы қайта ұстап тергейді. Бұл жолы әуелі бір жыл
Теміртауда отырады, одан кейін жер аударып Красноярск жағына жібереді. Сот
шешкен бап бойынша “По жизненная ссылка. Без срока” деп көрсетіледі. Бұл
оның ғұмыр бойы еліне, жеріне мәңгі оралмайтынының белгісі болған соң, орыс
декабристерінің әйелдері сияқты қайратты серік етіп, Хамзаны аударған жерге
София да келеді. Сөйтіп екеуі Бирилюссыда тұрады. Екінші ұлдары Әлихан осы
жерде дүниеге келеді. София дәрігер болып қызметін жалғастырса, Хамза көп
әуре көріп, ақыры алты айдан кейін мал бордақылайтын орынға бухгалтерлік
жұмысқа кіріседі. 1955 жылы ақталып Алматыға оралады.
Хамза Есенжанов алмағайып тағдырдың тәлкегіне түсіп көп жыл әдебиет
ортасынан қол үзіп қалды. Енді қасірет кезеңін артқа тастап, басына
еркіндік тиіп, қалам құдіретіне ғана бағынған жазушы көкейінде көп жылдар
бойы шермен болып қатқан сырларын ақ қағаз бетіне көсіле төккен еді. Ол
“біздегі Европа үлгісімен жазылған бірінші роман” деп Әуезов таныған – “Ақ
жайық” романын дүниеге әкелген болатын. Бұл романның алғашқы кітабы жазушы
Алматыға келгеннен кейін, араға екі-ақ жыл салып дүниеге келсе, 1960 жылы
екіншісі, 1965 жылы үшінші кітабы жарық көріп үлкен трилогияға, әрі
Есенжановтың бас кітабына айналады. Әрине романдар тез шығып, жылдам
тарағанымен, олардың қилы-қилы тарихы бар. Беттерінде жазушы тағдыры, мүлги
жылжыған ұйқысыз түндер, мазасыз ой, азапты күндер тұр. Бұл ой еріксіз
“роман қалай жазылды?” деген сұрақ тудырады. Осы сұрақ төңірегінде жауап
берген жазушының 1980 жылғы мақаласы “Ақ Жайықтың тарихы” деп аталып,
іштей “жыр мен аңызға құмартудың басы”, “Тебірену”, “Өмірдің өзі шығарма”
деген үш тақырыпқа бөлінеді. “Біз романның тегі-жайын тексеретін тап-таза
теориялық жағына соқпастан, ең алдымен жоғарыда аталған мақаланы арқау ете
отырып роман қалай жазылды дегенге тоқталмақпыз.
Мұның өзі де әрі кеңірек, әрі тереңірек сөз етуді тілейді. Неге
десеңіз, ол жазу процесіне адамның ішкі психологиялық әлеуметтік болмысына
тікелей қатысты.
Тәңірінің күні жарқырап.
Ұйқыдан көңіл ашар көз.
Қуатты ойдан бас құрап,
Еркеленіп шығар сөз,-
дегендегі Абайдың “көңіл көзін” ұйқыдан аштырып жіберетін күшке тіреледі.
Бұл күштің не екеніне жауап бермей тұрып, “көркем шығарма қалай жазылады?”
дегенді баяндау мүмкін емес”. 5.308
Жазушы жазудың арғы төркінін өмірдің сәні де, мәні де болған өлең,
жыр, аңыздан бастайды. Өйткені ол біздің елде ертеден білім көзі – деген
ойды мақұлдап, “қандай бала болса да жас шақта үлкендердің аңыз-әңгімелерін
тыңдамағаны кемде-кем шығар. Сол аңыз тыңдап, жыр жаттап өскен баланың бірі
өзіміз. Әрине, жыр мен аңызға құмарлық себептен себепсіз тумақ емес. Ол
құлақ құрышы қанғанша тыңдайтын ән мен жыр бар жерде ғана туатын рухани
ынтықтық. Бұл өскен ортада көрумен, тыңдаумен, үйренумен, еліктеумен келіп,
жатсаң-тұрсаң ойыңда жүріп, көз алдыңда елестеп, “мен де жыршы болсам,
бәрін білсем, ол үшін оқысам, дүние тілін мол ұқсам” деген талпыныстан
басталады” 5.309,-дейді.
Х.Есенжановқа мұнда талпыныс бастатқан өзі әнші, өзі өлеңші Нұржан
деген азамат екен. Ол “Қырымның қырық батырын”, “Жүсіп пен Зылиха”, “Қозы
Көрпеш-Баян сұлу”, “Қыз Жібек” жырларын жатқа айтып беретін “халық
әдебиетінің уызымен ауыздандырған” абзал жан. Бұл жырлармен қатар көпті
көрген қариялардан еститін тарихи аңыз- әңгімелердің ішінде “Ел ауа”, яғни
1868 жылғы “Дала Низамына” байланысты аңыз Х.Есенжанов ойында әбден бекіп,
кейін “Ақ Жайықтың” үшінші кітабына материал болып, өлім жазасын күтіп
отырған ақ генералдар қасындағы Бақытжанның ой арқылы түгел болмаса да шет
пұшпақтап суреттеледі.
Балалық шақта көріп, естіп, бойға сіңген көркем сөз құдретінің өзгеше
әсер еткені Х.Есенжановты әдебиетші, жазушы болуға жөн сілтеген. Мұнан соң
жазушының бұл тақырыпқа, яғни, тарихи-революция тақырыбына келуіне екінші
себеп романтикаға бөлеген жас қиялды әлдеқайда алып ұшқан өң мен түстей
шытырман суреттерді көз алдына тізбектей берген о бастан қызыл солдат. Оның
алғашқы өлеңдерінің бірі де қызыл Армияға алынған құрдастары туралы
болатын.
“1919 жылдың күзі. Бірінші рет біздің ауылдың тұсынан, Аңқаты өзенінің
арға бетімен, ат құйрығын шарт түйген, шошақ тұмақты, сұр шинельді бір
шоғыр солдат өтті. Мұны ел “Бәлшебай келіп қалды!” десті. Бірақ бұлар Қызыл
Армияның барлаушылары болса керек. Мұны жұрт әр саққа жүгіртіп, біреуі
мақұлдап, біреуі үркіп әңгімелеуі мүмкін. Ал, көбіне-көп қару ұстап батыр
болуға әуес балалар: “Бәлшебай боламыз” деп кескекті мылтық етіп асынып,
таяқты ат қып мініп, тымағымызды қодырайта киіп, өзенге қарай шапқылайтын
болдық.
Ойынымыз шынға айналды: сол қыста нағыз қызыл солдаттардың өздері де
келіп жетті. Қызыл әскердің бір бөлігі Аңқаты өзеніннің Шалқар көлге құйған
жері Сағада мешіті мен медреселері, дүкені мен моншасы бар мекенді жерге
жатты. Бұл жерді балық аулау кәсібімен күн көрген қалың балықшылар да
мекендейтін. Біздің үй үш шақырымдай жоғары өзен бойында еді. Кезік
ауруынан қарт пен кемпір дүние салып, басқалар бері қараған кез. Төсектен
басын көтерген Ғалымжан ағаймен ертелі-кеш қызыл әскерлер мен олардың
командирлері келіп сөйлесетін болды. Кейіннен Ғалымжан ағай ЧОН-ның
қызметкері болды. Аласапыран кезде Советке жаулық жасаған бандыларға қарсы
күресіп, бұл ағай апталап-айлап ұзап кететін болды. Азамат соғысының сөніп-
тұтанып тұрған шақтарында Ғалымжан аға талай-талай арпалыстарда да болды.
Небір шытырман уақиғалар жайында, дұшпанның қулық-сұмдық әдістері жөнінде,
астан-кестен заманның романтикаға толы бейнесін бізге ертегі етіп айтатын
да, біз оны аузымызды ашып тыңдайтын едік”. 2.85
Міне, шығарма жазуға үшінші түрткі, үлкен материал сол кезде миға
қонып қалған қызық әңгімелері, балалық шақтың балғын сезіміне бөленген оқыс
жайлары, буалдыр, бұлдыр суреттері, өзгеше ерлік пен қайсарлығы жандасқан
өжет тартыстардың бөлшектері айлар, жылдар өткен сайын, ой қоймасына
жиналып, іріктеліп формаланып, келе-келе қағазға да түсе бастайды. Оның
дәлелі жоғарыда атап өткен, 1930 жылы “Жаңа әдебиет” журналының №7 санында
жарық көрген “Өлеңтінің жағасында” атты әңгімесі.
“Жаз күні еді. Әр жерде бүліншілік, талану, Жайық жағасын қаптаған
банды. Жымпиты уезінің тұс-тұсынан берекетін алып жатты” 6,36 ,-деп
басталатын әңгімеде Қалит және Мүти есімді екі партия қызметкерінің
бандыларды елден алыстатпақ боп арпалысқан ерліктері арқау болады. Бандының
мылтық атуынан ауыл тауды мекен етіп, барлаушыларды тұтқындап, не
шабылудаған жау қолы, оған қарсы ұмтылған. Қалиттай қайсар жастар
суреттелген әңгіменнің жеткізері ел тыныштығының бұзылуы, азамат соғысы
жылдарындағы халық тағдыры. Бірақ әңгіме “Сол күні бесінде губерниядан
шыққан 12 көк арба келіп те үлгерді. Қаланың күн шығыс жағына шығарып алып,
оқтан боран соққандай қылды. Күн батқанша күлін көкке ұшырып, жалғызын
құтқармай жазасын берді. Бандыдан бүлінген дүниені қайта құруға кірісті.
Ертеңіне бірін-бірін алмаздың әлегінен, азып тозған 4 әскердің қалғаны да
келіп көппен бірге өлген адамды жиып, Өлеңтінің жағасына туысқандық мола
орнатып, 7 коммунистің басына белгі тікті” 6.41,- деген жеңісті, көңіл
қуантар жайды жеткізумен аяқталады. Бұл әңгімені Х.Есенжанов “азамат
соғысының ақтық айқасы тақырыбына жазған бұл шағын әңгіме “Ақ жайық”
уақиғасына қарай жүрексіне басқан бірінші қадам сияқты” 2.86,- деп
тұжырымдайды.
Өнер жемісінің бірінен бірі қызық екені де және еркісіз ілгері қарай
жетектей түсетіні де шындық. Бұл әңгімеден гөрі ірірек, етек-жеңі кеңірек
тағы да әңгіме жазсам деген ой өзінен-өзі пайда болған да, бірақ оның түрі
де, мазмұны да өзгеше, қалың оқушыға аса үлкен әсер еткен жаңа романның
тууы бұзды. Ол атақты Сәкен Сейфуллиннің “Тар жол, тайғақ кешу” романының
жазылып, 1927 жылы Қызылордада басылуы. Бұл республиканың жаңа кезеңде сана
майданындағы күшті құралы болды. Кейінірек қазақ даласында ревлюция қимылын
сипаттап, Сәбит Мұқановтың “Жұмбақ жалауы” дүниеге келді. Бұл екі шығарма
жаңа дәуірдегі үлкен прозамыздың туып, қалыптасуына көш басшылық етті.
Әсіресе төңкерістік-тарихи романның дамуына жол ашты, үлгі өнеге көрсеттті.
Кеңес үкіметін Қазақстанның барлық аймақтарында орнату жолында күреске
шыққан жандар өмірде бар тарихи дәурен сүрген ерлер. Арқада Сәкеннің өзі,
Жетісуда Тоқаш Бокин мен Ораз Жандосов, Торғайда Амангелді мен Әліби
Жангелдин, Батыста Бақытжан Қаратаев, Әбдірахман Әйтиев, Түркістанда Тұрар
Рысқұлов қазақ даласында кеңес үкіметін жарияласты. Бұл тұлғалар болашақта
өмірдің ен ортасынан әдебиетке жол шеккелі тұрған қаһармандар. Ол сапар
діттеген жеріне жетіп, Сәкен “Тар жол,тайғақ кешуді” дүниеге әкелсе,
З.Шашкин “Тоқаш Бокинді”, Б.Тоқтаров “Жетісу жотасында”, Ш.Мұртаза “Қызыл
жебе”, Ә.Нұрпейісов “Қан мен терді” жарыққа шығарды.
Енді осы аталған шығармалардың қатарынан ойып тұрып орын алатын, батыс
Қазақстандағы ұлы дүбірді дүниеге әкелу Х.Есенжановты үлкен ой мен арманға
бөлейді. Батыс даласы “революция сонау Нева өзенінен бастап бері жылжып,
осы өлке арқылы Түркістан төріне жетті. Оның табиғи жүрер жолы Жайық
өзенінің үсті. Азияға асатын тарихи жол да не заманнан бері осы Орынбор-
Орал қақпасынан өтіп келеді. Бір заманда азап пен зардың, зорлық пен
зомбылықтың қақпасы атанса енді-салтанатты бостандықтың Азияға шеру тартар
жолы”.
Жалғыз-ақ бөгеліс: бұл жайлы шығарма жазу қалайша орындалмақ? Арман
еткен үлкен шығарманы қашан жазамын, қалай жазамын деп жүрген жүрген кезде,
кенет бір өжет ой жарқ ете қалды. Бұл болашақ романның талқысына түскен
1938 жылдың март айы еді. Көп себептердің түйісіп шиеленіскен бір шағы еді”
2.86,- деп жазушы айтатын кез оның “ұлтшыл” деген жалған жаламен ұсталу,
түрмеге қамалу жылдары еді.
Тар қамаудың ішінде еңсесін түсірмей, жарқ еткен ойын өшірмей,
айдаудағы уақытын текке өткізбей темекі қорабының беттеріне, газет-
журналдың қиындыларына, қол сүртілген майлы қағаздарға, әйтеуір әріп
түсетін тілдей қағаздарға қарандашпен “Ақ Жайық” романының алғашқы нұсқасын
жаза бастайды. Мұны 17 жыл бойы жастық ішіне жасырады. Түрмеден 1947 жылы
бірінші рет босанып шыққанда сол жастықты үйіне көтере келеді. Бұл жайлы
жазушының жары София апай: “Үйге келгеннен кейін терезе, есікті жауып,
қараңғылап жастықты ортаға қойып сөгіп, ішінен жапырақ-жапырақ, кейбірі
түтілген, жыртылған қағаздарды үшеуіміз санына, ретіне қарап реттеп
жинадық. Оларды Хамза күндіз түні отырып, үш үлкен дәптерге көшірді. Бірақ
1948 жылы қайта ұсталғанда жазғандары тергеушілер қолына түсті” 2.35
десе, мұны Х.Есенжанов “ойға өрілген осы болашақ шығарманың бастапқы түрі
тек 1947 жылы ғана алты жүз беттік қолжазбаға айналды” - деп жазады 2.87
.
“Адалдық арымайды” дейтін халық нақылын ұран тұтқан жазушы өзінің
кінәсіз, таза, ұлтына адал екеніне сеніп, оны қалайда дәлелдеймін деген
оймен алғашқы ойлары темір тордың ар жағында қортылған болашақ шығармасы
мөлдір суы құла болып көрмеген Жайыққа “ақ” сөзін қосып “Ақ Жайық” атайды.
Романның бастапқы желісі – Хакім Жүнісовтің өмірі, соның жарқын шағы.
Бұл жарқын өмір жалаң емес, бірнеше жандардың, әлденеше топтардың өмірімен
сомдалып, әсіресе болашағы мол Хакімнің екі інісінің есею жолын қамтымақ
еді. Бұл ой 1947 жылы ғана толықтай қағазға түскеннен кейін де жазушы тағы
он жыл айдауда болды. Сонда туған жаңа ой: ағайынды Жүнісовтердің үлкені
Хакімнің ер жетіп, әлеумет өмірінен өзіне тиісті орнын алып шығу кезеңін
суреттеу еді және бостандық пен теңдік алу жолын сипаттау. Бұл идеялар
жазушыны көп толғантқанын “Ақ Жайық” жарыққа шығып, халыққа тараған соң
өліп кетсем де арманым жоқ”-деген сөзінен аңғарамыз. Сөйтіп жазушының бұл
арманы да орындалып, романның аты “Ақ Жайық”, оқиға – Ұлы қазанның Батыс
Қазақстанға жеткен тарихи күндері болып, 1958 жылы бірінші кітабы, 1960
жылы екінші кітабы, 1965 жылы үшінші кітабы жарық көрді.
1-кітап “Төңкеріс үстінде” Жайық жағасындағы алғашқы дүбір, Совдеп пен
Войско үкіметінің қақтығыстары, қоғамнан бейхабар жастықтың буымен желіккен
Хакім бейнесі көрінетін бұл алғашқы кітаптан үзінділер 1957 жыл Батыс
Қазақстан облыстық “Октябрь туы” газетінің 3- санында, “Лениншіл жас”
газетінің 5-6- санында, “Қазақ әдебиетінің” қазан айындағы бір санында
жарияланған.
2-кітап “Шыңдалу” деп аталады. Қамауға алынған Совдеп басшылары,
бостандықты көксеп бой көтерген қазақ орыс шаруалары, Ә.Әйтиев ізіне
ілескен Хакім революционер қатарынан көрінетін түрлі оқиғаларға толы екінші
кітаптан алғаш үзінділер 1959 жылы “Социалистік Қазақстан” газетінде және
Орал облыстық “Октябрь туы” газетінің бірнеше сандарында берілген.
3-кітап “Тар кезең” үлкен күрестер, ақыры тар кезең өтіп, азаттық аулы
көрінген жайттарға толы. Бұл кітаптан алғаш үзінділер 1964 жылы
“Социалистік Қазақстан”, 1965 жылы “Лениншіл жас” газеттерінде, “Жұлдыз”
журналында және “Орал өңірі”, “Коммунист жолы” атты газеттерде жарық
көрген.
“Азаматтық тарихымызға сай, халқымыздың көркем шежіресін жасап, қазақ
даласының өзіндік сыры мол, табиғаты жағынан да, әлеумет өмірі жағынан да
ерекшелігі көп өлкенің қазан дәуіріне біржолата аяқ басу кезеңін тамаша
шеберлікпен баяндап беру – жазушының шеберлігі, ерлігі”7.436 боп қалған
бұл үш кітапты роман бүгінде бес рет басылды. Алғаш 1958, 1960, 1961
жылдары “Қазмемкөрәдеббаспасынан” шықса, 1961, 1965, 1968 1969, 1979, 1980,
1981,1988 жылдары “Жазушы” баспасынан бөлек-бөлек шықты. 2003 жылы
“Жазушы” баспасы қайта басып шығарды. Бұл басылымдардың ішінде үшінші
басылуы алғашқысынан едәуір өзгеріп шықты. Ал, соңғы яғни 1988 және 2003
жылғы басылымдар үшінші басылым бойынша шығарылған. Сан мен сапаны
салмақтап, бірқатар өзгерістер жасаған жазушы ең алғашқы басылымда.
“Сол жылы Орал қаласында март сан оқиғаның тоғысқан айы болды.
Соғыстан қайтқан фронтовиктер съезі, казак Войскосының Үлкен кругы және
жұмысшылар мен солдаттар депутаттарының облыстық съезі – бәрі де бір
жұманың ішінде өтті” 8.5 деп басталып, “ол күндер кәрі мен жасты, әйел
мен баланы, әлді мен әлсізді тегіс қобалжытқан шақ-ты. Революция тасқыны
еріксіз сүйреп өмірдің жан көрмеген жаңа арнасына апара жатқандай түбімен
көтеріліп төңкерілген бір дүние...” 8.6 деп аяқталатын І тараудың
кіріспесі өзге басылымдарда мүлде жоқ. Ал, өзге өзгерістер тараудың
ішіндегі түрлі эпизодтардың орнының ауысып кетуінен байқалады. Бұл трилогия
орыс тілінде де үш рет басылған.
“М.Әуезовтың “Абайынан” кейін туған шын мәніндегі роман бізде онша көп
емес. Сол романдар қатарына өзінің “Ақ Жайығымен” үлес қосқан Хамза
Есенжановтың әдеби еңбегі әр уақытта ескерілуге тиіс” 9.11,- деп
Ғ.Мүсірепов баға берген романның жазылу тарихы туралы сөзімізді тұжырымдай
келсек, бұл трилогия сөз өнерін қуған қаламгер халық арасынан шығатынын,
оның еңбегі, өнер, оқу, үйрену, іздену, көру, сезу, үздіксіз еңбек етудің
ғана жемісі екенін дәлелдейді. Екінші езілген бұқараның тұрмыс тілегінен
туған революцияның күрт қимылы өмірді де, оны жасаушы адамды да түлетіп,
өзгертіп жібергенін, әділдік пен адалдықтың үлгісін алға тартқан
қаһармандардың әдебиеттік бейнесін жасағанын көрсетеді.
“Жазушылар одағының үйінде партбюро кеңесінен шыққан соң. Мен:
- Хамзеке, Сіз осы қай уақытты жазасыз? Күндіз бе, түнде ме?-дедім.
- Аурудан босаған шақта,-деді ол ойланбастан” 10.11
Иә, Сібірің үскірігінде айдауда болған жазушыға демікпе ауруы жабысқан
екен. Дегенмен ауруға мойымай үш кітаптан тұратын “Ақ Жайық” романын, іле-
шала екі кітапты “Көп жылдар өткен соң” романын жазып және өмірінің соңғы
жылдары “Биғайша”, “Садубек пен Найман” романдары, “Қарт қазақ”, “Жайын
ілерде”, “Жар” атты әңгіме-очерктерін жазған. Алайда жазушының қаламынан
туған соңғы шығармалары не баспа, не баспасөз бетінде жарияланбаған. Ал
“Ақ Жайықтың” заңды жалғасы деп танып жүрген “Көп жылдар өткен соң” роман-
диалогиясы колхоздастыру дәуірін суреттеп, ағайынды Жүнісовтер трагедиясын,
Ақметше, Құныскерей сынды арамзалар тағдырын бейнелейді. Өмірінің соңғы
күндерінде орыстың кемеңгер жазушысы Н.Шолоховтың “Тынық Донын” қазақ
тіліне аударып, ол кісімен хат та алысып тұрған. Бір хатында: “Осы романның
І, ІV кітаптарын аудару үстінде көп нәрсе үйреніп, өзімнің жазушылық
шеберлігімді ұштағандай болдым. Мүмкін “Ақ Жайық” атты роман жазғаным үшін
сізге қарыздар да шығармын”,-дейді.
Жайық жыры аталған шығармасы мемлекеттік сыйлық, ал жазушының өз
еңбегі “Құрмет белгісі” және “Еңбек Қызыл Ту” ордендерімен марапатталған.
Бірісің киелі өлке тапқан ұлдың,
Жайық боп роман боп ақтарылдың.
Сен мынау ару өзен тарихы емес.
Тарихын жаздың Ұлы Октябрдің.
Ақ таңда айығар ең ойдан әрең
Нүктесін шығармаңның қоймаған ең 11.109,-
дегендей шығармаларына нүкте қоя алмай 1974 жылы 7 желтоқсанда қайсар
талант дүние салады. Бірақ артында жазылу тарихы азаппен қуанышқа толы, ұлы
даланың бір кезеңдік тарихын беретін “Ақ Жайығы” қалды. Өйткені “Ақ Жайық”
жарыққа шығып, халыққа тараған соң өліп кетсем деп арманым жоқ” деген дара
шапқан дарабоз, “өлмейтұғын артына сөз қалдырған” санаулы ғана өнер
иелерінің бірі, тума дарын сол мұратына жетті.
Қазір ұлыларын ұмытпайтын ұрпақ қолындағы “Ақ Жайық” – Батыс
Қазақстанда Совет өкіметін орнату жолындағы қиян-кескі күрестің тарихы. Ұлы
Қазанның дүниені дүр сілкіндірген ұлы дүмпуінің тарихы болып қалды. Жайық
бойында сан ғасырға созылған күрестердің, ұлт-азаттық күрестердің тарихы,
көркем картинасы. Мұнда Орал казак-орыстары құрған әскери үкімет пен
алашорда хандығының жай-жапсары толық қамтылған. Орал большевиктерінің
астыртын қимылына қатысып, солармен бірге қиналасыз. Сол тұстағы қазақ
елінің тұрмыс тұңғиығына терең бойлап шығасыз. Мұндағы әр оқиға деректі
шындықтан туған, әр қаһарман өмірде болған тарихи тұлғадан, дәлірек
айтқанда, әр тип прототиптен жинақталған. Осы ойымызды дәлелдей түссек.
“Ақ Жайықтың” “бас қаһармандары кімдер?”, “тарихи тұлғалар тағдыры
қалай суреттелген”,- деген сауалдарға тоқталсақ. Олар Оралда 1918 жылы
бірінші облыстық Совдеп құрған жандар, Орал гимназиясының оқушылары,
Петроград пролетариатының уәкілі, бірнеше жыл каторгада болып келген
большевик, Ресей қарашекпенінің баласы және тағы басқалар.
Бірі- юрист Бақытжан Қаратаев, үшіншісі- Доссордың жұмысшысы
мектебінде істейтін мұғалім Павел Червяков. Сосын:Меңдікерей Ипмағаметов,
Әмірғали (Әмір) Ипмағаметов, Әбдірхман Әйтиев, солдат Иван Белан,
Ғұбайдолла Әлібеков, Совдептің тұңғыш председателі, жалынды үгітші, шешен
Дмитриев.
Бақытжан Бейсәліұлы Қаратаев Қазақ Автономиялы Советтік Социалистік
Республикасының құрылуына белсенді қатысты. 1919-1920 жылдарда Қырғыз
(Қазақ) өлкесін басқару жөніндегі әскери-революциялық комитеттің мүшесі
болды, оған 1919 жылғы 24 июльде РСФСР Халық Комиссарлары Советінің
Председателі Ленин қол қойған 7374 номерлі мандат куә. Бақытжан Қаратаев
1917 жылы май айынан РКП (б) мүшесі. 1907 жылы-ақ Орал обылысынан Екінші
Думаға (патша парламентіне) депутат болып сайланған Бақытжан Қаратаев
Петербургте сөз сөйлеп, ұсақ халықтарға патша үкіметінің жасап отырған
зорлық-зомбылығын, атап айтқанда, жер мәселесі жөнінде еңбекші қазақ
халқына жасалып отырған қысымдарынашық айтып, батыл наразылық білдірді. Осы
сөзінде Б.Б.Қаратаев көшіп келген орыс шаруаларын қазақ халқының бауырлары
деп танып, қазақтар орыс бауырларына ығысып жер бөліп беруге әзір
екенідігін мәлімдеді, ал қазақтарды өздерінің ата-мекенінен көшіріп жатқан
патша өкіметіне наразылық білдірді. В.И.Ленин “Орыс социал-демократиясының
бірінші орыс ревалюциясыдағы аграрлық программасы” деген еңбегінде қырғыз-
қайсақ халқының өкілі ретінде төңкерісшіл-демократ Қазақтың бұл сөзінің
ұнағаны жайлы пікір білдірген. 1917-1919 жылдарда Бақытжан Бисәліұлы Орал
обылысының еңбекшілері мен алдыңғы қатарлы интеллигенциясының Оралдағы ақ
гвардияшыларға, ақ казактар мен алашордашыларға қарсы революциялық қарулы
күресіне белсене қатысты.
Аты аңызға айналған 25-Чапаев дивизиясының құрамында Ақтөбе және
Орал майдандарында гвардияшылармен, алашордашылармен шайқасқан Қазақтың
дербес атты әскер бригадасын жасақтаушылардың бірі және осы бригаданың
саяси комиссары болды. 1918 жылы Оралдың ақ гвардияшыл “әскери үкіметі”
Б.Қаратаевты тұтқынға алып, түрмеде он бір ай ұстайды, ақыры ақ
гвардияшылар трибуналы оны ату жазасына бұйырады. Бұл үкім 25-Чапаев
дивизиясының 1919 жылдың бас кезінде Орал қаласына тосын шабуыл жасап, ақ
гвардияшыларды қаладан қуып шығуы нәтижесінде ғана іске аспай қалды”
12.130. Осы бірі тарихи дерекпен көмкерілген Қаратаев оқиғасы “Ақ
Жайықтың” үшінші кітабында толық беріледі. Оның ату жазасына бұйырған үкімі
іске аспай түрмеден босанып, шығып өз отрядына қосылып׃
“Тар кезең өтті! Азаттық қақпасы жаңа ашылды. Бұйыққан, тұншыққан ел,
міне кеге шықты-қапастан жарық дүниеге шықты. Алайда нағыз теңдік жарығы
енді ғана басталды,-деген сөзімен роман да , трилогия да қорытындыланып,
аяқталады”. 13.363
Б.Б.Қаратаев Қазақ Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасының
құрылуына белсенді қатысты. 1919-1920 жылдарда Қырғыз (Қазақ) өлкесін
басқару жөніндегі Әскери-төңкерістік комитеттің мүшесі болады, оған 1919
жылғ 24 шілдеде РСФСР Халық Комиссарлары Советінің төрағасы Владимр Ильич
Ленин қол қойған 7374 нөмерлі мандат куә. 1917 жылдың мамыр айынан бастап
РКП(б) мүше .
Бақытжан Қаратаев өмірі жайлы аранайы зерттеу жүргізген тарихшы ғалым
Б.Қойшыбаевтың Бақытжан Қаратаев атты еңбегінен мол мәләметтер ала
аламыз. Бұратана қазақ үшін қолынан келген еңбегін, күш-жігерін аямаған
Бақытжан Қаратаев Мемлекеттік Дума төрағасы Родзянкомен ашық тіл қатысыунан
басталатын деректі шығармадан біріншіден Қаратаевтың Кадет партиясынан не
себеті мүшеліктен кеткенін, екіншіден Ақ Жайық романында қарсы топта
суреттелетін Жанша Досұхамедов, Арон Қаратаевтармен қандай байланыстары бар
екенін, үшіншіден Алашорда үкіметіне не үшін қарсы көзқараста болғандығының
себебін табамыз.
Немере інісі Арон Ахмедов Қаратаев Орал обылысында обрполлицейстер,
крестьянский начальник лауазымдарында жақсы аталып жүрді. Орал казак
әскерінің Наказной атаманы. 14.24., десе Жанша Досмұхамедұлы
Сейдалиннің ағасымен Қаратаев ИСПУ-да бірге оқыған, кейін туған әпкесі
бақытжанның жары болған.14.19-дейді тарихы ғалым. Ал бұл деректі ебекте
Бақытжан қаратаев өзіің кадеттер партиясынан не үшін кеткенін Бұратан
қазақ үшін кадет париясы мүшелерініңа қабырғасы қайыспайтын болды.14.36
-деп түсіндіреді.
Әбдірахман Әйтиевке қатысты тарихи жағдаймен, біз романның бірінші,
екінші кітабынан танысамыз. Онда Әбдірахман жаңа құрылған Совдептің мүшесі,
Аңқаты өзенін жайлаған елге үгітші, ақ казактарға қару жеткізбек болған
жасақты тұтқындаушы жалынды төңкерісшіл. “Сөйлесуге әңгімесі сай,
әңгімесіне ақылы сай, біз сияқты кедейлерді елеп, бірінші рет ақыл айтқан
жампоз 15.148,-деп халық сүйсінген тұлғасы және “Абылаевсыз да есебін
табармыз. Ал,кәне қаруларыңды тастаңдар,-деп Әбдірахман тамағын кеней
түсті” 15.248- деген күрескер бейнесімен романнан көрінген Әбдірахман
Әйтиев өміріне тоқтала кетсек.
Орал обылысының жалынды большевигі Әбдірахман Әйтиев 1886 жылы наурыз
айында Орал обылысының Қараоба болысының Сүгірбай ауылында кедей шаруаның
жанұясында туған. Әбдірахманның әкесі өте кішіпейіл, ауылға сыйлы адам
болған. Тұмыс жағдайының ауырлығынан күні-түні шаруашылықпен айналысып, өз
еңбегімен күнелтіп отырған. Көз көрген қариялардың естелігіне сүйенсек
әкесінің қиындықтан шығуына адалдығы кері әсер берген. Ауыл Әйті ақсақалды
Пірадар атап кеткен екен.
Кейін Әбдірахман жалаңаяқ жүрген жастық шағын есіне алып, бір
мақаласында келтіреді: Әй-әй-әй! – деп айқайлағанда менің дауысым даланы
күмістей бетін жалап өтіп, құмардың ой-қырларына, төмпешіктеріне тіреліп,
қайтып келіп, көл жағасындағы өсіп тұрған жасыл қамыстар арасына сіңіп
кетеді.
Менің далам осындай! Менің туған өлкем! Ол адам дауысын күшейтіп, он
есе ұлғайтып, таратады, ал өзіңді туған анаңдай бауырына басып, қиын
жағдайда тіреуші болып, қанаттандырады. Бұл менің балалық, жастық шағым
ғой! Бұ менің өмірімнің басты сәулесі! Әбдірахман жеті жасынан бастап
әкесіне көмектесіп, байдың малын бағады. Ерте көктемнен басап күздің соңына
дейін отарды Жайық, Аңқаты өзендерінің, Шалқар көлінің жағалауына жайып,
бағады. Он жеті жасында оны кәдімгі бақташы, жылқышы ретінде бағалайды. Осы
алғашқы униерситет – елдегі жоқшылық пен жайылып кеткен әділетсіздікке
оның көзін ашады.16.12
Он сегіз жасына қараған шағында бір кластық Қараоба орыс-қазақ
мектебін бітіргеннен кейін Әбдірахман одан әрі оқуға қаржысы
болмағандықтан, салық жинаушы инспектордың аудармашысы, іс жүргізушісі,
кейін ауылдық және болыстық хатшы болып қызмет атқарған. Ә.Әйтиев еңбек
адамдарының қандай қиын жағдайда өмір сүргенін көріп түсіне бастайды:
Айнала қаптаған заңсыздық, жемқорлық, пара алу, ұрлық-қарлық, шенеуніктер
мен байлардың дөрекіліктері. Сонымен бірге оның келешекке сенімі, бостандық
пен жарқын өмірге жетуге деген үміті арта түседі. Көп азапты көрген халық
қалаларда жұмысшылардың ереуілдері мен бас көтерулерін жиілетіп, оның күші
1905 жылы арта түсті. Орал да шетте қалған жоқ. Қалның жұмысшылары,
кедейлері, демократияны құптаған интеллигенция митингілерге жиналып,
наразылық шеруін ұйымдастырды. Осы 1905-1907 жылдары Ә.Әйтиев қаланың
большевиктерімен жақындасып, байланысады. Жұмысшылар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz