Бастауыш сынып оқушыларының мінез-құлық дағдыларын оқу-тәрбие процесінде тәрбиелеудің педагогикалық негіздері
Кіріспе
1 бөлім. Бастауыш сынып оқушыларының мінез.құлық дағдыларын оқу.тәрбие процесінде тәрбиелеудің педагогикалық негіздері
1. Бастауыш мектептегі тәрбие жұмысының педагогикалық мәні
1.1 Рухани адамгершілік пен мәдени мінез.құлық тәрбиелеу педагогтің басты міндеті
1.2 Бастауыш мектепте мәдени мінез.құлықты тәрбие берудің педагогикалық ерекшеліктері
1.3 Бастауыш сыныптағы оқушылардың мінез.құлқын тәрбиелеудің педагогикалық негіздері
1 бөлім бойынша тұжырым
2 БӨЛІМ. АНА ТІЛІ САБАҚТАРЫНДА БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНДА МІНЕЗ.ҚҰЛЫҚ МӘДЕНИЕТІН ТӘРБИЕЛЕУДІ ДАМЫТУ
2.1 Ана тілі сабағында мінез.құлқ тәрбиені қалыптастыру негізінде тұлғаның қасиетін қалыптастыру
2.2 Ана тілі сабағында мәдени мінез.құлықты тәрбиелеудің педагогикалық жолдарын дамыту
2 бөлім бойынша тұжырым
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қосымша А қосымша Б қосымша В
1 бөлім. Бастауыш сынып оқушыларының мінез.құлық дағдыларын оқу.тәрбие процесінде тәрбиелеудің педагогикалық негіздері
1. Бастауыш мектептегі тәрбие жұмысының педагогикалық мәні
1.1 Рухани адамгершілік пен мәдени мінез.құлық тәрбиелеу педагогтің басты міндеті
1.2 Бастауыш мектепте мәдени мінез.құлықты тәрбие берудің педагогикалық ерекшеліктері
1.3 Бастауыш сыныптағы оқушылардың мінез.құлқын тәрбиелеудің педагогикалық негіздері
1 бөлім бойынша тұжырым
2 БӨЛІМ. АНА ТІЛІ САБАҚТАРЫНДА БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНДА МІНЕЗ.ҚҰЛЫҚ МӘДЕНИЕТІН ТӘРБИЕЛЕУДІ ДАМЫТУ
2.1 Ана тілі сабағында мінез.құлқ тәрбиені қалыптастыру негізінде тұлғаның қасиетін қалыптастыру
2.2 Ана тілі сабағында мәдени мінез.құлықты тәрбиелеудің педагогикалық жолдарын дамыту
2 бөлім бойынша тұжырым
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қосымша А қосымша Б қосымша В
Зерттеудің көкейкестілігі: Мінез-құлық мәдениетінің әдеттері мен дағдыларын тәрбиелеу жөніндегі бағытты, жүйелі жұмыс балалардың мектепке келумен, басталады. Бастауыш сыныптарда мұқияттылық пен жинақтылықтың, сыпайылықтың, дәлдіктің негіздері қаланады, жақсы мінез, өзін мектепте, үйде, көшеде және қоғамдық орындарда мәдениетті ұстай білу әдеттері бойға сіңеді. Еліміздің қоғамдық-экономикалық өміріне нарықтық қатынастардың енуіне байланысты өзгеріске түскен саяси, экономикалық әлеуметтік-мәдени, рухани ойластыруды талап етуде. Демек, оқушыларға әлемдік деңгейде өркениетті негізде білім-тәрбие беру ғаламдық мәні бар проблемаға айналып отыр. Сондықтан еліміздің даму стратегиясына сай олардың рухани байлығын одан әрі жетілдіруде мінез-құлық тәрбиесіне ерекше мән берілуде.
Мектептегі тәрбие жұмысындағы негізгі мәселе- оқушылардың „субъект”-субъект аралық қатынасын дамыту, әрбір адамның құндылығын, даралығын, ерекшеліктерін, сезімін және өзіндік баға беруін қалыптастыру. Мұнда баланың назарын өз өміріндегі елеулі өзгерістерге бұрып, оның саналы түсінуіне қасиет-сапаларына баулу көзделеді. Рухани адамгершілік тәрбиені қалай іс жүзіне асырамыз? Олар мына қағидаларды сақтағанда нәтиже береді. Егер:
– тәрбие үрдісі оқушылардың рухани адамгершілік қасиеттерді игеруіне бағытталса;
– оқушылар рухани адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру мақсатында әрекеттік, іскерлік дағдыларды игерсе;
– оқушылар жеке тұлғаның және әлеуметтік мәні бар рухани адамгершілік қасиеттерді өз іс-әрекетінде, мінез-құлқы мен тіршілік әрекетіне көрсете алу мүмкіндігін ерікті таңдаса.
Бүгінгі таңда жастарды биік адамгершілік, әдептілік пен имандылыққа, ұл мен қыз арасында дұрыс қарым-қатынас орнауына ерте бастан баулу, тәрбиешілердің бірден бір міндеті болып отыр.
Қазіргі кездегі саяси және экономикалық жағдайдың тұрақтылығы мен шиеленісуі, тұрмыстағы күйзеліс, адамгершілік құндылықтардың кемуі, білімге, адал еңбекке деген ұмтылудың азаюы, зорлық-зомбылық пен қатігездіктің белең алуы, жеке адамың қоғамнан, ұлттық және мәдени дәстүрлерден өзін шектеу ұрпаққа теріс ықпалын тигізуде.
Сондықтан Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында білім беру жүйесінің басты ұлттық және жалпы адамзаттық қазыналар, ғылым мен практиканың жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруы және дамыту үшін қажетті жағдайлар жасалуы қажет деп көрсетілген.
Мектептегі тәрбие жұмысындағы негізгі мәселе- оқушылардың „субъект”-субъект аралық қатынасын дамыту, әрбір адамның құндылығын, даралығын, ерекшеліктерін, сезімін және өзіндік баға беруін қалыптастыру. Мұнда баланың назарын өз өміріндегі елеулі өзгерістерге бұрып, оның саналы түсінуіне қасиет-сапаларына баулу көзделеді. Рухани адамгершілік тәрбиені қалай іс жүзіне асырамыз? Олар мына қағидаларды сақтағанда нәтиже береді. Егер:
– тәрбие үрдісі оқушылардың рухани адамгершілік қасиеттерді игеруіне бағытталса;
– оқушылар рухани адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру мақсатында әрекеттік, іскерлік дағдыларды игерсе;
– оқушылар жеке тұлғаның және әлеуметтік мәні бар рухани адамгершілік қасиеттерді өз іс-әрекетінде, мінез-құлқы мен тіршілік әрекетіне көрсете алу мүмкіндігін ерікті таңдаса.
Бүгінгі таңда жастарды биік адамгершілік, әдептілік пен имандылыққа, ұл мен қыз арасында дұрыс қарым-қатынас орнауына ерте бастан баулу, тәрбиешілердің бірден бір міндеті болып отыр.
Қазіргі кездегі саяси және экономикалық жағдайдың тұрақтылығы мен шиеленісуі, тұрмыстағы күйзеліс, адамгершілік құндылықтардың кемуі, білімге, адал еңбекке деген ұмтылудың азаюы, зорлық-зомбылық пен қатігездіктің белең алуы, жеке адамың қоғамнан, ұлттық және мәдени дәстүрлерден өзін шектеу ұрпаққа теріс ықпалын тигізуде.
Сондықтан Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында білім беру жүйесінің басты ұлттық және жалпы адамзаттық қазыналар, ғылым мен практиканың жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруы және дамыту үшін қажетті жағдайлар жасалуы қажет деп көрсетілген.
Мазмұны
Кіріспе
1 бөлім. Бастауыш сынып оқушыларының мінез-құлық дағдыларын оқу-тәрбие
процесінде тәрбиелеудің педагогикалық негіздері
1. Бастауыш мектептегі тәрбие жұмысының педагогикалық мәні
1.1 Рухани адамгершілік пен мәдени мінез-құлық тәрбиелеу педагогтің басты
міндеті
1.2 Бастауыш мектепте мәдени мінез-құлықты тәрбие берудің педагогикалық
ерекшеліктері
1.3 Бастауыш сыныптағы оқушылардың мінез-құлқын тәрбиелеудің педагогикалық
негіздері
1 бөлім бойынша тұжырым
2 бөлім. Ана тілі сабақтарында бастауыш сынып оқушыларында мінез-құлық
мәдениетін тәрбиелеуді дамыту
2.1 Ана тілі сабағында мінез-құлқ тәрбиені қалыптастыру негізінде тұлғаның
қасиетін қалыптастыру
2.2 Ана тілі сабағында мәдени мінез-құлықты тәрбиелеудің педагогикалық
жолдарын дамыту
2 бөлім бойынша тұжырым
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қосымша А қосымша Б қосымша В
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі: Мінез-құлық мәдениетінің әдеттері мен
дағдыларын тәрбиелеу жөніндегі бағытты, жүйелі жұмыс балалардың мектепке
келумен, басталады. Бастауыш сыныптарда мұқияттылық пен жинақтылықтың,
сыпайылықтың, дәлдіктің негіздері қаланады, жақсы мінез, өзін мектепте,
үйде, көшеде және қоғамдық орындарда мәдениетті ұстай білу әдеттері бойға
сіңеді. Еліміздің қоғамдық-экономикалық өміріне нарықтық қатынастардың
енуіне байланысты өзгеріске түскен саяси, экономикалық әлеуметтік-мәдени,
рухани ойластыруды талап етуде. Демек, оқушыларға әлемдік деңгейде
өркениетті негізде білім-тәрбие беру ғаламдық мәні бар проблемаға айналып
отыр. Сондықтан еліміздің даму стратегиясына сай олардың рухани байлығын
одан әрі жетілдіруде мінез-құлық тәрбиесіне ерекше мән берілуде.
Мектептегі тәрбие жұмысындағы негізгі мәселе- оқушылардың „субъект”-
субъект аралық қатынасын дамыту, әрбір адамның құндылығын, даралығын,
ерекшеліктерін, сезімін және өзіндік баға беруін қалыптастыру. Мұнда
баланың назарын өз өміріндегі елеулі өзгерістерге бұрып, оның саналы
түсінуіне қасиет-сапаларына баулу көзделеді. Рухани адамгершілік тәрбиені
қалай іс жүзіне асырамыз? Олар мына қағидаларды сақтағанда нәтиже береді.
Егер:
– тәрбие үрдісі оқушылардың рухани адамгершілік қасиеттерді игеруіне
бағытталса;
– оқушылар рухани адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру мақсатында
әрекеттік, іскерлік дағдыларды игерсе;
– оқушылар жеке тұлғаның және әлеуметтік мәні бар рухани адамгершілік
қасиеттерді өз іс-әрекетінде, мінез-құлқы мен тіршілік әрекетіне көрсете
алу мүмкіндігін ерікті таңдаса.
Бүгінгі таңда жастарды биік адамгершілік, әдептілік пен имандылыққа,
ұл мен қыз арасында дұрыс қарым-қатынас орнауына ерте бастан баулу,
тәрбиешілердің бірден бір міндеті болып отыр.
Қазіргі кездегі саяси және экономикалық жағдайдың тұрақтылығы мен
шиеленісуі, тұрмыстағы күйзеліс, адамгершілік құндылықтардың кемуі,
білімге, адал еңбекке деген ұмтылудың азаюы, зорлық-зомбылық пен
қатігездіктің белең алуы, жеке адамың қоғамнан, ұлттық және мәдени
дәстүрлерден өзін шектеу ұрпаққа теріс ықпалын тигізуде.
Сондықтан Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында білім беру
жүйесінің басты ұлттық және жалпы адамзаттық қазыналар, ғылым мен
практиканың жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруы және дамыту
үшін қажетті жағдайлар жасалуы қажет деп көрсетілген.
Осыған орай Қазақстанда құрылып жатқан қоғамның жоғары құндылығы
„Адам” деп танылып, заң жүзінде жарияланып отырған кезеңде халықтық
педагогиканың мұраларын жеке адам тәрбиесіне пайдалануға зор мән берілген.
Біздің міндетіміз - жаңа адамгершілік құндылықтарды орнықтыру болып
отыр.Міне, мұның осындай өзекті мәселе екенін шын мағынасында ғалымдар
мынадай шығармаларында дәлелдеген. Ежелгіден Әл-Фараби ,Шоқан ,Абай
,Ыбырай, сынды шығыстың ұлы филосфтары мен ойшылдарын адам және оның
тәрбиесі қаты толғандырған.
Мәселен , Әл-Фараби тәрбиелеу - деген ұғымға , халықтар бойына
білімге негізделген этикалық ізгіліктер мен өнерді дарыту деп анықтма
берді.
Ал ,Абай өзінің барлық ақыл-ой, саналы, көзқарастары ,пікірімен
тәрбиенің өте зор құдіретті күш екенін философиялық , психологиялық,
педагогикалық тұрғыдан дәлелдеген.
Ы.Алтынсарин - өзі өмір сүрген саяси-әлеуметтік тарихи дәуір туғызған
көкейтесті мәселе - халықтық ой- санасын ояту, адамгершілік құндылықтарды
адам бойына дарыта отырып тәрбиелеу ісімен шұғылданды.
ХІХ ғасырдың !! жартысында ХХ ғасырдың басында өмір сурген
халхымыздың ұлы қайраткерлері: А.Байтұрсынов , М.Жұмабаев , Ж.Аймауытов ,
О.Қалиев, Б.Күлеев, Ш.Бөкеев, С.Торайғыров, М.Саралин, Х.Досмұхатеов,
т.б. туған халқының мәдениеті , әдет-ғұрпы , салт-санасысына байланысты
тәлім-тәрбиелік қзық ой-пікірлер қалдырған.
Сонымен қатар педагогика ғылымының дамуында П.П.Белинский,
Л.И.Божович, А.С.Выготский, А.С.Макаренко, т.б.іргелі зерттеулерінде
құқықтық тәрбие айырықша орын алады.
Білім беретін мектептерде бастауыш сынып оқушыларына құлықты тәрбие
беру проблемасын зерттеуде Ш.А.Амонашвили, Р.Г.Амосова , О.С.Богданова,
В..И.Петрова сонымен қатар Х.Арғынов, К.Б.Бозжанова, М.К. Жұбанова,
Ғ.Н.Жүнісова, Р.М.Қоянбаев, А.К.Меңжанова, С.Р.Рахметова, Ә.С. Сыдықов,
т.б. қомақты үлес қоста.
Бастауыш мектеп білім берудің алғашқы буыны жанұядан, балабақшадан
алып келген, білген мәліметтерін алғашқы адамгершілік әліппесін бала
бастауыш сыныптағы жүйелі жүргізілген педагогикалық процесс барысында
жалғастырады. Осыған орай бастауыш сыныптарда оқушылардың құлықтық
тәрбиесінің жүйесін құрастыру өзекті мәселе болып отыр.
Жаңа білімнің тізгінін ұстайтын еркін елдің ертеңгі шығармашыл
кемеңгерлерін тәрбиелеу бесіктен, баланың нәрестілік шағынан басталып,
ұдайы үздіксіз даму барысында ғана қалыптасатыны белгілі. Тәрбие жайында
осы уақытқа дейін әр түрлі теориялар мен пікірлер айтылып келеді.
„Тәрбие”–терминін әрдайым „тар мағынада, тәрбиелейді” – деп қолданады.
Қазіргі таңда еліміздегі оқу-тәрбие жұмысына байланысты болып жатқан
жаңартулар білім мен тәрбие жұмысын қайта қарауды міндеттейді. Бүгінгі
таңда тиянақты білім беру жүйесінде оқушылармен тәрбие жұмысын дамыту басты
мақсат болып отыр. Осыған байланысты мектептің алдына қотын ең басты
мәселесінің бірі – өркениетті, прогресшіл бағыттағы азаматтық-адамгершілік
қасиеті мол, сондай-ақ ұлттық тілін жоғалтпаған, өзге елдегі
замандастарымен тең дәрежеде бәсекелесе алатын биік, өрелі, терең білімді
ұрпақ тәрбиелеу. Сонымен қатар жеке басының сапасын көтеру.
Демек, зерттеу проблемасы саласында жарық көрген арнайы ғылыми
еңбектерге, оқу-әдістемелік құралдарға жасаған талдау жаңа әлеуметтік-
мәдени жағдайда оқушылардың құлқын тәрбиелеудің қажеттілігі мен оның ғылыми
педагогикалық тұрғыда жүйелі зерттелмеуі, оқушылардың шығармашылық
белсенділігін арттырып, өздігінен дербес жұмыс істеу әрекеттерін
ұйымдастыру қажеттілігі мен оған негіз болатын тәрбие мазмұнын, әдіс-
тәсілдерін зерттеген еңбектердің жеткіліксіздігі арасында қарама-қайшы бар
екендігі анық байқалады.
Сондықтан зерттеу жұмысымыздың тақырыбын „2-сыныпта „Ана тілін” оқыту
барысында оқушылардың мінез-құлқын, тәрбиесін қалыптастырудың жолдары”
деп алдық.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш мектепте оқыту мен тәрбиелеу процесінде
мәдени мінез-құлықтық тәрбие берудің маңызын педагогикалық негізін талдау
және оның жолдарын айқындау.
Зерттеу міндеттері: 3. Рухани адамгершілк пен мәдени мінез-құлықтық
тәрбиелеудің қазіргі педагогикалық мүмкіндік дағдыларын анықтау.
1. Бастауыш сыныптағы тәрбие жұмысының педагогикалық мәнін талдау.
2. Сапалы тәртіп пен мәдени мінез-құлықты тәрбиелеудің педагогикалық
жолдарын зерттеу.
4. Бастауыш сыныпта ана тілі сабағын мінез-құлықтық тәрбие берудің
әдістемеллік ерекшеліктерін анықтау
Оқыту объектісі: Бастауыш мектептің оқу-тәрбие процесі.
Оқыту пәні: Ана тілі пәні сабақтарында оқушыларға мінез-құлықтық
тәрбие берудің педагогикалық жолдары.
Зерттеу әдістері:
1. Педагогикалық, әдістемелік, әдебиеттерді, зерттеулерді теориялық
талдау, негіздеу.
2. Озат іс-тәжірибелерді жинақтау, талдау.
3. Бақылау, анкета, әңгімелеу әдістері арқылы мінез-құлықтық тәрбие
беруін педагогикалық жолдарын талдау.
1 БӨЛІМ. БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕГІ ТӘРБИЕ ЖҰМЫСЫНЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МӘНІ
Тәрбиені педагогиканың бір бөлігі ретінде қарастырмастан бұрын бұл
ұғым туралы бірнеше қалыптасқан көзқарастарға тоқталайық. Н.И. Болдыревтің
„Мектептегі тәрбие жұмысының әдістемесі” оқулығында: „Тәрбие – бұл тәрбиеші
мен тәрбиеленуші арасындағы бір мақсатқа бағытталған және өзара байланысты
іс-әрекеті, осы жұмыс процесіндегі қарым-қатынасы, жеке адамды және ұжымды
қалыптастырудағы ықпалы деген. „Қысқа психологиялық сөздікте” (1985)
„Тәрбие – жас ұрпаққа қоғамдық-тарихы тәжірибені диалектикалық-
материалистік көзқарастты, жоғарғы моральды, терең идеяны, қоғамдық
белсенділікті, шығармашылық қатынасты, жоғары еңбек мәдениетін және
тәртіпті жеткізу жұмыстары” делініп сол кездегі идеология атынан терең
пікір білдірген.
„Насихаттаушылардың қысқаша педагогикалық сөздігінде” „Тәрбие –
адамдарды еңбекке тағы басқа да көптеген қоғамдағы пайдалы „іс-әрекетке
дайындаушы, көптеген әлеуметтік функцияларды орындайтын – объективті заңды
процесс” – деп, тәрбиені іс-қимыл емес процесс ретінде қарастырған. Белгілі
гуманист-педагог Сухомлинский кезінде тәрбие жөнінде дәл осындай позиция
ұстаған еді, өзінің „Жас мектеп директорымен әңгіме” деген еңбегінде
„Тәрбие кең мағынада – үнемі рухани байытушы және жаңартушы көпқырлы
процесс” деп жазған еді. Л.Н. Толстой отандық педагогиканыңқ алыптасуына
көп үлес қосты: Тәрбие деп, біз кімді тәрбиелесек, соның жүрегіне әсер ету,
Тәрбие деп- бір адамның екінші адамға мақсатты түрде әдет-ғұрыпты меңгеруге
мәжбүр етуі деп жазған еді. Педагоикада Тәрбиенің категориялық бірнеше
анықтамасы болғанымен жалпы көпшілік мойындаған категориясы жоқ. Х.И.
Лийметстің тәрбие туралы анықтамасы мойындалған еді, онда Тәрбие – ол жеке
адамның дамуындағы мақсаттық процесті басқару деген анықтамасы еді.
Дегенмен, бұл А.В. Мудриктің анықтамасына өте жақсы еді, бірақ түбегейлі
айырмашылығы да болды, ол осы кезге дейін педагогикада таралып келген
тәрбиенің анықтамасы жас ұрпаққа әлеуметтік тәжірибені жеткізу мақсат
болатын және педагогтардың істейтін істері оқыту, белгілі білім беру,
қабілетін жетілдірумен шектелетін.
Тәрбие-жалпыға ортақ процесс. Адам өзінің табиғи қажеттілігін іске
асыруды, қалыптасуын, дамуын тәрбие деп мойындаған. Оны мойындау деңгейі
қандай, қандай терминологиялық даулар жүріп жатыр, тәрбие бұлардың біріне
тәуелді, байланысты емес. Тәрбие көп өлшемді процесс. Оның көп бөлігі
әлеуметтік қалыптасуға, әр адамның өзін-өзі реттеуіне байланысты. Сонымен
тәрбие өте күрделі процесс ұлттың тарихи-әлеуметтік, рухани мұрасын
меңгеруші, педагогикалық іс-әрекет түрін жүргізуші, адамды жетілдіруші ұлы
өнерді мееңгеруші және педагогика деген бір ғылымның саласы.
Атақты грек философы Аристотель барлық адамдарға мемлекет тарапынан
тәрбие беруді жақтап, дене ақыл-ой, адамгершілік тәрбиенің байланысын,
қоғамдық және отбасы тәрбиесінің сабақтасын көздеді.
Ежелгі грек ғалымы Платон балалар ата-анасы алдында ешбір міндетсіз,
еркін ал ата-на оларға білім және тәрбие беруге міндетті деп жазған. „Ұлды
тәрбиелеп отырып, жер иесін тәрбиелейміз, қызды тәрбиелей отырып, ұлтты
тәрбиелейміз” деп тұжырымдаған.
Платонның ойынша, тәрбиешінің міндеті қатаң бақылауға бағындыру деп
түсінген. „Заңды қырағы сақтау керек: – ол балалардың тәрбиесіне қамқор
болуға, олардың мінезін түзетуге көмектеседі, барлық кезде тәрбиені заңмен
келісуге бағыттап отыру қажет” деп жазды. (Платон „Закона”).
Ян Амос Коменский „Ұлы дидактика” атты еңбегінде тәрбие және
мектептегі тәрбие жұмыстары туралы құнды пікірлер қалдырған. Балалардың
қандай болып туары ешкімге де байланысты емес, бірақ дұрыс тәрбие беру
арқылы олардың жақсы болып шығуы біздің қолымыздағы нәрсе деп, тәрбиенің
ықпал ету күшін көрсете білді. Оқушыға мектептегі тәртіп және мұғалімнің
ұйымдастырған тәрбие жұмысы ғана әсер әсер етеді деген.
Осы кезеңдерде қалыптасқан Д. Локктің „мектеп – балаларды теріс және
келіссіз тәрбиелейтін ұя” деген пікірінде мектептегі тәрбие жұмысының кері
әсерін айтып, отбасы тәрбиесін қуаттаған.
Еркін тәрбие теориясының негізін салушы Ж.Ж. Руссо „Адам тәрбиесі оның
өмірге келуімен басталады, сөйлемес бұрын, естімес бұрын, ол тәлім негізін
ала бастайды” деген. Ағартушы педагог баланы қадірлей отырып тәрбиелеу,
еріктілік, баланың табиғатын білу, баланың зіндік әрекетін дамыту тәрбиенің
негізіне айналуы тиіс екендігін көрсеткен.
Г.Песталоцци бала дамуындағы тәрбие жұмыстарының рөлін жоғары бағалап,
отбасында және мектепте жоспарлы түрде тәрбиені ұйымдастыру қажеттігін атап
көрсеткен.
Неміс ғалымы Гербард пікірлерінде тәрбиелеуді басқару, оқыту,
адагершілік тәрбие арқылы шешуге болады деген. Соның ішінде баланың өз
әрекетін түсінбейтін кезеңінде оны тәрбиелемей, бағындырып басқару керек
деген пікіріне қосыла алмаймыз. Мектепте тәртіп ережесін бұзған оқушылар
үшін айып кітабын тәрбиелеу тәсілі ретінде қолданған. Ғалымның бұл
көзқарасы бүгінге дейін қалыптасқан ғылыми ой-пікірлерімен қарама-қайшы
келеді.
Бала тәрбиесі туралы идеаларды кезінде өздерінің шығармалаында қазақ
даласының ойшылдары да әл-Фараби, Ж.Баласағұн, М.Қашғари тәрбие туралы аз
пікірлер айтпаған.
Ұлы ойшыл әл-Фарабидің пікірінше „Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие
керек. Тәрбиесіз берілген білім – адамзаттың қас жауы, ол келешекте оның
өміріне қауіп әкеледі” деген. Бұл біздің қай-қайсымызды да ойлантуы тиіс
деп санаймын. Қайырымды қала тұрғындары қатарында шәкірттерді жатқыза
отырып, мінезі түзу шәкірттерге білім еш қиындықсыз қонады, оларды
тәрбиелеуге ұстаздар жалықпауы қажет деп ескертеді.
Жүсіп Баласағұн өз еңбегінде бала тәрбиесіне де баса назар аударып,
бұл орайда бала тәрбиесіндегі ата-ананың рөлі мен жауапкершілігін атап
көрсетеді. „ Егер бала тәртіпсіз болса, оған әкесі де кінәлі” деген.
Атақты „Диуани лұғат ат-түрк” еңбегінің авторы Махмұд Қашғаридің да
қазақ топырағында еңбек етуді сүйетін, білімге құштар, өз бақыты үшін
күресе білетін ұрпақты тәрбиелеуді насихаттайды. Оның бұл еңбегінде әдеп,
тәлім-тәрбие, моральдық, ой-пікірлер қомақты орын алды. Сонымен қатар мұнда
адам бойындағы кейбір жаман қасиеттер дүниеқорлық, мансапқорлық, опасыздық,
қорқақтық т.б. қатты сыналып ерлік, ізгілік, ақниеттілік, қонақжайлық
сияқты адамгершілік қасиеттер дәріптеледі.
Қазақ топырағында ағартушылық идеяның туын алғаш көтерген Ш.Уалиханов
озық идеямен нәрленген мұғалімдер жас буындарды қоғамдағы зұлымдық
аталуымен күресе алатын, адамгершілігі мол жеке мақсатын халық мүддесіне
бағындыра білетін, озат прогрессивті көзқарасы бар адам етіп тәрбиелеуді
талап етті.
Қазақ халқының кемеңгер ағартушылары А.Құнанбаев, Ы. Алтынсарин, М.
Дулатов, М.Жұмабаев, А.Байтұрсынов және т.б тәрбиеге үлкен мән берген.
А.Құнанбаевтың педагогикалық көзқарасы киелі де құнарла қазына
тіршілік тұтқасы тәрбие мен білімдегі қабілеттілігінде деп жар салды.
Данышпан бабамыздың тәрбие туралы ұлағатты өсиеттері қазіргі нарықтық
қатынастарға көшу кезеңінде ұлтымыздың тәрбиеге жаңаша көзқарасының бағыт
бағдар берерлік тағылым деп білеміз.
Оқушыларды рухани адамгершілікке тәрбиелеу, болошағына жол сілтеу –
бүгінгі қажетті, кезек күттірмес мәселе. Рухани адамгершілікке тәрбиелеу
білім беру мен ғана шектелмейді. Баланың сезіміне әсер ету арқылы ішкі-жан
дүниесін ояту нәтижесінде оның рухани-адамгершілік қасиеттері қалыптасады.
Рухани-адамгершілікке тәрбиелеу дегеніміз – оқушы өмірдегі орнын,
жауапкершілігін түсініп, өзін-өзі жетілдіріп, айнала қоршаған адамдар мен
кез келген затқа, жан-жануарға және экологияға жақсылық тілеп, жасауы.
Сондықтан рухани-адамгершілік жеке тұлғаны қалыптастыруды негізі болып
табылады, оның көрсеткіштері: басқаларға жақслық жасау; жақсылыққа ұмтылу;
өзін-өзі дамытып, жетілдіру.
Қазіргі уақыттағы оқушыларды тәрбиелеу ісінде олардың ішкі жан дүниесі
мен рухани әлем тану, дамыту жетілдіруге байланысты бірнеше іс-шаралар
жүзеге асуда. Халықтық дәстүр, рухани мәдениет негізінде баланы рухани
адамгершілік тәрбиесін дұрыс жолға қою міндеттерін жүзеге асыру басты
мақсат болатыны белгілі. Осы жылдары одақ көлемінде Л.С. Выготский, В.В.
Давыдов, Ш. Амонашвили, В.Ф. Шаталов, И.П.Волков, Е.Н.Ильин т.б.
ғалымдардың зерттеулері нәтижесінде оқушыны жан-жақты дамытып, оның
белсенділігін арттыруды көздеген дамыта оқыту технологиялары дүниеге келді.
Бала мен мұғалім арасындағы қарым-қатынастағы рухани-адамгершілік
байланысын орнатып, ынтымақтастыққа қол жеткізуде Ш. Амонашвили
мұғалімдерге мынадай кеңес береді: „Педагогикалық үрдісте баламен тіл таба
білу, яғни балаға өз ойын, талғамын, көңілдегісін айтуға рұқсат беру
тәрбиешіден көп шеберлікті талап етеді. Осынау қарым-қатынаста бала жанының
қозғалысы ұстаз жанының қозғалысы мен ынтамақтастық тапқан кезде бала өз
бойындағы табиғи дарынын ашады, ал мұғалім өзінің шығармашылық жігер
қуатының жемісін көруге мүмкіндік алады. Басқаша айтқанда, бала
шығармашылығы мұғалім шығармашылығы мен ұласып кетеді. Мұндай жағдайда
мұғалім мен оқушы арасында рухани тұтастық болады”, – деп рухани-
адагершілік қарым-қатынас қай кезде орнығатынын осылай пайымдайды.
Е.Н.Илиннің: „Оқушының рухани дүниесі мұғалім үшін негізгі зерттеу
нысаны болып табылады”, – деген пікірі оқушының рухани-адагершілігін
ынтымақтастыққа дамыта оқытуды көздегенін байқатады. Мұндай озық
педагогикалық тәжірибелер оқушылардың рухани-адамгершілігі дамыту
масатында қазіргі кезде біздің оқу тәрбие үрдісінде кеңінен қолданылуда.
Демек, рухани-адамгершілік тәрбиесіндегі басты мәселе – баланы
құрметтеу. Әр бір оқушы өзін-өзі рухани жетілдіру үшін, өзін тәрбиелеуге,
өздігінен білім алуға ұмтылуы қажет екендігін түсінуі тиіс деп ойлаймыз.
Өзінің оқушысын өз бетінше білім мен тәрбие алуға үйреткен мұғалім қазір
түпкі нәтижеге қол жеткізе алмайтынын біледі. Бала ықпал ету объектісі
емес, ынтымақтаса қызмет ететін тұлғаға айналуы керек. Сндықтан мұғалімге
мынадай қасиеттер қажет: жылылық, түсінгіштік, сезімталдық, кең ойлай алу
шабыттандыра алу, шығармашылық ізденіс. Сыныптағы рухани адагершілік,
психологиялық ахуал – бала үшін адамдар мен қатынастың алғашқы мектебі. Нақ
осы өз сыныбында баланың мейірімділікке және зұлымдыққа, тәртәпке
материалдық және рухани құндылықтарға деген көзқарасы қалыптасады. Сонымен
қатар махаббат сезімін, достықты, жауапкершілік пен шындықты түйсінеді,
яғни мектептердегі тәрбие өсіп келе жатқан балалардың барлық өмірлік іс-
әрекетіне ықпалын тигізеді. Солардың кейбір көңіл бөліне бермейтін
маңыздыларына тоқталатын болсақ, рухани-адамгершілік тәрбиесіндегі аса
маңызды шарттардың бірі – мұғалім өзінің әрбір ісі, жүріс-тұрысы, мінез-
құлқы, сөйлеген сөзінің басқаларға ықпалы мен әсері, одан келіп шығатын
нәтижеге жауапкершілігі. Бұны іске асырудың тетігі – мектепте туындап
отырған әртүрлі ахуалдарды шешуде әділетті, дұрыс жөн табу. Өз ісіне
жауапкершілікпен қарау өзін-өі тексеруден басталады. Үнемі сағат сайын,
минут сайын бос уақытта өзін-өзі тексеру. Өйткені олар тез естіп , сезіп,
біліп қояды. Мектепте тәрбиенің дұрыс іске асырылып жатқандығының басты
белгісі: оқушының мұғалімнене еш нәрсені жасырмауы, оларға қрай үнемі
ұмтылысы, жақын болуы. Осындай жағдай да ғана рухани жақындық туады.
Мұғалім мен оқушының қарым-қатынасы алуан түрлі іс-әрекет барысында жүзеге
асады. Мұғалімдер осы жерде еңбектің балаға тигізетін ықпалына көңіл бөлуді
естен шығарып алмауы қажет. Еңбектеніп жатқан бала емес, еңбек нәтижесі
олар үшін маңыздырақ, тағы бір мұғалімнің қаперінінен тыс қалатын нәрсе
оқушыларға көрсете, нұсқа бере отырып, істеген шаруасын бағалап, кемшілігі
үшін тез шешім қабылдамай, оны жөндеуді үйрете отырып бірлесе істеу.
Педагог ғалымдар істің өзі емес, сол істегі мұғалім мен оқушы, оқушы
мен мұғалімдер арасыдағы қарым-қатынастың мәнді екенін, мұғалімнің тәлім-
тәрбиелік ықпалы осындай жақын, бірлескен қарым-қатынас барысында іске
асатынын дәлелдеген. Мұнда тағы бір маңызды мәселе шешіледі, ол – баланың
істеп жатқан еңбегіне қызығушылығын ояту , оның пайда-зияныны білуі.
Дәстүрлі институттардағы тәрбиенің әдістері мен ата- бабаларымыздан
келе жатқан тәрбие құндылықтары мен өлшемдерін салыстырмалы түрде
қарастырғанда мектептегі шаруашылықты жүргізу рухани-адамгершілік тәрбиемен
тығыз байланысты екендігі байқалады. Қазіргі кезде уақыттың талабына
сәйкес оқумен тәрбиенің тиімділігіне қойылатын міндеттер мен талаптар
өзгеруде. Бұрынғы кездері үлкендер тәрбие жұмысының негізін білім,
іскерлік, дағды және құдылықтарды балалардың бойына жинақтау деп түсінді.
Соның негізінде балалар, олардың ата-анасы өмір сүрген ортаның қағидаларына
сүйенеді. Қазіргі кездегі әлеуметтік өзгерістер ғылыми техникалық, мәдени,
тұрмыстық жағдайлардың күрт өзгеруіне байланысты болғандықтан, балаларды
осы ыңғайға дайындауымыз қажет сияқты. Сондықтан тәрбиенің жетістіктері
оларға өздерінің іскерліктері мен дағдыларын беру ғана емес, олардың жеке
әрекет жасауға және шешім қабылдауға өз бетінше үйрене алуына мүмкіндік
туғызу. Жас ұрпақ үнемі өзгеру жағдайында болады оның психикалық реакциясы
да ауыспалы болып отырады.
Мұғалімнің оқушылар алдында жаза баспау, оларға теріс әсер етпеу
жолдарын ойлап, өздерін жетілдіруге бейім тұруының өзі олардың рухани-
адамгершілік тәрбие беру жолындағы дамуын көрсетеді. Егер олар бәрін
білеміз, оларға ықпал етуге, тәрбиелеуге дайынбыз деп ойлап, тәрбиелеумен
ғана шұғылданса, ұрпаққа зиян келтіруі ықтимал. „Ересектердің өзін емес
балаларды тексеріп, олардың қателіктерін тізбектеуі абырой әкелмейді” –
дейді Я.Корчак. Өзімізді-өзіміз жұбатып, өзімізге өзіміз риза болып, өз
қателіктерімізді кешіріп, оңалу міндетінен құтылу мұғалімдік парыздан
құтылумен бірдей болады да, бала тәрбиесіндегі сезімталдық ақыл парасаттан
ажыратады.
Осы күні педагогикалық білімі жоқ адамдар да білетін ереже –
„Тәрбиешінің өзі тәрбиелі болуы керек”. Бірақ кейбір мұғалімдеріміз өзін
-өзі тексеріп өзін-өзі қайта тәрбиелеуде бас тарқандардың жауабы біреу –
енді кеш, болары болды дейді. Тағы да сол ұлы ғұламалардың айтқаны бар
„Үйрену ешқашан кеш болмайды”, ал халқымыз „Ештең кеш жақсы ”дейді.
Мектептегі тәрбие өз оқушыларын артынан ертіп, еліктетіп әкетуді онда тек
жақсы істермен ғана үлгі көрсетуді көздесе, оның басты жолы рухани-
адамгершілік тәрбиесі болмақ. Баланың сана сезімін, адамгершілік мұраттарын
қалыптастыратын- тәрбиенің ең бірінші рухани міндеті. Рухани адамгершілік
тәрбие барысында әрдайым осы мұраттарды басты нысана етіп ұстау қажет.
Себебі баланың көзқарасы оның күнделікті іс-әрекеті мен сәйкес келмесе,
олар ойлауға шебер, бірақ қарым-қатынасқа жоқ адамдар болып қана шығады.
Рухани тәрбиесі дұрыс жастар әрқашан жақсы қасиеттерді бойына сіңіріп өз
идеяларына ұқсауға ұмтылады. Таңдаған болашақ мамандығына лайықты мінез-
құлық қалыптастырғысы келеді. Кейбір оқушылар алғашқы кездескен қиындықта-
ақ өз күшіне сенімсіздік тудырып, бастаған істі аяқсыз қалдырады.
Оқушысының жақсы қасиетке ұмтылған ниетін мұғалім дер кезінде біліп, қиын
психологиялық сәттерін байқап, оған қолдау көрсетіп отырған мектептерде
қайшылық жағдайлар кездеспейді. Оқушыларды ибалыққа баулып, мейірімділік,
қайырымдылық, кішіпейілділік, қамқорлық , ізгілік және адамгершілік сияқты
қасиеттерді бойларына сіңіру – әр бір мұғалімнің және мектептің басты
парызы.
Оқушылардың рухани адамгершілік жеке басының даралық ерекшеліктеріне
мінез-құлық көрсеткіштері жатады. Мінез ол – адамның өзіндік бағыт
бағдардың, жан дүниесінің ерекшеліктерінің тұрлаулы белгісі. Тәрбиелі мінез
адам бойында ибалық қасиеттердің бар екендігін көрсетеді . Рухани дүниесі
бай қажеттіліктері мен қызығушылықтары, талғамы, ой-өрісі кең адамдарды
толық мінезді адам дейміз. Мінездің тұрақтылығы адамның адамгершілік
түсініктерінен туындайды.
Дана ақын, рухани-адамгершілік қасиеттерін талдап жеткізген халықтың
ырысы „Құтты-біліктің” негізін қалаушы Ж.Баласағұн – адамның мінез-құлқы
мен оның қоғамдағы орнына ерекше тоқталады. Адам дүниеге қонақ,сондықтан
ол артына ылғи да жақсы сөзбен жақсы ісін қалдырып отыруы қажет.Ол үшін әр
кез жаман қылықтан сақтанып,адалдықпен жүріп –тұруы тиіс деген ойлары жақсы
мәлім .Ендеше,оққушыларды рухани-адамтершілік тәрбиесі арқылы толыққанды
жетілген азамат етіп тәрбиелеу –қоғамымыздың басты мақсаты.Рухани тәрбиенің
адамның ізгілік ұстамындары тәрбнелеп,ақыл-ой мен іс-әрекеттерін ізгілік
мұраттарға бағыттап,рухани көзқарасын қалыптастыратындығын естен шығаруға
болмайтын сияқты.Рухани-адамтершілік тәрбиесінде тәрбиеші оқу шебері тұлға
ретінде тани біліп қана қоймай,үш кезеңді ескерүі,оның дамуын көре білуі
қажет:
–бұрынғысы;
–қазіргісі;
–болашығы.
Мұғалімнің негізгі қызметтерінің ең бастысы оқушы тәрбиесіндегі
сәттілікті айтуға болады. Ол үшін ең қажеттісі:
1.Оқушыны тек тәрбиенің жемісі ғана емес,сонымен қатар ол өз елінің
және өзінің өмірлік орнын мектебіне және өзіне байланысты мінез-құлықты
анықтайды.Нақтылап айтқанда,оқушы өзіне тәрбиеші.
2.Оқушылар өзінің аз тәжірибесінде, өзіндік ойлауы арқылы
айналасындағы қабылдайды әрі бағалайды. Олардың мінез-құлқың әсерін
түсіну үшін өмірге олардың көзімен қарау қажет.
3. Оқушыларға тек біз айтқан нәрселер ғана әсер етпейді, сонымен қатар
мұғалімдердің оқушының мінез-құлық ерекшеліктерін ескеру де қажет сияқты.
Сондықтан маңызды мәселелерді зерттеп қана қоймай, олардың тәрбие үрдісінің
тиімділігіндегі өзара байланысы мен өзара тәуелділігіне жете назар
аударуымыз қажет деп ойлаймыз.
Тәрбие – қоғамдық үрдіс, қоғам мен жеке тұлғаның ара-қатынасын
қамтамасыз ететін басты жүйе. Оның негізгі өлшемі өмірге қажетті тұлғаның
жағымды қасиеттерін дамыту болып табылады. Оқушылардың сапалы тәртібі мен
байымды мінезін қалыптастыру, оған сәйкес сезімін және сенімін тәрбиелеу
тәрбиешінің мақсатқа бағытталған іс-әрекетіне байланысты.
Тәрбиенің негізгі міндеті – қоғамның қажетті талаптарын әрбір баланың
борыш, намыс, ождан, қадір-қасиет сияқты биік адамгершілік стимулдарына
айналдыру. Қазіргі таңда әсіресе, көп көңіл бөлінетін мәселе – адамгершілік
тәрбиені күшейту. Қазақстан Республикасының „Ұлттық энциклопедиясында”
адамгершілік ұғымына былай деп анықтама берілген: „Адамгершілік – адам
бойындағы гуманистік құндылық, әдеп ұғымы. „Кісілік”, „Ізгілік”,
„Имандылық” тәрізді ұғымдармен мәндес. Халықтық дүние-танымда мінез-
құлықтың әртүрлі жағымды жақтары осы ұғымнан таратылады. Мінез-құлық пен іс-
әрекеттерде көзге түсетін төмендегідей адагершілік белгілерін атап өтуге
болады: адамды қастерлеу, сыйлау, сену, ар-ұятты сақтау, имандылық пен
рақымдылық, ізеттілік пен кішіпейілділік, әділдік, қанағатшылық, т.б.
Дүние жүзінде, оның ішінде Қазақстанда толық жетілген тұлғаны
тәрбиелеу және соған байланысты әлеуметтік-экономикалық, психологиялық
мәселелер күннен-күнге күрделене түсуде.Осыған орай, бүгінгі күні әрбір
ұрпақтың жеке тұлға болып қалыптасуында ізгілік, яни адамгершілік тәрбие
шешуші фактор болуы заңдылық.
Адамгершілікке тәрбиелеудің маңызды педагогикалық міндеттері –
оқушылардың белсенді өміршіл позициясын, қоғамдық борышқа сапалық
көзқарасын, сөз бен істің бірлігін, адагершілік нормаларынан ауытқушыларға
жол бермеуді қалыптастыру. Ол баланың жеке басын қалыптастыру мен дамытудың
аса маңызды бір саласы. Бұл арқылы оқушының ата-анаға, ұжымға, қоғамға,
Отанға, еңбекке қатынасын айқындайды. Тәрбиелі ұстаз шәкірттерге жан-жақты
тәрбиені осы адамгершілік тәрбиесінен бастайды. Себебі бұл оның
адамгершілік сезімін, сенімін, белгілі мақсатқа, бағытқа жетелеу іс-
әрекетін ұйымдастыруды жетілдіреді. Сонда ғана ұстаз шәкірттердің ізгі
ниеттілігін, адалдығын, кішіпейілділігін қалыптастырады.
Адамгершілік тәрбиесі бірнеше міндеттерді шешуге көмектеседі:
– өмір талабына сай қоғамның моральдық нормасын орындауға лайықты
шәкірттерді тәрбиелеу;
– оқушының бойында адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру;
– оқушының санасына және мінезіне ұстаздық ықпал жасау;
– Отанға, халқымызға, еңбек және қоғамдық іс-әрекетке жауапкершілік
сезімін күшейту.
Бұл міндеттерді жүзеге асыру үшін тәрбие шаралары балалардың жас
ерекшеліктеріне, жеке бас ерекшеліктеріне, қызығушылығына лайықты жасалады.
Адамгершілік тәрбиесі оқу-тәрбие үрдісінің барлық салаларында, яғни
оқыту, білім беру брысында және еңбек үрдісінде жүзеге асырылады. Тәрбиелі
болу үшін адамгершілік нормаларын құр жаттап алу жеткіліксіз, оны терең ой
елегінен өткізу, бастан кешіру және толғануды мінез-құлыққа бекіту керек.
Тәрбие іс әрбір ннақты кезеңнің өзіне тән ерекшеліктерін сақтай отырып,
болашаққа бағдар ұстайды, жеке басты соған әзірлейді. Жеке адамның
адамгершілік жағынан қалыптасуы оның өмірге келген күннен басталады.
Мектепке дейінгі жастан балалардың бастапқы адамгершілік сезімдері мен
ұғымдары, мінез-құлықтың ең қарапайым дағдылары қалыптасады. Баланың мектеп
жасына дейінгі қалыптасқан мінез-құлықтары келешекте ересек адамдармен және
құрбы-құрдастарымен қарым-қатынастарында көзге түседі. Бастауыш сыныптарда
адамгершілік көзқарастардың, мінез-құлықтың, сезім мен сананың жаңа түрлері
одан дамытылады.
Мектеп оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеу ең алдымен – оқыту үрдісі
барысында жүзеге асады. Түрлі пәндерді оқу кезінде бастауыш сынып
оқушыларының достық, жолдастық, өмірге белсенді көзқарасы,Отан туралы
ұғымдары қалыптасады және кеңиді. Үлкенді сыйлауды, ата-аналарды
құрметтеуге, еңбектеуге, ізеттілік сақтауға үйренеді. Бұл жаста балалар
сапалы тәртіпке, жолдастық өзара көмекке, адамның көңіл-күйін түсінуге
дағдыланады. Олар мектепте оқу-әрекетіне өзінің қатынасының, жанұяда,
қоғамдық орында өзін-өзі ұстауды біледі. Соның нәтижесінде бастауыш сынып
оқушыларының дербес және қоғамдық мінез-құлқы және адамгершілік қарым-
қатынасы байиды.
Жас жеткіншектер 5-9 сынып оқушылары ересектер қатарына санап, өз
бетімен тіршілік етемін деп таза қиялға да кетеді. Бұл жастағы
шәкірттердің дамуына ұйымшылдық, тәртіптілік, қамқорлық, құнттылық, т.б.
қасиеттер әсер етеді. Жасөспірімдердің немесе 10-11 сынып оқушылардың
ғылымға, мамандық таңдауға ынталары өседі. Бұлар әділеттілік, борыш, ұят,
адалдық, ерлік, намыс, т.б. моральдық категорияларға ерекше көңіл бөледі.
Олар үлкендер мен қарым-қатынас жасауда өзін-өзі тәрбиелеуді қажет етеді.
Сондықтан да бұл жастағыларға көбірек ерік берген жөн. Өсіп келе жатқан
ұрпақтың адамгершілік тәрбиесін белгілі жүйеде іске асыруға ықпал ететін –
олардың қоршаған ортасы.
Оқушылар бойына тәрбие дарытуда мектепте оқытылатын пәннің бәрі бірдей
дәрежеде маңызды. Әсіресе, оушыларды адамгершілікке тәрбиелейтін пәннің
бірі- тарих. Ол шәкірттерде отансүйгіштік, ұлтжандылық идеялық сенімді
қалыптастырады. Қазақ халқының тарихына байланысты хандарымыз бен
билеріміздің, шешендеріміз бен жырауларымыздың орны бөлек. Тарих пәні
оқушының рухани байлығын кеңейтіп, өзінің қоғамдағы орнын гүсінуге
көмектеседі, ұрпақтың батырлығына көмек көрсетуді тудырады, олардың ізгі
талап-тілектерін оятады. Сондай-ақ, қазақтың ұлттық салт-дәстүрі, мәдениеті
мен әдебиеті оқушылардың еңбексүйгіштік, ұқыптылық, моральдық қасиеттерін
қалыптастырады.
Мектеп оқушыларын тәрбие беру тек жеке пәндер арқылы ғана емес,
сыныптан тыс тәрбие сабақтарында, үйірме жұмыстарында адамгершілік тәрбиеге
баулуға болады. Ондай жұмыстар түріне сынып жетекшісінің этикалық әңгімесі,
моральды-этикалық жарыстар, пікір сайыстар жатады.
Жасөспірімдерді адамгершілікке тәрбиелеуде өмірде кездесетін көптеген
жағымсыз жәйттерден сақтандыру мәселесі ескерілуге тиіс. Мұндай мәселелерде
әсірес жанұяның рөлі ерекше. Себебі тәрбие жанұядан басталады.
Балаларды адамгершілікке тәрбиелеуде ата-аналарды оқу-тәрбие үрдісіне
қатыстыру, олармен тығыз байланыс жасау мәселесі негізгі орын алуға тиіс.
Адамгершілік тәрбиесінің басқа тәрбие салаларына қарағанда өзіндік
ерекшеліктері бар. Ол қоршаған ортаға, қоғамдық қарым-атынасқа, рухани
байлыққа байланысты.
„Егер баланы тәрбиелеген дәрежеге (тәрбиені қабылдайтын) жеткізудің
сәті түссе, адамгершілік тәрбие жеке адамды жетілдіруде тиімді ықпал
жасайды”, – деп отырып, „Егер біз балаға қуаныш пен бақыт бере алсақ, ол
бала дәл сондай бола алады” , – деген болатын В.А.Сухомлинский.
А.Бейсенбаева Қазіргі кезде адамгершілік қасиеттер азайған,
тұрақсыздық жағдай қалыптасқан қоғмда өсіп келе жатқан жасөспірімдердің
бойына жоғары ааматтық, адамгершілік қасиеттерді қалыптастыруда
ғаламдастыру, интеграция және гуманизация сияқты алдын-ала анықталған
тенденцияларды ескеру қажет, деп көрсетеді.
Сайып келгенде адамгершілік тәрбиесі – үзіліссіз жүргізілетін үрдіс,
ол адамның өмірге келген күннен бастап өмір бойы жалғаса береді. Оның
мазмұны оқушының жеке бас қасиеттерінің кең шеңберін қамтиды. Сондықтан оқу-
тәрбие жұмыстарын ұйымдастыруда оқушылардың жеке бас ерекшеліктерін ескеру
негізгі орын алмақ.
1.2. Бастауыш мектепте мінез-құлықты тәрбие берудің педагогикалық
ерекшеліктер
Егерде мәдениетті мінез-құықтың қарапайым нормалары балаларға өте жас
кезінде үйретілмеген болса, кейініректе оның орнын толтыру үшін әлде қайда
күрделі жұмыс атқаруға тура келеді, теріс әдет-дағдыларға ие баланы қайта
тәрбиелеу керек болады. Балалардың бойында бұл саладағы ең қарапайым деген
әдет-дағдылардың болмауы мәдени мінез-құлықтың әдептілік, сыпайыгершілік,
еркінндік, қимыл әсмдігі сияқты нәзік те күрделі көріністерін тәрбиелеуді
мейлінше қиынға түсіреді.
Мінез-құлық мәдениеті адамның ішкі мәдениетімен, эстетикалық
талаптармен жалпыға ортақ бағыттармен және дәстүрлермен тығыз байланысты.
Ішкі мәдениет көп ретте адамның сыртқы тәртібін анықтайды, алайда сыртқы
мінез-құлықта ішкі мәдениетке әсер етіп, адамды ұстамды, іштей жинақты
болып өзіне-өзі ие бола білуге бастайды. Адамның сырт қабілетіндегі
салақтығы, дөрекілігі, ілтипатсыздығы, әдепсіздігі біртіндеп оның жеке
бойына тиісті теріс қасиеттерді қалыптастырады. Сондықтан да балаларды
мінез-құлық мәдениетінің білімдерімен, оларды орындау дағдыларымен
кішкентай күнінен-ақ қаруландыру керек.
Баланың басқалармен араласу тәжірибесі жоққа тән. Қашан, қайда және қалай
жасау керек екенін білмегендіктен, бала дөрекі болып көрінуі мүмкін.
Балалар жақсы мәнер ережелерін басқаларға ұқсау арқылы, өздері үшін шексіз
мерей болып келетін ата-аналары мен үлкендерге еліктеу арқылы игереді.
Алайда, баланың өз мінез-құлқын, өзінің әрекеттерін терең түсінуі – мінез-
құлықтың адамгершілік нормаларына жататын қоғамға пайдалы әдеттер мен
дағдыларды қалыптастырудың қажетті шартты. Адам мән мақсатын қоғамға
пайдалылық және қажеттілік тұрғысынан ұғынып, бағалай алған мінез-құлық
үшін қана қоғам, коллектив, басқа адамдар алдында мейлінше саналы түрде
жауап бере алатын болады. Көптеген оқушылардың мінез-құлық ережелерін
көбірек білгенімен әдеттер мен дағдыларды игеру жағынан артта қалып
отыратынын айтқан жөн. Сондықтан да оқушылармен жұмыс кезінде алдымен
мінез-құлық дағдылары мен әдеттерін игеруге назар аудару керек. Ал бұған
оқушыларды тиісті ережелерді тұрақты түрде орындатқызып отыру арқылы қол
жетеді. Бұл үшін мектеп өмірін оқушылар адамгершілік тұрғыдан дұрыс қарым-
қатынас тәжірбиесін жинақтай беретіндей етіп ұйымдастыру керек. Төменгі
сынып оқушыларымен жұмыста мәдениетті мінез-құлықтың жекелеген әдеттерімен
жоспарлы түрде дағдыландыру үшін арнайы жаттығулар өткізу мүмкін. Бірақ
жаттығу дегеніміз жай ғана қайталай беру деген сөз емес. Қайталау әлде бір
қимылды; мінез-құлық дағдыларын қалыптастыру үшін жағымды көңіл-күй
әсерлерімен, рахаттану сөздері мен бекіте түсу керек. Бұған кей ретте
үлкендердің үнсіз мақұлдауы да, коллективтің, жолдастарының мадақтауы да
жатады. Баланың өзі өз әрекеттері арқылы белгілі бір нәтиже алуға ынтық
болғанда өзі дұрыс жасауға тырысқанда ғана қайталау жаттығу ретінде пайдалы
болады. Басқаша айтатын болсақ тәрбие ісі балалардың өзін-өзі тәрбиелеумен
байланысты болуы қажет.
Балалар бастауыш мектепте мәдени мінез-құлықтың негізгі ережелері
жөнінде аса үлкен көлемдегі білімдерді игеріп, оларды саналы түрде
орындауға әдеттенуге тиіс. Әдептілік мен мінез-құлықтың нақты ережелері өте
көп, оқушыларды олардың бәрімен бірдей таныстыру қиын, мұның қажеті де жоқ.
Өмірде балалар бірінші рет кездесіп отырған жағдайлар жиі ұшырасып жатады.
Сондықтан да, оқушыларға мінез-құлық ережелерін үйрету мен бірге, ереже
рухына сай әрекет етуге яғни жаңа жағдай кезінде бұрынан жақсы мәлім
ережелер негізінде әрекеттің дұрыс жолын таба білуге баулу керек. Бұл –
күрделі міндет, оны табысты орындау үшін төмендегілерді іске асыру шарт.
Балалармен жұмыс үстінде оларды мінез-құлық ережелерін өмірде жиі кездесуі
мүмкін әр түрлі жағдайлар кезінде: мектепте, көшеде, қоғамдық орындарда
орындауға баулу керек. Мұндай жағдайда нақты ережелер міндетті түрде
қайталанып отырады. Мұның өзі баланың бір ережені әртүрлі жағдайда
орындауға үйренуі үшін қажет. Төменгі сынып оқушысы үшін бір білетінім
бірнеше жағдайда пайдалану оңай емес екенін есте ұстау керек. Мәселен,
оқушы мектепте өзінің мұғалимасымен ғана емес,үлкендердің бәрімен де
амандасу керек екенін біледі.Мектепте ол барлық мұғалімдермен,үйді күтетін
әйелдермен,ата-аналармен ылғи да амандасып жүреді.Ал сол баланың мектептен
тыс жерде,көшеде бұл ережені орындамауы мүмкін.
Мінез-құлық мәдениет көп ретте адамгершілік нормалары мен тығыз
байланысты. Мәселен, сыпайыгершіліктің, ілтипаттылықтың, әдептіліктің,
дәлдіктің көптеген нақты ережелерінің негізінде қоғамымыздың социалистік
адамгершілік, коллективизм, достық, жолдастық, өзінің мінез-құлқымен
қылықтары үшін жауапкершілік сияқты моральдық принципі жатыр. Бала
біртіндеп нақты ережелерді адамгершілік көзқарас тұрғысына орындау қажет
екендігін түсініп, бағалай бастайды. Әдет пен дағдының бірлігі тұраты мінез-
құлыққа ие болуға, жеке бастың белгілі бір қасиеттері қалыптастыруға
көмектеседі. Әрқашан да сыпайы, міндетті, дәл болу дегеніміз –
сыпайыгершілік дәлшілдік, міндеттілік сияқты қасиеттерді игергендік деген
сөз. Баланың өз мінез-құлқын түйсінуі мұғалімнің басшылығымен, коллективтің
қалыптасып келе жатқан қоғамдық пікірінің әсерімен біртіндеп жүзеге асатын
болады.
Мінез-құлық мәдениетін тәрбиелеу жөніндегі бүкіл жұмысты белгілі бір
программа бойынша құру керек. І-ІІІ сыныптардағы төменгі сынып оқушыларымен
міне-құлық мәдеиеті бойынша өткізілетін сабақтар мен әңгімелердің тақырыбы
берілген таблица келтіріліп отыр.
Мінез-құлық мәдениеті бойынша сабақтардың үлгі тақырыптары
Жұмыстың негізгі Оқу Сыныптар бойынша тақырыптар
бөлімдері тоқсаны
І ІІ ІІІ
Жеке бастың І Кір Әр нәрсенің өз орныКиімді күту
гигиенасы, қоймасының бар
ұқыптылық пен достары
мұқияттылық
Сыпайылық және ІІ Сиқырлы Сен және сенің Қалай сөйлейсің
сөйлеу мәдениеті сөздер жолдастарың
Ыждаһаттылық, ІІІ Басқаларды Сөзіңде тұра біл. Жалпыға бірдей
міндеттілік көше ұмытпа.Көше Театрдағы кинодағы ережелер.
мн қоғамдық тәртібінің тәртіп ережелер Қонақтағы тәртіп
орындардағы ережелері ережелері
тәртіп ережелері
Қорытынды ІҮ Мектептегі Үйдегі тәртіп Көше мен
әңгімелер және тәртіп қоғамдық
ойын орындардағы
тәртіп
„Әдептілік еліне саяхат” ойыны
Балалар әр сыныптан-ақ мінез-құлық мәдениетінің барлық негізгі
компоненттерін (жек бастық гигиена, әдептілік, дәлдік, міндеттілік,
сөйлеумәдениеті т.б.) үйренеді. Олардың келесі сыныпта игеретін
ережелерінің көлемі ұлғая түседі, оқушылар біртіндеп бұрынғыдан да күрделі
және нәзік ережелер мен танысады. Мұғалім жұмыстың әрбір негізгі бөлімі
бойынша бір-бірден жыл бойынша барлығы алты (барлық бастауыш сыныптарға
ортақ, қорытынды ойынды қосқанда) сабақ өткізіледі. Күні бұрын жоспарланған
тақырып бойынша жүргізілетін арнайы жұмыс пен, ұйымдастырылған сабақтар мен
іс бітпейді, мұғалім оқушылар мен мінез-құлық мәдениетін тәрбиелеу
бағытында күнбе күн жұмыс атқарып отырады.
Мұғалім оушылар мен белгілі бір уақытта өткізіп жүрген тақырып
шеңберінен тыс көлемдегі тәртіп бұзушылықтарды да назардан тыс қалдырмайды,
әрине. Баланың кей ережелерді кейін өтетін болғандықтан, әлде бір ережені
орындай алмаса, мұндай да мұғалім көмекке келіп, оқушының мұндай жағдайда
не істеуі керек екенін түсіндіріп отырады. Мінез-құлық мәдениетін тәрбиелеу
ісінде балармен жұмыс әдістерін дұрыс таңдап алғанда ғана табысқа жетуге
болады. Мұндағы басты әдістер оқушыларды мәдени мінез-құлық ережелерін
орындауға әдеттендіру және оларға тиісті мораль нормаларын түсіндіру болып
саналады. Ал төменгі сынып оқушыларын мінез-құлық мәдениетіне үйретудің
баст құралы – баланың күнделік өміріне енгізілген, тұрақты сабақ
процесінде өткізілетін жаттығулар. Жаттығулардың мазмұны және олардың
формасы үйретілетін ережелердің сипатына байланысты болады. Мәселен,
белгілі бір жағдайда баланың өзін қалай ұстауы керек екендігін мұғалімнің
өзі көрсететін сабақтар да болады: жолдастық қонаққа қалай шақыру керек,
стол басында өзін қалай ұстау керек, әдептілік ережелерін қалай орындау
керек. Осы сабақ үстінде балалар мұғалімнің көрсеткендерін қайталайды,
дұрыс қылықтарға үйренеді. Бұл жаттығулар мұнан кейін оқушылардың сан
қырлы қызметтеріне енгізіледі. Балалар театрға, жолдасының туған күніне
барады. Мұндай да олар үлкендердің тікелей қамқорлығынсыз-ақ, өз беттерімен
бұрынан өздеріне мәлім ережелер негізінде әрекет жасайтын болады. Мұғалім
сырттай бақылайды, кемшіліктер мен қателіктерін көрсетеді, келешектегі
жұмыста ескертілуге тиісті жақсы, дұрыс әрекеттерді атап өтеді.
Қоғамдық тапсырмаларды орындау балалардың белгілі бір қызметті атқара
білуін ғана емес, мінез-құлық ережелерін сақтауды да талап етеді. Мәселен,
үшінші сынып оқушылары бірінші сыныптарды қамқорлыққа алды, мектепке
дейінгі жастағы балалармен ойнады, этаж бойынша кезекшілікте болды,
макулатура жинады дейік. Бұл ретте балалар көптеген адамдармен,
үлкендермен, өздерінен кіші және үлкен балалармен, өз құрбыластарымен қарым-
қатынас жасайды . Ал олармен араласу оқушылардың көптеген мәдени мінез-
құлық ережелерін білуін талап етеді. Күнделікті өмірде ережелерді сақтай
білуге үйрену балардың қажетіне айналады. Сол себепті де балалар арнаулы
сабақтарда өтетін ережелерді есте сақтауға, оларда алынған білімдерді
практикадан қолдануға тырысады . Бұл жағдайда мұғалімнің мінез-құлық
мәдениетін тәрбиелеудегі көп жеңілдете түсетін болады.
Мұғалімнің жұмыс жүйесінде балаларға мәдениетті мінез-құлық
ережелеріне байланыста этикалық нормаларды түсіндіру зор маңызға ие. Бұл
түсіндірудің әдістері әртүрлі. Мұғалім әңгімелеп беруі, этикалық әңгіме,
мектеп өмірінің фактілерін талқылау, оқылған әңгіме бойынша пікір алысу,
мінез-құлық мәдениеті бойынша стенді жасау этиалық ағарту ісінің басты
мақсаты – ізгілік, әділеттілік, адамгершілік, достық, жолдастық, т.б.
туралы адамгершілік мағлұматтар мен ұғымдарды қалыптастыру. Мінез-құлық
мәдениеті ережелерін түсіндіру кезінде балалардың назарын әртүрлі
қылықтардың себептеріне және олардың басқа болу үшін салдарларына аударып
отыру керек. Мұндай жағдайда ереже кездейсоқ және негізсіз талап қана
болып қалмай, төменгі сынып оқушылары үшін сөзсіз, парасатты қажеттілік
ретінде қабылданады.
Мінез-құлық ережелерін түсіндіру әдістерінің ішінде басты орынды
мұғалімнің балалармен әңгімесі алуға тиіс. Неліктен әңгіме алуы керек?
Оқушылар мұғалім қойған сұрақтарға жауап бере отырып, бірін-бірі
толықтырады. Өзіндік тәжірибелеріне сүйене отырып түрлі пікірлер айтады.
Балардың түрлі ережелерді игеруі осы әңгіме үстінде ашылады. Оқушылардың
пікірлері педагоктің балаларға нелердің жақсы түсінікті болғанын, ал қандай
ережелердің оларға әзірше шала немесе мүлдем таныс емес екендігін анықтауға
мүмкіндік береді. Педагог балаларды тыңдап болып әңгімені қорытады, мінез-
құлық ережелерін тұжырымдайды, қате пікірлерге тоқталады.
Мәдениетті мінез-құлық ережелерін түсіндірудің тиімді әдісі – әңгіме,
өлең, мысал сияқты әдеби шығармаларды пайдалану. Мұндай кезде балалармен
дұрыс мінез-құлық үлгілерін және теріс қылықтарды талқылау тиімді.
Балалармен жұмыс кезінде юморды кең пайдалану керек. Балаларға мәдени мінез-
құлық ережелерін орындай алмайтын немесе орындағысы келмейтін шығарма
кейіпкерлерін күлкілі етіп көрсету маңызды. Сол арқылы балаларды ондай
болудан жиіркендіру керек. Мұндай жұмыс үшін А.Бартоның „Любочка”,
„Сонечка”, „Театрда ”, „Телефон неге бос емес”, С.Михалковтің „Бір
ұйқас”, „Серуен”, В. Лившитцтің „Қолқап”, „Салақ” т.б. өлеңдері
таптырмайтын материал бола алады. Бұл өлеңдерді қимылға салып оқуға,
шағын инсценировкаларға айналдыруға болады. Алайда мұғалімнің күлкіні
тәрбие құралы ретінде пайдалануға сақтықпен қарауы керек екенін атап өткен
жөн. Өлеңдердегі кейіпкерлердің жаман қылықтарын өз сыныптарындағы
балалардың мінез-құлқымен салыстырып, оларды күлкі етпеу керек. Мұндай
салыстырулар жасалса және олар тікелей жасалатын боса, балалар өз
қылықтарын түзетуге тырыспайтын болады, өкпелеп, ішқұса болып қалады, ол
көп ретте мұғалімге ерегісіп қисая береді.
Мінез-құлық мәдениеті туралы арнаулы жұмыс сабақ ретінде өткізіледі.
Бұл жұмыста шартты түрде үш кезеңге бөлуге болады: сабаққа әзірлік, сабақты
өткізу және күнделікті жұмыс.
Мұғалім дайындық кезеңінде балалардың бұл тақырып бойынша не
білетіндіктерін, қандай ережелерді орындай алатынын, олардың мінез-құлқыың
тұрақтылығын анықтайд. Мұғалім сабақтың формасын таңдап алады, балалар
үйренуге тиісті ережелерді тұжырымдайды, өткізетін әңгіме мазмұнын
ойластырады. Сабаққа балалар да әзірленеді. Сабақтан бір жұма бұрын өлең
жаттау, инсценировка әзірлеу, сабақ тақырыбына байланысты жұмбақтар мен
мақалдар іріктеу сияқты әртүрлі тапсырма алады. Әдетте топтар мен
жұлдызшалардағы мұндай әзірліктер басқалардан жасырын өтеді.Сөйтіп әр
топтағы балардың сабақтағы сөздері басқалар үшін жаңалық болып шығады.
Сабақ қызықты және мерекелі болып өтуге тиіс. Оны балардың шыдамсыздана
күткені жақсы. Ал оның мерекелік сипаты балардың оған әр түрлі сөздер
әзірлеуі, сынып өміріндегі оқиғаларды талқылауы, ойнауы, ата-аналарды
шақырып, оларға өз өнерлерін көрсетуі арқылы көрініс табады. Сабақ әдетте
мұғалім әңгімесімен басталады, ондассабақ тақырыбы айтылып, баларға
сұрақтар қойылады. Сабақ соңында мұғалім тиісті міне-құлық ережесін дәл
тұжырымдайды. Ережелерді жасауға балаларды қатыстырған жөн. Қаншалықты
ебедейсіз болған күнде де балалар тұжырымынан қорқуға болмайды. Мұндай
жағдайда ережелерді балалардың өздері жасаған болып шығады да, оның
мақсаттылығы арта түседі. Ережені плакат етіп жасаса тіпті жақсы. Сабақ көп
ретте әңгімені, түрлі әрекеттерді крсетуді ойын инсцинировканы
кезектестіру арқылы өтеді. Мұндай сабақ тоқсан сайын бір екі рет өтеді. Ол
45 минутқа созылады.
Сабақ мазмұнды және қызықты өтуі, балалардың өз өнерлерін жақсы
көрсетуі, барлық ережелерді олардың мейлінше дәл тұжырымдауы мүмкін. Солай
болған күнде де дұрыс мінез-құлық тәжірибесін жинақтау жөніндегі негізгі
жұмыс төменгі сынып оқушыларының күнделікті өмірінде: сабақ үстінде,
үзілістер кезінде, киім шешетін жерде, үйге қайтар жолда, театр мен киноға
барғанда, саяхаттар мен экскурцияларда, өзара үлкендермен қарым-қатынас
кезінде жүргізілуге тиіс. Сондықтан да мұғалім назары әркез балалар өмірін
оларды дұрыс мінез-құлыққа жаттықтыратындай етіп ұйымдастыруға аударылады.
Егер оқушылар өздеріне қойылған талаптарды жақсы білсе, белгілі бір
жағдайда мұндай әрекет жасау керек екенін білетін болса, олардың тәртібіне,
мінез-құлқына бақылау мұғалім ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 бөлім. Бастауыш сынып оқушыларының мінез-құлық дағдыларын оқу-тәрбие
процесінде тәрбиелеудің педагогикалық негіздері
1. Бастауыш мектептегі тәрбие жұмысының педагогикалық мәні
1.1 Рухани адамгершілік пен мәдени мінез-құлық тәрбиелеу педагогтің басты
міндеті
1.2 Бастауыш мектепте мәдени мінез-құлықты тәрбие берудің педагогикалық
ерекшеліктері
1.3 Бастауыш сыныптағы оқушылардың мінез-құлқын тәрбиелеудің педагогикалық
негіздері
1 бөлім бойынша тұжырым
2 бөлім. Ана тілі сабақтарында бастауыш сынып оқушыларында мінез-құлық
мәдениетін тәрбиелеуді дамыту
2.1 Ана тілі сабағында мінез-құлқ тәрбиені қалыптастыру негізінде тұлғаның
қасиетін қалыптастыру
2.2 Ана тілі сабағында мәдени мінез-құлықты тәрбиелеудің педагогикалық
жолдарын дамыту
2 бөлім бойынша тұжырым
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қосымша А қосымша Б қосымша В
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі: Мінез-құлық мәдениетінің әдеттері мен
дағдыларын тәрбиелеу жөніндегі бағытты, жүйелі жұмыс балалардың мектепке
келумен, басталады. Бастауыш сыныптарда мұқияттылық пен жинақтылықтың,
сыпайылықтың, дәлдіктің негіздері қаланады, жақсы мінез, өзін мектепте,
үйде, көшеде және қоғамдық орындарда мәдениетті ұстай білу әдеттері бойға
сіңеді. Еліміздің қоғамдық-экономикалық өміріне нарықтық қатынастардың
енуіне байланысты өзгеріске түскен саяси, экономикалық әлеуметтік-мәдени,
рухани ойластыруды талап етуде. Демек, оқушыларға әлемдік деңгейде
өркениетті негізде білім-тәрбие беру ғаламдық мәні бар проблемаға айналып
отыр. Сондықтан еліміздің даму стратегиясына сай олардың рухани байлығын
одан әрі жетілдіруде мінез-құлық тәрбиесіне ерекше мән берілуде.
Мектептегі тәрбие жұмысындағы негізгі мәселе- оқушылардың „субъект”-
субъект аралық қатынасын дамыту, әрбір адамның құндылығын, даралығын,
ерекшеліктерін, сезімін және өзіндік баға беруін қалыптастыру. Мұнда
баланың назарын өз өміріндегі елеулі өзгерістерге бұрып, оның саналы
түсінуіне қасиет-сапаларына баулу көзделеді. Рухани адамгершілік тәрбиені
қалай іс жүзіне асырамыз? Олар мына қағидаларды сақтағанда нәтиже береді.
Егер:
– тәрбие үрдісі оқушылардың рухани адамгершілік қасиеттерді игеруіне
бағытталса;
– оқушылар рухани адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру мақсатында
әрекеттік, іскерлік дағдыларды игерсе;
– оқушылар жеке тұлғаның және әлеуметтік мәні бар рухани адамгершілік
қасиеттерді өз іс-әрекетінде, мінез-құлқы мен тіршілік әрекетіне көрсете
алу мүмкіндігін ерікті таңдаса.
Бүгінгі таңда жастарды биік адамгершілік, әдептілік пен имандылыққа,
ұл мен қыз арасында дұрыс қарым-қатынас орнауына ерте бастан баулу,
тәрбиешілердің бірден бір міндеті болып отыр.
Қазіргі кездегі саяси және экономикалық жағдайдың тұрақтылығы мен
шиеленісуі, тұрмыстағы күйзеліс, адамгершілік құндылықтардың кемуі,
білімге, адал еңбекке деген ұмтылудың азаюы, зорлық-зомбылық пен
қатігездіктің белең алуы, жеке адамың қоғамнан, ұлттық және мәдени
дәстүрлерден өзін шектеу ұрпаққа теріс ықпалын тигізуде.
Сондықтан Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында білім беру
жүйесінің басты ұлттық және жалпы адамзаттық қазыналар, ғылым мен
практиканың жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруы және дамыту
үшін қажетті жағдайлар жасалуы қажет деп көрсетілген.
Осыған орай Қазақстанда құрылып жатқан қоғамның жоғары құндылығы
„Адам” деп танылып, заң жүзінде жарияланып отырған кезеңде халықтық
педагогиканың мұраларын жеке адам тәрбиесіне пайдалануға зор мән берілген.
Біздің міндетіміз - жаңа адамгершілік құндылықтарды орнықтыру болып
отыр.Міне, мұның осындай өзекті мәселе екенін шын мағынасында ғалымдар
мынадай шығармаларында дәлелдеген. Ежелгіден Әл-Фараби ,Шоқан ,Абай
,Ыбырай, сынды шығыстың ұлы филосфтары мен ойшылдарын адам және оның
тәрбиесі қаты толғандырған.
Мәселен , Әл-Фараби тәрбиелеу - деген ұғымға , халықтар бойына
білімге негізделген этикалық ізгіліктер мен өнерді дарыту деп анықтма
берді.
Ал ,Абай өзінің барлық ақыл-ой, саналы, көзқарастары ,пікірімен
тәрбиенің өте зор құдіретті күш екенін философиялық , психологиялық,
педагогикалық тұрғыдан дәлелдеген.
Ы.Алтынсарин - өзі өмір сүрген саяси-әлеуметтік тарихи дәуір туғызған
көкейтесті мәселе - халықтық ой- санасын ояту, адамгершілік құндылықтарды
адам бойына дарыта отырып тәрбиелеу ісімен шұғылданды.
ХІХ ғасырдың !! жартысында ХХ ғасырдың басында өмір сурген
халхымыздың ұлы қайраткерлері: А.Байтұрсынов , М.Жұмабаев , Ж.Аймауытов ,
О.Қалиев, Б.Күлеев, Ш.Бөкеев, С.Торайғыров, М.Саралин, Х.Досмұхатеов,
т.б. туған халқының мәдениеті , әдет-ғұрпы , салт-санасысына байланысты
тәлім-тәрбиелік қзық ой-пікірлер қалдырған.
Сонымен қатар педагогика ғылымының дамуында П.П.Белинский,
Л.И.Божович, А.С.Выготский, А.С.Макаренко, т.б.іргелі зерттеулерінде
құқықтық тәрбие айырықша орын алады.
Білім беретін мектептерде бастауыш сынып оқушыларына құлықты тәрбие
беру проблемасын зерттеуде Ш.А.Амонашвили, Р.Г.Амосова , О.С.Богданова,
В..И.Петрова сонымен қатар Х.Арғынов, К.Б.Бозжанова, М.К. Жұбанова,
Ғ.Н.Жүнісова, Р.М.Қоянбаев, А.К.Меңжанова, С.Р.Рахметова, Ә.С. Сыдықов,
т.б. қомақты үлес қоста.
Бастауыш мектеп білім берудің алғашқы буыны жанұядан, балабақшадан
алып келген, білген мәліметтерін алғашқы адамгершілік әліппесін бала
бастауыш сыныптағы жүйелі жүргізілген педагогикалық процесс барысында
жалғастырады. Осыған орай бастауыш сыныптарда оқушылардың құлықтық
тәрбиесінің жүйесін құрастыру өзекті мәселе болып отыр.
Жаңа білімнің тізгінін ұстайтын еркін елдің ертеңгі шығармашыл
кемеңгерлерін тәрбиелеу бесіктен, баланың нәрестілік шағынан басталып,
ұдайы үздіксіз даму барысында ғана қалыптасатыны белгілі. Тәрбие жайында
осы уақытқа дейін әр түрлі теориялар мен пікірлер айтылып келеді.
„Тәрбие”–терминін әрдайым „тар мағынада, тәрбиелейді” – деп қолданады.
Қазіргі таңда еліміздегі оқу-тәрбие жұмысына байланысты болып жатқан
жаңартулар білім мен тәрбие жұмысын қайта қарауды міндеттейді. Бүгінгі
таңда тиянақты білім беру жүйесінде оқушылармен тәрбие жұмысын дамыту басты
мақсат болып отыр. Осыған байланысты мектептің алдына қотын ең басты
мәселесінің бірі – өркениетті, прогресшіл бағыттағы азаматтық-адамгершілік
қасиеті мол, сондай-ақ ұлттық тілін жоғалтпаған, өзге елдегі
замандастарымен тең дәрежеде бәсекелесе алатын биік, өрелі, терең білімді
ұрпақ тәрбиелеу. Сонымен қатар жеке басының сапасын көтеру.
Демек, зерттеу проблемасы саласында жарық көрген арнайы ғылыми
еңбектерге, оқу-әдістемелік құралдарға жасаған талдау жаңа әлеуметтік-
мәдени жағдайда оқушылардың құлқын тәрбиелеудің қажеттілігі мен оның ғылыми
педагогикалық тұрғыда жүйелі зерттелмеуі, оқушылардың шығармашылық
белсенділігін арттырып, өздігінен дербес жұмыс істеу әрекеттерін
ұйымдастыру қажеттілігі мен оған негіз болатын тәрбие мазмұнын, әдіс-
тәсілдерін зерттеген еңбектердің жеткіліксіздігі арасында қарама-қайшы бар
екендігі анық байқалады.
Сондықтан зерттеу жұмысымыздың тақырыбын „2-сыныпта „Ана тілін” оқыту
барысында оқушылардың мінез-құлқын, тәрбиесін қалыптастырудың жолдары”
деп алдық.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш мектепте оқыту мен тәрбиелеу процесінде
мәдени мінез-құлықтық тәрбие берудің маңызын педагогикалық негізін талдау
және оның жолдарын айқындау.
Зерттеу міндеттері: 3. Рухани адамгершілк пен мәдени мінез-құлықтық
тәрбиелеудің қазіргі педагогикалық мүмкіндік дағдыларын анықтау.
1. Бастауыш сыныптағы тәрбие жұмысының педагогикалық мәнін талдау.
2. Сапалы тәртіп пен мәдени мінез-құлықты тәрбиелеудің педагогикалық
жолдарын зерттеу.
4. Бастауыш сыныпта ана тілі сабағын мінез-құлықтық тәрбие берудің
әдістемеллік ерекшеліктерін анықтау
Оқыту объектісі: Бастауыш мектептің оқу-тәрбие процесі.
Оқыту пәні: Ана тілі пәні сабақтарында оқушыларға мінез-құлықтық
тәрбие берудің педагогикалық жолдары.
Зерттеу әдістері:
1. Педагогикалық, әдістемелік, әдебиеттерді, зерттеулерді теориялық
талдау, негіздеу.
2. Озат іс-тәжірибелерді жинақтау, талдау.
3. Бақылау, анкета, әңгімелеу әдістері арқылы мінез-құлықтық тәрбие
беруін педагогикалық жолдарын талдау.
1 БӨЛІМ. БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕГІ ТӘРБИЕ ЖҰМЫСЫНЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МӘНІ
Тәрбиені педагогиканың бір бөлігі ретінде қарастырмастан бұрын бұл
ұғым туралы бірнеше қалыптасқан көзқарастарға тоқталайық. Н.И. Болдыревтің
„Мектептегі тәрбие жұмысының әдістемесі” оқулығында: „Тәрбие – бұл тәрбиеші
мен тәрбиеленуші арасындағы бір мақсатқа бағытталған және өзара байланысты
іс-әрекеті, осы жұмыс процесіндегі қарым-қатынасы, жеке адамды және ұжымды
қалыптастырудағы ықпалы деген. „Қысқа психологиялық сөздікте” (1985)
„Тәрбие – жас ұрпаққа қоғамдық-тарихы тәжірибені диалектикалық-
материалистік көзқарастты, жоғарғы моральды, терең идеяны, қоғамдық
белсенділікті, шығармашылық қатынасты, жоғары еңбек мәдениетін және
тәртіпті жеткізу жұмыстары” делініп сол кездегі идеология атынан терең
пікір білдірген.
„Насихаттаушылардың қысқаша педагогикалық сөздігінде” „Тәрбие –
адамдарды еңбекке тағы басқа да көптеген қоғамдағы пайдалы „іс-әрекетке
дайындаушы, көптеген әлеуметтік функцияларды орындайтын – объективті заңды
процесс” – деп, тәрбиені іс-қимыл емес процесс ретінде қарастырған. Белгілі
гуманист-педагог Сухомлинский кезінде тәрбие жөнінде дәл осындай позиция
ұстаған еді, өзінің „Жас мектеп директорымен әңгіме” деген еңбегінде
„Тәрбие кең мағынада – үнемі рухани байытушы және жаңартушы көпқырлы
процесс” деп жазған еді. Л.Н. Толстой отандық педагогиканыңқ алыптасуына
көп үлес қосты: Тәрбие деп, біз кімді тәрбиелесек, соның жүрегіне әсер ету,
Тәрбие деп- бір адамның екінші адамға мақсатты түрде әдет-ғұрыпты меңгеруге
мәжбүр етуі деп жазған еді. Педагоикада Тәрбиенің категориялық бірнеше
анықтамасы болғанымен жалпы көпшілік мойындаған категориясы жоқ. Х.И.
Лийметстің тәрбие туралы анықтамасы мойындалған еді, онда Тәрбие – ол жеке
адамның дамуындағы мақсаттық процесті басқару деген анықтамасы еді.
Дегенмен, бұл А.В. Мудриктің анықтамасына өте жақсы еді, бірақ түбегейлі
айырмашылығы да болды, ол осы кезге дейін педагогикада таралып келген
тәрбиенің анықтамасы жас ұрпаққа әлеуметтік тәжірибені жеткізу мақсат
болатын және педагогтардың істейтін істері оқыту, белгілі білім беру,
қабілетін жетілдірумен шектелетін.
Тәрбие-жалпыға ортақ процесс. Адам өзінің табиғи қажеттілігін іске
асыруды, қалыптасуын, дамуын тәрбие деп мойындаған. Оны мойындау деңгейі
қандай, қандай терминологиялық даулар жүріп жатыр, тәрбие бұлардың біріне
тәуелді, байланысты емес. Тәрбие көп өлшемді процесс. Оның көп бөлігі
әлеуметтік қалыптасуға, әр адамның өзін-өзі реттеуіне байланысты. Сонымен
тәрбие өте күрделі процесс ұлттың тарихи-әлеуметтік, рухани мұрасын
меңгеруші, педагогикалық іс-әрекет түрін жүргізуші, адамды жетілдіруші ұлы
өнерді мееңгеруші және педагогика деген бір ғылымның саласы.
Атақты грек философы Аристотель барлық адамдарға мемлекет тарапынан
тәрбие беруді жақтап, дене ақыл-ой, адамгершілік тәрбиенің байланысын,
қоғамдық және отбасы тәрбиесінің сабақтасын көздеді.
Ежелгі грек ғалымы Платон балалар ата-анасы алдында ешбір міндетсіз,
еркін ал ата-на оларға білім және тәрбие беруге міндетті деп жазған. „Ұлды
тәрбиелеп отырып, жер иесін тәрбиелейміз, қызды тәрбиелей отырып, ұлтты
тәрбиелейміз” деп тұжырымдаған.
Платонның ойынша, тәрбиешінің міндеті қатаң бақылауға бағындыру деп
түсінген. „Заңды қырағы сақтау керек: – ол балалардың тәрбиесіне қамқор
болуға, олардың мінезін түзетуге көмектеседі, барлық кезде тәрбиені заңмен
келісуге бағыттап отыру қажет” деп жазды. (Платон „Закона”).
Ян Амос Коменский „Ұлы дидактика” атты еңбегінде тәрбие және
мектептегі тәрбие жұмыстары туралы құнды пікірлер қалдырған. Балалардың
қандай болып туары ешкімге де байланысты емес, бірақ дұрыс тәрбие беру
арқылы олардың жақсы болып шығуы біздің қолымыздағы нәрсе деп, тәрбиенің
ықпал ету күшін көрсете білді. Оқушыға мектептегі тәртіп және мұғалімнің
ұйымдастырған тәрбие жұмысы ғана әсер әсер етеді деген.
Осы кезеңдерде қалыптасқан Д. Локктің „мектеп – балаларды теріс және
келіссіз тәрбиелейтін ұя” деген пікірінде мектептегі тәрбие жұмысының кері
әсерін айтып, отбасы тәрбиесін қуаттаған.
Еркін тәрбие теориясының негізін салушы Ж.Ж. Руссо „Адам тәрбиесі оның
өмірге келуімен басталады, сөйлемес бұрын, естімес бұрын, ол тәлім негізін
ала бастайды” деген. Ағартушы педагог баланы қадірлей отырып тәрбиелеу,
еріктілік, баланың табиғатын білу, баланың зіндік әрекетін дамыту тәрбиенің
негізіне айналуы тиіс екендігін көрсеткен.
Г.Песталоцци бала дамуындағы тәрбие жұмыстарының рөлін жоғары бағалап,
отбасында және мектепте жоспарлы түрде тәрбиені ұйымдастыру қажеттігін атап
көрсеткен.
Неміс ғалымы Гербард пікірлерінде тәрбиелеуді басқару, оқыту,
адагершілік тәрбие арқылы шешуге болады деген. Соның ішінде баланың өз
әрекетін түсінбейтін кезеңінде оны тәрбиелемей, бағындырып басқару керек
деген пікіріне қосыла алмаймыз. Мектепте тәртіп ережесін бұзған оқушылар
үшін айып кітабын тәрбиелеу тәсілі ретінде қолданған. Ғалымның бұл
көзқарасы бүгінге дейін қалыптасқан ғылыми ой-пікірлерімен қарама-қайшы
келеді.
Бала тәрбиесі туралы идеаларды кезінде өздерінің шығармалаында қазақ
даласының ойшылдары да әл-Фараби, Ж.Баласағұн, М.Қашғари тәрбие туралы аз
пікірлер айтпаған.
Ұлы ойшыл әл-Фарабидің пікірінше „Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие
керек. Тәрбиесіз берілген білім – адамзаттың қас жауы, ол келешекте оның
өміріне қауіп әкеледі” деген. Бұл біздің қай-қайсымызды да ойлантуы тиіс
деп санаймын. Қайырымды қала тұрғындары қатарында шәкірттерді жатқыза
отырып, мінезі түзу шәкірттерге білім еш қиындықсыз қонады, оларды
тәрбиелеуге ұстаздар жалықпауы қажет деп ескертеді.
Жүсіп Баласағұн өз еңбегінде бала тәрбиесіне де баса назар аударып,
бұл орайда бала тәрбиесіндегі ата-ананың рөлі мен жауапкершілігін атап
көрсетеді. „ Егер бала тәртіпсіз болса, оған әкесі де кінәлі” деген.
Атақты „Диуани лұғат ат-түрк” еңбегінің авторы Махмұд Қашғаридің да
қазақ топырағында еңбек етуді сүйетін, білімге құштар, өз бақыты үшін
күресе білетін ұрпақты тәрбиелеуді насихаттайды. Оның бұл еңбегінде әдеп,
тәлім-тәрбие, моральдық, ой-пікірлер қомақты орын алды. Сонымен қатар мұнда
адам бойындағы кейбір жаман қасиеттер дүниеқорлық, мансапқорлық, опасыздық,
қорқақтық т.б. қатты сыналып ерлік, ізгілік, ақниеттілік, қонақжайлық
сияқты адамгершілік қасиеттер дәріптеледі.
Қазақ топырағында ағартушылық идеяның туын алғаш көтерген Ш.Уалиханов
озық идеямен нәрленген мұғалімдер жас буындарды қоғамдағы зұлымдық
аталуымен күресе алатын, адамгершілігі мол жеке мақсатын халық мүддесіне
бағындыра білетін, озат прогрессивті көзқарасы бар адам етіп тәрбиелеуді
талап етті.
Қазақ халқының кемеңгер ағартушылары А.Құнанбаев, Ы. Алтынсарин, М.
Дулатов, М.Жұмабаев, А.Байтұрсынов және т.б тәрбиеге үлкен мән берген.
А.Құнанбаевтың педагогикалық көзқарасы киелі де құнарла қазына
тіршілік тұтқасы тәрбие мен білімдегі қабілеттілігінде деп жар салды.
Данышпан бабамыздың тәрбие туралы ұлағатты өсиеттері қазіргі нарықтық
қатынастарға көшу кезеңінде ұлтымыздың тәрбиеге жаңаша көзқарасының бағыт
бағдар берерлік тағылым деп білеміз.
Оқушыларды рухани адамгершілікке тәрбиелеу, болошағына жол сілтеу –
бүгінгі қажетті, кезек күттірмес мәселе. Рухани адамгершілікке тәрбиелеу
білім беру мен ғана шектелмейді. Баланың сезіміне әсер ету арқылы ішкі-жан
дүниесін ояту нәтижесінде оның рухани-адамгершілік қасиеттері қалыптасады.
Рухани-адамгершілікке тәрбиелеу дегеніміз – оқушы өмірдегі орнын,
жауапкершілігін түсініп, өзін-өзі жетілдіріп, айнала қоршаған адамдар мен
кез келген затқа, жан-жануарға және экологияға жақсылық тілеп, жасауы.
Сондықтан рухани-адамгершілік жеке тұлғаны қалыптастыруды негізі болып
табылады, оның көрсеткіштері: басқаларға жақслық жасау; жақсылыққа ұмтылу;
өзін-өзі дамытып, жетілдіру.
Қазіргі уақыттағы оқушыларды тәрбиелеу ісінде олардың ішкі жан дүниесі
мен рухани әлем тану, дамыту жетілдіруге байланысты бірнеше іс-шаралар
жүзеге асуда. Халықтық дәстүр, рухани мәдениет негізінде баланы рухани
адамгершілік тәрбиесін дұрыс жолға қою міндеттерін жүзеге асыру басты
мақсат болатыны белгілі. Осы жылдары одақ көлемінде Л.С. Выготский, В.В.
Давыдов, Ш. Амонашвили, В.Ф. Шаталов, И.П.Волков, Е.Н.Ильин т.б.
ғалымдардың зерттеулері нәтижесінде оқушыны жан-жақты дамытып, оның
белсенділігін арттыруды көздеген дамыта оқыту технологиялары дүниеге келді.
Бала мен мұғалім арасындағы қарым-қатынастағы рухани-адамгершілік
байланысын орнатып, ынтымақтастыққа қол жеткізуде Ш. Амонашвили
мұғалімдерге мынадай кеңес береді: „Педагогикалық үрдісте баламен тіл таба
білу, яғни балаға өз ойын, талғамын, көңілдегісін айтуға рұқсат беру
тәрбиешіден көп шеберлікті талап етеді. Осынау қарым-қатынаста бала жанының
қозғалысы ұстаз жанының қозғалысы мен ынтамақтастық тапқан кезде бала өз
бойындағы табиғи дарынын ашады, ал мұғалім өзінің шығармашылық жігер
қуатының жемісін көруге мүмкіндік алады. Басқаша айтқанда, бала
шығармашылығы мұғалім шығармашылығы мен ұласып кетеді. Мұндай жағдайда
мұғалім мен оқушы арасында рухани тұтастық болады”, – деп рухани-
адагершілік қарым-қатынас қай кезде орнығатынын осылай пайымдайды.
Е.Н.Илиннің: „Оқушының рухани дүниесі мұғалім үшін негізгі зерттеу
нысаны болып табылады”, – деген пікірі оқушының рухани-адагершілігін
ынтымақтастыққа дамыта оқытуды көздегенін байқатады. Мұндай озық
педагогикалық тәжірибелер оқушылардың рухани-адамгершілігі дамыту
масатында қазіргі кезде біздің оқу тәрбие үрдісінде кеңінен қолданылуда.
Демек, рухани-адамгершілік тәрбиесіндегі басты мәселе – баланы
құрметтеу. Әр бір оқушы өзін-өзі рухани жетілдіру үшін, өзін тәрбиелеуге,
өздігінен білім алуға ұмтылуы қажет екендігін түсінуі тиіс деп ойлаймыз.
Өзінің оқушысын өз бетінше білім мен тәрбие алуға үйреткен мұғалім қазір
түпкі нәтижеге қол жеткізе алмайтынын біледі. Бала ықпал ету объектісі
емес, ынтымақтаса қызмет ететін тұлғаға айналуы керек. Сндықтан мұғалімге
мынадай қасиеттер қажет: жылылық, түсінгіштік, сезімталдық, кең ойлай алу
шабыттандыра алу, шығармашылық ізденіс. Сыныптағы рухани адагершілік,
психологиялық ахуал – бала үшін адамдар мен қатынастың алғашқы мектебі. Нақ
осы өз сыныбында баланың мейірімділікке және зұлымдыққа, тәртәпке
материалдық және рухани құндылықтарға деген көзқарасы қалыптасады. Сонымен
қатар махаббат сезімін, достықты, жауапкершілік пен шындықты түйсінеді,
яғни мектептердегі тәрбие өсіп келе жатқан балалардың барлық өмірлік іс-
әрекетіне ықпалын тигізеді. Солардың кейбір көңіл бөліне бермейтін
маңыздыларына тоқталатын болсақ, рухани-адамгершілік тәрбиесіндегі аса
маңызды шарттардың бірі – мұғалім өзінің әрбір ісі, жүріс-тұрысы, мінез-
құлқы, сөйлеген сөзінің басқаларға ықпалы мен әсері, одан келіп шығатын
нәтижеге жауапкершілігі. Бұны іске асырудың тетігі – мектепте туындап
отырған әртүрлі ахуалдарды шешуде әділетті, дұрыс жөн табу. Өз ісіне
жауапкершілікпен қарау өзін-өі тексеруден басталады. Үнемі сағат сайын,
минут сайын бос уақытта өзін-өзі тексеру. Өйткені олар тез естіп , сезіп,
біліп қояды. Мектепте тәрбиенің дұрыс іске асырылып жатқандығының басты
белгісі: оқушының мұғалімнене еш нәрсені жасырмауы, оларға қрай үнемі
ұмтылысы, жақын болуы. Осындай жағдай да ғана рухани жақындық туады.
Мұғалім мен оқушының қарым-қатынасы алуан түрлі іс-әрекет барысында жүзеге
асады. Мұғалімдер осы жерде еңбектің балаға тигізетін ықпалына көңіл бөлуді
естен шығарып алмауы қажет. Еңбектеніп жатқан бала емес, еңбек нәтижесі
олар үшін маңыздырақ, тағы бір мұғалімнің қаперінінен тыс қалатын нәрсе
оқушыларға көрсете, нұсқа бере отырып, істеген шаруасын бағалап, кемшілігі
үшін тез шешім қабылдамай, оны жөндеуді үйрете отырып бірлесе істеу.
Педагог ғалымдар істің өзі емес, сол істегі мұғалім мен оқушы, оқушы
мен мұғалімдер арасыдағы қарым-қатынастың мәнді екенін, мұғалімнің тәлім-
тәрбиелік ықпалы осындай жақын, бірлескен қарым-қатынас барысында іске
асатынын дәлелдеген. Мұнда тағы бір маңызды мәселе шешіледі, ол – баланың
істеп жатқан еңбегіне қызығушылығын ояту , оның пайда-зияныны білуі.
Дәстүрлі институттардағы тәрбиенің әдістері мен ата- бабаларымыздан
келе жатқан тәрбие құндылықтары мен өлшемдерін салыстырмалы түрде
қарастырғанда мектептегі шаруашылықты жүргізу рухани-адамгершілік тәрбиемен
тығыз байланысты екендігі байқалады. Қазіргі кезде уақыттың талабына
сәйкес оқумен тәрбиенің тиімділігіне қойылатын міндеттер мен талаптар
өзгеруде. Бұрынғы кездері үлкендер тәрбие жұмысының негізін білім,
іскерлік, дағды және құдылықтарды балалардың бойына жинақтау деп түсінді.
Соның негізінде балалар, олардың ата-анасы өмір сүрген ортаның қағидаларына
сүйенеді. Қазіргі кездегі әлеуметтік өзгерістер ғылыми техникалық, мәдени,
тұрмыстық жағдайлардың күрт өзгеруіне байланысты болғандықтан, балаларды
осы ыңғайға дайындауымыз қажет сияқты. Сондықтан тәрбиенің жетістіктері
оларға өздерінің іскерліктері мен дағдыларын беру ғана емес, олардың жеке
әрекет жасауға және шешім қабылдауға өз бетінше үйрене алуына мүмкіндік
туғызу. Жас ұрпақ үнемі өзгеру жағдайында болады оның психикалық реакциясы
да ауыспалы болып отырады.
Мұғалімнің оқушылар алдында жаза баспау, оларға теріс әсер етпеу
жолдарын ойлап, өздерін жетілдіруге бейім тұруының өзі олардың рухани-
адамгершілік тәрбие беру жолындағы дамуын көрсетеді. Егер олар бәрін
білеміз, оларға ықпал етуге, тәрбиелеуге дайынбыз деп ойлап, тәрбиелеумен
ғана шұғылданса, ұрпаққа зиян келтіруі ықтимал. „Ересектердің өзін емес
балаларды тексеріп, олардың қателіктерін тізбектеуі абырой әкелмейді” –
дейді Я.Корчак. Өзімізді-өзіміз жұбатып, өзімізге өзіміз риза болып, өз
қателіктерімізді кешіріп, оңалу міндетінен құтылу мұғалімдік парыздан
құтылумен бірдей болады да, бала тәрбиесіндегі сезімталдық ақыл парасаттан
ажыратады.
Осы күні педагогикалық білімі жоқ адамдар да білетін ереже –
„Тәрбиешінің өзі тәрбиелі болуы керек”. Бірақ кейбір мұғалімдеріміз өзін
-өзі тексеріп өзін-өзі қайта тәрбиелеуде бас тарқандардың жауабы біреу –
енді кеш, болары болды дейді. Тағы да сол ұлы ғұламалардың айтқаны бар
„Үйрену ешқашан кеш болмайды”, ал халқымыз „Ештең кеш жақсы ”дейді.
Мектептегі тәрбие өз оқушыларын артынан ертіп, еліктетіп әкетуді онда тек
жақсы істермен ғана үлгі көрсетуді көздесе, оның басты жолы рухани-
адамгершілік тәрбиесі болмақ. Баланың сана сезімін, адамгершілік мұраттарын
қалыптастыратын- тәрбиенің ең бірінші рухани міндеті. Рухани адамгершілік
тәрбие барысында әрдайым осы мұраттарды басты нысана етіп ұстау қажет.
Себебі баланың көзқарасы оның күнделікті іс-әрекеті мен сәйкес келмесе,
олар ойлауға шебер, бірақ қарым-қатынасқа жоқ адамдар болып қана шығады.
Рухани тәрбиесі дұрыс жастар әрқашан жақсы қасиеттерді бойына сіңіріп өз
идеяларына ұқсауға ұмтылады. Таңдаған болашақ мамандығына лайықты мінез-
құлық қалыптастырғысы келеді. Кейбір оқушылар алғашқы кездескен қиындықта-
ақ өз күшіне сенімсіздік тудырып, бастаған істі аяқсыз қалдырады.
Оқушысының жақсы қасиетке ұмтылған ниетін мұғалім дер кезінде біліп, қиын
психологиялық сәттерін байқап, оған қолдау көрсетіп отырған мектептерде
қайшылық жағдайлар кездеспейді. Оқушыларды ибалыққа баулып, мейірімділік,
қайырымдылық, кішіпейілділік, қамқорлық , ізгілік және адамгершілік сияқты
қасиеттерді бойларына сіңіру – әр бір мұғалімнің және мектептің басты
парызы.
Оқушылардың рухани адамгершілік жеке басының даралық ерекшеліктеріне
мінез-құлық көрсеткіштері жатады. Мінез ол – адамның өзіндік бағыт
бағдардың, жан дүниесінің ерекшеліктерінің тұрлаулы белгісі. Тәрбиелі мінез
адам бойында ибалық қасиеттердің бар екендігін көрсетеді . Рухани дүниесі
бай қажеттіліктері мен қызығушылықтары, талғамы, ой-өрісі кең адамдарды
толық мінезді адам дейміз. Мінездің тұрақтылығы адамның адамгершілік
түсініктерінен туындайды.
Дана ақын, рухани-адамгершілік қасиеттерін талдап жеткізген халықтың
ырысы „Құтты-біліктің” негізін қалаушы Ж.Баласағұн – адамның мінез-құлқы
мен оның қоғамдағы орнына ерекше тоқталады. Адам дүниеге қонақ,сондықтан
ол артына ылғи да жақсы сөзбен жақсы ісін қалдырып отыруы қажет.Ол үшін әр
кез жаман қылықтан сақтанып,адалдықпен жүріп –тұруы тиіс деген ойлары жақсы
мәлім .Ендеше,оққушыларды рухани-адамтершілік тәрбиесі арқылы толыққанды
жетілген азамат етіп тәрбиелеу –қоғамымыздың басты мақсаты.Рухани тәрбиенің
адамның ізгілік ұстамындары тәрбнелеп,ақыл-ой мен іс-әрекеттерін ізгілік
мұраттарға бағыттап,рухани көзқарасын қалыптастыратындығын естен шығаруға
болмайтын сияқты.Рухани-адамтершілік тәрбиесінде тәрбиеші оқу шебері тұлға
ретінде тани біліп қана қоймай,үш кезеңді ескерүі,оның дамуын көре білуі
қажет:
–бұрынғысы;
–қазіргісі;
–болашығы.
Мұғалімнің негізгі қызметтерінің ең бастысы оқушы тәрбиесіндегі
сәттілікті айтуға болады. Ол үшін ең қажеттісі:
1.Оқушыны тек тәрбиенің жемісі ғана емес,сонымен қатар ол өз елінің
және өзінің өмірлік орнын мектебіне және өзіне байланысты мінез-құлықты
анықтайды.Нақтылап айтқанда,оқушы өзіне тәрбиеші.
2.Оқушылар өзінің аз тәжірибесінде, өзіндік ойлауы арқылы
айналасындағы қабылдайды әрі бағалайды. Олардың мінез-құлқың әсерін
түсіну үшін өмірге олардың көзімен қарау қажет.
3. Оқушыларға тек біз айтқан нәрселер ғана әсер етпейді, сонымен қатар
мұғалімдердің оқушының мінез-құлық ерекшеліктерін ескеру де қажет сияқты.
Сондықтан маңызды мәселелерді зерттеп қана қоймай, олардың тәрбие үрдісінің
тиімділігіндегі өзара байланысы мен өзара тәуелділігіне жете назар
аударуымыз қажет деп ойлаймыз.
Тәрбие – қоғамдық үрдіс, қоғам мен жеке тұлғаның ара-қатынасын
қамтамасыз ететін басты жүйе. Оның негізгі өлшемі өмірге қажетті тұлғаның
жағымды қасиеттерін дамыту болып табылады. Оқушылардың сапалы тәртібі мен
байымды мінезін қалыптастыру, оған сәйкес сезімін және сенімін тәрбиелеу
тәрбиешінің мақсатқа бағытталған іс-әрекетіне байланысты.
Тәрбиенің негізгі міндеті – қоғамның қажетті талаптарын әрбір баланың
борыш, намыс, ождан, қадір-қасиет сияқты биік адамгершілік стимулдарына
айналдыру. Қазіргі таңда әсіресе, көп көңіл бөлінетін мәселе – адамгершілік
тәрбиені күшейту. Қазақстан Республикасының „Ұлттық энциклопедиясында”
адамгершілік ұғымына былай деп анықтама берілген: „Адамгершілік – адам
бойындағы гуманистік құндылық, әдеп ұғымы. „Кісілік”, „Ізгілік”,
„Имандылық” тәрізді ұғымдармен мәндес. Халықтық дүние-танымда мінез-
құлықтың әртүрлі жағымды жақтары осы ұғымнан таратылады. Мінез-құлық пен іс-
әрекеттерде көзге түсетін төмендегідей адагершілік белгілерін атап өтуге
болады: адамды қастерлеу, сыйлау, сену, ар-ұятты сақтау, имандылық пен
рақымдылық, ізеттілік пен кішіпейілділік, әділдік, қанағатшылық, т.б.
Дүние жүзінде, оның ішінде Қазақстанда толық жетілген тұлғаны
тәрбиелеу және соған байланысты әлеуметтік-экономикалық, психологиялық
мәселелер күннен-күнге күрделене түсуде.Осыған орай, бүгінгі күні әрбір
ұрпақтың жеке тұлға болып қалыптасуында ізгілік, яни адамгершілік тәрбие
шешуші фактор болуы заңдылық.
Адамгершілікке тәрбиелеудің маңызды педагогикалық міндеттері –
оқушылардың белсенді өміршіл позициясын, қоғамдық борышқа сапалық
көзқарасын, сөз бен істің бірлігін, адагершілік нормаларынан ауытқушыларға
жол бермеуді қалыптастыру. Ол баланың жеке басын қалыптастыру мен дамытудың
аса маңызды бір саласы. Бұл арқылы оқушының ата-анаға, ұжымға, қоғамға,
Отанға, еңбекке қатынасын айқындайды. Тәрбиелі ұстаз шәкірттерге жан-жақты
тәрбиені осы адамгершілік тәрбиесінен бастайды. Себебі бұл оның
адамгершілік сезімін, сенімін, белгілі мақсатқа, бағытқа жетелеу іс-
әрекетін ұйымдастыруды жетілдіреді. Сонда ғана ұстаз шәкірттердің ізгі
ниеттілігін, адалдығын, кішіпейілділігін қалыптастырады.
Адамгершілік тәрбиесі бірнеше міндеттерді шешуге көмектеседі:
– өмір талабына сай қоғамның моральдық нормасын орындауға лайықты
шәкірттерді тәрбиелеу;
– оқушының бойында адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру;
– оқушының санасына және мінезіне ұстаздық ықпал жасау;
– Отанға, халқымызға, еңбек және қоғамдық іс-әрекетке жауапкершілік
сезімін күшейту.
Бұл міндеттерді жүзеге асыру үшін тәрбие шаралары балалардың жас
ерекшеліктеріне, жеке бас ерекшеліктеріне, қызығушылығына лайықты жасалады.
Адамгершілік тәрбиесі оқу-тәрбие үрдісінің барлық салаларында, яғни
оқыту, білім беру брысында және еңбек үрдісінде жүзеге асырылады. Тәрбиелі
болу үшін адамгершілік нормаларын құр жаттап алу жеткіліксіз, оны терең ой
елегінен өткізу, бастан кешіру және толғануды мінез-құлыққа бекіту керек.
Тәрбие іс әрбір ннақты кезеңнің өзіне тән ерекшеліктерін сақтай отырып,
болашаққа бағдар ұстайды, жеке басты соған әзірлейді. Жеке адамның
адамгершілік жағынан қалыптасуы оның өмірге келген күннен басталады.
Мектепке дейінгі жастан балалардың бастапқы адамгершілік сезімдері мен
ұғымдары, мінез-құлықтың ең қарапайым дағдылары қалыптасады. Баланың мектеп
жасына дейінгі қалыптасқан мінез-құлықтары келешекте ересек адамдармен және
құрбы-құрдастарымен қарым-қатынастарында көзге түседі. Бастауыш сыныптарда
адамгершілік көзқарастардың, мінез-құлықтың, сезім мен сананың жаңа түрлері
одан дамытылады.
Мектеп оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеу ең алдымен – оқыту үрдісі
барысында жүзеге асады. Түрлі пәндерді оқу кезінде бастауыш сынып
оқушыларының достық, жолдастық, өмірге белсенді көзқарасы,Отан туралы
ұғымдары қалыптасады және кеңиді. Үлкенді сыйлауды, ата-аналарды
құрметтеуге, еңбектеуге, ізеттілік сақтауға үйренеді. Бұл жаста балалар
сапалы тәртіпке, жолдастық өзара көмекке, адамның көңіл-күйін түсінуге
дағдыланады. Олар мектепте оқу-әрекетіне өзінің қатынасының, жанұяда,
қоғамдық орында өзін-өзі ұстауды біледі. Соның нәтижесінде бастауыш сынып
оқушыларының дербес және қоғамдық мінез-құлқы және адамгершілік қарым-
қатынасы байиды.
Жас жеткіншектер 5-9 сынып оқушылары ересектер қатарына санап, өз
бетімен тіршілік етемін деп таза қиялға да кетеді. Бұл жастағы
шәкірттердің дамуына ұйымшылдық, тәртіптілік, қамқорлық, құнттылық, т.б.
қасиеттер әсер етеді. Жасөспірімдердің немесе 10-11 сынып оқушылардың
ғылымға, мамандық таңдауға ынталары өседі. Бұлар әділеттілік, борыш, ұят,
адалдық, ерлік, намыс, т.б. моральдық категорияларға ерекше көңіл бөледі.
Олар үлкендер мен қарым-қатынас жасауда өзін-өзі тәрбиелеуді қажет етеді.
Сондықтан да бұл жастағыларға көбірек ерік берген жөн. Өсіп келе жатқан
ұрпақтың адамгершілік тәрбиесін белгілі жүйеде іске асыруға ықпал ететін –
олардың қоршаған ортасы.
Оқушылар бойына тәрбие дарытуда мектепте оқытылатын пәннің бәрі бірдей
дәрежеде маңызды. Әсіресе, оушыларды адамгершілікке тәрбиелейтін пәннің
бірі- тарих. Ол шәкірттерде отансүйгіштік, ұлтжандылық идеялық сенімді
қалыптастырады. Қазақ халқының тарихына байланысты хандарымыз бен
билеріміздің, шешендеріміз бен жырауларымыздың орны бөлек. Тарих пәні
оқушының рухани байлығын кеңейтіп, өзінің қоғамдағы орнын гүсінуге
көмектеседі, ұрпақтың батырлығына көмек көрсетуді тудырады, олардың ізгі
талап-тілектерін оятады. Сондай-ақ, қазақтың ұлттық салт-дәстүрі, мәдениеті
мен әдебиеті оқушылардың еңбексүйгіштік, ұқыптылық, моральдық қасиеттерін
қалыптастырады.
Мектеп оқушыларын тәрбие беру тек жеке пәндер арқылы ғана емес,
сыныптан тыс тәрбие сабақтарында, үйірме жұмыстарында адамгершілік тәрбиеге
баулуға болады. Ондай жұмыстар түріне сынып жетекшісінің этикалық әңгімесі,
моральды-этикалық жарыстар, пікір сайыстар жатады.
Жасөспірімдерді адамгершілікке тәрбиелеуде өмірде кездесетін көптеген
жағымсыз жәйттерден сақтандыру мәселесі ескерілуге тиіс. Мұндай мәселелерде
әсірес жанұяның рөлі ерекше. Себебі тәрбие жанұядан басталады.
Балаларды адамгершілікке тәрбиелеуде ата-аналарды оқу-тәрбие үрдісіне
қатыстыру, олармен тығыз байланыс жасау мәселесі негізгі орын алуға тиіс.
Адамгершілік тәрбиесінің басқа тәрбие салаларына қарағанда өзіндік
ерекшеліктері бар. Ол қоршаған ортаға, қоғамдық қарым-атынасқа, рухани
байлыққа байланысты.
„Егер баланы тәрбиелеген дәрежеге (тәрбиені қабылдайтын) жеткізудің
сәті түссе, адамгершілік тәрбие жеке адамды жетілдіруде тиімді ықпал
жасайды”, – деп отырып, „Егер біз балаға қуаныш пен бақыт бере алсақ, ол
бала дәл сондай бола алады” , – деген болатын В.А.Сухомлинский.
А.Бейсенбаева Қазіргі кезде адамгершілік қасиеттер азайған,
тұрақсыздық жағдай қалыптасқан қоғмда өсіп келе жатқан жасөспірімдердің
бойына жоғары ааматтық, адамгершілік қасиеттерді қалыптастыруда
ғаламдастыру, интеграция және гуманизация сияқты алдын-ала анықталған
тенденцияларды ескеру қажет, деп көрсетеді.
Сайып келгенде адамгершілік тәрбиесі – үзіліссіз жүргізілетін үрдіс,
ол адамның өмірге келген күннен бастап өмір бойы жалғаса береді. Оның
мазмұны оқушының жеке бас қасиеттерінің кең шеңберін қамтиды. Сондықтан оқу-
тәрбие жұмыстарын ұйымдастыруда оқушылардың жеке бас ерекшеліктерін ескеру
негізгі орын алмақ.
1.2. Бастауыш мектепте мінез-құлықты тәрбие берудің педагогикалық
ерекшеліктер
Егерде мәдениетті мінез-құықтың қарапайым нормалары балаларға өте жас
кезінде үйретілмеген болса, кейініректе оның орнын толтыру үшін әлде қайда
күрделі жұмыс атқаруға тура келеді, теріс әдет-дағдыларға ие баланы қайта
тәрбиелеу керек болады. Балалардың бойында бұл саладағы ең қарапайым деген
әдет-дағдылардың болмауы мәдени мінез-құлықтың әдептілік, сыпайыгершілік,
еркінндік, қимыл әсмдігі сияқты нәзік те күрделі көріністерін тәрбиелеуді
мейлінше қиынға түсіреді.
Мінез-құлық мәдениеті адамның ішкі мәдениетімен, эстетикалық
талаптармен жалпыға ортақ бағыттармен және дәстүрлермен тығыз байланысты.
Ішкі мәдениет көп ретте адамның сыртқы тәртібін анықтайды, алайда сыртқы
мінез-құлықта ішкі мәдениетке әсер етіп, адамды ұстамды, іштей жинақты
болып өзіне-өзі ие бола білуге бастайды. Адамның сырт қабілетіндегі
салақтығы, дөрекілігі, ілтипатсыздығы, әдепсіздігі біртіндеп оның жеке
бойына тиісті теріс қасиеттерді қалыптастырады. Сондықтан да балаларды
мінез-құлық мәдениетінің білімдерімен, оларды орындау дағдыларымен
кішкентай күнінен-ақ қаруландыру керек.
Баланың басқалармен араласу тәжірибесі жоққа тән. Қашан, қайда және қалай
жасау керек екенін білмегендіктен, бала дөрекі болып көрінуі мүмкін.
Балалар жақсы мәнер ережелерін басқаларға ұқсау арқылы, өздері үшін шексіз
мерей болып келетін ата-аналары мен үлкендерге еліктеу арқылы игереді.
Алайда, баланың өз мінез-құлқын, өзінің әрекеттерін терең түсінуі – мінез-
құлықтың адамгершілік нормаларына жататын қоғамға пайдалы әдеттер мен
дағдыларды қалыптастырудың қажетті шартты. Адам мән мақсатын қоғамға
пайдалылық және қажеттілік тұрғысынан ұғынып, бағалай алған мінез-құлық
үшін қана қоғам, коллектив, басқа адамдар алдында мейлінше саналы түрде
жауап бере алатын болады. Көптеген оқушылардың мінез-құлық ережелерін
көбірек білгенімен әдеттер мен дағдыларды игеру жағынан артта қалып
отыратынын айтқан жөн. Сондықтан да оқушылармен жұмыс кезінде алдымен
мінез-құлық дағдылары мен әдеттерін игеруге назар аудару керек. Ал бұған
оқушыларды тиісті ережелерді тұрақты түрде орындатқызып отыру арқылы қол
жетеді. Бұл үшін мектеп өмірін оқушылар адамгершілік тұрғыдан дұрыс қарым-
қатынас тәжірбиесін жинақтай беретіндей етіп ұйымдастыру керек. Төменгі
сынып оқушыларымен жұмыста мәдениетті мінез-құлықтың жекелеген әдеттерімен
жоспарлы түрде дағдыландыру үшін арнайы жаттығулар өткізу мүмкін. Бірақ
жаттығу дегеніміз жай ғана қайталай беру деген сөз емес. Қайталау әлде бір
қимылды; мінез-құлық дағдыларын қалыптастыру үшін жағымды көңіл-күй
әсерлерімен, рахаттану сөздері мен бекіте түсу керек. Бұған кей ретте
үлкендердің үнсіз мақұлдауы да, коллективтің, жолдастарының мадақтауы да
жатады. Баланың өзі өз әрекеттері арқылы белгілі бір нәтиже алуға ынтық
болғанда өзі дұрыс жасауға тырысқанда ғана қайталау жаттығу ретінде пайдалы
болады. Басқаша айтатын болсақ тәрбие ісі балалардың өзін-өзі тәрбиелеумен
байланысты болуы қажет.
Балалар бастауыш мектепте мәдени мінез-құлықтың негізгі ережелері
жөнінде аса үлкен көлемдегі білімдерді игеріп, оларды саналы түрде
орындауға әдеттенуге тиіс. Әдептілік мен мінез-құлықтың нақты ережелері өте
көп, оқушыларды олардың бәрімен бірдей таныстыру қиын, мұның қажеті де жоқ.
Өмірде балалар бірінші рет кездесіп отырған жағдайлар жиі ұшырасып жатады.
Сондықтан да, оқушыларға мінез-құлық ережелерін үйрету мен бірге, ереже
рухына сай әрекет етуге яғни жаңа жағдай кезінде бұрынан жақсы мәлім
ережелер негізінде әрекеттің дұрыс жолын таба білуге баулу керек. Бұл –
күрделі міндет, оны табысты орындау үшін төмендегілерді іске асыру шарт.
Балалармен жұмыс үстінде оларды мінез-құлық ережелерін өмірде жиі кездесуі
мүмкін әр түрлі жағдайлар кезінде: мектепте, көшеде, қоғамдық орындарда
орындауға баулу керек. Мұндай жағдайда нақты ережелер міндетті түрде
қайталанып отырады. Мұның өзі баланың бір ережені әртүрлі жағдайда
орындауға үйренуі үшін қажет. Төменгі сынып оқушысы үшін бір білетінім
бірнеше жағдайда пайдалану оңай емес екенін есте ұстау керек. Мәселен,
оқушы мектепте өзінің мұғалимасымен ғана емес,үлкендердің бәрімен де
амандасу керек екенін біледі.Мектепте ол барлық мұғалімдермен,үйді күтетін
әйелдермен,ата-аналармен ылғи да амандасып жүреді.Ал сол баланың мектептен
тыс жерде,көшеде бұл ережені орындамауы мүмкін.
Мінез-құлық мәдениет көп ретте адамгершілік нормалары мен тығыз
байланысты. Мәселен, сыпайыгершіліктің, ілтипаттылықтың, әдептіліктің,
дәлдіктің көптеген нақты ережелерінің негізінде қоғамымыздың социалистік
адамгершілік, коллективизм, достық, жолдастық, өзінің мінез-құлқымен
қылықтары үшін жауапкершілік сияқты моральдық принципі жатыр. Бала
біртіндеп нақты ережелерді адамгершілік көзқарас тұрғысына орындау қажет
екендігін түсініп, бағалай бастайды. Әдет пен дағдының бірлігі тұраты мінез-
құлыққа ие болуға, жеке бастың белгілі бір қасиеттері қалыптастыруға
көмектеседі. Әрқашан да сыпайы, міндетті, дәл болу дегеніміз –
сыпайыгершілік дәлшілдік, міндеттілік сияқты қасиеттерді игергендік деген
сөз. Баланың өз мінез-құлқын түйсінуі мұғалімнің басшылығымен, коллективтің
қалыптасып келе жатқан қоғамдық пікірінің әсерімен біртіндеп жүзеге асатын
болады.
Мінез-құлық мәдениетін тәрбиелеу жөніндегі бүкіл жұмысты белгілі бір
программа бойынша құру керек. І-ІІІ сыныптардағы төменгі сынып оқушыларымен
міне-құлық мәдеиеті бойынша өткізілетін сабақтар мен әңгімелердің тақырыбы
берілген таблица келтіріліп отыр.
Мінез-құлық мәдениеті бойынша сабақтардың үлгі тақырыптары
Жұмыстың негізгі Оқу Сыныптар бойынша тақырыптар
бөлімдері тоқсаны
І ІІ ІІІ
Жеке бастың І Кір Әр нәрсенің өз орныКиімді күту
гигиенасы, қоймасының бар
ұқыптылық пен достары
мұқияттылық
Сыпайылық және ІІ Сиқырлы Сен және сенің Қалай сөйлейсің
сөйлеу мәдениеті сөздер жолдастарың
Ыждаһаттылық, ІІІ Басқаларды Сөзіңде тұра біл. Жалпыға бірдей
міндеттілік көше ұмытпа.Көше Театрдағы кинодағы ережелер.
мн қоғамдық тәртібінің тәртіп ережелер Қонақтағы тәртіп
орындардағы ережелері ережелері
тәртіп ережелері
Қорытынды ІҮ Мектептегі Үйдегі тәртіп Көше мен
әңгімелер және тәртіп қоғамдық
ойын орындардағы
тәртіп
„Әдептілік еліне саяхат” ойыны
Балалар әр сыныптан-ақ мінез-құлық мәдениетінің барлық негізгі
компоненттерін (жек бастық гигиена, әдептілік, дәлдік, міндеттілік,
сөйлеумәдениеті т.б.) үйренеді. Олардың келесі сыныпта игеретін
ережелерінің көлемі ұлғая түседі, оқушылар біртіндеп бұрынғыдан да күрделі
және нәзік ережелер мен танысады. Мұғалім жұмыстың әрбір негізгі бөлімі
бойынша бір-бірден жыл бойынша барлығы алты (барлық бастауыш сыныптарға
ортақ, қорытынды ойынды қосқанда) сабақ өткізіледі. Күні бұрын жоспарланған
тақырып бойынша жүргізілетін арнайы жұмыс пен, ұйымдастырылған сабақтар мен
іс бітпейді, мұғалім оқушылар мен мінез-құлық мәдениетін тәрбиелеу
бағытында күнбе күн жұмыс атқарып отырады.
Мұғалім оушылар мен белгілі бір уақытта өткізіп жүрген тақырып
шеңберінен тыс көлемдегі тәртіп бұзушылықтарды да назардан тыс қалдырмайды,
әрине. Баланың кей ережелерді кейін өтетін болғандықтан, әлде бір ережені
орындай алмаса, мұндай да мұғалім көмекке келіп, оқушының мұндай жағдайда
не істеуі керек екенін түсіндіріп отырады. Мінез-құлық мәдениетін тәрбиелеу
ісінде балармен жұмыс әдістерін дұрыс таңдап алғанда ғана табысқа жетуге
болады. Мұндағы басты әдістер оқушыларды мәдени мінез-құлық ережелерін
орындауға әдеттендіру және оларға тиісті мораль нормаларын түсіндіру болып
саналады. Ал төменгі сынып оқушыларын мінез-құлық мәдениетіне үйретудің
баст құралы – баланың күнделік өміріне енгізілген, тұрақты сабақ
процесінде өткізілетін жаттығулар. Жаттығулардың мазмұны және олардың
формасы үйретілетін ережелердің сипатына байланысты болады. Мәселен,
белгілі бір жағдайда баланың өзін қалай ұстауы керек екендігін мұғалімнің
өзі көрсететін сабақтар да болады: жолдастық қонаққа қалай шақыру керек,
стол басында өзін қалай ұстау керек, әдептілік ережелерін қалай орындау
керек. Осы сабақ үстінде балалар мұғалімнің көрсеткендерін қайталайды,
дұрыс қылықтарға үйренеді. Бұл жаттығулар мұнан кейін оқушылардың сан
қырлы қызметтеріне енгізіледі. Балалар театрға, жолдасының туған күніне
барады. Мұндай да олар үлкендердің тікелей қамқорлығынсыз-ақ, өз беттерімен
бұрынан өздеріне мәлім ережелер негізінде әрекет жасайтын болады. Мұғалім
сырттай бақылайды, кемшіліктер мен қателіктерін көрсетеді, келешектегі
жұмыста ескертілуге тиісті жақсы, дұрыс әрекеттерді атап өтеді.
Қоғамдық тапсырмаларды орындау балалардың белгілі бір қызметті атқара
білуін ғана емес, мінез-құлық ережелерін сақтауды да талап етеді. Мәселен,
үшінші сынып оқушылары бірінші сыныптарды қамқорлыққа алды, мектепке
дейінгі жастағы балалармен ойнады, этаж бойынша кезекшілікте болды,
макулатура жинады дейік. Бұл ретте балалар көптеген адамдармен,
үлкендермен, өздерінен кіші және үлкен балалармен, өз құрбыластарымен қарым-
қатынас жасайды . Ал олармен араласу оқушылардың көптеген мәдени мінез-
құлық ережелерін білуін талап етеді. Күнделікті өмірде ережелерді сақтай
білуге үйрену балардың қажетіне айналады. Сол себепті де балалар арнаулы
сабақтарда өтетін ережелерді есте сақтауға, оларда алынған білімдерді
практикадан қолдануға тырысады . Бұл жағдайда мұғалімнің мінез-құлық
мәдениетін тәрбиелеудегі көп жеңілдете түсетін болады.
Мұғалімнің жұмыс жүйесінде балаларға мәдениетті мінез-құлық
ережелеріне байланыста этикалық нормаларды түсіндіру зор маңызға ие. Бұл
түсіндірудің әдістері әртүрлі. Мұғалім әңгімелеп беруі, этикалық әңгіме,
мектеп өмірінің фактілерін талқылау, оқылған әңгіме бойынша пікір алысу,
мінез-құлық мәдениеті бойынша стенді жасау этиалық ағарту ісінің басты
мақсаты – ізгілік, әділеттілік, адамгершілік, достық, жолдастық, т.б.
туралы адамгершілік мағлұматтар мен ұғымдарды қалыптастыру. Мінез-құлық
мәдениеті ережелерін түсіндіру кезінде балалардың назарын әртүрлі
қылықтардың себептеріне және олардың басқа болу үшін салдарларына аударып
отыру керек. Мұндай жағдайда ереже кездейсоқ және негізсіз талап қана
болып қалмай, төменгі сынып оқушылары үшін сөзсіз, парасатты қажеттілік
ретінде қабылданады.
Мінез-құлық ережелерін түсіндіру әдістерінің ішінде басты орынды
мұғалімнің балалармен әңгімесі алуға тиіс. Неліктен әңгіме алуы керек?
Оқушылар мұғалім қойған сұрақтарға жауап бере отырып, бірін-бірі
толықтырады. Өзіндік тәжірибелеріне сүйене отырып түрлі пікірлер айтады.
Балардың түрлі ережелерді игеруі осы әңгіме үстінде ашылады. Оқушылардың
пікірлері педагоктің балаларға нелердің жақсы түсінікті болғанын, ал қандай
ережелердің оларға әзірше шала немесе мүлдем таныс емес екендігін анықтауға
мүмкіндік береді. Педагог балаларды тыңдап болып әңгімені қорытады, мінез-
құлық ережелерін тұжырымдайды, қате пікірлерге тоқталады.
Мәдениетті мінез-құлық ережелерін түсіндірудің тиімді әдісі – әңгіме,
өлең, мысал сияқты әдеби шығармаларды пайдалану. Мұндай кезде балалармен
дұрыс мінез-құлық үлгілерін және теріс қылықтарды талқылау тиімді.
Балалармен жұмыс кезінде юморды кең пайдалану керек. Балаларға мәдени мінез-
құлық ережелерін орындай алмайтын немесе орындағысы келмейтін шығарма
кейіпкерлерін күлкілі етіп көрсету маңызды. Сол арқылы балаларды ондай
болудан жиіркендіру керек. Мұндай жұмыс үшін А.Бартоның „Любочка”,
„Сонечка”, „Театрда ”, „Телефон неге бос емес”, С.Михалковтің „Бір
ұйқас”, „Серуен”, В. Лившитцтің „Қолқап”, „Салақ” т.б. өлеңдері
таптырмайтын материал бола алады. Бұл өлеңдерді қимылға салып оқуға,
шағын инсценировкаларға айналдыруға болады. Алайда мұғалімнің күлкіні
тәрбие құралы ретінде пайдалануға сақтықпен қарауы керек екенін атап өткен
жөн. Өлеңдердегі кейіпкерлердің жаман қылықтарын өз сыныптарындағы
балалардың мінез-құлқымен салыстырып, оларды күлкі етпеу керек. Мұндай
салыстырулар жасалса және олар тікелей жасалатын боса, балалар өз
қылықтарын түзетуге тырыспайтын болады, өкпелеп, ішқұса болып қалады, ол
көп ретте мұғалімге ерегісіп қисая береді.
Мінез-құлық мәдениеті туралы арнаулы жұмыс сабақ ретінде өткізіледі.
Бұл жұмыста шартты түрде үш кезеңге бөлуге болады: сабаққа әзірлік, сабақты
өткізу және күнделікті жұмыс.
Мұғалім дайындық кезеңінде балалардың бұл тақырып бойынша не
білетіндіктерін, қандай ережелерді орындай алатынын, олардың мінез-құлқыың
тұрақтылығын анықтайд. Мұғалім сабақтың формасын таңдап алады, балалар
үйренуге тиісті ережелерді тұжырымдайды, өткізетін әңгіме мазмұнын
ойластырады. Сабаққа балалар да әзірленеді. Сабақтан бір жұма бұрын өлең
жаттау, инсценировка әзірлеу, сабақ тақырыбына байланысты жұмбақтар мен
мақалдар іріктеу сияқты әртүрлі тапсырма алады. Әдетте топтар мен
жұлдызшалардағы мұндай әзірліктер басқалардан жасырын өтеді.Сөйтіп әр
топтағы балардың сабақтағы сөздері басқалар үшін жаңалық болып шығады.
Сабақ қызықты және мерекелі болып өтуге тиіс. Оны балардың шыдамсыздана
күткені жақсы. Ал оның мерекелік сипаты балардың оған әр түрлі сөздер
әзірлеуі, сынып өміріндегі оқиғаларды талқылауы, ойнауы, ата-аналарды
шақырып, оларға өз өнерлерін көрсетуі арқылы көрініс табады. Сабақ әдетте
мұғалім әңгімесімен басталады, ондассабақ тақырыбы айтылып, баларға
сұрақтар қойылады. Сабақ соңында мұғалім тиісті міне-құлық ережесін дәл
тұжырымдайды. Ережелерді жасауға балаларды қатыстырған жөн. Қаншалықты
ебедейсіз болған күнде де балалар тұжырымынан қорқуға болмайды. Мұндай
жағдайда ережелерді балалардың өздері жасаған болып шығады да, оның
мақсаттылығы арта түседі. Ережені плакат етіп жасаса тіпті жақсы. Сабақ көп
ретте әңгімені, түрлі әрекеттерді крсетуді ойын инсцинировканы
кезектестіру арқылы өтеді. Мұндай сабақ тоқсан сайын бір екі рет өтеді. Ол
45 минутқа созылады.
Сабақ мазмұнды және қызықты өтуі, балалардың өз өнерлерін жақсы
көрсетуі, барлық ережелерді олардың мейлінше дәл тұжырымдауы мүмкін. Солай
болған күнде де дұрыс мінез-құлық тәжірибесін жинақтау жөніндегі негізгі
жұмыс төменгі сынып оқушыларының күнделікті өмірінде: сабақ үстінде,
үзілістер кезінде, киім шешетін жерде, үйге қайтар жолда, театр мен киноға
барғанда, саяхаттар мен экскурцияларда, өзара үлкендермен қарым-қатынас
кезінде жүргізілуге тиіс. Сондықтан да мұғалім назары әркез балалар өмірін
оларды дұрыс мінез-құлыққа жаттықтыратындай етіп ұйымдастыруға аударылады.
Егер оқушылар өздеріне қойылған талаптарды жақсы білсе, белгілі бір
жағдайда мұндай әрекет жасау керек екенін білетін болса, олардың тәртібіне,
мінез-құлқына бақылау мұғалім ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz