Туристік инфрақұрылымды жақсарту бағдарламасы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ТАЛҒАР АЙМАҒЫНА ФИЗИКАЛЫҚ . ГЕОГРАФИЯЛЫҚ
СИПАТТАМА ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1 Географиялық орны мен ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.2 Табиғи жағдайы мен ресурстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
2 ТАЛҒАР ҚАЛАСЫНЫҢ ДЕМАЛЫС САЛАСЫН ДАМЫТУДЫҢ
АЛҒЫШАРТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1 Туризм мен демалыс саласын дамытудың табиғи алғышарттары ...11
2.2 Туризм мен демалыс саласын дамытудың әлеуметтік.экономикалық
алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2.2.1 Аймақ территориясының этнографиялық ерекшеліктері ... ... .
2.2.2 Тарихи . мәдени обьектілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3 ТАЛҒАР АЙМАҒЫНЫҢ ТУРИЗМ МЕН ДЕМАЛЫС САЛАСЫН
дамыту бағдарламасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1 Туристік инфрақұрылымды жақсарту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
3.2 Туристік орталықтарды қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
1 ТАЛҒАР АЙМАҒЫНА ФИЗИКАЛЫҚ . ГЕОГРАФИЯЛЫҚ
СИПАТТАМА ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1 Географиялық орны мен ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.2 Табиғи жағдайы мен ресурстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
2 ТАЛҒАР ҚАЛАСЫНЫҢ ДЕМАЛЫС САЛАСЫН ДАМЫТУДЫҢ
АЛҒЫШАРТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1 Туризм мен демалыс саласын дамытудың табиғи алғышарттары ...11
2.2 Туризм мен демалыс саласын дамытудың әлеуметтік.экономикалық
алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2.2.1 Аймақ территориясының этнографиялық ерекшеліктері ... ... .
2.2.2 Тарихи . мәдени обьектілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3 ТАЛҒАР АЙМАҒЫНЫҢ ТУРИЗМ МЕН ДЕМАЛЫС САЛАСЫН
дамыту бағдарламасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1 Туристік инфрақұрылымды жақсарту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
3.2 Туристік орталықтарды қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі кезде қоғамның рекреациялы іс-әрекеті әлемде қарқынды дамып келе жатыр. Бұл құбылыс қызмет көрсету көлемінің кеңеюіне, халықтың білім деңгейінің көтерілуіне және халықтың материалдық жағдайының жақсаруына байланысты көптеген дамыған индустриалды мемлекеттерде жүзеге асып жатыр.
Мен, Қазақстан Республикасының азаматшасы болғандықтан, елімнің өркендеуіне, жерімнің көркеюіне шамам жеткенше өз үлесімді қосуға міндеттімін деп ойлаймын. Өз басым сырға толы, жырға толы, киелі Талғар өңірінің перзенті болғандықтан, осы қасиетті өңірдің дамуына, бәсекеге қабілетті болуына, мен, өз кезегімде көмегімді тигізгім келеді.
Осы мақсатпен, курстық жұмысымның тақырыбын «Туристік инфрақұрылымды жақсарту бағдарламасы (Талғар қаласы бойынша)» деп алдым. Бұл курстық жұмыста туризмді дамыту үшін менің өз жобам ұсынылып отыр. Әрине, әзірше бұл жоба тек менің қиялым арқылы ғана жүзеге асырылып отыр, ал, болашақта осы жобаны жүзеге шынымен-ақ асырсам деген арманым бар!
Туризмді дамыту мәселесі Талғар аймағындағы ең негізгі мәселелердің бірі болып саналады. Талғар аймағы туристік – рекреациялық ресурстарға өте бай өңір. Аудан рекреациялық сұранысты туғызатын әлеуметтік – экономикалық даму көрсеткішінің жоғарылығымен және туристік салада рационалды түрде пайдалану мен жан – жақты зерттеуді қажет ететін бай туристік – рекреациялық әлеуетімен сипатталады.
Жұмыстың мақсаты . Аймақтың демалыс пен туризм саласын дамыту үшін туристік – рекреациялық ресурстарды белгілеу және оларды пайдалану жолдарын анықтау болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін курстық жұмыс барысында келесі міндеттер анықталды :
- аймақтың физикалық – географиялық орнына сипаттама беру;
- аймақтың туризм мен демалыс саласын дамытудың табиғи және әлеуметтік- экономикалық алғышарттарын анықтау;
-туристік-рекреациялық ресурстарды демалыс пен туризм саласында пайдаланудың жолдарын анықтау;
- туристік саланы дамытудың жобасын жасау;
Зерттеу әдістері:салыстырмалы аналитика, жүйелі түрдегі талдау, тарихи тұрғыдан зерттеу, экономикалық және статистикалық зерттеу әдістері қолданылды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы:Талғар қаласында ерекше мәнге ие туризмді дамыту жолдары мен әдістері анықталды. Туризмнің деңгейіне баға берілді және болашақтағы даму мүмкіншіліктері анықталды.
Мен, Қазақстан Республикасының азаматшасы болғандықтан, елімнің өркендеуіне, жерімнің көркеюіне шамам жеткенше өз үлесімді қосуға міндеттімін деп ойлаймын. Өз басым сырға толы, жырға толы, киелі Талғар өңірінің перзенті болғандықтан, осы қасиетті өңірдің дамуына, бәсекеге қабілетті болуына, мен, өз кезегімде көмегімді тигізгім келеді.
Осы мақсатпен, курстық жұмысымның тақырыбын «Туристік инфрақұрылымды жақсарту бағдарламасы (Талғар қаласы бойынша)» деп алдым. Бұл курстық жұмыста туризмді дамыту үшін менің өз жобам ұсынылып отыр. Әрине, әзірше бұл жоба тек менің қиялым арқылы ғана жүзеге асырылып отыр, ал, болашақта осы жобаны жүзеге шынымен-ақ асырсам деген арманым бар!
Туризмді дамыту мәселесі Талғар аймағындағы ең негізгі мәселелердің бірі болып саналады. Талғар аймағы туристік – рекреациялық ресурстарға өте бай өңір. Аудан рекреациялық сұранысты туғызатын әлеуметтік – экономикалық даму көрсеткішінің жоғарылығымен және туристік салада рационалды түрде пайдалану мен жан – жақты зерттеуді қажет ететін бай туристік – рекреациялық әлеуетімен сипатталады.
Жұмыстың мақсаты . Аймақтың демалыс пен туризм саласын дамыту үшін туристік – рекреациялық ресурстарды белгілеу және оларды пайдалану жолдарын анықтау болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін курстық жұмыс барысында келесі міндеттер анықталды :
- аймақтың физикалық – географиялық орнына сипаттама беру;
- аймақтың туризм мен демалыс саласын дамытудың табиғи және әлеуметтік- экономикалық алғышарттарын анықтау;
-туристік-рекреациялық ресурстарды демалыс пен туризм саласында пайдаланудың жолдарын анықтау;
- туристік саланы дамытудың жобасын жасау;
Зерттеу әдістері:салыстырмалы аналитика, жүйелі түрдегі талдау, тарихи тұрғыдан зерттеу, экономикалық және статистикалық зерттеу әдістері қолданылды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы:Талғар қаласында ерекше мәнге ие туризмді дамыту жолдары мен әдістері анықталды. Туризмнің деңгейіне баға берілді және болашақтағы даму мүмкіншіліктері анықталды.
1. Ердавлетов С.Р. Экономическая и социальная география Казахстана. – Алматы : Қазақ Университеті, 1998. – с.108.
2. Сәтбайұлы Ә.Б. Талғар тарихы ұрпаққа мұра. – Алма – Ата : Ғылым, 1992. – 201-202 б.
3. Физическая география Республики Казахстан // Под.ред. К.М.Джаналиевой. – Алматы : Қазақ Университеті, 1998.- 253-254 с.
4. Айдаров К.М. Талғар аймағының табиғаты // Талғар №128,2001.-4-5б.
5. Қазақ Ұлттық Энциклопедиясы. Т-1.
6.Пузырева А.А. Климатическое районирование Южного Казахстана.- Алма- Ата : Наука, 1995.- с.213
7. Макаревич Г.К. Заложники гор // Аргументы И факты №41, 2001.-5-6с.
8.Ердавлетов С.Р. География туризма : история, теория, методы,практика. – Алматы, 2000-с.336.
9.Мироненко Н.С.,Твердохлебов И.Т. Рекреационная география.-М: МГУ, 1981.-с.203.
10.Вишневская И.В. Алматинский Заповедник.- Алма-Ата,1991.-с.167.
11.Зверев М.Д. Алматы қорығы-Алматы,1995.-с.138.
12.Турсинбаева К.С. Развитие туризма Карагандинской области: Автореф. К.д.г.н.-Алматы,2003.-с.129.
13.Алиева Ж.Н. Туризмология негіздері.-Алматы:Қазақ Университеті,2004- б.172.
14.Трихи-мәдени мұраларды қорғау және пайдалану туралы, Қазақстан Республикасының заңы,02.07.1992.
15. Байпақов М.К. Жетісу және Оңтүстік Қазақстандағы о.ғ.қалалардың мәдениеті.-Алматы,1996.-б.223.
16.Пірімбетова М.П. Талғар қаласы жайлы деректер.-Талғар,1993.-б.197.
17.Кәкішов К.Т. Талғар аймағының мәдени мұралары.-Талғар, 1995.-б.163.
18.Папирян Г.А. Экономика туризма.-М.:Финансы и статистика,1998.-с.213.
19.Талғар ауданының 2003-2004 жылдардағы әлеуметтік – экономикалық дамуының көрсеткіштері.-Талғар,Аудандық әкімшілік,2004.
20.Талғар ауданының Әкімшілік Экономикалық Басқармасының даму бағдарламасы.-Талғар,2004.-б.58.
21.Биржаков М.В. Введение в туризм.-Спб.: ИТД. «Герда»,1999.-с.448.
22. Сәтбайұлы Ә.Б. Талғар қаласының тарихы.-Талғар,1998.-б.275.
23.Талғар Энциклопедиясы.-Талғар,1998.-б.467.
24.Жетісу Энциклопедясы.-Алматы:Ғылым,2001.-б.446.
25.Туристік саланы дамытудың 2003-2005 жылдарға арналған бағдарламасы .- Астана,2003.-б.96.
26.Каурова А.Д. Организация сферы туризма.-Москва,2008-с.269-320.
2. Сәтбайұлы Ә.Б. Талғар тарихы ұрпаққа мұра. – Алма – Ата : Ғылым, 1992. – 201-202 б.
3. Физическая география Республики Казахстан // Под.ред. К.М.Джаналиевой. – Алматы : Қазақ Университеті, 1998.- 253-254 с.
4. Айдаров К.М. Талғар аймағының табиғаты // Талғар №128,2001.-4-5б.
5. Қазақ Ұлттық Энциклопедиясы. Т-1.
6.Пузырева А.А. Климатическое районирование Южного Казахстана.- Алма- Ата : Наука, 1995.- с.213
7. Макаревич Г.К. Заложники гор // Аргументы И факты №41, 2001.-5-6с.
8.Ердавлетов С.Р. География туризма : история, теория, методы,практика. – Алматы, 2000-с.336.
9.Мироненко Н.С.,Твердохлебов И.Т. Рекреационная география.-М: МГУ, 1981.-с.203.
10.Вишневская И.В. Алматинский Заповедник.- Алма-Ата,1991.-с.167.
11.Зверев М.Д. Алматы қорығы-Алматы,1995.-с.138.
12.Турсинбаева К.С. Развитие туризма Карагандинской области: Автореф. К.д.г.н.-Алматы,2003.-с.129.
13.Алиева Ж.Н. Туризмология негіздері.-Алматы:Қазақ Университеті,2004- б.172.
14.Трихи-мәдени мұраларды қорғау және пайдалану туралы, Қазақстан Республикасының заңы,02.07.1992.
15. Байпақов М.К. Жетісу және Оңтүстік Қазақстандағы о.ғ.қалалардың мәдениеті.-Алматы,1996.-б.223.
16.Пірімбетова М.П. Талғар қаласы жайлы деректер.-Талғар,1993.-б.197.
17.Кәкішов К.Т. Талғар аймағының мәдени мұралары.-Талғар, 1995.-б.163.
18.Папирян Г.А. Экономика туризма.-М.:Финансы и статистика,1998.-с.213.
19.Талғар ауданының 2003-2004 жылдардағы әлеуметтік – экономикалық дамуының көрсеткіштері.-Талғар,Аудандық әкімшілік,2004.
20.Талғар ауданының Әкімшілік Экономикалық Басқармасының даму бағдарламасы.-Талғар,2004.-б.58.
21.Биржаков М.В. Введение в туризм.-Спб.: ИТД. «Герда»,1999.-с.448.
22. Сәтбайұлы Ә.Б. Талғар қаласының тарихы.-Талғар,1998.-б.275.
23.Талғар Энциклопедиясы.-Талғар,1998.-б.467.
24.Жетісу Энциклопедясы.-Алматы:Ғылым,2001.-б.446.
25.Туристік саланы дамытудың 2003-2005 жылдарға арналған бағдарламасы .- Астана,2003.-б.96.
26.Каурова А.Д. Организация сферы туризма.-Москва,2008-с.269-320.
Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
География факультеті
Туризм кафедрасы
Курстық жұмыс
Туристік инфрақұрылымды жақсарту бағдарламасы
(Талғар қаласы мысалында)
Орындаған
3 – нші курс студенті --------------------- Бекбосынова А.Т.
Ғылыми жетекшісі ----------------------------------- ------ Ақтымбаева А.С.
(г.ғ.к, доцент) (қолы, күні)
Нормоконтролер ----------------------------------- -------
Байжокенова А.М.
(қолы, күні)
Кафедра меңгерушісі ----------------------------------- ---- Артемьев
А.М.
(қолы, күні)
Алматы, 2010 жыл
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 3
1 Талғар аймағына физикалық – географиялық
сипаттама
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .
1.1 Географиялық орны мен ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2 Табиғи жағдайы мен ресурстары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
2 Талғар қаласының демалыс саласын дамытудың
алғышарттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Туризм мен демалыс саласын дамытудың табиғи
алғышарттары ...11
2.2 Туризм мен демалыс саласын дамытудың
әлеуметтік–экономикалық
алғышарттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..17
2.2.1 Аймақ территориясының этнографиялық
ерекшеліктері ... ... .
2.2.2 Тарихи – мәдени обьектілер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3 Талғар аймағының туризм мен демалыс саласын
дамыту бағдарламасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.1 Туристік инфрақұрылымды жақсарту
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
3.2 Туристік орталықтарды қалыптастыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..31
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
Қосымша
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...34
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі кезде қоғамның рекреациялы іс-әрекеті
әлемде қарқынды дамып келе жатыр. Бұл құбылыс қызмет көрсету көлемінің
кеңеюіне, халықтың білім деңгейінің көтерілуіне және халықтың материалдық
жағдайының жақсаруына байланысты көптеген дамыған индустриалды
мемлекеттерде жүзеге асып жатыр.
Мен, Қазақстан Республикасының азаматшасы болғандықтан, елімнің
өркендеуіне, жерімнің көркеюіне шамам жеткенше өз үлесімді қосуға
міндеттімін деп ойлаймын. Өз басым сырға толы, жырға толы, киелі Талғар
өңірінің перзенті болғандықтан, осы қасиетті өңірдің дамуына, бәсекеге
қабілетті болуына, мен, өз кезегімде көмегімді тигізгім келеді.
Осы мақсатпен, курстық жұмысымның тақырыбын Туристік инфрақұрылымды
жақсарту бағдарламасы (Талғар қаласы бойынша) деп алдым. Бұл курстық
жұмыста туризмді дамыту үшін менің өз жобам ұсынылып отыр. Әрине, әзірше
бұл жоба тек менің қиялым арқылы ғана жүзеге асырылып отыр, ал, болашақта
осы жобаны жүзеге шынымен-ақ асырсам деген арманым бар!
Туризмді дамыту мәселесі Талғар аймағындағы ең негізгі мәселелердің
бірі болып саналады. Талғар аймағы туристік – рекреациялық ресурстарға өте
бай өңір. Аудан рекреациялық сұранысты туғызатын әлеуметтік – экономикалық
даму көрсеткішінің жоғарылығымен және туристік салада рационалды түрде
пайдалану мен жан – жақты зерттеуді қажет ететін бай туристік –
рекреациялық әлеуетімен сипатталады.
Жұмыстың мақсаты . Аймақтың демалыс пен туризм саласын дамыту үшін
туристік – рекреациялық ресурстарды белгілеу және оларды пайдалану жолдарын
анықтау болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін курстық жұмыс барысында келесі міндеттер
анықталды :
- аймақтың физикалық – географиялық орнына сипаттама беру;
- аймақтың туризм мен демалыс саласын дамытудың табиғи және әлеуметтік-
экономикалық алғышарттарын анықтау;
-туристік-рекреациялық ресурстарды демалыс пен туризм саласында
пайдаланудың жолдарын анықтау;
- туристік саланы дамытудың жобасын жасау;
Зерттеу әдістері:салыстырмалы аналитика, жүйелі түрдегі талдау,
тарихи тұрғыдан зерттеу, экономикалық және статистикалық зерттеу әдістері
қолданылды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы:Талғар қаласында ерекше мәнге ие туризмді
дамыту жолдары мен әдістері анықталды. Туризмнің деңгейіне баға берілді
және болашақтағы даму мүмкіншіліктері анықталды.
1 Талғар аймағына физикалық-географиялық сипаттама
1. Географиялық орны мен ерекшеліктері
Талғар ауданы Алматы облысының оңтүстігінде Алматы каласының шығысында
орналасқан әкімшілік бөлік. Аудан территориясының жер аумағы - 3,8 мың км.
Аудан жер көлемі бойынша Алматы облысы территориясының 2,7 пайызын алып
жатыр. Талғар ауданы Алматы облысының құрамына кіретін аудандардың ішінде
территориясының көлемі бойынша 12-нші орында тұр. Аудан солтүстік ендікте
орналасып, солтүстіктен оңтүстікке қарай 250 км, шығыс бойлықта батыстан
шығысқа қарай 100 км шамасында созылып жатыр. Талғар ауданы Іле Алатауының
солтүстік баурайы мен Қапшағай бөгенінің оңтүстік аумағында орналасқан.
Талғар аймағының жері Қазақстанның оңтүстік-шығысынан орын алып жатқан
таңғажайып географиялык жағдайы бар Жетісу өңірінде орналасқан. Жетісу
географиялық облысы деген атының өзі оның нақтылы жеті озеннің атынан пайда
болғаны туралы айтып тұрғандай. Жеті өзеннің кұрамына Іле, Шу, Ақсу,
Қаратал, Лепсі, Тентек, Көксу озендері кіреді. Жеті өзеннің тізіміне Іле
мен сол жағынан келіп құятын Талғар аймағындағы Шарын, ІПелек, Түрген,
Есік, Талғар, Қаскелен өзендерін де енгізген жөн деп көптеген ұсыныстар
айтылуда. Бұл ұсыныстар да шындыққа жанасымды. Жетісу атауының түпкі
негізінде "өзенге бай жер" деген үғым жатыр.
Жетісу өлкесінің ең бір құнарлы жерінен орын алған Талғар аймағы
оңтүстікте Тянь-Шань тау жоталарының бірі Іле Алатаудан басталып солтүстік
жағындағы Малайсары тау жотасына дейін кең ауқымды жерді алып жатыр. Талғар
ауданының батыстағы шекарасы Шымбұлақ жотасынан басталып, шығысқа қарай -
Аюлы сай, Шыбынды сай, Түзу сай, Сұлу сай, Көлсай, Кеңсай өңірлерін
камтиды. Бүлардың бәрі де Талғар тау торабынан басталады. Талғар аймағының
оңтүстік-шығыс шетінен Назар сайлары орын алып тұр. Одан ары Салт атты
шатқалы айрықша көрініп түр. Салт атты шатқалынан 3-5 шақырым қашыктықта
Тасты, Тау теректі сай-жыралары жатыр. Ол жерлерде орман өсірушілердің өз
қолдарымен еккен, көптеген қайың-карағайдан құралған тоғайлар, орман
шаруашылығының бау-бақшалары бар.
Талғар аймағының оңтүстігін Тянь-Шань тау жоталарының бірі Іле
Алатауы қоршап жатыр. Осы қарлы жотаның үзындығы 350 км қашықтықта батыстан
шығыска қарай созылып жатыр, ені 30-40 шақырымдай, орташа биіктігі 4000 м.
Іле Алатауының ең биік шыңы - Алматы каласының шығыс жағында 20 шақырым
жерде орналасқан Талғар тау торабының Талғар шыңы. Биіктігі - 5017 м.
Талғар маңындағы Іле Алатау мұзарты, биік шыңды, шілде-тамыз айларының
өзінде шыңдарының басында мәңгі мұз қорлар жатады. Іле Алатауының Талғар
тау жотасында биіктігі 4200 м Мұхтар Әуезов шыңы ерекше бой көтеріп тұр.
Осы тау торабында Талғар асуы бар, сол арқылы Медеу аймағынан Талғар
өңіріне келуге болады. Ол асуда екі
жол бар, бірі Медеу, Күйгенсай арқылы Шыңбұлақ үстіртінен аспалы шаңғы
жолымен көтеріліп, одан сол Талғар шатқалына түсуге болады. Екінші жол
Үлкен Алматы шатқалына өрлей Тоғызақ асуына асып, сол Талғар өзенінің бас
жағын ала сол жағынан шығуға болады. Іле Алатауының солтүстік бөктері
тереңде тік жартасты алқаптары бар бай шатқалдардан тұрады.
Талғар тау торабы Іле Алатауының ең биік ауданы. Бұл жерлерде бұлттан
асқан аса биік шыңдар, әсіресе оның ішінде Талғар шоқысының орасан зор
мұзарттарының, үшкір ұштас жартастарының, үлкен үйінділерінің, мұнша
қызғылықты ұштасуын табиғат Іле Алатауының басқа аудандарындағы ешбір жсрде
жасай алмапты. Мұның өзі ерекше табиғи құбылыс.
Талғар шыңының шоқысын Талғар тау торабы жасырып тұр. Талғар шокысы
Талғар қаласының шығыс жақ бөлігінен көзге шалынады, ал толық суреті Құлжа
жол бойынан түгелдей көрінеді.
Іле Алатауын түңғыш рет П.П. Семенов Тянь-Шаньский, географ-ғалым
Шокан Уалиханов және В.В. Дмитрисв зерттеп, көп құнды еңбектер калдырған.
Талғар аймағының жер бедері оңтүстікте кар мен мұз басқан биік
таулардан тұрса , орталық және солтүстік бөлігі Қапшағай бөгеніне қарай
ылдилап келеді. Территорияның үстіңгі бетіне байланысты аудан аймағын
шартты түрде оңтүстік таулы бөлікке және солтүстік жазықтарға бөлуге
болады. Бұл өңір сай-жыралармен катты тілімденген. Жердің 25 пайызын тау-
кұздар алып жатыр.
Таулы аймақтың табиғаты төменде жазықтық табиғатынан ерекшеленіп
тұрады. Таудың етегінде таңғажайып пирамида тәрізді теректермен жиектелген
бау-бақша мен жүзім егісінің кең тармақтары жатыр. Таудың төменгі бөлігінде
жабайы алма, өрік, долана және басқа да жапырақты ағаштар өседі. Таудан
жоғары көтерілген сайын бұл ағаштар тобы құрамында тянь-шань шыршасы бар
қылқан жапырақты ормандармен ауысады. Таудың одан жоғары қыраттарында
құрамында көптеген гүлдермен көмкерілген шырынды, құнарлы шөптері бар
альпілік шалғындар кездеседі. Бұл шалғындар жазғы жайылым ретінде саналады.
Алпілік шалғындардан жоғары мүк пен қынадан тұратын тамырлы батпақпен
жамылған тау тундрасы орналасқан. Тундраның үстінен өсімдік жамылғысы
мүлдем жоқ қар мен мұз басқан қыраттар бой көтеріп тұр.
2. Табиғи жағдайы мен ресурстары
Демалушылардың демалу мен саяхат орнын таңдауда табиғи ресурстар үлкен
рөл атқарады. Туристер сол ауданның ландшафт пен климат ерекшелігіне,
өсімдік және жануар әлемдерінің әр түрлілігіне, спорт, аң мен балық аулау
мүмкіндіктеріне қатты назар аударады. Рекреациялық іс-әрекеттің формалары
мен түрін дамыту ауданның табиғи ресурс кешеніне байланысты. Үлкен туристік
кешенді дамыту және жеке туристік объектінің пайда болуына бірдей
мемлекеттің не ауданның географиялық орналасу орны маңызды рөл атқарады. Ол
дегеніміз мұхит, орман және тау массивтеріне, демалушылардың негізгі
ағымдарына, транспорттық магистраль жолдарына жакын орналасу болып
табылады.
Жер бедері. Аудан территориясында екі негізгі морфоқұрылым орнықкан:
Тянь-Шань таулы жүйесінің тау сілемдері және тау арасындағы Іле
казаншұңкыры. Таулы аймақтардағы геоморфологиялық жағдайлар басқа да табиғи
факторлармен бірігіп интенсивті эрозия және гравитациялық, гляциалды, қар-
көшкінді және криогенді процесстердің болуына жағдай жасап тұрады. Мұнда
жиі болатын табиғи процесстер — селдер.
Территориясының жер бедерінің қабатына байланысты аудан аймағын шартты
түрде Оңтүстік таулы бөлікке және солтүстік жазықтарға бөлуге болады.
Ауданның шеткі оңтүстік бөлігі Іле Алатауыңда жатыр. Іле Алатауы Тянь-Шань
таулы жүйесінің шеткі солтүстік тізбегінде орналасып, Күнгей Алатауы
жоталарымен Солтүстік Тянь-Шань тау жүйесін құрып тұр. Ауданның таулы
бөлігі шығыс бойлық арасы мен солтүстік ендікте орналасқан. Іле Алатауы
жотасы солтүстікте терең тектоникалық ойыс больп тұрған Іле қазаншұңқырымен
шектеседі. Оңтүстікте Күнгей Алатауы тау жоталарынан ағып түсетін Шелек
және Үлкен Кемин өзен аңғарларымен шектеседі. Күнгей Алатау тау жоталары
орталык бөліктерімен Шелек-Кемин немесе Талғар тау сілемін құрады. Батыста
Іле Алатауы Қастек асуынан кейін Кендік тас тау бөктеріне дейін созылып
жатыр. Шығыста Шелек өзенінің анғары кесіп өткеннен кейін биік емес тау
жоталарымен жалғасады.
Іле Алатауы ендік бойынша созылып жатқан дөңес құрып тұр. Доңестің
көтеріңкі жағының ұзындығы 250 км-ге созылып, оңтүстікке қарай бағытталған.
Сол 250 км ішіндегі 150 км биік орталық бөлік. Оның биіктігі 4000 м-ден
асады. Негізгі суайрықты жотадан өткір шыңды тау қырқалары меридиан
бағытында таралады. Бұл тау кырқалары негізгі өзен бассейндерін бөліп
тұрады. Мұндағы негізгі тау адырлары бөлшекті адырлар жүйесін құрып тұрады.
Аймақтағы таулар Тянь-Шань тау жүйесінен бой түзеген және кембрийге
дейінгі кристалды тақтатасты тау жыныстары кабаттарынан түзілген. Сондай-ақ
мұнда конгломераттар, туфтар, әктастар, граниттер және тағы баска палеозой
жыныстары кездеседі. Тау етегі және аймақтың биіктігі орташа өнірлері
плейстоцен мен антропогендік шөгінділерден түзілген. Аймақтағы таулардың
алғашқы қалыптаса бастау кезеңі герцин қатпарлығымен тығыз байланысты. Одан
кейінгі кезеңдерде бұл таулар бірте-бірте мүжіліп, адырлы жазық
қалыптасқан. Плейстоцен кезеңінің басында альпілік орогенез кезінде
пенепленге айналған өңір тектоникалық процесстер нәтижесінде кәдімгі
тауларды түзеген. Мұнда ысы кезге дейін тектоникалық процесстер жалғасуда.
Оқтын- оқтын болатын жер сілкінулер - соның айқын дәлелі.
Іле Алатауының осындай морфологиялық құрылымы оның солтүстік
жоталарынан ағып түсетін меридиан бағытында жатқан өзен аңғарларының
бағытын анықтайды. Іле Алатауының құрылымына солтүстік және солтүстік-батыс
ауа массалары қатты әсерін тигізеді.
Климаттық жағдайлары. Аудан территориясындағы жазықты және таулы
аймақтардың климаты кеңістігіне байланысты ерекшеленеді. Жазық
кеңістіктерде континентальді климат, ал шеткі солтүстік облыстарында шұғыл
континентальді климат басым. Жазық жерлердегі ауа температурасының жылдық
амплитудасы 35° С-дан жоғары, ал кейбір кездерде 40° С-дан асады. Таулы
аймақтарда тау ішіндегі шұңқырларды коспағанда әдетте ауа температурасының
жылдық амплитудасы 25 С. Биік таулы аймақта ауа температурасы төмен болып,
өзінің коитинентальдігімен теңіз жағалауындағы климатқа ұқсас.
Климаттың континентальдігі оның жылдан-жылға карай өзгерісінен де
байқалады. Мысалы, аязды қыс мезгілі салыстырмалы жұмсак қыспен алмасады;
қатты ыстық жаз коңыржайлы салкын ауа райымен алмасады. Ертеңгі және кешкі
уақыттағы суықтық қолайлы жылы кезеңдермен кезектесіп отырады. Тауларда
мұндай өзгерістер жиі байкалмайды. Бұл жағдайларды жерді рационалды түрде
өңдеумен, мал шаруашылығымен және шаруашылыктың басқа сфераларымен
айналысқанда ескеру керек.
Тауларда термикалық жағдайлар биіктікке байланысты өзгеріп отырады.
Бұл процесстің маңызды жағы аязы жоқ, салқын ауа райының ұзаққа созылуы
болып есептелінеді.
Биік таулы аймақтарда, әсіресе теңіз деңгейінен 3000 м биіктіктен
жоғары жерде аязсыз күндер мүлде байқалмайды. 3500 м биіктіктен жоғары
жайлауларында тәулік бойы топырақта да суықтық, 4000 м биіктіктен жоғары
ауада да суықтық байкалады. Іле Алатауының теріс жылдық ауа температурасы
2600-2700 м биіктікте байқалады. Биік таулы аудандарындағы өте маңызды
термикалық жағдайлар ауа температурасының төмендеуі. Бұл процесстер әдетте
жаз мезгілінде өтеді. Бірақ кейбір кезеңдерде оңтүстік экспозицияларда
қыста қары жок учаскелерде де байқалады. Бұл температуралы факторлар түрлі
инжинерлік құрылымдардьң беткі жағында айқын көрініс табады. Мысалы, жол
жамылғыларында анық байқалады. Оңтүстіктердегі жарықтарда бұл кұбылыстар
суық кезеңдерде айтарлықтай белсенді түрде өтеді. Іле Алатауының климаттық
жағдайларына солтүстік және солтүстік-батыстағы ауа массаларының әсері өте
мол. Биіктікке көтерілген сайын ауа температурасы төмендейді. Іле
Алатауында биіктік өскен сайын жауын-шашын мөлшері көбейе түседі және
ылғалдылық мол болады.Талғар аймағының климаты қоңыржай-континентальді.
Аудан территориясындағы жазықтардың ылғалдану таулы террито-риялармен
қарама-қарсы жүреді. Жазық жерлерде жылдық атмосфералық жауын-шашын мөлшері
100-250мм аралығында түрленіп тұрады. Бұл территорияның аридтік ерекшелігін
анықтайды. Тауларда жауын-шашын мөлшері анықталған гипсометрлік деңгейге
(ЗОООм) қарай көбейеді, одан кейін барып төмендейді. Жалпы тауларда
атмосфералық мөлшері 800 - 1400мм аралығында болады.Өсімдік
жамылғысына жағымды әсерін тигізетін осы жағдайдың арқасында таудың
ылғалдығы анықталады. Жазық жерлердегі жауын-шашынның аз мөлшері және
буланудың жиілігі шөлді және шөлейтті ландшафттардың құрылуына себепші
болды.
Ауданның қар жамылғысы кеңістік бойынша да, уақыт бойынша да өзгеріп
тұрады. Жаздық кеңістіктердегі шөлді аймақтарда қар жамылғысының өзгерісі
айқын білінеді. Құмды массивтерде қар жамылғысы ала-құла болып мозайкалық
көрініс беріп тұрады. Жер бедерінің қарсыз жан-жақты кұмды төбелері қарлы
адырлы жерлермен кезектесіп келеді. Сондықтан да қысқы құмды шөлдер ежелден
қыс қыстау ретінде пайдаланып келген. Шөл мен шөлейттердің қар жамылғысы,
оның үзіктілігі, қуаттылығының аздығы белсенді жел салмағының және қатты
шөгінді жыныстардың болатытнын көрсетеді. Жазықтықтағы қар жамылғысы жылдан-
жылға қарай өзгеріп тұрады. Ол негізінен климаттың континентальдігіне
тікелей тәуелді.
Тауларда қар жамылғысының көптеген параметрлері биіктікке байланысты
өзгеріп тұрады. Төменгі тау жоталарында жер бедерінің формасына байланысты
қар жамылғысы (салыстырмалы ойысты жер аудандары, аз тілімденген жерлер,
баяу соғатын желдер) ерекшеленеді. Төменгі тау жоталарында қар жамылғысның
кеңістік бойынша үзіктілігі тау баурайларының құлама тік болуына, тасты
сынықтар мен ірі қалдықтардың астында әдетте қар жамылғысы болмайды.
Оңтүстік экспозициядағы қыраттарда қар жамылғысы қар көшкінінен кейін пайда
болады. Бірақ ашық күндері қар жамылғысы бірнеше тәуліктен кейін еріп
кетеді. Желдердің соғуы мен қардың басқа жерге орын алмастыруынан да қар
жамылғысы көпке дейін жатпайды.
Биік таулы аймақтарда қар жамылғысының кеңістіктілігі максимум
деңгейіне жетеді. Тауда қыраттар, қатқыл шөгінділер, кұрымдар кең таралған.
Оларда қар жамылғысы мүлде жоқ немесе кейбір жерлерінде ғана таралған. Қыс
мезгілінде қатты жел соғулар жиі болып тұрады. Жел айдап кеткен беткейлерде
қар айдаулары көп болып тұрады. Қар айдаған үскірік желдің биіктігі 2 м
дейін жететін куатты болады.
Орташа тау беткейлерінде қар көшкіндері кыс пен көктем айларында жиі
болып тұрады. Биік тауларда қар көшкіні жыл бойы тоқтаусыз өтіп
тұрады.Климатты сипаттайтын маңызды факторлардың бірі жел болып табылады.
Іле Алатаудың таулы аймақтарында самал жел үздіксіз соғып тұрады. Қыс пен
көктем айларында желдің арқасында біраз қолайсыз жағдайлар туындайды.
Кейбір кездерде жердің жағымды пайдалы жағы да бар. Талғар қаласы мен оның
айналасыньң ауасын тазартып тұрады. Сонымен ауданның климаттық жағдайлары
аймақтың биіктігіне байланысты өзгеріп тұрады. Шаруашылық сферасында мұны
ескеріп отыру қажет.
Өзендері. Жер беті суларының бір жағынан су спорт түрлерін дамыту,
балык аулау, таза ауада шомылу маңызы болса, екінші
жағынан
ландшафттың жоғары тартымдық көз қарасынан да маңызы зор. Рекреация үшін
тиімді гидрологиялык жағдайлар басты орында қажетті температурасы мен ағысы
дұрыс, ластанбаған су ағындары мен жер бетілік сулардың баршылығы, табиғи
жағажайларды жасау, не болмаса жүзу бассейндерін құру үшін мүмкіндігін бере
алады, одан басқа қозғалмайтын су көздері де су спортының әр түрін дамытуға
жағдай жасайды.
Талғар аймағының өзендер жүйесі Балқаш-Іле макрогеожүйесіне кіреді.
Мүндағы негізгі геожүйе Алматы субгеожүйесі. Алматы субгеожүйесі Үлкен және
Кіші Алматы, Қаскелен және Талғар өзендерінің аккумулятивті іс-
әрекеттерінен құралған. Бұл өзендердің сол жағалаулы сағалары Қапшағай
бөгеніне кұйылады. Мұзды ағынның көлемінен геожүйенің функциясының
интенсивті деңгейі түзіледі. Алматы субгеожүйесін қүратын физикалык-
геграфиялық ерекшеліктері: литогенді негізді құратын жыныстарының әр түрлі
кезеңдерге жатуы; суайрықтардан төмен қарай геожүйенің сатылы дамуы; жауын-
шашын мөлшерінің ағын зоналарына байланысты өзгеруі. Алматы қалалық
агломерация геожүйенің дамуы кері әсер ететін энергетикалық, өндірістік
және тағы басқа да антропогенді әсер етеді. Геожүйенің табиғи өмір сүруіне
техногенез қуатты факторлардың бірі ретінде әсер етеді. Ауа бассейнінің
ластануы Алматы субгеожүйесінің табиғи әлеуетіне өте үлкен зиян келтіреді.
Талғар ауданының территориясында Алматы субгеожүйесіне кіретін негізгі
өзен - Талғар өзені. Талғар өзенінің салалары - Сол Талғар, Орта Талғар, Оң
Талғар. Бұл өзендердің барлығы Іле алабына кіреді. Өзендердің барлығы
бастауын Іле Алатауының басынан алады. Талғар мұздығынан басталып Қапшағай
бөгеніне кұлайды. Өзендердің қоректенуінде таулы бөліктердегі су ағынын тез
арада көтерінп жіберетін жаз айларында еритін мұз сулары басты рөлді
ойнайды. Қоректену типі аралас мұз-жаңбырлы болады. Өзен суының қоректенуі
көктемгі жазғы кезеңдерде , әсіресе сәуір-қыркүйек айларының аралығында
жүреді. Қоректену процесі әр түрлі биіктік зоналарындағы қар мен мұздың
еруінен, орта ендіктердегі жаңбыр суының қосылуымен жүреді. Таулы
аймақтарда өзендер1 құламалардан ағып түскенде ағыс жылдамдығы қатты болып
келеді. Талғар өзенінің үзындығы 117 км, су жинайтын алабы 444 шаршы
шақырым. Аңғары тар шатқалды, кей жерінде арнасы тік жарлы болып келеді.
Жылдық орташа су ағысы Талғар қаласының тұсында 10,6 м3сек. өзен
аңғарларының кейбір учаскелерінде су құламалары да кездеседі. Өзендердің
ені 10 метрден аспайды, орташа ені 5-8м, тереңдігі 1-2 метрге дейін. Тау
өзендерінің ағындарының жылдамдығы жазық жерлерде ағатын өзендерден
айырмашылығы олардың тасымалдау мүмкіншілігімеи, эрозиялык және
аккумулятивті іс-эрекеттермен анықталады. Таулы аймақтағы өзен аңғарында
тереңдеген эрозия, жазықтағы өзендерде бүйір жақты эрозия және аккумуляция
кездеседі. Өзендердің таулы және жазыктықтағы ағып өтетін анғар бөлігінің
температуралық және мұздык режимінде бірқатар айырмашылықтар бар. Таулы
аңғарларда су суық, жаз айларындағы температурасы жақын. Ал қыс мезгілінде
су ағынының қатты жылдамдығынан тегіс мұз жамылғысы түзілмейді. Жазық
жерлерден өтетін өзен аңғарларындағы судың температурасы жаз айларында
жоғары болады. Мысалы, өзен суының таяз жерінде су 25° С дейін қызады.
Қыста жазықтағы өзендерде тегіс мұз жамылғысы түзіледі. Су ағысы жай, баяу
ағатын болады.
Талғар аймағының территориясының шығыс жағынан Есік субгеожүйесі Есік
өзені ағып өтеді. Есік субгеожүйесі Есік өзенінің бассейнінде дамитын
геожүйелерді біріктіреді. Есік өзенінің ағысы нивальды-гляциальды геожүйесі
уакытша болатын мұз басуға тәуелді. Геожүйенің диапазоны ендік бойынша
таулы-орманды зонадан кұрғақ далалыкқа таралған. Оңтүстіктен солтүстікке
карай орташа жылдьгқ ағыс қалыңдығы 1000 мм - 2 мм азаяды. Есік
геожүйесінің флорасы көркем және эндемикті.
Шеткі өзендердің тобын "карасу" деп аталатын кішкене өзеншелер
құрайды. Бұл өзеншелер жерасты суларымен қоректенеді. Мұндай өзендерге
ауданның Тереңқара, Қүлтопай, Нұра, Жалғамыс өзендері жатады. Бұлар жазық
жерлерде ағатын өзендер. Бұл өзендер тау өзендерінің конустық
перифириясындағы бұлақтардан қоректенеді.
Бұрынғы кездерде бұл таза, қауіпсіз, керекті өзсн сулары үлкен
шаруашылыкты маңызға ие болатын. Бұлақтардың шығып жатқаи жерлерінде
уақытша тұратын үйлер, кейіннен үлкен ауылды мекендерге пайда болатын.
Бірақ күндер топырақтың ластануынан, жерасты суларына химиялық затгардың
келіп қосылуынан өзен сулары алғашқы маңыздылығын жоғалтты.
2 Талғар қаласының демалыс саласын дамытудың
алғышарттары
2.1 Демалыс саласын дамытудың табиғи алғышарттары
Демалушылар демалыс пен саяхат аймағын таңдаған кезде табиғи ресурстар
үлкен рөл атқарады. Туристерді ландшафт пен климаттың ерекшеліктері,
өсімдік пен жануар әлемінің балығы мен әртүрлілігі және спортпен айналысу
үшін, аң және балық аулау үшін табиғи мүшкіншіліктер қызықтырады.
Территорияның табиғи ресурстарының жиынтығына байланысты рекреациялық іс-
әрекеттің түрі ұйымдастырылады. Ірі туристік кешендерді және туристік
нысандарды құру кезінде ауданның географиялық орналасуы, яғни теңіз
жағалауына, тау мен орман массивтеріне жақындығы басты орынды алады.
Туризм мен демалысты дамытуда территорияның жер бедері, климаты,
табиғи ландшафттары және басқа да табиғи нысандары өте маңызды. Жер бедері
территорияның салыстырмалы биіктігін, су ағындарының құлау деңгейін
сипаттайтын табиғи ортаның маңызды элементі. Территорияның рекреациялық іс-
әрекетке жарамдығын анықтауда басты орынды климат алады. Өзен суларының
торлары су спортын дамытуға, балық аулауға, таза ауада суға шомылуға
мүмкіндік береді. Қолайлы гидрологиялық жағдайлар табиғи жағажай туғызады.
Орман жамылғысы да берілген жердің туристік функциясының даму жәрежесін
көрсетеді. Үлкен орман кешендері атмосфераны оттегімен және озонмен
толтырады, желдің жылдамдығын азайтады және ауа температурасының тәуліктік
және жылдық ауытқуын бәсеңдетеді. Орман жамылғысы тағы да ландшафтқа
эстетикалық тартымдылық береді.
Талғар аймағының орналасқан жері, физикалық-географиялық жағдайы,
климаттық ерекшеліктері және табиғи обьектілер рекреациялық іс-әрекеттің әр
түрлі түрлерін дамытуға үлкен мүмкіншіліктер береді. Талғар қаласы мен
оның айналасындағы жерлер табиғи рекреациялық ресурстарға өте бай. Аймақ
территориясына туристік-рекреациялық іс-әрекеттерді ұйымдастыру, туристік
инфрақұрылымды құрастыру өте қолайлы. Өйткені, аймақта демалыс пен туризм
саласын дамытудың табиғи алғышарттары жетерліктей.
Аймақ территориясындағы табиғи нысандар негізінен оңтүстік бөлігінде
орналасқан. Оңтүстіктегі таулы аудандар жергілікті халықтың демалыс орнына
айналған. Өйткені бұл жерлерде демалыс пен спорттың белсенді түрлерімен
айналысуға барлық мүмкіншіліктер бар.
Талғар аймағының территориясына Іле Алатау Ұлттық паркі еніп жатыр.
Ұлттық парктің территориясы төрт аудандық бөлімшелерге бөлінген. Оларға
Талғар аудандық бөлімшесі, Түрген аудандық бөлімшесі, Медеу аудандық
бөлімшесі және Ақсай аудандық бөлімшесі кіреді. Талғар аудандық бөлімшесіне
үш орман шаруашылығы кіреді. Олар : Талғар, Көкбастау, Қотырбұлақ кіреді.
Осы орман шаруашылықтары бойынша экологиялық – туристік арнай маршруттар
құрастырылып, іске асуда.
Елдің алғысына бөленген, аталмыш Ұлттық парктің негізгі мақсаты мен
міндеті адамдардың табиғатта демалуына мүмкіншілік бере отырып, табиғи
байлықтарды қорғау және қайта қалпына келтіру; туризмді, спортты дамыту,
табиғатты корғау туралы жоғары білім мен тәрбие беру. Қорғалатын табиғи
байлықтары - Іле Алатауының ландшафттары. Іле Алатау мемлекеттік Ұлттық
паркі 1996 жылы акпанда ұйымдастырылды. Аумағы 164,4 мын га. Шамалған
өңірінен Түрген өңіріне дейін созылып жатыр. Ұлттық парк әсем табиғатымен,
эстетикалық ерекшелігімен қайталанбас ерекше табиғи нысан болып табылады.
Паркке келген әрбір адам вертикальді ландшафт зоналдылығын бақылай алады.
Вертикальды ландшафт зоналдылығының тізбегі төменгі таулы шөлейттер мен
құрғақ даладан басталып альпілік шалғындар мен мәңгі қар мен басқа шыңдарға
дейін барады. Паркте өсімдіктің 1200-ден аса түрі өседі. Оның 36 түрі
Қазақстанның Қызыл Кітабына енгізілген. Жануарлар дүниесі де өте бай және
әртүрлілігімен ерекшеленеді. Омыртқасыздардың 1500, омыртқалы жануарлардың
213 түрі тіршілік етеді. Соның ішінде сүтқоректілердің 47, бауырымен
жорғалаушылардың 8, қосмекенділердің 2, балықтардың 8, құстардың 148 түрі
бар.
Іле Алатауы. Ұлттық парктің Талғар аудандық бөлімшесінде Алматы
мемлекеттік қорығы орналасқан. Қорық Іле Алатауының орталық бөлігіндегі
табиғат байлығын қорғау мен ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу мақсатында
кұрылған.
Тянь - Шань тауының ең биік бөлігі Іле Алатауының орталық тау
жотасынан Талғар тауы тізбегінде Алматы мемлекеттік корығы орын алып жатыр.
Бұл қорық Іле Алатауындағы Кіші Алматы орман шаруашылығының территориясында
1931 жылы ұйымдастырылған. Бұдан кейінгі жылдары қорықтың жер көлемі
бірнеше рет өзгерді. 1935 жылы қорық территориясына Үлкен Алматы, Талғар,
Есік, Түрген, Шелек, Таушелек, Табанқарағай орман алқаптары қосылды. Ал
1936 жылы оған тағы да Сөгеті даласы, Бұғыты тауы және Іле өзені
жағасындағы Сарышаған мен Қаракүлтек жері енді. Ол кезде қорықтың көлемі
856,7 мың га дейін жеткен еді.
1937 жылдан бері қорықта ғылыми бөлім жұмыс істей бастады. Қорықтың
Талғар өңірі бөлігіндегі жан-жануарлар мен өскен өсімдіктерін республикаға
танымал ғалым-зоолог М.Д. Зверсв, М.А. Проскуряков көп зерттеп, ғылыми
еңбектер жазды.
Алматы қорығы әуелі Табанқарағай орман алқабында қайтадан
ұйымдастырылды. Ол кезде қорықтың орталығы Шелек селосында болатын. 1964
жылы бұл қорыққа Талғар өзендерінің сол және оң жақ қабағында өскен орман
алкабы берілді. Оған Іле өзенінің жағасында орналаскан "Әнші тау" да кірді.
Қазір Алматы қорығының территориясы - 73,342 гектар. Қорық бір-
бірінен оқшау екі бөліктен тұрады. Оның бірі - Іле Алатауының орталық
бөлігінде орналасқан таулы аймак, екіншісі Қалқан шөлді аймағы. Қорықтың
орталығы Алматы каласынан 25 шақырым жерде Талғар қаласына таяу орналасқан.
Онда ғылыми зертхана мен табиғат мұражайы, қорық қызметкерлеріне арналып
салынған үйлер бар.
Жер бедері мен ауа райы. Алматы қорығы Іле Алатауының теріскей
беткейінен орын тепкен. Биік шыңдарын мәңгі мұз бен қар басқан сұлу шыршалы
ормандарына қараса, көз тоймайтын әсем тау кімді болса да қызықтырмай
қоймайды. Алматы қорығына Іле Алатауының орталық бөлігі -теңіз деңгейінен
1400 - 5017 м биіктік аралығында орналасқан Талғар тау жоталары енеді. Жер
бедері күшті тілімденген. Топырағына эрозия зор әсер етеді. Жерінің жиырма
бес мың гектарын тасты құздар алып жатыр. Шөлді аймақтың тау етегіне жақын
орналасуы оның ауа райына үлкен әсерін тигізеді. Соған сәйкес таудан төмен
түскен сайын жылына болатын жауын-шашын мөлшері де азая береді. Мәселен,
теңіз деңгейінен биіктікте 500мм, ал 2400 – З000м биіктікте 780 - 870мм
жауын-шашын жауады. Жазда тауға әрбір 100 м көтерілген сайын ауа
температурасы 0,71 С төмендейді. Тауда самал жел соғып, жаздың салқындау
болуы да жасыл шабындықтың жайқалып өсуіне жағдай жасайды. Қыс айлары онша
суық болмайды. Бұл қорықта паналайтын хайуанаттардың қыстан күйлі шығуына
көмектеседі.
Қорық территориясы кішігірім өзеншелер арқылы бөлінетін бірнеше тау
қыраттарынан тұрады. Ондағы суы мол негізгі өзендер - Талғар мен Есік.
Басын мәңгі мұздардан алатын бұл өзендердің ені 3 - 5 м, тереңдігі 0,5 - 1
м болып, ағысы қатты келеді. Өзендердің су деңгейі тіпті тәулік ішінде
бірнеше рет өзгереді. Жаз айларында су деңгейінің тәуліктік ауысуы кейде 40
- 50 сантиметрге дейін жетеді. Тау беткейлерінде эрозиялық процестің күшті
болуы, микроклиматтың әр алуандығы тау топырағының ала-кұла болуына әсерін
тигізеді. Төменгі тау жоталарының теріскей беткейінде сұрғылт топырақ басым
да, ал одан жоғары қара топырақта бұталы ағаштар мен шабындық шөптер өседі.
Өсімдіктері. Алматы қорығының бір артықшылығы - тау беткейлерінде
орманды-дала, субальпі және альпі өсімдік белдеулерінің ұштасып жатуы.
Шөлді аймақ "Әнші тау" төңірегін қамтиды.
Орманды дала белдеуі қорық жерінде 1300 - 2600 м биіктік аралығында
өтеді. Оның төменгі етегінде жапырақты ағаштар мен бұталар өседі. Олардың
көшпілігі жабайы жеміс ағаштары. Бұл белдеудегі ормандағы негізгі ағаш
түрлері - алма, өрік, долана, көктерек, тал. Бұталармен ұштаса карақат,
итмұрын және ұшқат ұшырасады. Қорықтағы алма бағы 1700 м биіктікке дейінгі
тау қыраттарының етегіндегі жазық ойпаттарда көбірек өседі. Көктерек
жоталардың солтүстік және шығыс беткейлерінде көбірек болады. Жалпы жабайы
жеміс ағаштарының алып жатқан аумағы 157 гектардай. Жеміс бақтары,
негізінен, Талғар өзендерінің бойын алып жатыр.
Алатауға сән беріп тұрған қылқан жапыракты ормандар 1400 - 2800 м
биіктікте орналаскан. Ормандағы ежелгі ағаш түрі — Тянь-Шань немесе Шренк
шыршасы. Тянь-Шаньның жасыл қылқанды шыршасы - көне дәуірден біздің
заманымызға дейін жеткен асыл қазына. Оның қоры тек қана Қырғызстан мен
Қазақстан тауларында сақталған. Шырша орманының жалпы көлемі 500000 гектар
жер болады деп шамаланса, оның 300000 гектары біздің республиканың , 200000
гектары Қырғызстанның тау беткейлерінде. Алматы қорығында орман көлемі 6084
гектардай жерді алып
жатыр. Тоғызыншы бесжылдықта қорық қызметкерлері 121 гектар орман ағашын
қолдан отырғызды. Шырша орманының су балансын сақтауда, топырақ қорғауда,
селді тасқынға қарсы күресу ісінде атқаратын рөлі зор. Алматы қорығындағы
шырша орманының көлемі 5300 гектар болады. Таудың теріскей жағында өскен
шырша орманы саялы келеді де, олардың арасында шетен, тал, ұшкат және қара
ырғыз, бүлдірген өседі. Көне дәуір куәсі болып саналатын бұл ағаштар тек
Алматы қорығында ғана қорғалып қоймай, сонымен қатар Түрген маңында да
қамқорлыкқа да алынған.
Орманды дала белдеуінің ашық алаңдарында шабындық - көкмайса шөптер
өседі. Таудың салқын самалды қыраттарында боз, бетеге, жусан сиякты
өсімдіктер жайқалып, жақсы өседі. Алматы қорығының шырша орманының жоғарғы
жағын субальпі белдеуі алып жатыр. Белдеу теңіз деңгейінен 2600 - 3000 м
биіктікте орналасқан. Бұған тән өсімдік - биіктігі 0,5 - 1,0 м болып өсетін
арша. Бұл бұталы ағаш таудың күнгей беткейін ала 700 жылға дейін жасайды.
Көрікті де әсем Алатаудың қыраттары теріскей бетте ала-сара келіп Іле
өзенінің жағасындағы шөлді жазира даламен ұласады. Осы өзеннің оң
жағалауында қорықтың шөлді аймағы орналасқан. Оның жер бедері сай-саламен
жырымдалып, негізінен жазық болып келеді. Шөлді өңір кұмды -"Әнші тау"
төңірегін алып жатыр. Ол - сексеуіл өскен құмды төбелер. Онда шөлге тән
сораң, жусан өседі.
"Әнші тау" құпиясы. Қорыққа қарасты "Әнші тау" биіктігі 150 метрдей,
ұзындығы үш шақырымға жуық құмы сусылдаған ақ шағылды төбе. Кейде оны
"Жаңғырық тау" деп те атайды. Ғажайып "Әнші тау" халық арасында неше түрлі
аңыз-әңгімелер тудырған. Мәселен, бұл құмды төбелерде өзінің жырымен
жолаушаларды еліктіріп, қауіпті сусыз шөлдерге апарып, қырғынға ұшырататын
әйел кескінді мақұлық ән салады-мыс. "Әнші тау" туралы әр қилы хикаялар
дінге сенуден, жоққа нанушылықтан туған. Көне дәуірде аңыз-әңгімеге арқау
болған "Әнші тау" құпиясын бұл күндері ғалымдар зерттеді.Соның нәтижесінде
құмның дыбыс шығаруының кейбір себептері ғана белгілі болып отыр. Мұндай
қасиеттер өте құрғақ, кремнезем қоспасы бар сусымалы, таза құмдарда ғана
байқалатыны анықталды. Ондай құм түйіршігі ұсак және біркелкі мөлшерде
қиыршық болып келеді. Кұмның тек қозғалыс кезінде ғана дыбыс шығаратыны
ақиқат. Егер құм сусып қозғалса, оньң шығарған дыбысы бірте-бірте күшейіп,
реактивтік ұшақтың гүрілі сияқты қуатты гуілге ұласады. "Әнші тауды"
зерттеуде кеңестік ғалым В.И. Арабаджидің сіңірген еңбегі зор. Өзінің көп
жылғы зерттеулерінің арқасында В.И. Арабаджи құмның жоғарғы қабатының
астында жел әсерінен пайда болатын "құм толқындары" осындай дыбыс шығарады
деген қорытындыға келді.Қорғауға алынған табиғаттың осы бір қызық құбылысын
өз көздерімен көруге асыққан жолаушылар тасқыны "Әнші тау" бағытында еш
толастамайды.
Жануарлар дүниесі. Қорықтың жер бедерінің күрделілігі, ауа райының әр
белдеудегі ала-құлалығы, соған сәйкес өсімдік түрлерінің көптігі жан-
жануарлар түрлерінің кең таралуына әсерін тигізеді. Мұнда құстардын,
тауда 1500 - 1700 м, кейде 1900 - 2000 м биіктікке дейін көтерілетін
құстар. Сарғалдақ торғайлар ұясын қайың, тал, алма ағаштарының бұтақтарына
аспалы 200-ден аса, ал сүтқоректілердің 40-тай түрі тіршілік етеді.
Қорықтың шырша орманында самырсын кұсы, шырша торғайы, шиқылдақ торғай,
қызылқұйрық торғай, тоқылдақтар мекендейді, орманды-дала белдеуіңде кәдімгі
мысықторғай, қара шымшық, бұлбұл, маубас жапалақ, қара қарға, үкі, кептер,
құр және басқа да алуан түрлі құстар тіршілік етеді. Таудың биік құздарында
ұлар мен қозықұмай ұшырасады.
Қорық территориясында жабайы алма, өрік және көктерек өскен тау
беткейлерін, өзен бойын мекендеп сарғалдақ пен мысықторғай жүреді. Олар тор
сияқты іліп қояды. Мысықторғай орман мен бақ ағаштарына зиян келтіретін
шыбын-шіркейлермен қоректеніп, пайда келтіреді. Қара шымшық жапырақты,
кылқан жапырақты ормандарда кездесе береді. Іле Алатауьның 600 -2600 м
биіктіктегі ормандарында кездеседі. Жаз айларында жауын құрты, қоңыздар,
моллюскалармен, ал күз бен қыс айларында долана, итмұрын, ұшқат, арша
жемістерімен қоректенеді. Қара шымшық орман үшін пайдалы құс. Ол кейбір
бұталы ағаштардың жемісін бір жерден екінші жерге таратуға септігі бар.
Қорық территориясындағы Тянь - Шань тауларында шырша мен арша өскен
белдеуді құр паналайды. Қорық территориясында құр біркелкі тарағанымен,
қоры әлі көбейе койған жоқ. Сондықтанда бұл аса бағалы құстың санын көбейту
үшін қолдан келген мүмкіндіктің бәрін жасауымыз керек. Іле Алатауының
койнауындағы шырша орманын мекен еткен құстың бірі — самырсын кұсы. Ол -
ұзақтан сәл кішірек, ақшыл жолақтары бар, қоңыр-қызыл келген кұс. Ағаштың
басына шығып отыруды ұнатады. Қорықта мекендейтін тұмсығы қашау сияқты,
табандары қысқа, тырнақтары ішіне қарай иілген орман үшін өте пайдалы құс -
тоқылдақ. Орманшылар тоқылдақты "орман санитары" деп атайды. Өйткені,
олардың біреуі тәулігіне 700-ге жуық зиянкестерді құртады екен. Сонымен
қатар тоқылдақтар тек зиянкес жәндіктері бар ағаштардың діңін ғана ойып,
сонда ұя салады. Мұның өзі орманшыға кандай ағаштың зақымдалганын және
оларды сақтап қалуға дереу шара қолдану керектігін дер кезінде ескертеді.
Алматы қорығында бұл құстың саны жылдан-жылға артып келеді. Табиғатты
қорғауда кәсіптік маңызы бар канаттылардан қорық территориясында кекілік
мекендейді. Салмағы 550 - 600 граммдай шағын келген бұл құс тас арасында
өмір сүруге бейімделген. Қорықтың Іле өзенінің бойындағы шөлді бөлімшесінде
корғауға алынып, құстың бірі - қырғауыл. Жетісу қырғауылы біздің елдегі
тауық тұқымдас құстардың ең ірісі де сұлуы. Қамқорлыққа алып, жағдай
жасаудың нәтижесінде бұл құстың Алматы төңірегіндегі қоры үш мыңнан асып
отыр. Шөлді өңірде, сонымен қатар, жылқышы, бұлдырық сияқты құстар тіршілік
етеді. Жылқышы — түн құсы. Қорық өңірінде жыртқыш құстардан қаршыға,
жағалтай, үкі, жапалақ кездеседі. Олар ұясын ағашқа салып, балапанын сонда
басып шығарады. Негізгі қорегі - ұсақ кемірушілер мен торғайлар. Таулардың
биік құздарында өлекселермсн қоректенетін құмай да тіршілік етеді. Орман
ағаштарын зиянкестерден корғайтын бұл құстарға қорықта жақсы қамқорлық
жасалған.
Қорықта елік, таутеке, арқар, марал, қоңыр аю, барыс, сусар, тиін
сияқты аңдарда бар. Әсіресе, орманды-дала белдеуінде (2000 м биіктікке
дейін) елік көбірек кездеседі.
Қорықты көруге жыл сайын еліміздің түкпір-түкпірінен, шетелдерден
ғалымдар, арнаулы экспедициялар, туристер ағылып келіп жатады.
Алматы қорығының негізгі міндеті - осы өлкедегі табиғат байлықтарын
қорғап, оның қорын молайту. Келешекте қорық жұмысын одан әрі дамыту үшін
оның лабораториясын түрлі құралдармен жабдықтау мәселесі шешіліп жатыр. Оны
барлық жағдайларын ескере отырып, озық үлгідегі қорыққа айналдыруға
мүмкіндік бар.
Талғар тау торабы өзінің ғажайыптылығымен әлемнің көптеген
мемлекеттерінің альпинистері мен туристерін қызықтырады. Таудың ең биік
нүктесі - Талғар шыңы. Талғар - Іле Алатауының Талғар масссивтеріндегі шың.
Биіктігі — 4973 м. Талғар қаласына таяу. Шың айналасын Корженевский,
Жаңғырық, Богатырь мұздықтары құрсап жатыр. Талғар шыңының басына тұңғыш
рет 1935 жылы Б.М. Зимин бастаған альпинистер солтүстік-батыс жағынан
көтерілген.
Талғар өзені - Талғар ауданындағы ең ірі өзен. Іле алабына тиісті
өзен. ¥зындығы 117 км, су жинайтын алабы 444 шаршы км. Талғар мұздығынан
басталып, Қапшағай бөгеніне құяды. Арнасы тар шатқалды, кей жерінде арнасы
тік, жарлы, мұздықты болып келеді. Жауын-шашын суымен қорланады. Басты
саласы - Сол Талғар, Орта Талғар, Оң Талғар. Жылдық орташа су ағымы 10,6
мс.
Талғар аймағында үлкенді-кішілі көлдер мен көлшіктер кездеседі. Олар
таудағы қар мен мәңгі мұздардан қоректенеді. Солардың ішінде ең үлкен көл —
Есік көлі. Есік көлі — Іле алабындағы көл. Көл Есік қаласынан оңтүстікке
қарай 17 км жерде Іле Алатауының теріскей баурайындағы әсем шатқалдардың
бірінде теңіз деңгейінен 1759 м жоғарыда орналасқан. Аумағы 0,86 шаршы км,
ұзындығы 1850 м, ені - 600 м. Қол суы таңғажайып жасыл көк түсті. Бір
күннің ішінде көл суының түсі сан рет құбылып өзгеріп тұрады. Таңертең
судың түсі ашық көк жасыл түске боялып, түске таман жасыл ашық түске
айналады, түстен кейін ашық көгілдір түске боялып, кешке қарай су
толқындарының ашық сұр түсіне айналады. Көл суы көк жасыл түстердің
политрасын жинағандай. Айлы түндері көл суы айналасын қоршаған өсімдіктер
мен табиғат көрінісімен ертегідегідей таңғажайып сиқырлы түске еніп, көл
көрікті табиғи нысанға айналады. Көл суы әдетте суық. Жаздың маусым айының
ортасына қарай көл суының жоғарғы қабатының температурасы жоғары . Көл
суына жағалаулары бойынша шомылуға болады. Жазғы күндері мұз бен қардың
еруі белсенді жүрген кезде, көлге өзен суымен ағып келетін тау жьныстары
суды біршама лайлайды. Көл суының деңгейі тамыз айында көтеріледі. Көл
суының төменгі және жоғарғы деңгейінің арасындағы айырмашылық 15 м. Көл
суында балық жоқ. Бірақ көлге құятын Есік өзенінде форель балығы кездеседі.
Тянь-Шань тауының інжу-маржаны болып саналатын Есік көлі табиғи жолмен
қалыптасқан әсем көл. Көл суы табиғи тау мұздықтары, қар,
жауын-шашын суларымен
жиналған. 1963 жылғы шілденің жетісінде болған қуатты сел тасқыны көлдің
суын ағызып, бөгетті бұзып кетті. Қазір бөгет қайта тұрғызылып, көл қалпына
келтірілді. Көлге демалуға келуші туристер ағынының саны қайта толастап
жатыр.
Талғар қаласынан 16 км қашықтықта Орта Талғар өзені шатқалында "Әулие
Бастауы" деп аталатын жылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
География факультеті
Туризм кафедрасы
Курстық жұмыс
Туристік инфрақұрылымды жақсарту бағдарламасы
(Талғар қаласы мысалында)
Орындаған
3 – нші курс студенті --------------------- Бекбосынова А.Т.
Ғылыми жетекшісі ----------------------------------- ------ Ақтымбаева А.С.
(г.ғ.к, доцент) (қолы, күні)
Нормоконтролер ----------------------------------- -------
Байжокенова А.М.
(қолы, күні)
Кафедра меңгерушісі ----------------------------------- ---- Артемьев
А.М.
(қолы, күні)
Алматы, 2010 жыл
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 3
1 Талғар аймағына физикалық – географиялық
сипаттама
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .
1.1 Географиялық орны мен ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2 Табиғи жағдайы мен ресурстары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
2 Талғар қаласының демалыс саласын дамытудың
алғышарттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Туризм мен демалыс саласын дамытудың табиғи
алғышарттары ...11
2.2 Туризм мен демалыс саласын дамытудың
әлеуметтік–экономикалық
алғышарттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..17
2.2.1 Аймақ территориясының этнографиялық
ерекшеліктері ... ... .
2.2.2 Тарихи – мәдени обьектілер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3 Талғар аймағының туризм мен демалыс саласын
дамыту бағдарламасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.1 Туристік инфрақұрылымды жақсарту
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
3.2 Туристік орталықтарды қалыптастыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..31
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
Қосымша
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...34
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі кезде қоғамның рекреациялы іс-әрекеті
әлемде қарқынды дамып келе жатыр. Бұл құбылыс қызмет көрсету көлемінің
кеңеюіне, халықтың білім деңгейінің көтерілуіне және халықтың материалдық
жағдайының жақсаруына байланысты көптеген дамыған индустриалды
мемлекеттерде жүзеге асып жатыр.
Мен, Қазақстан Республикасының азаматшасы болғандықтан, елімнің
өркендеуіне, жерімнің көркеюіне шамам жеткенше өз үлесімді қосуға
міндеттімін деп ойлаймын. Өз басым сырға толы, жырға толы, киелі Талғар
өңірінің перзенті болғандықтан, осы қасиетті өңірдің дамуына, бәсекеге
қабілетті болуына, мен, өз кезегімде көмегімді тигізгім келеді.
Осы мақсатпен, курстық жұмысымның тақырыбын Туристік инфрақұрылымды
жақсарту бағдарламасы (Талғар қаласы бойынша) деп алдым. Бұл курстық
жұмыста туризмді дамыту үшін менің өз жобам ұсынылып отыр. Әрине, әзірше
бұл жоба тек менің қиялым арқылы ғана жүзеге асырылып отыр, ал, болашақта
осы жобаны жүзеге шынымен-ақ асырсам деген арманым бар!
Туризмді дамыту мәселесі Талғар аймағындағы ең негізгі мәселелердің
бірі болып саналады. Талғар аймағы туристік – рекреациялық ресурстарға өте
бай өңір. Аудан рекреациялық сұранысты туғызатын әлеуметтік – экономикалық
даму көрсеткішінің жоғарылығымен және туристік салада рационалды түрде
пайдалану мен жан – жақты зерттеуді қажет ететін бай туристік –
рекреациялық әлеуетімен сипатталады.
Жұмыстың мақсаты . Аймақтың демалыс пен туризм саласын дамыту үшін
туристік – рекреациялық ресурстарды белгілеу және оларды пайдалану жолдарын
анықтау болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін курстық жұмыс барысында келесі міндеттер
анықталды :
- аймақтың физикалық – географиялық орнына сипаттама беру;
- аймақтың туризм мен демалыс саласын дамытудың табиғи және әлеуметтік-
экономикалық алғышарттарын анықтау;
-туристік-рекреациялық ресурстарды демалыс пен туризм саласында
пайдаланудың жолдарын анықтау;
- туристік саланы дамытудың жобасын жасау;
Зерттеу әдістері:салыстырмалы аналитика, жүйелі түрдегі талдау,
тарихи тұрғыдан зерттеу, экономикалық және статистикалық зерттеу әдістері
қолданылды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы:Талғар қаласында ерекше мәнге ие туризмді
дамыту жолдары мен әдістері анықталды. Туризмнің деңгейіне баға берілді
және болашақтағы даму мүмкіншіліктері анықталды.
1 Талғар аймағына физикалық-географиялық сипаттама
1. Географиялық орны мен ерекшеліктері
Талғар ауданы Алматы облысының оңтүстігінде Алматы каласының шығысында
орналасқан әкімшілік бөлік. Аудан территориясының жер аумағы - 3,8 мың км.
Аудан жер көлемі бойынша Алматы облысы территориясының 2,7 пайызын алып
жатыр. Талғар ауданы Алматы облысының құрамына кіретін аудандардың ішінде
территориясының көлемі бойынша 12-нші орында тұр. Аудан солтүстік ендікте
орналасып, солтүстіктен оңтүстікке қарай 250 км, шығыс бойлықта батыстан
шығысқа қарай 100 км шамасында созылып жатыр. Талғар ауданы Іле Алатауының
солтүстік баурайы мен Қапшағай бөгенінің оңтүстік аумағында орналасқан.
Талғар аймағының жері Қазақстанның оңтүстік-шығысынан орын алып жатқан
таңғажайып географиялык жағдайы бар Жетісу өңірінде орналасқан. Жетісу
географиялық облысы деген атының өзі оның нақтылы жеті озеннің атынан пайда
болғаны туралы айтып тұрғандай. Жеті өзеннің кұрамына Іле, Шу, Ақсу,
Қаратал, Лепсі, Тентек, Көксу озендері кіреді. Жеті өзеннің тізіміне Іле
мен сол жағынан келіп құятын Талғар аймағындағы Шарын, ІПелек, Түрген,
Есік, Талғар, Қаскелен өзендерін де енгізген жөн деп көптеген ұсыныстар
айтылуда. Бұл ұсыныстар да шындыққа жанасымды. Жетісу атауының түпкі
негізінде "өзенге бай жер" деген үғым жатыр.
Жетісу өлкесінің ең бір құнарлы жерінен орын алған Талғар аймағы
оңтүстікте Тянь-Шань тау жоталарының бірі Іле Алатаудан басталып солтүстік
жағындағы Малайсары тау жотасына дейін кең ауқымды жерді алып жатыр. Талғар
ауданының батыстағы шекарасы Шымбұлақ жотасынан басталып, шығысқа қарай -
Аюлы сай, Шыбынды сай, Түзу сай, Сұлу сай, Көлсай, Кеңсай өңірлерін
камтиды. Бүлардың бәрі де Талғар тау торабынан басталады. Талғар аймағының
оңтүстік-шығыс шетінен Назар сайлары орын алып тұр. Одан ары Салт атты
шатқалы айрықша көрініп түр. Салт атты шатқалынан 3-5 шақырым қашыктықта
Тасты, Тау теректі сай-жыралары жатыр. Ол жерлерде орман өсірушілердің өз
қолдарымен еккен, көптеген қайың-карағайдан құралған тоғайлар, орман
шаруашылығының бау-бақшалары бар.
Талғар аймағының оңтүстігін Тянь-Шань тау жоталарының бірі Іле
Алатауы қоршап жатыр. Осы қарлы жотаның үзындығы 350 км қашықтықта батыстан
шығыска қарай созылып жатыр, ені 30-40 шақырымдай, орташа биіктігі 4000 м.
Іле Алатауының ең биік шыңы - Алматы каласының шығыс жағында 20 шақырым
жерде орналасқан Талғар тау торабының Талғар шыңы. Биіктігі - 5017 м.
Талғар маңындағы Іле Алатау мұзарты, биік шыңды, шілде-тамыз айларының
өзінде шыңдарының басында мәңгі мұз қорлар жатады. Іле Алатауының Талғар
тау жотасында биіктігі 4200 м Мұхтар Әуезов шыңы ерекше бой көтеріп тұр.
Осы тау торабында Талғар асуы бар, сол арқылы Медеу аймағынан Талғар
өңіріне келуге болады. Ол асуда екі
жол бар, бірі Медеу, Күйгенсай арқылы Шыңбұлақ үстіртінен аспалы шаңғы
жолымен көтеріліп, одан сол Талғар шатқалына түсуге болады. Екінші жол
Үлкен Алматы шатқалына өрлей Тоғызақ асуына асып, сол Талғар өзенінің бас
жағын ала сол жағынан шығуға болады. Іле Алатауының солтүстік бөктері
тереңде тік жартасты алқаптары бар бай шатқалдардан тұрады.
Талғар тау торабы Іле Алатауының ең биік ауданы. Бұл жерлерде бұлттан
асқан аса биік шыңдар, әсіресе оның ішінде Талғар шоқысының орасан зор
мұзарттарының, үшкір ұштас жартастарының, үлкен үйінділерінің, мұнша
қызғылықты ұштасуын табиғат Іле Алатауының басқа аудандарындағы ешбір жсрде
жасай алмапты. Мұның өзі ерекше табиғи құбылыс.
Талғар шыңының шоқысын Талғар тау торабы жасырып тұр. Талғар шокысы
Талғар қаласының шығыс жақ бөлігінен көзге шалынады, ал толық суреті Құлжа
жол бойынан түгелдей көрінеді.
Іле Алатауын түңғыш рет П.П. Семенов Тянь-Шаньский, географ-ғалым
Шокан Уалиханов және В.В. Дмитрисв зерттеп, көп құнды еңбектер калдырған.
Талғар аймағының жер бедері оңтүстікте кар мен мұз басқан биік
таулардан тұрса , орталық және солтүстік бөлігі Қапшағай бөгеніне қарай
ылдилап келеді. Территорияның үстіңгі бетіне байланысты аудан аймағын
шартты түрде оңтүстік таулы бөлікке және солтүстік жазықтарға бөлуге
болады. Бұл өңір сай-жыралармен катты тілімденген. Жердің 25 пайызын тау-
кұздар алып жатыр.
Таулы аймақтың табиғаты төменде жазықтық табиғатынан ерекшеленіп
тұрады. Таудың етегінде таңғажайып пирамида тәрізді теректермен жиектелген
бау-бақша мен жүзім егісінің кең тармақтары жатыр. Таудың төменгі бөлігінде
жабайы алма, өрік, долана және басқа да жапырақты ағаштар өседі. Таудан
жоғары көтерілген сайын бұл ағаштар тобы құрамында тянь-шань шыршасы бар
қылқан жапырақты ормандармен ауысады. Таудың одан жоғары қыраттарында
құрамында көптеген гүлдермен көмкерілген шырынды, құнарлы шөптері бар
альпілік шалғындар кездеседі. Бұл шалғындар жазғы жайылым ретінде саналады.
Алпілік шалғындардан жоғары мүк пен қынадан тұратын тамырлы батпақпен
жамылған тау тундрасы орналасқан. Тундраның үстінен өсімдік жамылғысы
мүлдем жоқ қар мен мұз басқан қыраттар бой көтеріп тұр.
2. Табиғи жағдайы мен ресурстары
Демалушылардың демалу мен саяхат орнын таңдауда табиғи ресурстар үлкен
рөл атқарады. Туристер сол ауданның ландшафт пен климат ерекшелігіне,
өсімдік және жануар әлемдерінің әр түрлілігіне, спорт, аң мен балық аулау
мүмкіндіктеріне қатты назар аударады. Рекреациялық іс-әрекеттің формалары
мен түрін дамыту ауданның табиғи ресурс кешеніне байланысты. Үлкен туристік
кешенді дамыту және жеке туристік объектінің пайда болуына бірдей
мемлекеттің не ауданның географиялық орналасу орны маңызды рөл атқарады. Ол
дегеніміз мұхит, орман және тау массивтеріне, демалушылардың негізгі
ағымдарына, транспорттық магистраль жолдарына жакын орналасу болып
табылады.
Жер бедері. Аудан территориясында екі негізгі морфоқұрылым орнықкан:
Тянь-Шань таулы жүйесінің тау сілемдері және тау арасындағы Іле
казаншұңкыры. Таулы аймақтардағы геоморфологиялық жағдайлар басқа да табиғи
факторлармен бірігіп интенсивті эрозия және гравитациялық, гляциалды, қар-
көшкінді және криогенді процесстердің болуына жағдай жасап тұрады. Мұнда
жиі болатын табиғи процесстер — селдер.
Территориясының жер бедерінің қабатына байланысты аудан аймағын шартты
түрде Оңтүстік таулы бөлікке және солтүстік жазықтарға бөлуге болады.
Ауданның шеткі оңтүстік бөлігі Іле Алатауыңда жатыр. Іле Алатауы Тянь-Шань
таулы жүйесінің шеткі солтүстік тізбегінде орналасып, Күнгей Алатауы
жоталарымен Солтүстік Тянь-Шань тау жүйесін құрып тұр. Ауданның таулы
бөлігі шығыс бойлық арасы мен солтүстік ендікте орналасқан. Іле Алатауы
жотасы солтүстікте терең тектоникалық ойыс больп тұрған Іле қазаншұңқырымен
шектеседі. Оңтүстікте Күнгей Алатауы тау жоталарынан ағып түсетін Шелек
және Үлкен Кемин өзен аңғарларымен шектеседі. Күнгей Алатау тау жоталары
орталык бөліктерімен Шелек-Кемин немесе Талғар тау сілемін құрады. Батыста
Іле Алатауы Қастек асуынан кейін Кендік тас тау бөктеріне дейін созылып
жатыр. Шығыста Шелек өзенінің анғары кесіп өткеннен кейін биік емес тау
жоталарымен жалғасады.
Іле Алатауы ендік бойынша созылып жатқан дөңес құрып тұр. Доңестің
көтеріңкі жағының ұзындығы 250 км-ге созылып, оңтүстікке қарай бағытталған.
Сол 250 км ішіндегі 150 км биік орталық бөлік. Оның биіктігі 4000 м-ден
асады. Негізгі суайрықты жотадан өткір шыңды тау қырқалары меридиан
бағытында таралады. Бұл тау кырқалары негізгі өзен бассейндерін бөліп
тұрады. Мұндағы негізгі тау адырлары бөлшекті адырлар жүйесін құрып тұрады.
Аймақтағы таулар Тянь-Шань тау жүйесінен бой түзеген және кембрийге
дейінгі кристалды тақтатасты тау жыныстары кабаттарынан түзілген. Сондай-ақ
мұнда конгломераттар, туфтар, әктастар, граниттер және тағы баска палеозой
жыныстары кездеседі. Тау етегі және аймақтың биіктігі орташа өнірлері
плейстоцен мен антропогендік шөгінділерден түзілген. Аймақтағы таулардың
алғашқы қалыптаса бастау кезеңі герцин қатпарлығымен тығыз байланысты. Одан
кейінгі кезеңдерде бұл таулар бірте-бірте мүжіліп, адырлы жазық
қалыптасқан. Плейстоцен кезеңінің басында альпілік орогенез кезінде
пенепленге айналған өңір тектоникалық процесстер нәтижесінде кәдімгі
тауларды түзеген. Мұнда ысы кезге дейін тектоникалық процесстер жалғасуда.
Оқтын- оқтын болатын жер сілкінулер - соның айқын дәлелі.
Іле Алатауының осындай морфологиялық құрылымы оның солтүстік
жоталарынан ағып түсетін меридиан бағытында жатқан өзен аңғарларының
бағытын анықтайды. Іле Алатауының құрылымына солтүстік және солтүстік-батыс
ауа массалары қатты әсерін тигізеді.
Климаттық жағдайлары. Аудан территориясындағы жазықты және таулы
аймақтардың климаты кеңістігіне байланысты ерекшеленеді. Жазық
кеңістіктерде континентальді климат, ал шеткі солтүстік облыстарында шұғыл
континентальді климат басым. Жазық жерлердегі ауа температурасының жылдық
амплитудасы 35° С-дан жоғары, ал кейбір кездерде 40° С-дан асады. Таулы
аймақтарда тау ішіндегі шұңқырларды коспағанда әдетте ауа температурасының
жылдық амплитудасы 25 С. Биік таулы аймақта ауа температурасы төмен болып,
өзінің коитинентальдігімен теңіз жағалауындағы климатқа ұқсас.
Климаттың континентальдігі оның жылдан-жылға карай өзгерісінен де
байқалады. Мысалы, аязды қыс мезгілі салыстырмалы жұмсак қыспен алмасады;
қатты ыстық жаз коңыржайлы салкын ауа райымен алмасады. Ертеңгі және кешкі
уақыттағы суықтық қолайлы жылы кезеңдермен кезектесіп отырады. Тауларда
мұндай өзгерістер жиі байкалмайды. Бұл жағдайларды жерді рационалды түрде
өңдеумен, мал шаруашылығымен және шаруашылыктың басқа сфераларымен
айналысқанда ескеру керек.
Тауларда термикалық жағдайлар биіктікке байланысты өзгеріп отырады.
Бұл процесстің маңызды жағы аязы жоқ, салқын ауа райының ұзаққа созылуы
болып есептелінеді.
Биік таулы аймақтарда, әсіресе теңіз деңгейінен 3000 м биіктіктен
жоғары жерде аязсыз күндер мүлде байқалмайды. 3500 м биіктіктен жоғары
жайлауларында тәулік бойы топырақта да суықтық, 4000 м биіктіктен жоғары
ауада да суықтық байкалады. Іле Алатауының теріс жылдық ауа температурасы
2600-2700 м биіктікте байқалады. Биік таулы аудандарындағы өте маңызды
термикалық жағдайлар ауа температурасының төмендеуі. Бұл процесстер әдетте
жаз мезгілінде өтеді. Бірақ кейбір кезеңдерде оңтүстік экспозицияларда
қыста қары жок учаскелерде де байқалады. Бұл температуралы факторлар түрлі
инжинерлік құрылымдардьң беткі жағында айқын көрініс табады. Мысалы, жол
жамылғыларында анық байқалады. Оңтүстіктердегі жарықтарда бұл кұбылыстар
суық кезеңдерде айтарлықтай белсенді түрде өтеді. Іле Алатауының климаттық
жағдайларына солтүстік және солтүстік-батыстағы ауа массаларының әсері өте
мол. Биіктікке көтерілген сайын ауа температурасы төмендейді. Іле
Алатауында биіктік өскен сайын жауын-шашын мөлшері көбейе түседі және
ылғалдылық мол болады.Талғар аймағының климаты қоңыржай-континентальді.
Аудан территориясындағы жазықтардың ылғалдану таулы террито-риялармен
қарама-қарсы жүреді. Жазық жерлерде жылдық атмосфералық жауын-шашын мөлшері
100-250мм аралығында түрленіп тұрады. Бұл территорияның аридтік ерекшелігін
анықтайды. Тауларда жауын-шашын мөлшері анықталған гипсометрлік деңгейге
(ЗОООм) қарай көбейеді, одан кейін барып төмендейді. Жалпы тауларда
атмосфералық мөлшері 800 - 1400мм аралығында болады.Өсімдік
жамылғысына жағымды әсерін тигізетін осы жағдайдың арқасында таудың
ылғалдығы анықталады. Жазық жерлердегі жауын-шашынның аз мөлшері және
буланудың жиілігі шөлді және шөлейтті ландшафттардың құрылуына себепші
болды.
Ауданның қар жамылғысы кеңістік бойынша да, уақыт бойынша да өзгеріп
тұрады. Жаздық кеңістіктердегі шөлді аймақтарда қар жамылғысының өзгерісі
айқын білінеді. Құмды массивтерде қар жамылғысы ала-құла болып мозайкалық
көрініс беріп тұрады. Жер бедерінің қарсыз жан-жақты кұмды төбелері қарлы
адырлы жерлермен кезектесіп келеді. Сондықтан да қысқы құмды шөлдер ежелден
қыс қыстау ретінде пайдаланып келген. Шөл мен шөлейттердің қар жамылғысы,
оның үзіктілігі, қуаттылығының аздығы белсенді жел салмағының және қатты
шөгінді жыныстардың болатытнын көрсетеді. Жазықтықтағы қар жамылғысы жылдан-
жылға қарай өзгеріп тұрады. Ол негізінен климаттың континентальдігіне
тікелей тәуелді.
Тауларда қар жамылғысының көптеген параметрлері биіктікке байланысты
өзгеріп тұрады. Төменгі тау жоталарында жер бедерінің формасына байланысты
қар жамылғысы (салыстырмалы ойысты жер аудандары, аз тілімденген жерлер,
баяу соғатын желдер) ерекшеленеді. Төменгі тау жоталарында қар жамылғысның
кеңістік бойынша үзіктілігі тау баурайларының құлама тік болуына, тасты
сынықтар мен ірі қалдықтардың астында әдетте қар жамылғысы болмайды.
Оңтүстік экспозициядағы қыраттарда қар жамылғысы қар көшкінінен кейін пайда
болады. Бірақ ашық күндері қар жамылғысы бірнеше тәуліктен кейін еріп
кетеді. Желдердің соғуы мен қардың басқа жерге орын алмастыруынан да қар
жамылғысы көпке дейін жатпайды.
Биік таулы аймақтарда қар жамылғысының кеңістіктілігі максимум
деңгейіне жетеді. Тауда қыраттар, қатқыл шөгінділер, кұрымдар кең таралған.
Оларда қар жамылғысы мүлде жоқ немесе кейбір жерлерінде ғана таралған. Қыс
мезгілінде қатты жел соғулар жиі болып тұрады. Жел айдап кеткен беткейлерде
қар айдаулары көп болып тұрады. Қар айдаған үскірік желдің биіктігі 2 м
дейін жететін куатты болады.
Орташа тау беткейлерінде қар көшкіндері кыс пен көктем айларында жиі
болып тұрады. Биік тауларда қар көшкіні жыл бойы тоқтаусыз өтіп
тұрады.Климатты сипаттайтын маңызды факторлардың бірі жел болып табылады.
Іле Алатаудың таулы аймақтарында самал жел үздіксіз соғып тұрады. Қыс пен
көктем айларында желдің арқасында біраз қолайсыз жағдайлар туындайды.
Кейбір кездерде жердің жағымды пайдалы жағы да бар. Талғар қаласы мен оның
айналасыньң ауасын тазартып тұрады. Сонымен ауданның климаттық жағдайлары
аймақтың биіктігіне байланысты өзгеріп тұрады. Шаруашылық сферасында мұны
ескеріп отыру қажет.
Өзендері. Жер беті суларының бір жағынан су спорт түрлерін дамыту,
балык аулау, таза ауада шомылу маңызы болса, екінші
жағынан
ландшафттың жоғары тартымдық көз қарасынан да маңызы зор. Рекреация үшін
тиімді гидрологиялык жағдайлар басты орында қажетті температурасы мен ағысы
дұрыс, ластанбаған су ағындары мен жер бетілік сулардың баршылығы, табиғи
жағажайларды жасау, не болмаса жүзу бассейндерін құру үшін мүмкіндігін бере
алады, одан басқа қозғалмайтын су көздері де су спортының әр түрін дамытуға
жағдай жасайды.
Талғар аймағының өзендер жүйесі Балқаш-Іле макрогеожүйесіне кіреді.
Мүндағы негізгі геожүйе Алматы субгеожүйесі. Алматы субгеожүйесі Үлкен және
Кіші Алматы, Қаскелен және Талғар өзендерінің аккумулятивті іс-
әрекеттерінен құралған. Бұл өзендердің сол жағалаулы сағалары Қапшағай
бөгеніне кұйылады. Мұзды ағынның көлемінен геожүйенің функциясының
интенсивті деңгейі түзіледі. Алматы субгеожүйесін қүратын физикалык-
геграфиялық ерекшеліктері: литогенді негізді құратын жыныстарының әр түрлі
кезеңдерге жатуы; суайрықтардан төмен қарай геожүйенің сатылы дамуы; жауын-
шашын мөлшерінің ағын зоналарына байланысты өзгеруі. Алматы қалалық
агломерация геожүйенің дамуы кері әсер ететін энергетикалық, өндірістік
және тағы басқа да антропогенді әсер етеді. Геожүйенің табиғи өмір сүруіне
техногенез қуатты факторлардың бірі ретінде әсер етеді. Ауа бассейнінің
ластануы Алматы субгеожүйесінің табиғи әлеуетіне өте үлкен зиян келтіреді.
Талғар ауданының территориясында Алматы субгеожүйесіне кіретін негізгі
өзен - Талғар өзені. Талғар өзенінің салалары - Сол Талғар, Орта Талғар, Оң
Талғар. Бұл өзендердің барлығы Іле алабына кіреді. Өзендердің барлығы
бастауын Іле Алатауының басынан алады. Талғар мұздығынан басталып Қапшағай
бөгеніне кұлайды. Өзендердің қоректенуінде таулы бөліктердегі су ағынын тез
арада көтерінп жіберетін жаз айларында еритін мұз сулары басты рөлді
ойнайды. Қоректену типі аралас мұз-жаңбырлы болады. Өзен суының қоректенуі
көктемгі жазғы кезеңдерде , әсіресе сәуір-қыркүйек айларының аралығында
жүреді. Қоректену процесі әр түрлі биіктік зоналарындағы қар мен мұздың
еруінен, орта ендіктердегі жаңбыр суының қосылуымен жүреді. Таулы
аймақтарда өзендер1 құламалардан ағып түскенде ағыс жылдамдығы қатты болып
келеді. Талғар өзенінің үзындығы 117 км, су жинайтын алабы 444 шаршы
шақырым. Аңғары тар шатқалды, кей жерінде арнасы тік жарлы болып келеді.
Жылдық орташа су ағысы Талғар қаласының тұсында 10,6 м3сек. өзен
аңғарларының кейбір учаскелерінде су құламалары да кездеседі. Өзендердің
ені 10 метрден аспайды, орташа ені 5-8м, тереңдігі 1-2 метрге дейін. Тау
өзендерінің ағындарының жылдамдығы жазық жерлерде ағатын өзендерден
айырмашылығы олардың тасымалдау мүмкіншілігімеи, эрозиялык және
аккумулятивті іс-эрекеттермен анықталады. Таулы аймақтағы өзен аңғарында
тереңдеген эрозия, жазықтағы өзендерде бүйір жақты эрозия және аккумуляция
кездеседі. Өзендердің таулы және жазыктықтағы ағып өтетін анғар бөлігінің
температуралық және мұздык режимінде бірқатар айырмашылықтар бар. Таулы
аңғарларда су суық, жаз айларындағы температурасы жақын. Ал қыс мезгілінде
су ағынының қатты жылдамдығынан тегіс мұз жамылғысы түзілмейді. Жазық
жерлерден өтетін өзен аңғарларындағы судың температурасы жаз айларында
жоғары болады. Мысалы, өзен суының таяз жерінде су 25° С дейін қызады.
Қыста жазықтағы өзендерде тегіс мұз жамылғысы түзіледі. Су ағысы жай, баяу
ағатын болады.
Талғар аймағының территориясының шығыс жағынан Есік субгеожүйесі Есік
өзені ағып өтеді. Есік субгеожүйесі Есік өзенінің бассейнінде дамитын
геожүйелерді біріктіреді. Есік өзенінің ағысы нивальды-гляциальды геожүйесі
уакытша болатын мұз басуға тәуелді. Геожүйенің диапазоны ендік бойынша
таулы-орманды зонадан кұрғақ далалыкқа таралған. Оңтүстіктен солтүстікке
карай орташа жылдьгқ ағыс қалыңдығы 1000 мм - 2 мм азаяды. Есік
геожүйесінің флорасы көркем және эндемикті.
Шеткі өзендердің тобын "карасу" деп аталатын кішкене өзеншелер
құрайды. Бұл өзеншелер жерасты суларымен қоректенеді. Мұндай өзендерге
ауданның Тереңқара, Қүлтопай, Нұра, Жалғамыс өзендері жатады. Бұлар жазық
жерлерде ағатын өзендер. Бұл өзендер тау өзендерінің конустық
перифириясындағы бұлақтардан қоректенеді.
Бұрынғы кездерде бұл таза, қауіпсіз, керекті өзсн сулары үлкен
шаруашылыкты маңызға ие болатын. Бұлақтардың шығып жатқаи жерлерінде
уақытша тұратын үйлер, кейіннен үлкен ауылды мекендерге пайда болатын.
Бірақ күндер топырақтың ластануынан, жерасты суларына химиялық затгардың
келіп қосылуынан өзен сулары алғашқы маңыздылығын жоғалтты.
2 Талғар қаласының демалыс саласын дамытудың
алғышарттары
2.1 Демалыс саласын дамытудың табиғи алғышарттары
Демалушылар демалыс пен саяхат аймағын таңдаған кезде табиғи ресурстар
үлкен рөл атқарады. Туристерді ландшафт пен климаттың ерекшеліктері,
өсімдік пен жануар әлемінің балығы мен әртүрлілігі және спортпен айналысу
үшін, аң және балық аулау үшін табиғи мүшкіншіліктер қызықтырады.
Территорияның табиғи ресурстарының жиынтығына байланысты рекреациялық іс-
әрекеттің түрі ұйымдастырылады. Ірі туристік кешендерді және туристік
нысандарды құру кезінде ауданның географиялық орналасуы, яғни теңіз
жағалауына, тау мен орман массивтеріне жақындығы басты орынды алады.
Туризм мен демалысты дамытуда территорияның жер бедері, климаты,
табиғи ландшафттары және басқа да табиғи нысандары өте маңызды. Жер бедері
территорияның салыстырмалы биіктігін, су ағындарының құлау деңгейін
сипаттайтын табиғи ортаның маңызды элементі. Территорияның рекреациялық іс-
әрекетке жарамдығын анықтауда басты орынды климат алады. Өзен суларының
торлары су спортын дамытуға, балық аулауға, таза ауада суға шомылуға
мүмкіндік береді. Қолайлы гидрологиялық жағдайлар табиғи жағажай туғызады.
Орман жамылғысы да берілген жердің туристік функциясының даму жәрежесін
көрсетеді. Үлкен орман кешендері атмосфераны оттегімен және озонмен
толтырады, желдің жылдамдығын азайтады және ауа температурасының тәуліктік
және жылдық ауытқуын бәсеңдетеді. Орман жамылғысы тағы да ландшафтқа
эстетикалық тартымдылық береді.
Талғар аймағының орналасқан жері, физикалық-географиялық жағдайы,
климаттық ерекшеліктері және табиғи обьектілер рекреациялық іс-әрекеттің әр
түрлі түрлерін дамытуға үлкен мүмкіншіліктер береді. Талғар қаласы мен
оның айналасындағы жерлер табиғи рекреациялық ресурстарға өте бай. Аймақ
территориясына туристік-рекреациялық іс-әрекеттерді ұйымдастыру, туристік
инфрақұрылымды құрастыру өте қолайлы. Өйткені, аймақта демалыс пен туризм
саласын дамытудың табиғи алғышарттары жетерліктей.
Аймақ территориясындағы табиғи нысандар негізінен оңтүстік бөлігінде
орналасқан. Оңтүстіктегі таулы аудандар жергілікті халықтың демалыс орнына
айналған. Өйткені бұл жерлерде демалыс пен спорттың белсенді түрлерімен
айналысуға барлық мүмкіншіліктер бар.
Талғар аймағының территориясына Іле Алатау Ұлттық паркі еніп жатыр.
Ұлттық парктің территориясы төрт аудандық бөлімшелерге бөлінген. Оларға
Талғар аудандық бөлімшесі, Түрген аудандық бөлімшесі, Медеу аудандық
бөлімшесі және Ақсай аудандық бөлімшесі кіреді. Талғар аудандық бөлімшесіне
үш орман шаруашылығы кіреді. Олар : Талғар, Көкбастау, Қотырбұлақ кіреді.
Осы орман шаруашылықтары бойынша экологиялық – туристік арнай маршруттар
құрастырылып, іске асуда.
Елдің алғысына бөленген, аталмыш Ұлттық парктің негізгі мақсаты мен
міндеті адамдардың табиғатта демалуына мүмкіншілік бере отырып, табиғи
байлықтарды қорғау және қайта қалпына келтіру; туризмді, спортты дамыту,
табиғатты корғау туралы жоғары білім мен тәрбие беру. Қорғалатын табиғи
байлықтары - Іле Алатауының ландшафттары. Іле Алатау мемлекеттік Ұлттық
паркі 1996 жылы акпанда ұйымдастырылды. Аумағы 164,4 мын га. Шамалған
өңірінен Түрген өңіріне дейін созылып жатыр. Ұлттық парк әсем табиғатымен,
эстетикалық ерекшелігімен қайталанбас ерекше табиғи нысан болып табылады.
Паркке келген әрбір адам вертикальді ландшафт зоналдылығын бақылай алады.
Вертикальды ландшафт зоналдылығының тізбегі төменгі таулы шөлейттер мен
құрғақ даладан басталып альпілік шалғындар мен мәңгі қар мен басқа шыңдарға
дейін барады. Паркте өсімдіктің 1200-ден аса түрі өседі. Оның 36 түрі
Қазақстанның Қызыл Кітабына енгізілген. Жануарлар дүниесі де өте бай және
әртүрлілігімен ерекшеленеді. Омыртқасыздардың 1500, омыртқалы жануарлардың
213 түрі тіршілік етеді. Соның ішінде сүтқоректілердің 47, бауырымен
жорғалаушылардың 8, қосмекенділердің 2, балықтардың 8, құстардың 148 түрі
бар.
Іле Алатауы. Ұлттық парктің Талғар аудандық бөлімшесінде Алматы
мемлекеттік қорығы орналасқан. Қорық Іле Алатауының орталық бөлігіндегі
табиғат байлығын қорғау мен ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу мақсатында
кұрылған.
Тянь - Шань тауының ең биік бөлігі Іле Алатауының орталық тау
жотасынан Талғар тауы тізбегінде Алматы мемлекеттік корығы орын алып жатыр.
Бұл қорық Іле Алатауындағы Кіші Алматы орман шаруашылығының территориясында
1931 жылы ұйымдастырылған. Бұдан кейінгі жылдары қорықтың жер көлемі
бірнеше рет өзгерді. 1935 жылы қорық территориясына Үлкен Алматы, Талғар,
Есік, Түрген, Шелек, Таушелек, Табанқарағай орман алқаптары қосылды. Ал
1936 жылы оған тағы да Сөгеті даласы, Бұғыты тауы және Іле өзені
жағасындағы Сарышаған мен Қаракүлтек жері енді. Ол кезде қорықтың көлемі
856,7 мың га дейін жеткен еді.
1937 жылдан бері қорықта ғылыми бөлім жұмыс істей бастады. Қорықтың
Талғар өңірі бөлігіндегі жан-жануарлар мен өскен өсімдіктерін республикаға
танымал ғалым-зоолог М.Д. Зверсв, М.А. Проскуряков көп зерттеп, ғылыми
еңбектер жазды.
Алматы қорығы әуелі Табанқарағай орман алқабында қайтадан
ұйымдастырылды. Ол кезде қорықтың орталығы Шелек селосында болатын. 1964
жылы бұл қорыққа Талғар өзендерінің сол және оң жақ қабағында өскен орман
алкабы берілді. Оған Іле өзенінің жағасында орналаскан "Әнші тау" да кірді.
Қазір Алматы қорығының территориясы - 73,342 гектар. Қорық бір-
бірінен оқшау екі бөліктен тұрады. Оның бірі - Іле Алатауының орталық
бөлігінде орналасқан таулы аймак, екіншісі Қалқан шөлді аймағы. Қорықтың
орталығы Алматы каласынан 25 шақырым жерде Талғар қаласына таяу орналасқан.
Онда ғылыми зертхана мен табиғат мұражайы, қорық қызметкерлеріне арналып
салынған үйлер бар.
Жер бедері мен ауа райы. Алматы қорығы Іле Алатауының теріскей
беткейінен орын тепкен. Биік шыңдарын мәңгі мұз бен қар басқан сұлу шыршалы
ормандарына қараса, көз тоймайтын әсем тау кімді болса да қызықтырмай
қоймайды. Алматы қорығына Іле Алатауының орталық бөлігі -теңіз деңгейінен
1400 - 5017 м биіктік аралығында орналасқан Талғар тау жоталары енеді. Жер
бедері күшті тілімденген. Топырағына эрозия зор әсер етеді. Жерінің жиырма
бес мың гектарын тасты құздар алып жатыр. Шөлді аймақтың тау етегіне жақын
орналасуы оның ауа райына үлкен әсерін тигізеді. Соған сәйкес таудан төмен
түскен сайын жылына болатын жауын-шашын мөлшері де азая береді. Мәселен,
теңіз деңгейінен биіктікте 500мм, ал 2400 – З000м биіктікте 780 - 870мм
жауын-шашын жауады. Жазда тауға әрбір 100 м көтерілген сайын ауа
температурасы 0,71 С төмендейді. Тауда самал жел соғып, жаздың салқындау
болуы да жасыл шабындықтың жайқалып өсуіне жағдай жасайды. Қыс айлары онша
суық болмайды. Бұл қорықта паналайтын хайуанаттардың қыстан күйлі шығуына
көмектеседі.
Қорық территориясы кішігірім өзеншелер арқылы бөлінетін бірнеше тау
қыраттарынан тұрады. Ондағы суы мол негізгі өзендер - Талғар мен Есік.
Басын мәңгі мұздардан алатын бұл өзендердің ені 3 - 5 м, тереңдігі 0,5 - 1
м болып, ағысы қатты келеді. Өзендердің су деңгейі тіпті тәулік ішінде
бірнеше рет өзгереді. Жаз айларында су деңгейінің тәуліктік ауысуы кейде 40
- 50 сантиметрге дейін жетеді. Тау беткейлерінде эрозиялық процестің күшті
болуы, микроклиматтың әр алуандығы тау топырағының ала-кұла болуына әсерін
тигізеді. Төменгі тау жоталарының теріскей беткейінде сұрғылт топырақ басым
да, ал одан жоғары қара топырақта бұталы ағаштар мен шабындық шөптер өседі.
Өсімдіктері. Алматы қорығының бір артықшылығы - тау беткейлерінде
орманды-дала, субальпі және альпі өсімдік белдеулерінің ұштасып жатуы.
Шөлді аймақ "Әнші тау" төңірегін қамтиды.
Орманды дала белдеуі қорық жерінде 1300 - 2600 м биіктік аралығында
өтеді. Оның төменгі етегінде жапырақты ағаштар мен бұталар өседі. Олардың
көшпілігі жабайы жеміс ағаштары. Бұл белдеудегі ормандағы негізгі ағаш
түрлері - алма, өрік, долана, көктерек, тал. Бұталармен ұштаса карақат,
итмұрын және ұшқат ұшырасады. Қорықтағы алма бағы 1700 м биіктікке дейінгі
тау қыраттарының етегіндегі жазық ойпаттарда көбірек өседі. Көктерек
жоталардың солтүстік және шығыс беткейлерінде көбірек болады. Жалпы жабайы
жеміс ағаштарының алып жатқан аумағы 157 гектардай. Жеміс бақтары,
негізінен, Талғар өзендерінің бойын алып жатыр.
Алатауға сән беріп тұрған қылқан жапыракты ормандар 1400 - 2800 м
биіктікте орналаскан. Ормандағы ежелгі ағаш түрі — Тянь-Шань немесе Шренк
шыршасы. Тянь-Шаньның жасыл қылқанды шыршасы - көне дәуірден біздің
заманымызға дейін жеткен асыл қазына. Оның қоры тек қана Қырғызстан мен
Қазақстан тауларында сақталған. Шырша орманының жалпы көлемі 500000 гектар
жер болады деп шамаланса, оның 300000 гектары біздің республиканың , 200000
гектары Қырғызстанның тау беткейлерінде. Алматы қорығында орман көлемі 6084
гектардай жерді алып
жатыр. Тоғызыншы бесжылдықта қорық қызметкерлері 121 гектар орман ағашын
қолдан отырғызды. Шырша орманының су балансын сақтауда, топырақ қорғауда,
селді тасқынға қарсы күресу ісінде атқаратын рөлі зор. Алматы қорығындағы
шырша орманының көлемі 5300 гектар болады. Таудың теріскей жағында өскен
шырша орманы саялы келеді де, олардың арасында шетен, тал, ұшкат және қара
ырғыз, бүлдірген өседі. Көне дәуір куәсі болып саналатын бұл ағаштар тек
Алматы қорығында ғана қорғалып қоймай, сонымен қатар Түрген маңында да
қамқорлыкқа да алынған.
Орманды дала белдеуінің ашық алаңдарында шабындық - көкмайса шөптер
өседі. Таудың салқын самалды қыраттарында боз, бетеге, жусан сиякты
өсімдіктер жайқалып, жақсы өседі. Алматы қорығының шырша орманының жоғарғы
жағын субальпі белдеуі алып жатыр. Белдеу теңіз деңгейінен 2600 - 3000 м
биіктікте орналасқан. Бұған тән өсімдік - биіктігі 0,5 - 1,0 м болып өсетін
арша. Бұл бұталы ағаш таудың күнгей беткейін ала 700 жылға дейін жасайды.
Көрікті де әсем Алатаудың қыраттары теріскей бетте ала-сара келіп Іле
өзенінің жағасындағы шөлді жазира даламен ұласады. Осы өзеннің оң
жағалауында қорықтың шөлді аймағы орналасқан. Оның жер бедері сай-саламен
жырымдалып, негізінен жазық болып келеді. Шөлді өңір кұмды -"Әнші тау"
төңірегін алып жатыр. Ол - сексеуіл өскен құмды төбелер. Онда шөлге тән
сораң, жусан өседі.
"Әнші тау" құпиясы. Қорыққа қарасты "Әнші тау" биіктігі 150 метрдей,
ұзындығы үш шақырымға жуық құмы сусылдаған ақ шағылды төбе. Кейде оны
"Жаңғырық тау" деп те атайды. Ғажайып "Әнші тау" халық арасында неше түрлі
аңыз-әңгімелер тудырған. Мәселен, бұл құмды төбелерде өзінің жырымен
жолаушаларды еліктіріп, қауіпті сусыз шөлдерге апарып, қырғынға ұшырататын
әйел кескінді мақұлық ән салады-мыс. "Әнші тау" туралы әр қилы хикаялар
дінге сенуден, жоққа нанушылықтан туған. Көне дәуірде аңыз-әңгімеге арқау
болған "Әнші тау" құпиясын бұл күндері ғалымдар зерттеді.Соның нәтижесінде
құмның дыбыс шығаруының кейбір себептері ғана белгілі болып отыр. Мұндай
қасиеттер өте құрғақ, кремнезем қоспасы бар сусымалы, таза құмдарда ғана
байқалатыны анықталды. Ондай құм түйіршігі ұсак және біркелкі мөлшерде
қиыршық болып келеді. Кұмның тек қозғалыс кезінде ғана дыбыс шығаратыны
ақиқат. Егер құм сусып қозғалса, оньң шығарған дыбысы бірте-бірте күшейіп,
реактивтік ұшақтың гүрілі сияқты қуатты гуілге ұласады. "Әнші тауды"
зерттеуде кеңестік ғалым В.И. Арабаджидің сіңірген еңбегі зор. Өзінің көп
жылғы зерттеулерінің арқасында В.И. Арабаджи құмның жоғарғы қабатының
астында жел әсерінен пайда болатын "құм толқындары" осындай дыбыс шығарады
деген қорытындыға келді.Қорғауға алынған табиғаттың осы бір қызық құбылысын
өз көздерімен көруге асыққан жолаушылар тасқыны "Әнші тау" бағытында еш
толастамайды.
Жануарлар дүниесі. Қорықтың жер бедерінің күрделілігі, ауа райының әр
белдеудегі ала-құлалығы, соған сәйкес өсімдік түрлерінің көптігі жан-
жануарлар түрлерінің кең таралуына әсерін тигізеді. Мұнда құстардын,
тауда 1500 - 1700 м, кейде 1900 - 2000 м биіктікке дейін көтерілетін
құстар. Сарғалдақ торғайлар ұясын қайың, тал, алма ағаштарының бұтақтарына
аспалы 200-ден аса, ал сүтқоректілердің 40-тай түрі тіршілік етеді.
Қорықтың шырша орманында самырсын кұсы, шырша торғайы, шиқылдақ торғай,
қызылқұйрық торғай, тоқылдақтар мекендейді, орманды-дала белдеуіңде кәдімгі
мысықторғай, қара шымшық, бұлбұл, маубас жапалақ, қара қарға, үкі, кептер,
құр және басқа да алуан түрлі құстар тіршілік етеді. Таудың биік құздарында
ұлар мен қозықұмай ұшырасады.
Қорық территориясында жабайы алма, өрік және көктерек өскен тау
беткейлерін, өзен бойын мекендеп сарғалдақ пен мысықторғай жүреді. Олар тор
сияқты іліп қояды. Мысықторғай орман мен бақ ағаштарына зиян келтіретін
шыбын-шіркейлермен қоректеніп, пайда келтіреді. Қара шымшық жапырақты,
кылқан жапырақты ормандарда кездесе береді. Іле Алатауьның 600 -2600 м
биіктіктегі ормандарында кездеседі. Жаз айларында жауын құрты, қоңыздар,
моллюскалармен, ал күз бен қыс айларында долана, итмұрын, ұшқат, арша
жемістерімен қоректенеді. Қара шымшық орман үшін пайдалы құс. Ол кейбір
бұталы ағаштардың жемісін бір жерден екінші жерге таратуға септігі бар.
Қорық территориясындағы Тянь - Шань тауларында шырша мен арша өскен
белдеуді құр паналайды. Қорық территориясында құр біркелкі тарағанымен,
қоры әлі көбейе койған жоқ. Сондықтанда бұл аса бағалы құстың санын көбейту
үшін қолдан келген мүмкіндіктің бәрін жасауымыз керек. Іле Алатауының
койнауындағы шырша орманын мекен еткен құстың бірі — самырсын кұсы. Ол -
ұзақтан сәл кішірек, ақшыл жолақтары бар, қоңыр-қызыл келген кұс. Ағаштың
басына шығып отыруды ұнатады. Қорықта мекендейтін тұмсығы қашау сияқты,
табандары қысқа, тырнақтары ішіне қарай иілген орман үшін өте пайдалы құс -
тоқылдақ. Орманшылар тоқылдақты "орман санитары" деп атайды. Өйткені,
олардың біреуі тәулігіне 700-ге жуық зиянкестерді құртады екен. Сонымен
қатар тоқылдақтар тек зиянкес жәндіктері бар ағаштардың діңін ғана ойып,
сонда ұя салады. Мұның өзі орманшыға кандай ағаштың зақымдалганын және
оларды сақтап қалуға дереу шара қолдану керектігін дер кезінде ескертеді.
Алматы қорығында бұл құстың саны жылдан-жылға артып келеді. Табиғатты
қорғауда кәсіптік маңызы бар канаттылардан қорық территориясында кекілік
мекендейді. Салмағы 550 - 600 граммдай шағын келген бұл құс тас арасында
өмір сүруге бейімделген. Қорықтың Іле өзенінің бойындағы шөлді бөлімшесінде
корғауға алынып, құстың бірі - қырғауыл. Жетісу қырғауылы біздің елдегі
тауық тұқымдас құстардың ең ірісі де сұлуы. Қамқорлыққа алып, жағдай
жасаудың нәтижесінде бұл құстың Алматы төңірегіндегі қоры үш мыңнан асып
отыр. Шөлді өңірде, сонымен қатар, жылқышы, бұлдырық сияқты құстар тіршілік
етеді. Жылқышы — түн құсы. Қорық өңірінде жыртқыш құстардан қаршыға,
жағалтай, үкі, жапалақ кездеседі. Олар ұясын ағашқа салып, балапанын сонда
басып шығарады. Негізгі қорегі - ұсақ кемірушілер мен торғайлар. Таулардың
биік құздарында өлекселермсн қоректенетін құмай да тіршілік етеді. Орман
ағаштарын зиянкестерден корғайтын бұл құстарға қорықта жақсы қамқорлық
жасалған.
Қорықта елік, таутеке, арқар, марал, қоңыр аю, барыс, сусар, тиін
сияқты аңдарда бар. Әсіресе, орманды-дала белдеуінде (2000 м биіктікке
дейін) елік көбірек кездеседі.
Қорықты көруге жыл сайын еліміздің түкпір-түкпірінен, шетелдерден
ғалымдар, арнаулы экспедициялар, туристер ағылып келіп жатады.
Алматы қорығының негізгі міндеті - осы өлкедегі табиғат байлықтарын
қорғап, оның қорын молайту. Келешекте қорық жұмысын одан әрі дамыту үшін
оның лабораториясын түрлі құралдармен жабдықтау мәселесі шешіліп жатыр. Оны
барлық жағдайларын ескере отырып, озық үлгідегі қорыққа айналдыруға
мүмкіндік бар.
Талғар тау торабы өзінің ғажайыптылығымен әлемнің көптеген
мемлекеттерінің альпинистері мен туристерін қызықтырады. Таудың ең биік
нүктесі - Талғар шыңы. Талғар - Іле Алатауының Талғар масссивтеріндегі шың.
Биіктігі — 4973 м. Талғар қаласына таяу. Шың айналасын Корженевский,
Жаңғырық, Богатырь мұздықтары құрсап жатыр. Талғар шыңының басына тұңғыш
рет 1935 жылы Б.М. Зимин бастаған альпинистер солтүстік-батыс жағынан
көтерілген.
Талғар өзені - Талғар ауданындағы ең ірі өзен. Іле алабына тиісті
өзен. ¥зындығы 117 км, су жинайтын алабы 444 шаршы км. Талғар мұздығынан
басталып, Қапшағай бөгеніне құяды. Арнасы тар шатқалды, кей жерінде арнасы
тік, жарлы, мұздықты болып келеді. Жауын-шашын суымен қорланады. Басты
саласы - Сол Талғар, Орта Талғар, Оң Талғар. Жылдық орташа су ағымы 10,6
мс.
Талғар аймағында үлкенді-кішілі көлдер мен көлшіктер кездеседі. Олар
таудағы қар мен мәңгі мұздардан қоректенеді. Солардың ішінде ең үлкен көл —
Есік көлі. Есік көлі — Іле алабындағы көл. Көл Есік қаласынан оңтүстікке
қарай 17 км жерде Іле Алатауының теріскей баурайындағы әсем шатқалдардың
бірінде теңіз деңгейінен 1759 м жоғарыда орналасқан. Аумағы 0,86 шаршы км,
ұзындығы 1850 м, ені - 600 м. Қол суы таңғажайып жасыл көк түсті. Бір
күннің ішінде көл суының түсі сан рет құбылып өзгеріп тұрады. Таңертең
судың түсі ашық көк жасыл түске боялып, түске таман жасыл ашық түске
айналады, түстен кейін ашық көгілдір түске боялып, кешке қарай су
толқындарының ашық сұр түсіне айналады. Көл суы көк жасыл түстердің
политрасын жинағандай. Айлы түндері көл суы айналасын қоршаған өсімдіктер
мен табиғат көрінісімен ертегідегідей таңғажайып сиқырлы түске еніп, көл
көрікті табиғи нысанға айналады. Көл суы әдетте суық. Жаздың маусым айының
ортасына қарай көл суының жоғарғы қабатының температурасы жоғары . Көл
суына жағалаулары бойынша шомылуға болады. Жазғы күндері мұз бен қардың
еруі белсенді жүрген кезде, көлге өзен суымен ағып келетін тау жьныстары
суды біршама лайлайды. Көл суының деңгейі тамыз айында көтеріледі. Көл
суының төменгі және жоғарғы деңгейінің арасындағы айырмашылық 15 м. Көл
суында балық жоқ. Бірақ көлге құятын Есік өзенінде форель балығы кездеседі.
Тянь-Шань тауының інжу-маржаны болып саналатын Есік көлі табиғи жолмен
қалыптасқан әсем көл. Көл суы табиғи тау мұздықтары, қар,
жауын-шашын суларымен
жиналған. 1963 жылғы шілденің жетісінде болған қуатты сел тасқыны көлдің
суын ағызып, бөгетті бұзып кетті. Қазір бөгет қайта тұрғызылып, көл қалпына
келтірілді. Көлге демалуға келуші туристер ағынының саны қайта толастап
жатыр.
Талғар қаласынан 16 км қашықтықта Орта Талғар өзені шатқалында "Әулие
Бастауы" деп аталатын жылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz