Сефевилер мемлекеті

Пән: Жалпы тарих
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Кіріспе . . . 7

І. Сефевилер мемлекетінің құрылуы . . . 12

ІІ. ХҮІ ғасырдағы Сефевилер мемлекетінің әлеуметтік-экономикалық жағдайы . . . 21

ІІІ. ХҮІІ ғасырдың бірінші жартысындағы мемлекеттің ішкі жағдайы . . . 27

ІҮ. ХҮІІ ғасырдағы Иранның Шығыстық бағыттағы сыртқы саясаты . . . 36

Қорытынды . . . 43

Пайдаланған әдебиет тізімі . . . 47

РЕФЕРАТ

Тақырыптың өзектілігі: Қазіргі кезде тарихқа жаңа концептуалдық тұрғыдан келу басты мақсатқа айналды. Қазақстан Республикасының жүргізетін жан-жақты саясаты, оның орналасқан геосаяси аймағына байланысты болатыны жасырын емес. Ал олардың ішінде Каспий мәселесіне тікелей байланысы бар мемлекеттердің ішінде қазіргі Иран Ислам Республикасы бар екендігі шындық. Ал мұндай Қазақстанға тікелей қатысы бар мемлекеттің ұстанған саясаты бұрынғы тарихы жайында кеңірек толғана отырып жазу, тарихымыздың жарқын беттерін қайта ашқандай.

Жалпы, Иран екі мың жылдық тарихы бар, ежелгі өркениет, өте жақсы дамыған ислам дінін берік ұстанып отырған мемлекеттердің бірі. Менің тақырыбыма арқау болған кейінгі феодализм кезеңіндегі Иран территориясында өзінің билігін тек орта ғасырда ғана емес, жаңа заман кезеңіне шейін, атап айтқанда, 1500 жылдары құрылып, 1736 жылға дейін билік құрған Сефевилар мемлекетінің негізгі ұстанған саясаты мен мемлекеттің ахуалы мәселесі қызықтырған болатын. Тақырыптың өзектілігі сонда, ХҮІ-ХҮІІ-ші ғасырларда бүкіл Орталық Азияда айтарлықтай ықпалға ие болып отырғандықтан, Сефевилдер мемлекетінің тархы да әлемдік тарихтың құрамдас бір бөлігі екендігі даусыз.

Тақырыптың өзекті мәселелерінің қатарына , Сефевилдер мемлекеті билік құрған кезеңдегі феодалдық қатынастардың даму ерекшелігі, мемлекетті бір орталықтан басқару аппаратының құрылуы жатады. ХҮ ғасырдың ортасына қарай бірнеше мемлекетке бөлініп кеткен Иран территориясының зайырла да, орталықтанған мемлекет құрып, оны держава дәрежесіне дейін көтерілгендігі бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып табылады.

Сондай-ақ, өзекті мәселе болып табылатын; Сефевилар мемлекетінің Орталық Азия хандықтарымен, атап айтқанда, Темір әулетінен кейін Орта азияда билік басына келген Шейбанидтермен жүргізген көптеген соғыстары еді. Сонымен бірге, Сефевилар мемлекеті тең дәрежеде, кей жағдайларды соғыс арқылы болса да, сол кезеңдегі ұлы державалармен, әсіресе, Ұлы Моғолдар мемлекеті мен Осман империясымен түрлі қарым-қатынастар жүргізіп отырған. Тағы бір мәселе, Сефевилар мемлекеті сол кезеңдегі Еуропалық мемлекеттердің Азияға жасаған экспансиялық жорықтарына да тікелей қатынасып, тіпті сауда-экономикалық қарым-қатынастар, тең дәрежеде байланыстар жасауға шейін барған болатын. Тақырыптың ең өзекті мәселелесінің бірі ретінде Сефевилер мемлекеті өзінің билік еткен 200 жылдай кезеңінде көптеген көршілес аймақтарды жаулап алған болатын. Атап айтқанда, Армения, Әзірбайжан және Ирак жерлері болатын және сол Сефевилік билік таралған аймақтардағы феодалдық қатынастардың даму ерекшелігі, кейіннен Сефевилік билікке қарсы азатттық көтерілісінің өзектілігі осы күнге дейін өзінің маңызын жойған жоқ.

Қазіргі таңда, Сефевилер билік еткен кезеңдегі мемлекет формасы - негізінен феодалдық негіздегі ислам дінінің шиизм тармағына сүйенген, орталықтанған мемлекет қатарында болғандығы тақырыптың өзектілігін тереңдете түседі. Сефевилер мемлекетінің құрылуында көшпелі тайпалардың үлкен роль атқарғандығы және олардың бастарына қызыл байлап, «қызылбастылар» деп аталуы, тақырыпты жаңаша тұрғыда қарауға мүмкіндік береді. Ал аты әлемге жайылған Ұлы Аббас шах І кезеңіндегі мемлекеттің даму жағдайы, Аббастың жеке басының қасиеттері және І Аббас шах жүргізген түрлі реформалар осы кезеңнің өзекті мәселесінің денін құрайды. Жалпы, Сефевилер мемлекетінің көршілес жатқан Ұлы державалармен жүргізген соғыстары және қолданған саясаты өте жоғары деңгейде, аса бір көрегендікпен, аса бір мәмлегерлікпен жүргізілгендігі қазіргі жаңа егемендік алып отырған қазақ елі үшін үйренетін қырлары жетерліктей.

Тарихты оқудың өзі де, бұрынғы өткен империялардың мемлекеттік басқаруындағы қазақ болмысына тән жақтарын алып, мемлекеттік билікке қолдану, өйткені тарих ол қайталанатын құбылыс. Сондықтан да шетелдер тарихындағы империялар билік еткен кезеңді ашып көрсету болашақ ұрпақ үшін жасалынар үлгілі қадам болар еді.

Менің негізгі мақсатым - Сефевилер мемлекеті билік еткен кезеңді әлемдік тарихтың құрамдас бөлігі ретінде ашып көрсету және оларда қалыптасқан феодалдық қарым-қатынастардың мәнін ашу болып табылады.

Сефевилер мемлекетінің ішкі жағдайын ашып көрсете отырып, сыртқы саясатта да қандай саясат ұстанғандығын, халықтар арасындағы байланысты қалай ұстап тұрғандығы жайында кеңірек баяндау негізгі міндетім болып табылады.

Тақырыптың зерттелу деңгейі: Жалпы, Сефевилер мемлекеті билік еткен кезеңдегі Иран тарихы жайында арнаулы зерттеулер жоқтың қасы, дегенмен де, тікелей осы тақырыпқа зерттеулер жүргізбесе де, өз еңбектерінде Сефевилер мемлекеті жайында баяндап кеткен авторлар жеткілікті. Ең бір құнды дерек ретінде армян епископы Аракел Даврижэцидің «Книга истории» атты еңбегі [1], ХҮІІ ғасырдағы Сефевилер мемлекетінің сыртқы саясатына арналған болатын. ХҮІ ғасырдағы Сефевилер мемлекетінің тарихы жөнінде С. Азмжанованың «Государство Бабура в Кабуле и в Индии» атты еңбегінде І Исмаил шах пен Бабырдың бірігіп Мәуереннахрға жасаған жорығы баяндалады [2] . Ал Сефевилер тарихына тікелей И. К. Павлова өзінің «Хроника времен Сефевидов: Сочинение Мухамад Масима Исфахани «Хуласат ас-сииар» атты зерттеу еңбегінде, ХҮІ ғасырда өмір сүрген парсы тарихшысының еңбегіндегі деректерді пайдалана отырып, Сефевилер мемлекетінің дамуына жекеше түсініктеме беріп кеткен болатын [3] . Сондай-ақ, Сефевилер мемлекетінің тарихы жаулап алынған елдердің тарихымен тығыз байланысты болғандықтан, Армения мен Әзірбайжандағы феодалдық қатынастардың дамуына арналған еңбектер жазылған болатын. Олардың қатарына И. П. Петрушевский мен А. Д. Папазянның атап өтуге болады [4] . Сефевилер мемлекетінің ХҮІІІ ғасырдағы тарихына арналған еңбектер қатарына келесі авторлардың еңбектерін жатқызуға болады. Сыртқы саясат мәселелеріне арналған зерттеулер қатарына Н. Тумановичтың «Европейские державы Персидском заливе в ХҮІ-ХІХ вв. » атты еңбегінде [5] және Х. Атаевтың «Торгово-экономические связи Ирана с Россией в ХҮІІІ-ХІХ вв. » атты монографиясы [6], сонымен қатар, орыс тарихшысы Д. П. Лысцовтың «Персидский поход Петра І» атты еңбектерінде кеңірек толық қанды мәлімет беріп кеткен болатын [7] . Ал оқулықтардың жағдайына келер болсақ, көптеген авторлар ұжымының қатынасуымен жазылған «История Ирана с древнейших времен до конца ХҮІІІ века» атты еңбек көптеген мәселелер төңірегенде қысқаша мәлімет беріп кеткен [8] .

Кеңес тарихшылары отарлау алдындағы Азия елдерінің әлеуметтік экономикалық даму деңгейімен байланысты мәселелерге, әсіресе, бұл елдердегі капитализм генезисінің ерекшелігіне назар аударған болатын.

Зерттеу тақырыбына қатысты деректерді екі топқа бөліп қарастыруға болады. Бірінші топқа Сефевилер мемлекетінің тарихынан деректер беретін және сол кездің жылнамашылары жазып қалдырған еңбектер. Иран тарихында көрнекті орында иемденген Сефевилер мемлекетінің ішкі және сыртқы саясатынан бітіру жазу барасында кеңірек падаланылғаны Аракел Даврижэцидің «Книга истории» еңбегін атап өтуге болады [9] . ХҮІ ғасыр тарихының негізгі деректеріне келер болсақ, Сефевилер мемлекетінің құрылуы (ХҮ ғасырдың соңы мен ХҮІ ғасырдың басы) кезіндегі деректерге мыналарды жатқыза аламыз: авторы белгісіз «Тарих-и шах Исмаил-и Сефеви» [10] және Хондемир бастап, оның немересі Мирхонд жалғастырған жалпы тарих бойынша үлкен еңбек «Хабиб ас-сийяр» (Дос өмірбаяны) дәлел болады [11] . Сонымен қатар, Яхья Казвинидің (1481-1555 жж. ) «Лубб ат-таварих» (Шежірелер өзегі), Тазкирэ-и шах Тахмасп деректері бар [12] .

ХҮІ ғасырда Сефевилер мемлекетінде парсылар билік етуші жағдайда болмады. Бұрынғы тарихшылар Азия елдерінің тарихын маркстік тұжырымдар негізінде жазды. Бұл елдердің тарихында даму болған жоқ, сондықтан өркениетті Еуропаның ықпалы қажет деп есептеді. Жаңа көзқарас негізінде жазылған 2004 ж. орыс тілінде «Шығыс тарихы» атты жеті томдық оқулық Москвада шықты. Бұл қазіргі кездегі жаңа оқулық болып саналады.

Жалпы, ХҮІ ғасырдағы Иран және оған жақын орналасқан елдердің тарихы жайлы, Әзірбайжан қызылбастық көшпелі румлу тайпасынан шыққан Хасан-бек Румлудың парсы тілінде жазылып, «Ахсан ат-тауарих» (Шежірелер үздігі) деген арабтық атпен шыққан еңбегінде көрсетілген [13] . Бұл еңбекте Иранның жекелеген аудандарының ішкі тарихы, атап айтқанда, халық көтерілістері жөнінде баяндалып, сондай-ақ, Ирандағы көшпелі тайпалар жөнінде мәліметтер келтірілген. Жалпы, осы кезеңнің, дәлірек айтсақ, ортағасырлық парсы тарихнамасының барлық шығармаларындағы сияқты әскери тарихқа көп көңіл бөлінген еді. Сонымен қатар, ХҮІ ғасырдағы Иран тарихы, курд халқы және жақын орналасқан басқа елдердің тарихына қатысты ең бір маңызды еңбек - Шереф-хан Бидлисидің «Шереф-наме» атты шығармасы болып табылады [14] . Сондай-ақ, ХҮІ ғасырдағы Ираннның саяси дамуы, мемлекеттік құрылысы мен қаржы жүйесінің дамуы, Сефевилер мемлекетінің сыртқы саяси тарихына қатысты еуролпалық саяхатшылардың, атап айтқанда, итальян көпестерінің қалдырған деректері өте құнды.

Сыртқы саясат пен Иранның ғасырлардың тоғысындағы ішкі тарихына қатысты маңызды дерек ретінде венциандық жылнамашы Марино Санутоның «Күнделіктер» аттас дерегін айтуға болады. Иранның экономикасы мен ішкі құрылысына қатысты жайттар белгісіз венциандық көпестің, сондай-ақ венциандық Дж. Минадой (1558 ж. ) мен В. д’ Алессандридың (1571 ж. ), ағылшындар Дженкинсон (1561 ж. ) мен Джонсоннның (1565-1566 жж. ), Эдуардс (1568-1569 жж. ) пен Дэкэт (1568-1574 жж. ) және тағы басқа көпестердің естеліктерінде айтылады.

Ал Мәскеу мен Иран арасындағы ХҮІ-ХҮІІ ғасырлардағы сауда және дипломатиялық қарым-қатынастар жайындағы деректер ХІХ ғасырдың соңында орыс шығыстанушысы Н. И. Веселовскийдің басшылығымен үш томдық болып жарық көрген болатын.

Ал төл тіліміздегі еңбектерге келер болсақ, тарих ғылымында феодализмнің теориялық мәселелерінің күрделі тұстарына Қазақстандық ғалымдар да қалам тартқан. Мәселен, ортағасырлық Еуропа тарихының зерттеушісі, тарих ғылымдарының докторы, профессор Қ. Т. Жұмағұловтың Батыс Еуропадағы феодализмнің пайда болуы мен дамуына арналған, қарастырылып отырған мәселеге байланысты жаңа көзқарасты баяндайтын еңбектері бар [15] . Алматыда 2002 жылы шыққан Риза Шабанидың «Иран тарихы» атты еңбегі ғана бар екендігі тарихтың дамуында, атап айтқанда, иран тарихының өз дәрежесінде жазылмай, ақсап жатқандығы қынжылтады. Бірақ та, кейінгі кездерде осы мәселеге қатысты қазақ ғалымдарының арасындағы қызығушылықтар туындап келе жатқаны қуантады. Аталмыш тақырыпқа қатысты төл тілімізде тұңғыш жазылған С. Ә. Тортаевтың «Ортағасырлардағы Шығыс елдерінің тарихы» аттас монографиясы дәлел бола алады. Негізінен Иран тарихына қатысты кейінгі кездері көптеген ғылыми конференциялар өтуде, мұның өзі екі жақтың тарихи байланыстардың мәнін ашып көрсетуге тырысады. Тақырыптың құрылымына келер болсақ, негізгі баяндалар нәрселер екі тарауға бөлінген еді. Бірінші тарауда, Сефевилер мемлекетінің құрылғанынан бастап, бүкіл ХҮІ ғасырдағы саяси тарихына, Исмаил І мен Тахмасы шахтардың жүргізген жорықтарына қатысты мәліметтер келтірілген. Ал екінші тарауға келер болсақ, ХҮІІ ғасырдағы, яғни, Сефевилер мемлекетінің гүлденген шағындағы олардың сыртқы және ішкі саясаты жайлы, сондай-ақ, мемлекетінің гүлденуіне ерекше үлес қосқан Аббас шах І жүргізген саясаты жайында мәліметтер келтірілген. Бітіру жұмысы, қорытындымен және осы тақырыпты жазуда пайдаланылған әдебиеттер тізімімен қорытындыланады.

Жұмыстың хронологиялық шеңбері - ХҮ ғ. соңы мен ХҮІІ ғ. бірінші жартысы. Жұмыстың құрылымына келер болсақ, ІІІ тараудан, қорытынды бөлімнен тұрады.

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі: Ежелгі заманда-ақ Тұранды мекендеген сақ және басқа халықтар парсылармен түрлі деңгейде саяси қарым-қатынас орнатып, өзара тиімді мәдени, рухани байланыста болған. Түркі және иран халықтарының өзара рухани байланысының жақын болғандығы соншалық қос мәдениетте зоратуштра сияқты тарихи ортақ тұлғалар, наурыз сияқты мерекелер болған. Қазақ тілінде парсы тілінен ауысқан сөздер өте көп. Парсы тіліндегі жазба ескерткіштер мен түрік тіліндегі Жүсіп Баласағұн, Махмұд Қашғари еңбектеріндегі Алып Ер Тоңа (Афрасиаб) жөніндегі деректік материалдардың өзара қабысуы, бірін-бірі фактілік тұрғыда толықтыра түсуі көп нәрсенің сырын аңғартады.

Исламға дейінгі дәуірдегі Орталық азия мен Иран арасындағы мәдени, рухани сабақтастық б. з. д. ҮІІ ғасырдан біздің заманымыздың ҮІІ ғасырына дейінгі мыңжылдық мерзімді қамтиды. Осы кезең ішінде болып өткен, әрі халықтың тарихи жадында ұзақ сақталған тарихи оқиғалар мен ұлы тұлғалар жөнінде деректер «Авеста» мен «Шахнаме» сияқты әлемдік деңгейдегі эпостық туындыларда сақталса, Томирис пен Шырақ туралы дастан аңыздар да халықтың жадында өз ізін қалдырған.

Тұран даласы мен Иран жеріне ислам дінінің енуі мен ХІІІ ғасырдағы Шыңғыс хан жорығына дейінгі аралықта, яғни, алты ғасырлық мерзімде екі елдің мәдени, рухани қарым-қатынастары негізінен мұсылмандық дүниетаным тұрғысынан жүргізіліп келеді. Бұл аралықта бірін-бірі қайталамайтын өзіндік тума ерекшеліктері бар екі елдің мәдениеті жаңа дін аясында біріңғай мұсылмандық қалыпқа түсе бастайды. Тұран өлкесінің халықтары мен Иран елінің арасындағы рухани, мәдени қарым-қатынастар осы тұста біршама күшейе түсіп, әр салада-ал белгі беріп жатты. Мәселен, түрік халықтарының сөздік қоры парсы сөздерімен, сол сияқты парсы тілі түрік сөздерімен молыға түсті. Бұл құбылыс қазақ тілінің табиғатына да өз әсерін тигізді. ХІІ ғасырда сопылық дүниетаным мен сопылық поэзия биік философиялық деңгейге көтеріліп, түрік халықтары әдебиетіне де зор ықпал жасады, терең із қалдырды.

Тұран даласына иран ықпалы ХІІІ-ХІҮ ғасырларда күшейе түскенін аңғарамыз. Бұл кезеңде Тұран даласындағы қайсібір хандықтарда іс-қағаз парсы тілінде жүргізілді. Ал Иранды билеген Газан хан сарайында Рашид ад-дин Фазуллахтың «Жылнамалар жинағының» өмірге келіп, оның үлкен бөлігінің түркі халықтарының тарихына арнауы түрік тарих жазу дәстүрі үшін жаңа кезеңді бастап берді. Түркістан өңірінде осы шығармаларды негізге алған еңбектер жазылды.

Ұлы тарихшы Мұхаммед Хайдар Дулати өзінің «Тарихи Рашиди» атты ұлы еңбегін парсы тілінде жазды, парсыша тарих жазу дәстүрін жетік меңгерді.

Қорыта айтқанда, Иран және қазақ елдерінің өзара мәдени байланысының тарихы мыңдаған жылдарды қамтиды. Қазіргі тәуелсіз мемлекеттік даму жағдайында бұл өзара тиімді қатынас жаңа сипат, мазмұн алып отыр. Қазіргі кезде тарихқа жаңа концептуалдық тұрғыдан келу басты мақсатқа айналды. Қазақстан Республикасының жүргізетін жан-жақты саясаты, оның орналасқан геосаяси аймағына байланысты болатыны жасырын емес. Ал олардың ішінде Каспий мәселесіне тікелей байланысы бар мемлекеттердің ішінде қазіргі Иран Ислам Республикасы бар екендігі шындық. Ал мұндай Қазақстанға тікелей қатысы бар мемлекеттің ұстанған саясаты бұрынғы тарихы жайында кеңірек толғана отырып жазу, тарихымыздың жарқын беттерін қайта ашқандай.