БҰҰ қызметіндегі адам құқы мәселесінің қорғалуы туралы

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

І ТАРАУ. БІРІККЕН ҰЛТТАР ҰЙЫМЫ ШЕҢБЕРІНДЕГІ АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫНЫҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ.ҚҰҚЫҚТЫҚ БАЗАСЫ
1.1 Адам құқықтары мен негізгі бостандықтарының мәні мен тарихы ... ... ...10
1.2 Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының (1948ж.) мәні мен маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
1.3 БҰҰ шеңберіндегі жеке тұлғаның саяси, азаматтық, экономикалық, әлеуметтік құқықтарына қатысты негізгі құжаттарының ерекшеліктері ... ... .19

ІІ ТАРАУ. АДАМ ҚҰҚЫ МЕН НЕГІЗГІ БОСТАНДЫҚТАРЫН ҚОРҒАУДАҒЫ БҰҰ.ның ҚЫЗМЕТІ
2.1 Адам құқықтарының сақталуы мен жүзеге асырылуын қадағалайтын бақылаушы органдардың негізгі қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
2.2 Адам құқықтарының сақталмауына қарсы БҰҰ көлемінде атқарылып жатқан іс.шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31

ІІІ ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН МЕН БҰҰ.НЫҢ АДАМ ҚҰҚЫ САЛАСЫНДАҒЫ ЫНТЫМАҚТАСТЫҒЫ
3.1. Қазақстан Республикасының адам құқы жөніндегі халықаралық.құқықтық негізге қосылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
3.2 Қазақстан Республикасында адам құқының сақталуы және жүзеге асырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59

Сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67

Тақырып өзектілігі. Адам құқықтары мен бостандықтары – тұлғаның құқықтық статусының негізін құрайтын жалпы адамзаттық ұлы қазына. Адамзат баласы ғасырлар бойы адам құқығы мәселесiне ерекше назар аударумен келедi. Талай-талай қақтығыстар, соғыстар, көтерiлiстер болғанда да әрбiр жаңа ұрпақ адам құқықтарын қорғай отырып, адам құқықтары мен бостандықтарының субъектiлердiң кең шеңберiне таралуына ұмтылыстар жасады.
Қазiргi қоғам дамуының негiзi адамның басты құқықтары мен бостандықтарының мәнiнiң өсуiмен сипатталады. Адам құқығы мәселесі әлем мемлекеттерінің демократизациялануына орай қоғамдық санада нық орнады. Бұл мәселе қазіргі кездегі ең қызықты әрі “сәнді” мәселе ретінде газет-журнал беттерінде, телевизор экрандарында, мемлекет қайраткерлері, саяси көшбасшылар, парламентарийлер, ғылыми конференция қатысушыларының сөйлеген сөздерінде өте жиі кездесетін болды. Адам құқығы мәселесі тек құқықтық емес, сонымен қатар саяси, этикалық сипат ала отырып, қазіргі кездегі халықаралық сахнадағы ең өзекті мәселелердің бірі болып отыр.
Қоғамның және жеке болмыстың әртүрлi аспектiлерiн қамтитын адамзат дамуының ең жоғары құндылығы – адам құқығы. Адам құқығын қорғау үшiн бiрiншi кезекте адамның негiзгi құқықтары мен бостандықтарын заң мазмұндарында көрсете отырып, оның қамтамасыз етiлуi мемлекет тұрғысынан ғана емес, жалпы адамзат, халықаралық қауымдастық тұрғысынан ескерiлуi, сол бағытта iс-әрекеттер жасалуы қажет.
Бұл қажеттілік әсіресе екінші дүниежүзілік соғыстан кейін айқын көрініс тапты. Адам құқықтарының жалпыға бірдей қорғалуы мен қамтамасыз етілуі - әлемдік қауымдастық тарапынан шешілуі тиіс ең маңызды мәселе болып қалыптасты. Бiрiккен Ұлттар Ұйымы өзiнiң қызмет етуiнiң бiрiншi күндерiнен бастап адам құқығына үлкен мән бердi. Ол адам құқықтары төңiрегiнде 70-тен аса халықаралық құжаттарды қабылдады. БҰҰ-ның Жарғысы, Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы, Адам құқықтары жөніндегі халықаралық пактілер мен аталған саладағы басқа да құжаттардың қабылдануы соғыс нәтижесінде қалыптасқан ауыр жағдайды біршама өзгертті. Халықаралық құжаттардың барлық түрлерi заңдық сипатына және жүзеге асырылуына байланысты өздерiнiң ерекшелiктерiне ие.
Аталған құжаттар мүше - мемлекеттерге адам құқығын қорғау саласында тек заңды міндеттер жүктеп қана қоймай, сонымен қатар мемлекеттердің аталған міндеттерді орындауын қадағалайтын халықаралық механизмдер жүйесін құруды көздеді. Бұл жүйе қазіргі кезде екі деңгейде дамуда: әмбебап және аймақтық. Өзінің әмбебаптылығына орай адам құқығы мәселесі бүкіл әлем тарапынан танылуда.

1. Устав ООН и Статут Международного Суда. Нью-Йорк;ООН, 1994.
2. Всеобщая декларация прав человека. ПРООН.Алматы,2002.
3. Международный пакт об экономических, социальных и культурных правах.
ПРООН.Алматы,2002.
4. Международный пакт о гражданских и политических правах. ПРООН.
Алматы,2002.
5. Қазақстан Республикасының Конституциясы.- Алматы: Қазақстан,1995.
6. Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның егеменді мемлекет болып қалыптасуы мен
дамуының стратегиясы.-Алматы:Дәуір,1992.
7. Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның болашағы қоғамның идеялық бірлігінде.-
Алматы:Қазақстан-ХХІ ғасыр,1993.
8. Назарбаев Н.А. Пять лет независимости.-Алматы: Өнер,1996.
9. Токаев К.К. Организация Объедненных наций:полвека служения миру.-
Алматы:Атамұра,1995.
10. Қ.К.Тоқаевтың БҰҰ Бас Ассамблеясының 50-сессиясында сөйлеген сөздері//Дипломатия жаршысы.-1996.-№1.
11. Қ.К.Тоқаевтың БҰҰ Бас Ассамблеясының 51-сессиясында сөйлеген сөздері//Дипломатия жаршысы.-1997.-№1.
12. Абишев Т. О роли судебных и внесудебных институтов в имплементации международных конвенций по правам человека./ Под ред. Т.Д. Абишева-Астана,2005г.-166с.
13. Калюжный В. Роль офиса Омбудсмена Республики Казахстан в процессе международного сотрудничества и совершенствования законодательства. Сборник докладов./Под ред. Т.Д.Абишев.-Астана,2005.-с.48
14. Кофи А.Аннан. Партнерство во имя всемирного сообщества.Годовой отчет о работе Организации за 1998 год.-Нью-Йорк:ООН,1998.
15. Права человека. Сборник международных договоров и законодательных актов Республики Казахстан в области прав человека. Т.1.ч.1. Универсальные договоры.-Алматы,1996.-435с.
16. Права человека. Сборник международных договоров и законодательных актов Республики Казахстан в области прав человека. Т.1.ч.2. Универсальные договоры.-Алматы,1996.-555с.
17. Права человека. Сборник международных договоров и законодательных актов Республики Казахстан в области прав человека.Т.2.ч.1. Региональные договоры. -Алматы,1997.-343с.
18. Права человека. Сборник международных договоров и законодательных актов Республики Казахстан в области прав человека.Т.2.ч.2. Законодательство РК.-Алматы,1997.-423с.
19. Международная жизнь 2000-2009.
20. Дипломатия жаршысы 1996-2004.
21. Егемен Қазақстан 2000-2008.
22. Саясат 1999-2008.
23. Островский Я.А. ООН и права человека.-М.,1968.
24. Морозов Г.И. ООН(основные международные правовые аспекты структуры и деятельности). -М.,1962.
25. Мовчан А.П. Международная защита прав человека.-М.,1958.
26. Манов Б.Г. ООН и содействие осуществлению соглашений о правах человека.-М.,1986.
27. Кондратьев В.Н. Международные договоры в области прав человека.-М.,1994.-с.124.
28. Бобров Р.Л., Малинин С.А. Организация Объединенных Наций.-ЛГУ.,1959.
29. Карташкин В.А. Международная защита прав человека.-М.,1976.
30. Бурлацкий Ф.М. Деятельность ООН: итоги и преспективы.-М.,1993.
31. Обузов К.Л. Права человека в международном праве.-М., 1994.
32. Яковлев И.И. Международная защита прав и свобод человека.-М.,1976.
33. ООН итоги, тенденции, перспективы.-М.,1970.
34. А.Азаров. Права человека. –М.,2003.
35. Баглай М.В. Дорога к свободе. – М.: Международные отношения,1994.
36. Глушкова С.И. Права человека в Росии:история,теория,практика.Учебное
пособие.- Екатеринбург,2002.
37. Крэнстон М. Права человека. Документы о правах человека. Paris: Editions
de la Seine,1975.
38. Морозов Г.И. Международные организации.-М.,1988.
39. Ефимов Г.М. Устав ООН – инструмент мира.-М.,1986.
40. Козырев А.В. Мы и мир в зеркале ООН.-М.,1991.
41. Николайко И.В. Права человека и система ООН.-Киев: “Наук думка”,1991.
42. Основные сведения об ООН.-М.: Юридическая литература,1995.
43. Сарсембаев М.А. Адам құқықтары жөніндегі комиссия; Адам
құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы.-Қазақстан ұлттық
энциклопедиясы.Т.1.-Алматы,1998.96-97б.
44. Сарсембаев М.А. Защитить права человека// Огни Алатау.-1991.
45. Сарсембаев М.А. Права и бесправие (о правах человека в Казахстане и СНГ) //Мысль.-1992.-№4.
46. О роли внесудебных институтов в имплементации международных конвенций по правам человека./Под общ.ред.: Т.Д.Абишева, Г.М.Есиргеповой.-Астана,2005.
47. Журсимбаев С.К. Права человека в международно-правовых актах и Конституции Казахстана.
48. А.Калимукашева. Қазақстан Республикасындағы адам құқықтары бойынша уәкілдің мәртебесі//ҚазҰУ хабаршысы.-2005.-№2.80-83 б.
49. Бюжеева Б.З. Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясына жарты ғасыр//ҚазҰУ хабаршысы.-1999.№ 1.54-58б.
50. Сабитова А.А. Права женщин в международных документах и конституционных актах государств//Вестник КазНУ.-2007.-№3-4.с.110
51. Декларация тысячелетия Организации Объединенных Наций.
http://www.unfpa.uz/rus/docs/millennium/millenniumdeclaration.html
52. Адам және азамат құқықтарының декларациясы. http://liberte.newmail.ru/declaration.html
53. Адам және азамат құқықтарының декларациясы.2-бап. http://liberte.newmail.ru/declaration.html
54. Всеобщая декларация прав человека: ПРООН.Алматы,2002.-c.7
55. Международный пакт об экономических, социальных и культурных правах. ПРООН.Алматы,2002.-c.14
56. Основные сведения об ООН.-М.,1995.-с.186.
57. Лазутова М.Н. права человека:история и современность.-М.,1992.-с.57.
58. Образ и реальность. Вопросы и ответы об Организации Объединенных Наций.-М.: Информационный центр ООН в Москве, 1999.-с.82-83.
59. Права человека в истории человечества и в современном мире/ Под.ред. Е.А. Лукашевой.М.,1989.-с.64.
60. Основные сведения об ООН.-М.,1995.-с.198.
61. Основные сведения об ООН.-М.:Юридическая литература,1995.-с.196.
62. Бюжеева Б.З. Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясына жарты ғасыр//ҚазҰу хабаршысы.-1999.№ 1.54-58б.
63. Сто восемьдесят третье пленарное заседание.
http://www.un.org/Depts/dhl/landmark/amajorr.htm
64. Основные сведения об ООН.-М.:Юридическая литература,1995.-с.191
65. Всеобщая декларация прав человека. ПРООН.Алматы,2002.-c.8
66. Всеобщая декларация прав человека. ПРООН.Алматы,2002.-c.8-12
67. Всеобщая декларация прав человека. ПРООН.Алматы,2002.-c.7
68. Всеобщая декларация прав человека. ПРООН.Алматы,2002.-c.7
69. Островский Я.А. ООН и права человека.-М.,1968.-с.88
70. Основные сведения об ООН.-М.: Юридическая литература,1995.-с.189.
71. Кондратьев В.Н. Международные договоры в области прав человека.-
М.,1994.-с.124.
72. Международный билль о правах человека.-А.,2002.-с26-28.
73. Островский Я.А. ООН и права человека.-М.,1968.-с.97.
74. Кандлер Е.С. Права человека:идеи, нормы,рельность.-М.,1997.-с.24.
75. А.Азаров. Права человека. –М.,2003.
76. Сонда, 132б.
77. Сонда, 168б.
78. Кандлер Е.С. Права человека:идеи, нормы,рельность.-М.,1997.-с.34.
79. Кандлер Е.С. Права человека:идеи, нормы,рельность.-М.,1997.-с.28.
80. Международные конвенции и декларации о правах женщин и детей.
Сборник универсльных и региональных международных документов.-
М.:ИЦ-Гарант,1997.
81. Основные сведения об ООН.-М.: Юридическая литература,1995.-с.196.
82. Комитет по ликвидации расовой дискриминации.
http://www.ohchr.org/Documents/Publications/FactSheet12ru.pdf
83. Права человека:сборник межд.-правовых документов/Сост.Щербаков В.В.- Мн.:Белфранс,1999.-с.452.
84. Права человека:сборник межд.-правовых документов/Сост.Щербаков В.В.- Мн.:Белфранс,1999.-с.586.
85. Права человека:сборник межд.-правовых документов/Сост.Щербаков В.В.- Мн.:Белфранс,1999.-с.613.
86. Международный билль о правах человека.-А.,2002.-с.8.
87. Основные сведения об ООН.-М.: Юридическая литература,1995.-с.201.
88. Международные конвенции и декларации о правах женщин и детей.
Сборник универсльных и региональных международных документов.-
М.:ИЦ-Гарант,1997.
89. Международные конвенции и декларации о правах женщин и детей.
Сборник универсльных и региональных международных документов.-
М.:ИЦ-Гарант,1997.
90. Международные конвенции и декларации о правах женщин и детей.
Сборник универсльных и региональных международных документов.-
М.:ИЦ-Гарант,1997.
91. Основные сведения об ООН.-М.: Юридическая литература,1995.-с.203.
92. Мартинсон К. Основные органы ООН и их деятельность.-М.,2000.-с.11.
93. Сонда.с.14.
94. Мартинсон К. Основные органы ООН и их деятельность.-М.,2003.-с.18.
95. Мартинсон К. Основные органы ООН и их деятельность.-М.,2003.-с.32.
96. Мартинсон К. Основные органы ООН и их деятельность.-М.,2003.-с.44.
97. Островский Я.А. ООН и права человека.-М.,1968.-с.114.
98. А.Азаров. Права человека. –М.,2003.-с.100.
99. Яковлев И.И. Международная защита прав человека.-М.,1968.-с.83.
100. Сонда. с.116.
101. Основные сведения об ООН. -М.: Юридическая литература, 1995.-с.211.
102. Обузов К.Л. Права человека в международном праве.-М., 1994.-с. 133.
103. Основные сведения об ООН.-М.: Юридическая литература,1995.-с.215.
104. Словарь прав человека./Отв. ред. А. Кузнецов.-М., 1993.-с.12.
105. Образ и реальность. Вопросы и ответы об Организации Объединенных
Наций.-М.: Информационный центр ООН в Москве, 1999.-с.142.
106. Основные сведения об ООН.-М.,1995.-с.201.
107. Международная конвенция о пресечении преступления апартеида и
наказания за него. www.pravoby.info/megdoc/part4/megd4843.htm
108. А.Азаров. Права человека. –М.,2003.-с.145.
109. Сонда. с. 147.
110. Послание Президента РК Н.Назарбаева народу Казахстана от 18.02.05г.
www.aic.gov.kz/documents/poslanye_2005.doc
111. Қазақстан Республикасының Конституциясы.-А: Қазақстан, 1995.-3б.
112. “ Казахстан ратифицировал факультативный протокол к международному
пакту о гражданских и политических правах, что позволит жителям
страны обращаться с жалобами на нарушение их прав в Комитет ООН по
правам человека”. http://pravo.pushkinlibrary.kz/text/byulletenKZ.html
113. О роли внесудебных институтов в имплементации международных
конвенций по правам человека./Под общ.ред.: Т.Д.Абишева,
Г.М.Есиргеповой-Астана,2005г.-
114. 1949 жылғы Женева конвенциясы - ҚР Жоғарғы Кеңесінің Қаулысы
31.03.1993 http://polina-m.by.ru/geraldica_history_flagi_kz.htm
115. 1984 жылы 10-желтоқсанда қабылданған Азаптауға, қадір-қасиетті
қорлайтын адамшылыққа жатпайтын қатігездік жолмен жәбірлеуге қарсы
халықаралық конвенция.
http://www.pavlodar.com/zakon/?kod=003000000000
116. Конвенция против пыток.
http://www.un.org/russian/documen/convents/torture.htm
117. Қазақстан Республикасының Конституциясы.- Алматы: Қазақстан,1995. -
12-13б.
118. http://un.by/documents/humrights/viennaprog/
119. http://www.pavlodar.com/zakon/?dok=02168&ogl=all
120. http://hrc.nabrk.kz/gsdl/cgi-bin/library?e=d-000-00---0HRCru-
akalru,HRCru-01-1-0--0prompt-10---4------0-1l--1-ru-50---20-about---
00021-001-1-0windowsZz-1251-
00&a=d&c=HRCru&cl=CL4.1&d=HASH014843461a08bb982da12b45
121. http://www.catbest.ru/?p=72&page=1
122. М.С. Башимов Аппараты омбудсменов мира Вестник КазНУ.-2002.- №2
123. http://www.unesco.kz/cgi-bin/library?e=d-000-00---0HRCru-
akalru,HRCru-01-1-0--0prompt-10---4------0-1l--1-ru-50---20-about---
00021-001-1-0windowsZz-1251-
00&cl=CL4.1&d=HASH014843461a08bb982da12b45&x=1
124. Институт Омбудсмена В Республике Казахстан/ Башимов М.С.// Журнал
российского права. -2003. - № 12. - С. 128 – 140
125. О роли внесудебных институтов в имплементации международных
конвенций по правам человека./Под общ.ред.: Т.Д.Абишева,
Г.М.Есиргеповой-Астана,2005г.- 48стр.
126. http://www.ombudsman.kz/news/detail.php?ID=1562
127. http://www.un.org/russian/events/humanrights/2007/udhr.shtml
128. http://www.gazeta.kz/art.asp?aid=88754
129. http://www.nomad.su/?a=3-200809100240

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

Құжаттар:
1. Устав ООН и Статут Международного Суда. Нью-Йорк;ООН, 1994.
2. Всеобщая декларация прав человека. ПРООН.Алматы,2002.
3. Международный пакт об экономических, социальных и культурных правах.- ПРООН.Алматы,2002.
4. Международный пакт о гражданских и политических правах.-ПРООН. Алматы,2002.
5. Қазақстан Республикасының Конституциясы.- Алматы: Қазақстан,1995.
6. Права человека. Сборник международных договоров и законодательных актов Республики Казахстан в области прав человека. Т.1.ч.1. Универсальные договоры.-Алматы,1996.-435с.
7. Права человека. Сборник международных договоров и законодательных актов Республики Казахстан в области прав человека. Т.1.ч.2. Универсальные договоры.-Алматы,1996.-555с.
8. Права человека. Сборник международных договоров и законодательных
актов Республики Казахстан в области прав человека.Т.2.ч.1.
Региональные договоры. -Алматы,1997.-343с.
9. Права человека. Сборник международных договоров и законодательных
актов Республики Казахстан в области прав человека.Т.2.ч.2.
Законодательство РК.-Алматы,1997.-423с.
10. Декларация тысячелетия Организации Объединенных Наций.
http://www.unfpa.uz/rus/docs/millennium/millenniumdeclaration.html
11. Адам және азамат құқықтарының декларациясы.
http://liberte.newmail.ru/declaration.html
12. Права человека:сборник межд.-правовых документов/Сост.Щербаков
В.В.- Мн.:Белфранс,1999.
13. Международные конвенции и декларации о правах женщин и детей.
Сборник универсальных и региональных международных документов.-
М.:ИЦ-Гарант,1997.

Мемлекет қайраткерлерінің еңбетері мен сөйлеген сөздері:

1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның егеменді мемлекет болып қалыптасуы мен дамуының стратегиясы.-Алматы:Дәуір,1992.
2. Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның болашағы қоғамның идеялық бірлігінде.-Алматы:Қазақстан-ХХІ ғасыр,1993.
3. Назарбаев Н.А. Пять лет независимости.-Алматы: Өнер,1996.
4. Токаев К.К. Организация Объедненных наций:полвека служения миру.-Алматы:Атамұра,1995.
5. Қ.К.Тоқаевтың БҰҰ Бас Ассамблеясының 50-сессиясында сөйлеген сөздері//Дипломатия жаршысы.-1996.-№1.
6. Қ.К.Тоқаевтың БҰҰ Бас Ассамблеясының 51-сессиясында сөйлеген сөздері//Дипломатия жаршысы.-1997.-№1.
7. Абишев Т. О роли судебных и внесудебных институтов в имплементации международных конвенций по правам человека./ Под ред. Т.Д. Абишева-Астана,2005г.-166с.
8. Калюжный В. Роль офиса Омбудсмена Республики Казахстан в процессе международного сотрудничества и совершенствования законодательства. Сборник докладов./Под ред. Т.Д.Абишев.-Астана,2005.-с.48
9. Кофи А.Аннан. Партнерство во имя всемирного сообщества.Годовой отчет о работе Организации за 1998 год.-Нью-Йорк:ООН,1998.

Әдебиеттер:

1. Островский Я.А. ООН и права человека.-М.,1968.
2. Морозов Г.И. ООН(основные международные правовые аспекты структуры и деятельности). -М.,1962.
3. Мовчан А.П. Международная защита прав человека.-М.,1958.
4. Манов Б.Г. ООН и содействие осуществлению соглашений о правах человека.-М.,1986.
5. Кондратьев В.Н. Международные договоры в области прав человека.-М.,1994.-с.124.
6. Бобров Р.Л., Малинин С.А. Организация Объединенных Наций.-ЛГУ,1959.
7. Карташкин В.А. Международная защита прав человека.-М.,1976.
8. Бурлацкий Ф.М. Деятельность ООН: итоги и преспективы.-М.,1993.
9. Обузов К.Л. Права человека в международном праве.-М., 1994.
10. Яковлев И.И. Международная защита прав человека.-М.,1976.
11. ООН итоги, тенденции, перспективы.-М.,1970.
12. А.Азаров. Права человека. –М.,2003.
13. Баглай М.В. Дорога к свободе. – М.: Международные отношения,1994.
14. Глушкова С.И. Права человека в Росии:история,теория,практика.Учебное пособие.- Екатеринбург,2002.
15. Крэнстон М. Права человека. Документы о правах человека. Paris: Editions de la Seine,1975.
16. Морозов Г.И. Международные организации.-М.,1988.
17. Ефимов Г.М. Устав ООН – инструмент мира.-М.,1986.
18. Козырев А.В. Мы и мир в зеркале ООН.-М.,1991.
19. Николайко И.В. Права человека и система ООН.-Киев: “Наук думка”,1991.
20. Основные сведения об ООН.-М.: Юридическая литература,1995.
21. Сарсембаев М.А. Адам құқықтары жөніндегі комиссия; Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы.-Қазақстан ұлттық энциклопедиясы.Т.1.-Алматы,1998.96-97б.
22. О роли внесудебных институтов в имплементации международных конвенций по правам человека./Под общ.ред.: Т.Д.Абишева, Г.М.Есиргеповой.-Астана,2005.
23. Журсимбаев С.К. Права человека в международно-правовых актах и Конституции Казахстана.-А.,1998.

Мерзімді басылымдар:

1. Международная жизнь 2000-2009.
2. Дипломатия жаршысы 1996-2004.
3. Егемен Қазақстан 2000-2008.
4. Саясат 1999-2008.
5. ҚазҰУ хабаршысы 1996-2006.

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 80 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Халықаралық қатынастар факультеті

Аймақтану және әлемдік экономика кафедрасы

Бітіру жұмысы

БҰҰ ҚЫЗМЕТІНДЕГІ АДАМ ҚҰҚЫ МӘСЕЛЕСІНІҢ ҚОРҒАЛУЫ

Орындаған 4 курс студенті ________________

Ғылыми жетекші _________________ т.ғ.к.,доцент
Бюжеева Б.З.

Норма бақылаушы _________________ т .ғ.к.,доцент
Бюжеева Б.З.

Кафедра меңгерушісінің
рұқсатымен қорғауға жіберілді__________________т.ғ.д.,д оцент Черных И.А.

Алматы,2009

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3

І ТАРАУ. БІРІККЕН ҰЛТТАР ҰЙЫМЫ ШЕҢБЕРІНДЕГІ АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫНЫҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ-
ҚҰҚЫҚТЫҚ БАЗАСЫ

1.1 Адам құқықтары мен негізгі бостандықтарының мәні мен
тарихы ... ... ...10
1.2 Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының (1948ж.) мәні мен
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
1.3 БҰҰ шеңберіндегі жеке тұлғаның саяси, азаматтық, экономикалық,
әлеуметтік құқықтарына қатысты негізгі құжаттарының
ерекшеліктері ... ... .19

ІІ ТАРАУ. АДАМ ҚҰҚЫ МЕН НЕГІЗГІ БОСТАНДЫҚТАРЫН ҚОРҒАУДАҒЫ БҰҰ-ның ҚЫЗМЕТІ
2.1 Адам құқықтарының сақталуы мен жүзеге асырылуын қадағалайтын бақылаушы
органдардың негізгі
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
2.2 Адам құқықтарының сақталмауына қарсы БҰҰ көлемінде атқарылып жатқан іс-
шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .31

ІІІ ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН МЕН БҰҰ-НЫҢ АДАМ ҚҰҚЫ САЛАСЫНДАҒЫ ЫНТЫМАҚТАСТЫҒЫ
3.1. Қазақстан Республикасының адам құқы жөніндегі халықаралық-құқықтық
негізге
қосылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..41
3.2 Қазақстан Республикасында адам құқының сақталуы және жүзеге
асырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .59

Сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62

Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.67

КІРІСПЕ

Тақырып өзектілігі. Адам құқықтары мен бостандықтары – тұлғаның
құқықтық статусының негізін құрайтын жалпы адамзаттық ұлы қазына. Адамзат
баласы ғасырлар бойы адам құқығы мәселесiне ерекше назар аударумен келедi.
Талай-талай қақтығыстар, соғыстар, көтерiлiстер болғанда да әрбiр жаңа
ұрпақ адам құқықтарын қорғай отырып, адам құқықтары мен бостандықтарының
субъектiлердiң кең шеңберiне таралуына ұмтылыстар жасады.
Қазiргi қоғам дамуының негiзi адамның басты құқықтары мен
бостандықтарының мәнiнiң өсуiмен сипатталады. Адам құқығы мәселесі әлем
мемлекеттерінің демократизациялануына орай қоғамдық санада нық орнады. Бұл
мәселе қазіргі кездегі ең қызықты әрі “сәнді” мәселе ретінде газет-журнал
беттерінде, телевизор экрандарында, мемлекет қайраткерлері, саяси
көшбасшылар, парламентарийлер, ғылыми конференция қатысушыларының сөйлеген
сөздерінде өте жиі кездесетін болды. Адам құқығы мәселесі тек құқықтық
емес, сонымен қатар саяси, этикалық сипат ала отырып, қазіргі кездегі
халықаралық сахнадағы ең өзекті мәселелердің бірі болып отыр.
Қоғамның және жеке болмыстың әртүрлi аспектiлерiн қамтитын адамзат
дамуының ең жоғары құндылығы – адам құқығы. Адам құқығын қорғау үшiн
бiрiншi кезекте адамның негiзгi құқықтары мен бостандықтарын заң
мазмұндарында көрсете отырып, оның қамтамасыз етiлуi мемлекет тұрғысынан
ғана емес, жалпы адамзат, халықаралық қауымдастық тұрғысынан ескерiлуi, сол
бағытта iс-әрекеттер жасалуы қажет.
Бұл қажеттілік әсіресе екінші дүниежүзілік соғыстан кейін айқын
көрініс тапты. Адам құқықтарының жалпыға бірдей қорғалуы мен қамтамасыз
етілуі - әлемдік қауымдастық тарапынан шешілуі тиіс ең маңызды мәселе болып
қалыптасты. Бiрiккен Ұлттар Ұйымы өзiнiң қызмет етуiнiң бiрiншi күндерiнен
бастап адам құқығына үлкен мән бердi. Ол адам құқықтары төңiрегiнде 70-тен
аса халықаралық құжаттарды қабылдады. БҰҰ-ның Жарғысы, Адам құқықтарының
жалпыға бірдей декларациясы, Адам құқықтары жөніндегі халықаралық пактілер
мен аталған саладағы басқа да құжаттардың қабылдануы соғыс нәтижесінде
қалыптасқан ауыр жағдайды біршама өзгертті. Халықаралық құжаттардың барлық
түрлерi заңдық сипатына және жүзеге асырылуына байланысты өздерiнiң
ерекшелiктерiне ие.
Аталған құжаттар мүше - мемлекеттерге адам құқығын қорғау саласында
тек заңды міндеттер жүктеп қана қоймай, сонымен қатар мемлекеттердің
аталған міндеттерді орындауын қадағалайтын халықаралық механизмдер жүйесін
құруды көздеді. Бұл жүйе қазіргі кезде екі деңгейде дамуда: әмбебап және
аймақтық. Өзінің әмбебаптылығына орай адам құқығы мәселесі бүкіл әлем
тарапынан танылуда.
Халықаралық органдардың көпжылдық тәжірибесі көрсеткендей, олар
адам құқығын қорғаудың қосымша кепілдемесі мен қажетті элементі болып
табылады. БҰҰ-ның Жарғысы, Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы,
Азаматтық және саяси құқықтар жөніндегі халықаралық пакт, Экономикалық,
әлеуметтік және мәдени құқықтар жөніндегі халықаралық пакт пен оған қосымша
екі Факультативті хаттама ұзақ жылдарға созылған талқылаулар нәтижесінде
қабылданған болатын. Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының өзі
әр сөзіне дейін қайта қарастырылып, қатысушы мемлекеттердің мүдделерін
қанағаттандырды.
Қазақстан Республикасы да өз тәуелсіздігін жариялағаннан кейінгі
демократизация жолындағы саясатын жүзеге асыруда БҰҰ-на мүшелік етіп,
аталған құжаттарға бірте-бірте қосыла бастады. Мемлекеттегі Заңнама
жоғарыда аталған халықаралық құжаттарға сәйкестендіріліп жасалды. Адам
құқықтары мен бостандықтарының қорғалуына ерекше назар аударылып, арнайы
жұмыс органдары құрылды. Осының өзі Қазақстан халқы үшін аса маңызды қадам
болды.
Осыған орай, әлемнің 200-ден аса мемлекеттері мүшелік ететін ең
үлкен ұйым - Біріккен Ұлттар Ұйымы шеңберінде адам құқығы мәселесінің
қорғалуын зерттеу осы күнгі көптеген тараптардың қызығушылығын тудыратын
өте өзекті мәселе деп ойлаймын.
Зерттеу нысаны – БҰҰ шеңберіндегі адам құқы мәселесінің қорғалуы
болып табылады.
Зерттеу пәні. Адам құқығы мәселесінің БҰҰ шеңберінде қорғалуын
зерттеуде халықаралық құжаттардың маңыздылығы мен олардың әлем
мемлекеттері тарапынан мойындалып, жүзеге асырылуы, сонымен қатар Қазақстан
Республикасы аумағында осы салада жүргізіліп жатқан жұмыс сараптамасы
негізге алынды.
Бітіру жұмысының негізгі мақсаты – БҰҰ қызметі шеңберінде
қабылданған халықаралық құжаттарға негізделе отырып, адам құқығы
мәселесінің қорғалуын жан-жақты сараптау, Қазақстан Республикасындағы осы
негізде атқаралып жатқан жұмыстарды қарастыру. Осы мақсатқа жету жолында
келесідей міндеттер айқындалды:
1. Біріккен Ұлттар Ұйымының адам құқығын қорғау саласында қабылдаған
халықаралық құжаттарының маңыздылығын қарастыру;
2. Біріккен Ұлттар Ұйымы органдарының аталған саладағы қызметіне шолу
жасау;
3. БҰҰ-на мүше-мемлекеттердегі адам құқықтарының сақталмау салаларын
анықтау мен олардың алдын алу жолдарын іздестіру;
4. Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алғаннан кейінгі кезеңдегі
халықаралық құжаттарға қосылуы мен аталған саладағы атқарылып жатқан
жұмысқа сараптама беру.
Бітіру жұмысының деректік негізі: Бітіру жұмысының алдына қойылған
мақсат пен міндеттерін жүзеге асыруда пайдаланылған деректерді бірнеше
топқа бөліп қарастыруға болады. Бірінші топ –құжаттар. Оған БҰҰ-ң Жарғысын
жатқызуға болады. Халықаралық қатынастардың басты қағидаларын айқындаған
және Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының негізіне алынған бұл
құжат бітіру жұмысында кеңінен пайдаланылды [1]. 1948 жылы қабылданған Адам
құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы БҰҰ тарапынан қорғалатын
құқықтардың мән-мағынасын ашып, сараптама беруге зор үлесін қосты [2]. Ол
адам құқығы саласындағы мәселелердің халықаралық деңгейде қорғалу мәселесін
көтерген құжаттардың бірі болып табылады. 1966 жылы қабылданған Азаматтық
және саяси құқықтар жөніндегі халықаралық пакт пен Экономикалық, әлеуметтік
және мәдени құқықтар жөніндегі халықаралық пакт – осы екі құжат мүше-
мемлекеттерге ең алғаш адам құқығы саласындағы міндеткерліктер жүктеген
құжаттар ретінде маңызды роль атқарды . Олар Адам құқықтары жөніндегі
халықаралық билль деген атпен белгілі құжатқа жинақталған [3-4]. Қазақстан
Республикасы 1991 жылы тәуелсіздігін жариялағаннан кейін қабылдаған басты
құжат – Қазақстан Республикасының Конституциясы(1995ж.) [5]. Конституцияның
13 бөлігі адам құқықтары мәселесіне арналғанын атап кеткен жөн.
Деректердің екінші тобына мемлекет қайраткерлерінің еңбектерін жатқызуға
болады. Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін алғаннан кейін халықаралық
қатынастардың толлықанды мүшесі ретінде халықаралық ұйымдарға мүшелік етіп,
халықаралық құжаттарға қосылуды баян ететін Президентіміздің еңбектері де
пайдаланылды[6-8]. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының халықаралық
сахнаға шығып, әлемге танылуына, басқа елдермен ынтымақтастығын нығайтуға,
елдің демократияға өту жолындағы атқарылып жатқан қыруар жұмысқа үлесін
қосқан атақты саясаткер және дипломат Қасымжомарт Тоқаевтың еңбектері,
қазіргі Сыртқы Істер министрі Марат Тажинның сұхбаттары қолданылды [9-11].
Министр Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының 60 жылдығына
арналған БҰҰ жиналысында сөйлеген сөзінде Қазақстан Республикасының құқық
қорғау механизмдерін дамыту мен жетілдіру бағдарламасы жөнінде сөз қозғап,
әлемдегі бүгінгі күнгі қауіп-қатерлер мен олардың алдын алу шараларын атап
өтті. Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Адам құқықтары
жөніндегі комиссия хатшысы Т.Абишевтің аталған Комиссияның құқықтық және
демократиялы мемлекет құру механизмі ретіндегі ролін анықтау жөніндегі
сараптамасы қарастырылды[12]. Адам құқықтары орталығының басшысы В.Калюжный
мырзаның Қазақстан Республикасындағы Омбудсмен институтының халықаралық
ынтымақтастық үрдісі мен заңнаманы жетілдірудегі ролі жөніндегі баяндамасы
да жұмысты жазу барысында құнды дерек болды[13].
Адам құқықтары мен бостандықтарының сақталуына аса көңіл бөлген, БҰҰ-
ның хатшысы Кофи Аннанның адам құқықтары мен демократиялық үрдістерді
сараптауға арналған сөздері де жұмыста қолданылған болатын[14]. Ол өз
сөздерінде осы күнгі халықаралық қайшылықтарға толы әлемде бейбітшілік пен
тұрақтылықты қамтамасыз ету мен халықтар арасындағы өзара түсінісушілікке
жету жолында үнемі алдыңғы қатарда жүріп отыру қажеттігін айтады.
Жұмысты жазу барысында адам құқықтары мен бостандықтары жөніндегі құжаттар
жинағы Қазақстандағы адам құқығының қорғалу деңгейін сараптауда аса құнды
дерек болып табылады[15-18].
Бітіру жұмысын жазу барысында қолданылған деректердің тағы бір тобы - бұл
мерзімдік басылымдар болды. Қазақстанда 1994 жылдан бастап шығарылған
мерзімдік басылымдағы газет-журналдар пайдаланылды[19-22].
Тақырыптың ғылыми зерттелу деңгейі. БҰҰ-ның адам құқықтарын қорғау
саласындағы қызметімен, осы саладағы басты құжаттар мен олардың қабылдану
тарихы, қабылдану барысындағы мемлекеттердің ұстанымдары мен қайшылықтары
мәселесімен нақты айналысқан адам саны өте аз болғанымен, адам құқықтары
мен бостандықтары, олардың қорғалуы, осы саладағы БҰҰ-ның арнайы органдары
жөнінде жазылған еңбектер, сараптамалар баршылық. Кез келген адамның
қызығушылығын тудыратын осы күрделі мәселемен айналысқан кеңестік
зерттеушілердің де еңбектері қарастырылды. Адам құқықтарын қорғау мен
қамтамасыз етудегі халықаралық ұйымдардың қызметіне сараптама берген
Островский Я.А.[23], Г.И.Морозов[24], А.П. Мовчанның[25] еңбектері аса
маңызды болып табылады. Островский Я.А. БҰҰ-ның халықаралық қауымдастықтағы
ролі мен оның шеңберіндегі адам құқығы мен бостандықтарының қорғалу
мәселесіне көп көңіл бөлген болатын.
Г.И.Морозов БҰҰ-ның құрылымы мен қызметіндегі халықаралық құқықтық
аспектілерді қарастыра отырып, оларға кең көлемді сараптама береді. Аталған
еңбек БҰҰ-ның құқықтық аспектілеріне, ұйым құрылымындағы кемшіліктерге
сараптама берген алғашқы жұмыстардың бірі болып табылады. А.П.Мовчан өз
еңбегінде адам құқықтарының халықаралық қорғалу аспектілерін қарастырады.
Біріккен Ұлттар Ұйымы қызметіне көңіл аударған авторлар қатарына
Б.Г.Манов [26], В.Н.Кондратьев [27], Р.Л. Бобров , С.А.Малининді[28] де
жатқызуға болады. Аталған авторлар БҰҰ-ның тарихына тоқтала отырып, ұйым
туралы жалпы мәліметтер береді. В.Н.Кондратьев ХХ ғасырда жасалынған аса
маңызды құжаттар, соның ішінде БҰҰ шеңберіндегі құжаттарға көңіл бөледі.
БҰҰ-ның құрылуы мен қызметіне, келісімдер жасау мен құжаттар
қабылдау барысындағы туындаған мәселелерге назар аударған зерттеушілер
қатарына В.А.Карташкин [29], Ф.М.Бурлацкий [30], К.Л.Обузов [31],
И.И.Яковлевтың [32] еңбектерін жатқызуға болады. Аталған авторлардың
арасында Ф.М. Бурлацкий БҰҰ-ның құрылғаннан кейінгі атқарған қызметіне,
соның ішінде адам құқықтары мен бостандықтарының қорғалуына ерекше көңіл
бөледі. В.А.Карташкин, К.Л.Обузов және И.И. Яковлев адам құқықтарының жалпы
халықаралық құқықта қорғалуын қарастырады.
Біріккен Ұлттар Ұйымы жөнінде шыққан “ООН: итоги, тенденции,
перспективы” атты жинақта [33] келтірілген құжаттар, ұйымның жұмыс жасау
салалары, халықаралық ынтымақтастықты нығайтудағы аса маңызды роль
атқаратын ұйымның даму жолдары айқындалған.
Адам құқықтары мен бостандықтарының халықаралық қорғалуы мен
қамтамасыз етілуі жөніндегі кеңестік және шетел авторларының еңбектері
бітіру жұмысын жазуда аса маңызды болды. Олардың қатарына А.Я. Азаровты
[34], М.В.Баглай [35], С.И.Глушкова [36] , М.Крэнстонды[37] жатқызуға
болады. А.Я.Азаров адам құқықтарының қазіргі әлемдегі жалпылама мәні мен
қолданылуы, халықаралық қауымдастық тарапынан қорғалуын зерттейді. Адам
құқықтарының саяси,азаматтық, құқықтық аспектілеріне көңіл бөледі.
М.В.Баглай құқықтар мен бостандықтардың бұзылуы мен оларды қалпына келтіру
механизмдері мен жолдарын қарастырады. Құқықтар мен бостандықтардың
халықаралық құжаттарда көзделген тәртіппен қамтамасыз етілу мәселелеріне
көңіл бөледі. С.И.Глушкова Ресей қоғамындағы адам құқықтарының тарихы,
бүгіні мен ертеңін сараптайды. М.Крэнстон адам құқықтары мен осы саладағы
басты халықаралық құжаттармен жұмыс жасаған. Еңбекте халықаралық ұйымдар
шеңберінде қабылданған адам құқықтары жөніндегі келісімдерге назар
аударылады.
Г.И.Морозовтың халықаралық ұйымдарға арналған еңбегі халықаралық
ұйымдарды зерттеуде теория мен пәрменді тәсіл қолдану мәселесінің
маңыздылығын көрсете отырып, ұйымдардың келешектегі жағдайына көңіл
аударды[38].
БҰҰ құжаттарымен тікелей айналысқан , ұйым шеңберіндегі халықаралық
қатынас дәрежесін анықтау мен оған бара беруге ұмтылыс білдірген, Адам
құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының негізі ретінде БҰҰ-ның Жарғысын
зерттеген авторлар қатарына Г.М.Ефимов [39], А.В.Козырев [40],
И.В.Николайконы [41] жатқызуға болады.
“Основные сведения об Организации Объединенных Наций” атты ұжымдық
еңбекте БҰҰ-ның пайда болған мәселелерді шешу үшін күрес пен бүгінгі
күнгі мүмкіндіктерді пайдалану барысындағы мақсаттар мен жауапкершілік
салалары қамтылған[42].
Қазақстан Республикасындағы адам құқықтары мен бостандықтарының
қорғалуы мен қамтамасыз етілу механизмдерін зерттеумен айналысқан және
оларға толыққанды сараптама берген Қазақстан Республикасы Президентінің
жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссия мүшесі М.А. Сарсембаевтың
жұмыстары кеңінен пайдаланылды[43-45].
Қазақстандағы адам құқықтары мен бостандықтарына қатысты жүйенің
қалыптасуын зерттеу барысында ЕҚЫҰ-ның Алматыдағы орталығы шығарған “О роли
судебных и внесудебнх институтов в имплементации международных конвенций по
правам человека” атты жинағы аса маңызды болды [46]. Аталған жинақта 2004
жылы 3 қарашада Астана қаласында өткізілген “Адам құқығы саласындағы
конвенцияларды имплементациялаудағы соттық және соттан тыс институттардың
ролі” атты халықаралық конференциядағы қатысушылардың баяндамалары
жинақталған.
Адам құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету мәселесін ғылыми
тұрғыдан айқындаған С.К.Жүрсімбаевтың еңбегі өте маңызды болды[47].
Сонымен қатар А.Калимукашеваның[48], Б.З. Бюжееваның[49],
А.А.Сабитованың[50] адам құқықтары қорғалуының құқықтық, тарихи
аспектілерін ашуға бағытталған мақалалары септігін тигізді. Аталған
әдебиеттер зерттеліп отырған тақырыпты жан-жақты саралауда кең көлемде
септігін тигізген болатын, алайда мәселе әлі де болса зерттелуді қажет
етеді.

Зерттеудің ғылыми-әдістемелік негізі.
- БҰҰ шеңберіндегі көпжақты қарым-қатынастардағы адам құқықтары мен
бостандықтарының қорғалуы мен қамтамасыз етілу дәрежесін, сипатын,
салдарын мен болашақ перспективаларын анықтаудағы сараптау,талдау әдісі.
- Адам құқықтары мен бостандықтарының халықаралық қауымдастықтағы орны мен
әлемдегі екі жақты және көпжақты қатынастарға қосып отырған үлесін
анықтайтын сараптамалық әдіс;
- Адам құқығы жөніндегі құжаттардың қабылдануы мен қарастырылуын, жүзеге
асырылуын бақылау және қадағалау әдісі;
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы жұмыстың барлық тараптар үшін аса қажет
әрі қызықты адам құқы қорғалуының жан-жақты зерттелуінде. Автор БҰҰ
шеңберінде аталған салада қабылданған маңызды құжаттар мен қорғауды қажет
ететін адам құқықтарының салаларында зерттеу жұмысын жүргізді. Ғылыми
айналысқа ресми құжаттар, шетел зерттеушілерінің еңбектері, статистикалық
мәліметтер, оның ішінде әлемдік Интернет жүйесінде сақталған ғылыми
деректер енгізілді. Жұмыста жинақталған құжаттар мен сирек кездесетін
ақпараттар отандық зерттеушілердің жұмыстарында қолданылуы мүмкін. Қазақ
тіліндегі материалдардың жетіспеуіне орай, көбісі орыс және ағылшын
тілдерінен аударылды. Аталған материалдардың оқу процесінде қолданылуына да
болады.
Жұмыстың қолданыстық маңыздылығы - көптеген дерек көздеріне сүйене
отырып жазылған БҰҰ шеңберіндегі адам құқы мәселесінің қорғалуына
дипломатиялық және құқықтық негіздерге сүйене отырып, жан-жақты сараптама
берілді. Аталған мәселенің халықаралық қауымдастықта алатын орнына ерекше
көңіл аударылып, Қазақстан Республикасы үшін осы үрдіске қатысу
перспективалары ашылды. Осыған орай Қазақстан Республикасы үшін жақында
ратификацияланған Халықаралық пактілердің толық орындалуына барлық жағдай
жасауға, ішкі қағидаларды халықаралық стандарттарға сай өзгертуге түрткі
пайда болды. Осылайша еліміздің өркениетті елдер қатарына қосылып, әлемнің
алдыңғы қатарлы мемлекеттерімен тең дәреже иеленуіне жағдай жасалуы мүмкін.
Жұмыс барысында пайдаланылған әдебиеттер мен жасалынған қорытындылар
жоғарғы оқу орындарында адам құқықтарын қорғау мен қамтамасыз ету
мәселелері бойынша арнайы курс барысында қолданылуы мүмкін.
Қорғауға ұсынылатын мәселелер:
1. БҰҰ құрылғаннан кейінгі адам құқықтарының қорғалуы мәселесіндегі
халықаралық құжаттардың, соның ішінде әсіресе маңызды болған Адам
құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының, қабылдану қажеттігі туды.
Одан басқа адамдардың азаматтық, саяси, экономикалық, әлеуметтік және
мәдени құқықтарын қамтамасыз етуге бағытталған халықаралық құжаттар да
жарық көрді. Аталған құжаттар әлемнің барлық дерлік елдерін біріктіре
отырып, адам құқы қорғалуының ортақ механизмін қалыптастырды.
2. БҰҰ органдары аталған салада қыруар еңбек атқарып жатыр. Адам
құқықтарының барлық салаларын қамтып, көптеген мәселелердің оң шешуін
табуына тигізген әсері мол. Қоғамның ерекше қорғауға алынатын санатына
көп көңіл аударылады.
3. Адам құқытарының қорғалуы мен қамтамасыз етілуін аса қажет ететін қоғам
санаттары – әйелдер, балалар, қарт адамдар мен мүгедектер болып табылады.
Осы қоғам топтарының қорғалуына БҰҰ тарапынан ерекше назар аударылады.
Арнайы конвенциялар қабылданып, осы мәселені түбімен шешудің жолдары
іздестірілуде.
4. Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін жариялағаннан кейін 1992 жылы
БҰҰ-на мүшелік ете отырып, ұйым шеңберінде қабылданған адам құқықтары
саласындағы құжаттарға қосылу үрдісін бастады. Қазіргі таңда адам құқы
саласында қабылданған аса маңызды құжаттарды ратификациялады. Мемлекетте
әлем стандарттарына сай ҚР Президентінің жанындағы Адам құқықтары
жөніндегі Комиссия, Адам құқықтары жөніндегі Уәкіл институты сияқты
органдар құрылып, жұмыс жасауда.
Жұмыстың құрылымы: кіріспе, үш тараудан, қорытынды, сілтемелер және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

І-ТАРАУ. БІРІККЕН ҰЛТТАР ҰЙЫМЫ ШЕҢБЕРІНДЕГІ АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫНЫҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ-
ҚҰҚЫҚТЫҚ БАЗАСЫ

1.1 Адам құқықтары мен негізгі бостандықтарының мәні мен тарихы.
Адам баласы барлық құндылықтардың арасынан шын мәнінде әмбебап,
жалпыға бірдей құндылық деп танығаны – бұл адам құқықтары мен
бостандықтары. Екі жарым мың жыл бойында өркениеттер танып, қалыптастырған
адам құқықтары қазіргі заманға сай қалып пен түсінікке ие болды. Қазіргі
өркениеттің басты құндылықтары ретінде адам құқықтары мен бостандықтары
халықаралық қатынастар үшін маңыздылығын ХХІ ғасырда да жоғалтпайды. Ондай
тұжырымдамаларды 2000 жылы қыркүйек айында өткен Мыңжылдық саммитіне
қатысушы мемлекет және үкімет басшылары шығарған болатын [51]. Адам
құқықтарын сыйлау қағидасы халықаралық қатынастардың басты қағидаларынаң
бірі болып табылады.
Жалпы алғанда, адам құқытарының бір ғана анықтамасын беру мүмкін
емес. Себебі адам құқығы кең көлемді мәселе болып табылады. Адам
құқықтары мен бостандықтарының кең көлемділігі 1789 жылы қабылданған Адам
және азамат құқықтарының декларациясында көрініс тапқан болатын.Бұл
декларацияда “Әр мемлекеттің басты мақсаты – адам мен азаматтарды табиғи
құқықтармен қамтамасыз ету” деп мәлімделеді[52]. Яғни әр мемлекеттің
басты құндылығы адам және мемлекет оның құқықтарын қамтамасыз етуге бар күш-
жігерін салуы керек. Декларация сонау ХVІІІ ғасырда қабылданғанымен,
қазіргі күннің өзінде маңыздылығын жоғалтқан жоқ. Оның себебі
Декларацияда жарияланған құқықтар мен бостандықтардың бүгінгі күннің өзінде
кеңінен пайдаланылуында. Қарастырылған құқықтар мен бостандықтарға
келесілер жатқызылды: барлық адамдардың тумысынан еркіндігі мен теңдігі;
барлық адамдардың өз қабілеттерін дамытуға құқылы екендігі; әркімнің заң
алдында тең қорғалуы; адамдардың ар-ождан мен наным-сенім бостандығы[53].
Адам құқықтары мен бостандықтарының мәні мен маңызы тек екінші
дүниежүзілік соғыстан кейін ғана зерттеліп, барша халықтың қызығушылығын
тудырды. 1945 жылы БҰҰ-ның құрылуы адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау
мен қамтамасыз етуде аса үлкен маңызға ие болды. Аталған ұйымның тарапынан
қабылданған Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы дүние жүзі халқын
адамның азаматтық, саяси, экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтарының
үлгісімен таныстырды. Декларация Кіріспесінде айтылғандай, Декларация –
“бүкіл халықтар мен мемлекеттердің ұмтылысы” болуы тиіс[54]. Осы Декларация
негізінде кейіннен бірқатар халықаралық құжат қабылданған болатын. Адам
құқықтары мен бостандықтары табиғаты жағынан өте әмбебап түсінік болып
табылады. Адам құқықтарының әмбебаптылығын бірнеше тұрғыдан қарастыруға
болады:
Біріншіден, барлық адамдар еш кемсітусіз негізгі құқықтар мен
бостандықтарға ие. Халықаралық қағидалар мен демократиялық мемлекеттер
заңнамалары барлық адам мен азаматтардың ұлт, дін, нәсіл, тіл, шығу тегі,
наным-сенімдеріне алаланбай тең құқықтар мен бостандықтарды иеленуіне
кепілдік беруі тиіс. Ер азаматтар мен әйелдер бірдей бостандықтар мен
оларды жүзеге асыру құқықтарына ие.
Екіншіден, барлық құқықтар мен бостандықтар құрамы тұрғысынан
әмбебап болып табылады. Өмір сүру, ой еркіндігі, заң алдында барлық
азаматтардың теңдігі, наным-сенім еркіндігі, азаматтық алу еркіндігі сияқты
жалпыға бірдей адам құқықтары бұл ұлттық, аймақтық, тарихи, мәдени, діни
ерекшеліктерге, мемлекеттік құрылым, саяси тәртіп пен мемлекеттің
халықаралық статусына байланыссыз барлық адамдарға тән құқықтар мен
бостандықтар.
Үшіншіден, адам құқықтары мен бостандықтарының жалпыға бірдей болуы
кеңістіктік, территориялық аспектіде де көрініс табады. Адам ешкім
паналамайтын аралда, егеменді тәуелсіз мемлекетте, біреудің қарамағындағы
егемендігі шектелген мемлекетте, қай жерде болмасын, өзінің табиғи
құқықтары мен бостандықтарына ие болады.
Төртіншіден, адам құқықтары мәселесі барлық мемлекеттердің
қызығушылығын тудыратын мәселе болып табылады. Адам құқықтары мен
бостандықтарының жалпыға бірдей болуы мен әмбебаптылығының мойындалуы оның
тек мемлекеттің ішкі істеріне қарасты мәселе еместігін айқындайды. Ол ЕҚЫК-
нің адамзат өлшемі бойынша Конференциясының Мәскеулік жиналысындағы саяси
құжатында(1991ж.) көрініс тапты. Қатысушы мемлекеттердің пайымдауынша, адам
құқықтары, бостандықтары, демократия мен заң жоғарылығына тиісті мәселелер
халықаралық сипатқа ие, себебі аталған құқықтар мен бостандықтарды
қадағалау халықаралық тәртіптің негізін құрайды. ЕҚЫК-нің адамзат өлшемі
саласында қабылданған міндеткерліктері барлық мүше-мемлеттерге қатысты
болып табылады және тиісті мемлекеттің ішкі істеріне жатпайтыны жарияланды.
БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы мен Европа Кеңесінің Парламенттік Ассамблеясы да
өз резолюцияларында адам құқықтарына қатысты аталған көзқарасты бірнеше рет
мойындаған болатын.
Адам құқықтары мен бостандықтарының бөлінбестігі мен өзара байланысы туралы
сөз қозғайтын болсақ, адам құқықтарымен айналысатын көптеген тұлғалар
құқықтар мен бостандықтарды белгілі бір тізбек бойынша құрастыруға,
құқықтар иерархиясын құруға ниеті пайда болады. Оның негізіне Адам
құқықтары жөніндегі халықаралық билль алынады. Себебі адам құқықтары
жөніндегі халықаралық пактілер мүше-мемлекеттерге әр түрлі дәрежедегі
міндеткерліктер жүктейді. Мысалы, Экономикалық, әлеуметтік және мәдени
құқықтар жөніндегі халықаралық пакт құқықтарды тек тілек ретінде ғана
мазмұндайды: “Осы Пактке қатысушы әрбір мемлекет жеке өзі, сонымен қатар
халықаралық көмек пен ынтымақтастық арқылы, ішінара экономикалық және
техникалық салаларындағы бар мүмкіндіктерді пайдалана отырып, тиісті
тәсілдермен, оның ішінде заң шығару шаралары арқылы осы Пактте танылған
барлық құқықтардың дәйекті түрде жүзеге асырылуын қамтамасыз етуге
міндеттенеді”. Ал Азаматтық және саяси құқықтар жөніндегі халықаралық пакт
“Осы Пактке қатысушы әрбір мемлекет осы Пактте баян етілген құқықтарды
өзінің аумғының ішінде және юрисдикциясына қарасты аумақта тұратын барлық
жұртты ...осы құқықтармен қамтамасыз етуге міндеттенетінін” жариялайды[55].

Сонымен қатар, соңғы жылдары адам құқықтары мен бостандықтары ортақ
кешен, құқықтар жүйесін құрайтыны жайлы жалпы түсінік қалыптасты. 1993
жылғы Бүкіләлемдік адам құқықтары жөніндегі конференцияда қабылданған Вена
Декларациясы мен Іс-шаралар Бағдарламасы “Адам құқықтарының барлығы
әмбебап, бөлінбес, өзара тәуелді және өзара байланысты” екенін айқындады.
Және де “Халықаралық қауымдастық адам құқықтарына жаһандық тұрғыдан, әділ
әрі тең негізде, бірдей назар аудара отырып қарауы тиіс. Ұлттық, аймақтық
ерекшеліктер мен тарихи, мәдени және діни белгілерді есепке алу міндетті
болғанымен, мемлекеттер саяси, экономикалық және мәдени жүйелерінен
тәуелсіз адам құқықтары мен басты бостандықтарын қорғау мен қадағалауға
міндетті” екені жарияланды[56].
Адам құқықтарының шығу кезеңіне байланысты бөлінісіне келетін
болсақ, “адам құқықтарының бірнеше буынын” қарастырып өтуге болады.
Адам құқықтарының бірінші буыны – ойлау еркіндігі, ар-ождан мен діни
бостандық, заң алдындағы теңдік құқығы, өмір сүру құқығы, жеке тұлғаның
қауіпсіздігі мен еркіндігі, сот тарапынан әділдік күту құқығы мен
жариялылық құқығы. Бұл құқықтар адам құқығы үшін болған ұзақ тартыс
нәтижесінде қалыптасып, демократиялық мемлекеттердің заңдарында
нақтыланған. Олар жалпыға бірдей адам құқықтарының ішіндегі “ең ескісі”
болып табылады. Осы құқықтардың ішінде саяси құқықтар маңызды рол атқарады.
Олар басқа құқықтардың жүзеге асуына негіз болады. Саяси құқықтарға сайлау
құқығы, халық атынан өтініш жазу құқығы, сөз және баспасөз бостандығы,
жиналыс ашу бостандығы жатады. Аталған құқықтар ХVІІІ ғасырдағы еуропалық
және американ философиясы мен саяси-құқықтық тәжірибесінен пайда болды.
Кейін олар БҰҰ-ның құжаттары – Адам құқықтарының жалпыға бірдей
декларациясы(1948ж.) мен Азаматтық және саяси құқықтар жөніндегі
халықаралық пакт(1966ж.) және аймақтық келісімдерде – Адам құқықтары мен
бостандықтарын қорғау жөніндегі еуропалық конвенцияда(1950ж.) көрініс
тапты.
Адам құқықтарының екінші буыны – еңбек ету мен жұмыс таңдау
еріктілігі жөніндегі құқықтар, әлеуметтік қамтамасыз етілу, демалу құқығы,
балалар мен аналардың қорғалуы, білім алу құқығы. Аталған құқықтар
адамдардың экономикалық жағдайларын жақсарту үшін болған күрес барысында
қалыптасты. Бұл құқықтардың іске асуы мемлекеттің араласуын қажет етеді,
яғни жарияланған әлеуметтік, экономикалық және мәдени құқықтардың іске
асуына мемлекет жағынан кепілдік берілуі қажет. Адам құқықтарының екінші
буыны бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін қалыптаса бастады. Екінші буын
құқықтарының халықаралық құқық қағидаларында мойындалуы социалистік және
батыс мемлекеттерінің идеологиялық және саяси ымырасының нәтижесі болып
табылды. БҰҰ-на Кеңес Одағы тарапынан ұсынылып, үшінші әлем елдері қолдау
тапқан әлеуметтік-экономикалық құқықтардың халықаралық құжаттарда бекітілу
идеясы 1948 жылы Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясын қабылдауда
да, Адам құқықтары жөніндегі халықаралық билльді құрастыру барысында да
ұзақ талқыға салынған болатын.
Адам құқықтарының үшінші буыны - жеке адамдар мен халықтар
құқықтары, аз ұлтты халықтар құқықтары, бейбіт өмір сүру, таза қоршаған
орта құқығы, өзін-өзі билеу құқығы, қарусыздану құқықтары мен адамзаттың
жалпы мұрасын иемдену құқығы. Адам құқықтарының үшінші буыны екінші
дүниежүзілік соғыстан кейін ғана қалыптасты[57].
Жоғарыда айтылғандай, адам құқықтарының бірінші дүниежүзілік
соғыстан кейін қалыптасу кзеңінде оларды қамтамасыз етуде Ұлттар Лигасының
маңызы зор болды. Ұлттар Лигасы шеңберінде құлдыққа қарсы, әйелдер мен
балалар саудасына қарсы бірқатар келісімдер жасалынды. Діни, этникалық
және тілдік жағынан аз халықтарды қорғауға бағытталған арнайы халықаралық
құқықтық шаралар жетілдіріле түсті. Ұлттар Лигасы адам құқықтары мен
бостандықтарын қорғау саласында тек қарапайым құқықтармен ғана айналысқан
болатын. Сонымен қатар оның мүше-мемлекеттерді заңды күшке ие құжат
қабылдауға міндеттеу қолынан келген жоқ. Осы орайда 1945жылы әлемдегі ең
беделді халықаралық ұйым - БҰҰ-ның құрылуы адам құқықтарын қорғау
саласындағы үлкен қадам болған болатын.
Адам құқықтарын қорғауды жүзеге асыру барысында белігі бір іс-
шаралар реті қалыптасқан болатын: а)тұжырымдаманың қалыптасуы; ә)адам
құқығы түсінігінің қалыптасуы; б) міндетті нормалардың құрылуы; және в)адам
құқықтарын жүзеге асырудың саяси және заңды жүйесінің құрылуы. Аталған іс-
шараларға негізделе отырып, БҰҰ қазіргі күнге дейін өзіне жүктелген
міндеттемелерді орындауда.

1.2 Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының (1948ж.) маңыздылығы
Адам құқығын қорғау мен қамтамасыз етуді алғаш рет жариялаған
құжаттардың бірі - Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы болды.
Декларация мақсаты- онда реттелген құқықтар ме бостандықтардың жалпыға
бірдей мойындалуы мен сақталуын – бүкіл халықтар мен мемлекеттердің
ұмтылыстары арқылы қамтамасыз ету. Адам құқықтары жөніндегі декларацияны
жасап шығару мәселесі ең алғаш 1943-1945жылдары БҰҰ-ның Жарғысын қабылдау
кезінде АҚШ тарапынан көтерілді.
Халықаралық қауымдастық 1945 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымын құрып, сол
жылдың 25-маусымында БҰҰ-ның Жарғысын бекіткен болатын. Аса маңызды
халықаралық-құқықтық құжаттардың бірі болып табылатын БҰҰ-ның Жарғысы
халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікке қолдау көрсетуді, осы мақсатта
бейбітшілікке төнетін қауіпті тойтару және болдырмауды, агрессиялық актілер
мен басқа да бейбітшілік бұзушылықтарды басып отыруды және бейбітшілікті
бұзуға әкелетін халықаралық даулар мен ахуалдарды әділет және халықаралық
құқық қағидаларына сәйкес бейбіт жолдармен реттеу және шешуді адамзаттың ең
басты мақсаты ретінде бекітеді[58]. Жалпы, БҰҰ-ның құрылуы мен оның
Жарғысындағы айтып кеткен ережелердің бекітілуіне екінші дүниежүзілік соғыс
себепкер болған еді.
Адам құқығы саласындағы халықаралық қорғау механизмін жасап шығару
дәл сол кезде не себепті сондай өзекті болып табылды және оны жаңа
халықаралық ұйымның құрылуымен байланыстыру қаншалықты дұрыс болды?
Оның себептері кейіннен Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының
Кіріспесінен көрініс тапты. Олар келесі пункттерге негізделді:
• “Адам құқықтарына деген елемеушілік, менсінбеушілік адам баласы арының
зығырданын қайнататын тағылық жағдайға әкеліп соғады”.
• “Дүние жүзі адамдары сөз бен наным-сенім бостандықтарына ие болып, үрей
мен мұқтаждықтан ада болатын ортаны құру - адам баласының жоғары
мәртебелі ұмтылысы болып табылады”(яғни адамның лайықты өмір сүруі үшін
азаматтық, саяси, әлеуметтік-экономикалық құқық кешенімен қамтамасыз
етілуі қажет болды).
• “Адам баласы зорлық-зомбылық пен қанауға қарсы көтеріліске мәжбүр болатын
жағдайды тудырмау үшін, адам құқықтары заң билігімен қорғалуы тиіс”.
• БҰҰ-ның Жарғысы мүше-мемлекеттерді “БҰҰ-мен ынтымақтаса отырып, адам
құқықтары мен негізгі бостандықтары жалпыға бірдей құрметтеліп сақталуына
ықпал жасауға” міндеттейді. “Осы міндеттемелерді толыққанды жүзеге асыру
жолында осы құқықтар мен бостандықтардың мән-мағынасы мен ерекшеліктерін
ұғынып түсінудің маңызы зор”.
• Құқықтар мен еркіндіктердің бірыңғай құжатта бекітілуі адам құқығы
саласындағы қадамдарға негіз бола отырып, олардың жалпыға бірдей
мойындалуы мен жүзеге асырылуы үшін ұлттық және халықаралық шаралардың
қолдануына ықпал жасайды[59].
АҚШ-ның Адам құқықтарының декларациясын жасап шығару ұсынысы
американ бейүкіметтік ұйымдарының(Америка заң институты, Бейбітшілікті
қамтамасыз ету жөніндегі комиссия, Американ жобалау тобы) белсенді
жұмысымен айқындалды. Олар Адам құқықтарының декларациясын жасап шығарумен
айналысып, оны БҰҰ-ның Жарғысының мәтініне немесе оған қосымша ретінде
қосуды ұсынған болатын. Латын Америка мемлекеттері де осы позицияларды
ұстанды. Америка ұйымдарының қысымымен 1944жылы Думбартон-Окста өткен КСРО
және Ұлыбритания өкілдері қатысқан БҰҰ-ның Жарғысын жасаудағы конференцияда
АҚШ үкіметі Жарғыға Адам құқықтарының декларациясын қосуды ұсынған болатын.
Алайда бұл ұсыныс КСРО мен Ұлыбританияның наразылығын тудырды, себебі олар
Жарғыда бекітілуі тиіс басты мәселе - болашақ ұйымның құрылымы мен
атқаратын жұмысы деп пайымдады. Жарғыны жасап шығарудың бұл деңгейінде адам
құқығы мәселесін екінші дәрежелі деп санады.
Мәмілеге келу үшін АҚШ болашақ Жарғыға тек БҰҰ-ның адам құқығы
саласындағы мақсаттары мен міндеттерін қосуды ұсынды. Аталған ұсынысты АҚШ
пен Латын Америка мемлекеттері 1945ж. мамыр-маусымында өткен БҰҰ Жарғысының
соңғы нұсқасын бекіткен Сан-Франциско конференциясында қорғады. Олардың
жігерлігінің арқасында КСРО,Ұлыбритания және басқа да үкіметтер Жарғыға БҰҰ-
ның адам құқығы саласындағы стратегиясын айқындайтын баптардың қосылуына
дауыс берген болатын. Осылайша БҰҰ-ның Жарғысында ұйымның адам құқығы
саласындағы мақсаттары мен міндеттері, БҰҰ-ның жауапты органдары бекітілді.

БҰҰ-ның Жарғысында “адам құқығын қорғау” сияқты терминдердің орнына
тек “оларды құрметтеу мен дамыту” терминдері қолданылғанын атап көрсеткен
жөн. Оған себеп болған келесі мәселе – БҰҰ-на мүше-мемлекеттер, әсіресе
социалистік және дамушы елдер, адам құқығын мемлекеттің ішкі істеріне
жататын мәселе деп қарастырды және БҰҰ-на бұл саладағы қандай да бір
бақылау құқығын беруге дайын болған жоқ. Бұл ұстанымдар Жарғының 2 бап, 7
тармағында көрініс тапты. Онда “БҰҰ-ның осы Жарғы негізінде мемлекеттің
ішкі істеріне араласуға құқығы жоқ” екені айтылған[60].
Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының жобасын дайындау
мен оны қабылдау өте күрделі саяси және дипломатиялық тартыста өткені
тарихтан белгілі. Әртүрлі көзқарастар мен ұсыныстарды салыстырып, саралап
қарап барып БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы күрделі халықаралық сайыстың нәтижесі
ретінде Декларацияның осы күнгі мәтінін бекітті. Адам құқықтарын қорғауға
бағытталған ең маңызды құжат 1946 жылдың маусым айынан 1948 жылдың
желтоқсан айына дейін жаңа ғана құрылған БҰҰ-ның қамқорлығымен, бірқатар
қоғам қайраткерлерінің еңбегі нәтижесінде жарыққа шықты[61].
АҚШ, Англия, Франция және өзге де батыс елдері 1215 жылғы
Еркіндіктің ұлы хартиясының, 1776 жылғы Американың Тәуелсіздік
декларациясының, 1789 жылғы Францияның Адам және азамат құқықтары
декларациясының ережелерін негізге ала отырып, азаматтық және саяси
құқықтармен шектеліп қалуды ұсынса, өзге мемлекеттер (Мексика, Ирландия,
КСРО және басқа елдер) әлеуметтік және экономикалық құқықтардың
Декларацияда орын алуына себепкер болды.
Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясын жарыққа шығаруда
игілікті әсер еткен жағдай – бұл оны дайындауға көрнекті тұлғалардың ат
салыса қатысуы. Олардың ішінде басты роль атқарған 1946 жылы ЭКОСОС(БҰҰ)
құрған Адам құқықтары жөніндегі комиссия мүшелері: Элеонора Рузвельт (АҚШ),
П.Чанг (Қытай), Шарль Малик (Ливан), Рене Кассэн (Франция) және
Комиссияның жұмысына едәуір көмектескен Джон Хамфри (Канада заң қызметкері,
БҰҰ хатшылығының жаңадан құрылған адам құқығы бөлімінің директоры).
1948 жылы маусым айында Адам құқықтары жөніндегі комиссия бекіткен
Декларация жобасы 1948 жылы қазанда Париж қаласында жиналған БҰҰ-ның Бас
Ассамблеясына ұсынылып, адам құқығы мәселесімен айналысқан дүниежүзілік
ассоциациялардың тілектері мен ескертулері Бас Ассамблеяның тиісті
комитеттеріне жіберілді. Тиянақты талқылаулардан кейін тек бір ғана түзету
енгізген БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы 1948 жылы 10-желтоқсанда Адам құқықтарының
жалпыға бірдей декларациясын қабылдайды [62].Декларацияны қабылдауға
қатысқан 58 мемлекеттің 48-і ғана бұл құжатты қабылдады да, 8 мемлекет
дауыс беруден бас тартты, ал қалған екеуі отырысқа қатысқан жоқ. Дауыс
беруден бас тартқан мемлекеттерге КСРО секілді социалистік даму үлгісіндегі
мемлекеттер жатты. Сауд Арабиясы да дауыс берген жоқ болатын. Оның бірден-
бір себебі – Декларациясы қағидаларының аталған мемлекеттің ішкі тәртібіне
қайшы келуі. Оған Декларацияда жарияланған әйел мен еркек теңдігін мысал
ретінде келтіруге болады. Мысыр өкілі Раафат мырза да Декларацияның 17
және 19 баптармен келіскен жоқ болатын. Онда еркін неке құру құқығы туралы
айтылған. Алайда барлық мұсылман мемлекеттеріндегідей Мысырда да мұсылман
әйелдерінің басқа дін өкілдерімен некеге тұруына тыйым салынған. Аталған
мәселелер қарастырылып, ортақ ымыраға келуге бар жағдай жасалынған
болатын[63].
1948 жылы 10 желтоқсандағы Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Ассамблеясының
Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясын қабылдауы оның басты
жетістіктерінің бірі болып табылады. Ассамблея бұл Декларацияны “барлық
халықтар мен мемлекеттер жүзеге асыруға ұмтылуы тиіс мәселе” ретінде
айқындады. Ол барлық мүше-мемлекеттер мен әлем халықтарын Декларацияда
жарияланған бостандықтар мен құқықтардың бұзылмауына және мойындалуына өз
үлесін қосуға шақырды. Әр жыл сайын 10 желтоқсан, яғни Декларация
қабылданған күн, әлемде Адам құқықтарының күні деп тойланады.
Ең басты айта кететін нәрсе — Декларация адам құқықтарын жеке бір
елдің ішкі проблемасы емес, оның трансұлттық, мемлекет мүддесінен де жоғары
тұратын мәселе екенін бекітті. Жалпы айтқанда, бұл құжат XX ғасырдың адам
құқықтары саласындағы негізгі нормативтік үлгісіне және бүкіләлемдік құқық
қорғау қозғалысының түпқазығына айналды[64].
Декларацияның 1 және 2 баптарында “барлық адамдар тумысынан азат
және қадір-қасиеті мен құқықтары тең болып дүниеге келеді” және
Декларацияда көрсетілген барлық құқықтар мен бостандықтарға “нәсіліне, түр-
түсіне, жынысына, тіліне, дініне, саяси немесе басқа да наным-сенімдеріне,
ұлттық немесе әлеуметтік тегіне, мүліктік, тектік-топтық немесе басқа
жағдайларға қарамастан Декларацияда жарияланған отбасылық құқықтар мен
бостандықтарға алаланбай, бірдей ие болуы тиіс” деп көрсетілген[65].
Декларацияның 3-21 баптарында адамдардың азаматтық және саяси
құқықтары айқындалады. Оларға келесілер жатқызылған:
• Өмір сүру, бостандықта болу және жеке басына қол сұғылмау құқығы;
• Құлдықтан және кіріптарлықтан еркін болу;
• Азапталу немесе қадір-қасиетті қорлайтындай адамшылыққа жатпайтын
қатігездік жолмен жәбірленуден немесе жазаланудан еркін болу;
• Қайда жүрсе де құқық субъектісі ретінде танылу құқығы; заң алдында тең
қорғалу құқығы; Декларацияның ережелерін бұзатын кемсітуден немесе
кемсітуге арандатушылықтың барлық түрінен тең қорғалу құқығы; негізгі
құқықтарының бұзылуы жағдайында құқығын құзыретті ұлттық сот арқылы
тиімді түрде қалпына келтіру құқығы;
• Адамның жеке немесе отбасылық өміріне өзгелердің өз бетінше араласуынан,
озбырлық жасап баспанасына, хат жазысып-алысу құпиясына қол сұғылуынан,
ар-намысы мен абырой беделіне нұқсан келтірілуінен қорғалу құқығы;
• Жүріп-тұру еркіндігі;баспана құқығы;азаматтық алу құқығы;
• Некеге тұрып, отбасын құру құқығы;мүлік иемдену құқығы;
• Ой-пікір, ар-ождан және дін бостандығы;наным-сенім бостандығы және өз
көзқарасын еркін білдіру құқығы;
• Бейбіт жиналыстар мен ассоциацияларды құру бостандығы;
• Өз елін басқару ісіне тікелей араласу және мелекеттік қызметке тең
дәрежеде қол жеткізу құқығы.
22-27 баптарда адамдардың экономикалық, әлеуметтік құқықтары
көрсетілген, олардың ішінде:
• Әлеуметтік қамсыздандырылу құқығы;
• Еңбек ету құқығы; тең еңбек үшін еш кемсітусіз тең еңбекақы алу құқығы;
кәсіподақтар құру мен оларға кіру құқығы;
• Тынығу мен мәдени демалыс құқығы;
• Адамның денсаулығы мен әл-ауқатын қамтамасыз етуге лайықты өмір сүру
деңгейінің болуы;
• Білім алу құқығы;
• Қоғамның мәдени өміріне араласу құқығы.
Соңғы баптарда (28-30) “әр адамның Декларацияда баян етілген
құқықтары мен бостандықтарын толық жүзеге асыра алатын әлеуметтік және
халықаралық тәртіпке құқылы” екендігі; “өзінің құқытары мен бостандықтарын
жүзеге асыруда әр адам тек басқа адамдардың құқықтары мен бостандықтарын
тиісті түрде тану мен құрметтеу мақсаты көзделген жағдайда ғана және
демократиялық қоғамдағы моральдің, қоғамдық тәртіп пен игіліктің әділетті
талаптарын қанағаттандыру мақсатын көздеген жағдайда ғана, заңмен
белгіленген шектеуге ұшырауы тиіс” екендігі және әр адамның өзі тұратын
қоғамы алдында міндеттерінің болуы баян етіледі[66].
Не себепті қазіргі күннің өзінде Адам құқықтарының жалпыға бірдей
Декларациясына деген қызығушылық өсуде? деген сұрақты қарастырған кезде
оның бірнеше себебіне үңілген жөн.
Біріншіден, Декларация – мүше-мемлекеттер тұлғаның құқықтық статусын
бекіту, мемлекеттер қамтамасыз ету мен сыйлауға міндетті болған әр адамға
тиісті құқықтар беруге талпыныс білдірген ең алғаш халықаралық құжат болып
табылады. БҰҰ-ның Жарғысында адам құқықтарын сыйлау міндетінің бекітілуі
нақты қай құқықтар төңірегінде мәселе туындап отырғанын айқындауды қажет
етті. БҰҰ Жарғысының жасалынуы кезінде оған адам құқықтарының тізімін
кіргізу туралы ұсыныстар да болды. Алайда ондай ұсыныстар қабылданған жоқ.
Жарғының ұйымдастырушы акт сипатын алуы себебінен онда жоғарыда аталған
ұсыныстардың орын алуы орынсыз болды. Сонымен қатар құқық тізімдерін
кіргізу оларды бекіту процедураларын, қамтамасыз ету кепілі мен бақылау
механизмдерін жасауды талап еткен болатын. Және, ең ақырында, адам
құқықтарының тізімін Жарғыға енгізу оны толықтай өзгертуді талап етті.
Осыған орай адам құқықтарын айқындайтын тәуелсіз құжат қажеттілігі туды.
Ондай құжат Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы болды. Яғни
Декларацияны БҰҰ Жарғысының жалғасы, адам құқықтары мен еркіндіктерінің
әмбебап тізбесі ретінде қарастыруға болады. Кейіннен бұл тізім қайта
қаралып, құқық саны тағы толықтырылды.
Екіншіден, мемлекеттердің ең алғаш адам құқығы мәселесі жөніндегі
біріккен жұмысын белгілеген құжат заңды күшіне ие болмай, тек ұсыныс
ретінде ғана жариялануы өте тиімді болды. Оның басты себебі - БҰҰ тиісті
халықаралық келісімді жасаған жағдайда, бұл жұмыстың бірнеше онжылдықтарға
созылып кету қаупі туды. Мемлекеттер заңды күшке ие құжаттарды ұсыныстарға
қарағанда әлдеқайда ұзақ әрі мұқият қарастырады. Адам құқығы жөніндегі
Пактілердің өзін жасап шығаруға 18 жыл уақыт кетті( Адам құқықтарының
жалпыға бірдей декларациясын оларға негіз ретінде алғанның өзінде!).
Пактілер тек 1976 жылы күшіне енді, яғни бұл процесс тағы 10 жыл қажет
етті.
Екі сатылы әрекеттер, яғни алдымен арнайы Декларация, одан кейін
Декларация негізінде тиісті келісімнің қабылдануы, БҰҰ-ң адам құқығы
саласындағы саясатына тән құбылыс екенін де атап кеткен жөн. Адам құқығы
саласындағы қандай да бір Декларацияны жасап шығару – бұл мемлекет
ұстанымдарын алдын ала үйлестіру, қажетті келісімді жасап шығару
қажеттілігін тудыратын алғышарт болып табылады. Алайда қабылданған
декларациядан кейін әрдайым тиісті келісім жасалына бермейді. Ондай жағдай
белгілі бір салада нормалар мен міндеттер орнатудың алғышарттарының мүлдем
жоқтығы немесе мемлекеттердің заңды күшке ие міндеттерді қабылдауға дайын
болмауының белгісі. Мүлдем қарама-қарсы жағдайлар да болады. Адам құқығы
жөніндегі халықаралық келісім алдын ала декларацияны қабылдауды қажет етпей
де жасалынады. Яғни бұл жағдайда ұстанымдарды алдын ала үйлестіру
қажеттілігі жоқ немесе мемлекеттер заңды күшке ие нормаларды қабылдауға
дайын болады. БҰҰ-ң адам құқығы жөніндегі Декларациясын мүше-мемлекеттердің
мүдделерін мен ұстанымдарын көздейтін алғышарт құжат деп қарастыруға
болады.
Үшіншіден, Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы мемлекет
ішіндегі заңнаманы да бағыттаушы құрал болды. Ол көптеген мемлекеттердің
Конституцияларының негізі ретінде ғана емес, сонымен қатар кең мағынадағы
Ұлттық заңнама негізі ретінде де алынған болатын. Бұл өте маңызды мәселе,
себебі ұлттық заң – бұл әрбір индивидтің адам құқығы саласындағы алғаш
танысатын құжаты. Декларацияның Кіріспесінде: “...адам құқығының заң
билігімен қорғалуы керек ” екендігі бекер жазылған емес[67]. Осылайша, адам
құқығы саласындағы халықаралық ынтымақтастық жолдары айқындалған болатын:
ең бастысы – мемлекетішілік шаралар, ұлттық нормаларды жетілдіру, заң
қабылдауды жүзеге асыру мен оның бұзылуы жағдайында қажетті шаралар
қолданумен айналысатын арнайы органдардың жұмысы.
Төртіншіден, Декларация адам құқығы саласындағы унификация
негіздерін қалады. Декларация Кіріспесінде: “...міндеттемелерді толыққанды
жүзеге асыру жолында осы құқықтар мен бостандықтардың мән-мағынасы мен
ерекшеліктерін ұғып түсінудің маңызы зор” деп көрсетілген[68]. Яғни, адам
құқығы әлемнің әр жеріндегі саяси тәртібі әр түрлі мемлекеттерде бірдей
қабылдануына қол жеткізу ережелерін қабылдау келісілді[69].
Осыдан көріп отырғанымыздай, Адам құқықтарының жалпыға бірдей
декларациясы адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау мен қамтамасыз етудің
бірден-бір маңызды құралы болды. Онад жинақталған адам құқықтарының барлық
дерлік аспектілері көптеген елдердегі адам құқықтарының қорғалу
пәрменділігінің артуына алып келді. Декларацияның заңды күшке ие болмауы
себебінен оған көптеген мемлекеттер қосылуға қызығушылық танытты.

1.3 БҰҰ шеңберіндегі жеке тұлғаның саяси, азаматтық, экономикалық,
әлеуметтік құқықтарына қатысты негізгі құжаттарының ерекшеліктері
а) Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пакт және
Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтары туралы халықаралық пактілер.
Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы жоғарыда айтылып кеткендей
заңды күшке ие болмағандықтан, адам құқықтарын қорғау мен қамтамасыз
етудің заңды қағидаларын қалыптастыратын және де құқықтардың нақты салалары
бойынша бөлінген құжаттар қажет болды. Осыған орай тағы екі Пактіні жасап
шығару жұмысы басталған болатын. Оның бірі – экономикалық, әлеуметтік және
мәдени құқықтар туралы, екіншісі – азаматтық және саяси құқықтар жөнінде.
Олар Декларацияда жарияланған құқықтарға міндетті заңды күшін беру үшін
жасалынды.
Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтары туралы халықаралық
пакт, Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пакт пен Азаматтық
және саяси құқықтар туралы халықаралық пактіге қосымша Факультативті
хаттама 1966 жылы 16 желтоқсанда Бас Ассамблеяда бір ауыздан қабылданды.
Бұл құжаттар Декларацияның өзімен және 1989 жылы қабылданған екінші
Факультативті хаттамамен бірге Адам құқықтары жөніндегі халықаралық билль
деген атпен белгілі болды[70].
Пактілер Адам құқықтарының жалпыға ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.