Тілдесу психологиясы
1. Тіл қатынасы жөнінде түсінік.
2. Тілдесу . ақпарат алмасу құралы. Сөйлеу.
3. Сөз (сөйлеу) қызметтері.
4. Сөйлеудің түрлері.
2. Тілдесу . ақпарат алмасу құралы. Сөйлеу.
3. Сөз (сөйлеу) қызметтері.
4. Сөйлеудің түрлері.
Адамның қоғамдық болмысы жан-жақты әрі көп деңгейлі аралык қатынастардан құралатынын жоғарыда әңгіме еткенбіз. Ал осы қатынастар арасында өзінің ерекше мәні мен қүрылымы жағьгнан танылатын құбылыс - бүл тілдестік қатынастар. Тілдесу барысында адамдар өзара әрекеттік байланысқа келіп, тұрмыс-еңбек тәсілдері мен нәтижелерін, әрекетке орай туындаған болжамдар мен идеяларын, ниеттерін, қызығулары менсезімдерін және т.б. өзара бөліседі, алмасады. Тілдестік қатынас біршама дербес құбылыс ретінде қабылдануымен, субъекті белсенділігінің ерекше бір формасы ретінде көрінеді. Тілдесу қызметінің нәтижесі - езгертілген, болмаса қайта жасалған дүниелік не идеалдьщ өнім емес, ол адам мен адамның, адам мен қауым арасында орныққан байланыс қатынасы. Бұл ретте әңгіме тек бірдің екіншіге бағытталған жай әрекеті, не оның ықиалы жөнінде емес, ал өзара, бір-біріне болған әсері туралы. Тілдесу үшін міндетті түрде әрқайсысы өз алдына субъектік мағынаға ие ең кемінде екі адам болуы қажет.
Қазіргі кезде жалпы психология мәселелерінің көптеген шешімі осы тілдестік қатынастарды зерттеуге байланысты болып отыр. Себебі психологиялық бейненің бір формадан екіншісіне өтуі (мыс.: түйсіктің сезімге, сезімнің ойға, ойдың сөзге т.с.с), адам психикасындағы ашық сана аймагы мен бейсана байланысы, адам көңіл шарпуларының ерекшеліктері, жеке адам заңдылықтары т.б. осы тілдестік қатынастың негізінде жасалады.
Тілдесу деген не? Тілдесу - біркелікі іс-әрекет қажеттігінен туындаған адамдар арасындағы байланыстардың даму көзі. Тіл қатынасы негізінен әңгімелесушілердің өзара ақпарат алмасуынан қалыптасады. Бұл ақпарат алмасу тіл қатынасының коммуникативтік сипатын құрайды. Тілдесудің екінші тарапы - сөйлеушілердің өзара ықпалы, яғни сөйлесу барысындағы сөз алмасу ғана емес, сонымен қатар бір бірінің әрекетін, қылығын таньш, оны өзгеріске келтіруі, жауап беруі. Үшінші, ақырғы, тарапы тіл қатынасы сөйлесу арқылы адамдардың бірін бірі қабылдап, өздерінің психоло-гиялық бейнесін түзуі.
Сонымен, біртүтас тілдесу процесінде үш бағытты байқаймыз: коммуникативті (ақпарат алмасу), интерактивті (өзара ықпалды әрекетке келу) және перцептивті (адамның бірін бірі қабылдагқ түсінісуі). Осы үш, бір-біріне байланысты тілдесудіңқырлары бір-лікті қызмет орындауымен сол қызметке араласқан адамдардың өзара қатынасын үйымдастырудың әдістерін құрайды.
Қазіргі кезде жалпы психология мәселелерінің көптеген шешімі осы тілдестік қатынастарды зерттеуге байланысты болып отыр. Себебі психологиялық бейненің бір формадан екіншісіне өтуі (мыс.: түйсіктің сезімге, сезімнің ойға, ойдың сөзге т.с.с), адам психикасындағы ашық сана аймагы мен бейсана байланысы, адам көңіл шарпуларының ерекшеліктері, жеке адам заңдылықтары т.б. осы тілдестік қатынастың негізінде жасалады.
Тілдесу деген не? Тілдесу - біркелікі іс-әрекет қажеттігінен туындаған адамдар арасындағы байланыстардың даму көзі. Тіл қатынасы негізінен әңгімелесушілердің өзара ақпарат алмасуынан қалыптасады. Бұл ақпарат алмасу тіл қатынасының коммуникативтік сипатын құрайды. Тілдесудің екінші тарапы - сөйлеушілердің өзара ықпалы, яғни сөйлесу барысындағы сөз алмасу ғана емес, сонымен қатар бір бірінің әрекетін, қылығын таньш, оны өзгеріске келтіруі, жауап беруі. Үшінші, ақырғы, тарапы тіл қатынасы сөйлесу арқылы адамдардың бірін бірі қабылдап, өздерінің психоло-гиялық бейнесін түзуі.
Сонымен, біртүтас тілдесу процесінде үш бағытты байқаймыз: коммуникативті (ақпарат алмасу), интерактивті (өзара ықпалды әрекетке келу) және перцептивті (адамның бірін бірі қабылдагқ түсінісуі). Осы үш, бір-біріне байланысты тілдесудіңқырлары бір-лікті қызмет орындауымен сол қызметке араласқан адамдардың өзара қатынасын үйымдастырудың әдістерін құрайды.
ТІЛДЕСУ ПСИХОЛОГИЯСЫ
Жоспары:
1. Тіл қатынасы жөнінде түсінік.
2. Тілдесу - ақпарат алмасу құралы. Сөйлеу.
3. Сөз (сөйлеу) қызметтері.
4. Сөйлеудің түрлері.
1. Тіл қатынасы жөнінде түсінік
Адамның қоғамдық болмысы жан-жақты әрі көп деңгейлі аралык қатынастардан
құралатынын жоғарыда әңгіме еткенбіз. Ал осы қатынастар арасында өзінің
ерекше мәні мен қүрылымы жағьгнан танылатын құбылыс - бүл тілдестік
қатынастар. Тілдесу барысында адамдар өзара әрекеттік байланысқа келіп,
тұрмыс-еңбек тәсілдері мен нәтижелерін, әрекетке орай туындаған болжамдар
мен идеяларын, ниеттерін, қызығулары менсезімдерін және т.б. өзара
бөліседі, алмасады. Тілдестік қатынас біршама дербес құбылыс ретінде
қабылдануымен, субъекті белсенділігінің ерекше бір формасы ретінде
көрінеді. Тілдесу қызметінің нәтижесі - езгертілген, болмаса қайта жасалған
дүниелік не идеалдьщ өнім емес, ол адам мен адамның, адам мен қауым
арасында орныққан байланыс қатынасы. Бұл ретте әңгіме тек бірдің екіншіге
бағытталған жай әрекеті, не оның ықиалы жөнінде емес, ал өзара, бір-біріне
болған әсері туралы. Тілдесу үшін міндетті түрде әрқайсысы өз алдына
субъектік мағынаға ие ең кемінде екі адам болуы қажет.
Қазіргі кезде жалпы психология мәселелерінің көптеген шешімі осы
тілдестік қатынастарды зерттеуге байланысты болып отыр. Себебі
психологиялық бейненің бір формадан екіншісіне өтуі (мыс.: түйсіктің
сезімге, сезімнің ойға, ойдың сөзге т.с.с), адам психикасындағы ашық сана
аймагы мен бейсана байланысы, адам көңіл шарпуларының ерекшеліктері, жеке
адам заңдылықтары т.б. осы тілдестік қатынастың негізінде жасалады.
Тілдесу деген не? Тілдесу - біркелікі іс-әрекет қажеттігінен туындаған
адамдар арасындағы байланыстардың даму көзі. Тіл қатынасы негізінен
әңгімелесушілердің өзара ақпарат алмасуынан қалыптасады. Бұл ақпарат алмасу
тіл қатынасының коммуникативтік сипатын құрайды. Тілдесудің екінші тарапы -
сөйлеушілердің өзара ықпалы, яғни сөйлесу барысындағы сөз алмасу ғана емес,
сонымен қатар бір бірінің әрекетін, қылығын таньш, оны өзгеріске келтіруі,
жауап беруі. Үшінші, ақырғы, тарапы тіл қатынасы сөйлесу арқылы адамдардың
бірін бірі қабылдап, өздерінің психоло-гиялық бейнесін түзуі.
Сонымен, біртүтас тілдесу процесінде үш бағытты байқаймыз: коммуникативті
(ақпарат алмасу), интерактивті (өзара ықпалды әрекетке келу) және
перцептивті (адамның бірін бірі қабылдагқ түсінісуі). Осы үш, бір-біріне
байланысты тілдесудіңқырлары бір-лікті қызмет орындауымен сол қызметке
араласқан адамдардың өзара қатынасын үйымдастырудың әдістерін құрайды.
Тілдесу мен іс-әрекет өзаратығыз байланысты екені сөзсіз. Бі-рақ?
әңгімеге арқау болып отырған тілдесу қызметі іс-әрекеттің бір бөлігі ме, не
бүл екеуі өз алдына дербестігі бар, теңцей қүбылыс па? - деген сүрақ
іуындайды. Бірлікті іс-әрекет барысында адам қажетсінуден міндетті түрде
басқа адамдармен қауым түзеді, сөйле-седі, пікір алысады, ягни байланысқа
келіп, өзара түсінісумен ақпа-рат алысып, беріседі. Бүл жағдайда тілдесу
қызметі іс-әрекеттің бір бөлігі сипатында қарастырылады, бірақ адам мұнымен
шекте-ліп қалмайды. Тілдесе отырып адам баскаларға өзінің ерекшелік-терін,
даралық қасиеттерін танытады (қазақтың аузын ашса, көмекейі көрінеді
деген қанатты сөзі осыдан). Өңдірілген зат (қү-рылған үй, отырғызылған
ағаш, жазылған кітап, орындалған ән) бүл, бір жағынан, іс-әрекет нысаны, ал
екіиші жағынан - адамның өзін-өзі қоғамдықт^лғаретінде көрсетуінің қажетті
қүралы, себебі өнім басқалардың мүддесіне бағышталған. Осы зат арқылы
адамдар арасындағы қатынас тіке емес, жанама сипат алады да, өндіруші мен
пайдаланушығатендей ортақ тіл байланысьш туындатады.
Сонымен, іс-әрекет - тілдік қатынастың бір бөлігі, ал сезім іс-әрекеттің
қүрам бөлігі, ал екеуі қосылып баршажағдайлардатүтас бірлікті қүрайды.
Тілдесу әрекетінің сипаты, аймагы мен әдістері оған қатынасқан адамдардың
әлеуметтік қызметтерімен, қоғамдық катынаста түтқан орынымен, қандай да
қауымға мүшелігімен аныкталады да өндіріс, өнім алмасу және оны пайдалануға
байланысты жағдай-ларға, сондай-ақ қоғамда орныққан заңдар, ережелер,
талаптарға сай әлеуметтік мекемелер тарапынан реттеліп барады.
Шынында да, қай тарапынан болмасын тілдесу процесіне қа-тыспайтын адамға
тән психикалық қүбылыстарды атау өте қиын. Іс-әрекетпен біртұтас
байланысқан осы тілдесу арқылы адам бүкіл қоғам жаратқан тәжірибені
игереді. Жеке адам дамуы түргысынан тілдесу барысында біріне-бірі қайшы екі
диалектикалық бағыт өзара байланыска келеді: бір жағынан, жеке адам қоғам
өміріне араласады, адамзаттоптагантәжірибені игереді, ал екінші жағынан -
адамның даралығы айқындалады.
2. Тілдесу - ақпарат алмасу құралы. Сөйлеу
Тілдесудің жеке адам деңгейіндегі сипаты өз алдына. Бүл жағдайдағы оның
қызметі үш түрге бөлінеді: ақпараттықтілдесу, реттеу тілдестігі және сезім
білдіру тілдестігі. Осыдан тілдестік қатынастың үш түрлі мазмүны ашылады:
ақпарат алмасу, адам аралық өзара ъқпал және адамдардың бірін-бірі түсінуі
Коммуникативтік процесте, біріншіден, ақпарат бір жақты біреуден біреуге
жеткізіліп қалмастан, екеу арасындағы хабар алмасуы яғни бір адамның өз
ақпаратының мазмұнына сәйкес екіншісі жауап хабар алуға бағытталған әрекеті
үздіксіз жүріп жатады. Егер осы ақпарат тілдесу барысында түсінімді
қабылданса га-на, тілдескен адамдар үшін өз мәнділігіне ие болады.
Екіншіден, адамдар арасындағы ақпарат алмасу сипаты қогам-да қабылданған
таңбалар жүйесі негізінде адамдардың бір біріне ыкпалды әсер ете алуына
байланысты келеді. Бүл жағдайдағы коммуникативтік ықпал бір адамның
екіншісіне жасаған психо-логиялық әсеріне теңгеріледі.
Үшіншіден, акпарат алмасудың нәтижесі болған коммуни-кативтік ықпал
тілдесуге қатысқандардың тіл жүйесіндегі таңба-ларды теңдей таныса ғана
пайда болады. Бірақ, ескеретін жәйт, бір сөзге тән мағынаның өзін біле
тұра, адамдардың бірін бірі түсініспейтін жағдайлары болады, мұның себебі
сол адамдардың әртүрлі әлеуметтік, саяси, жас ерекшеліктерінің болуында.
Төртіншіден, адамдар өзара сөйлесу барысында ерекше тіл қатынастары
кедергісіне үшырауы мүмкін. Бүл, бір жағынан. әңгімелесушілердің өзара
сүхбат өзегін түсіне алмауынан. яғни әртүрлі көзқараста, нанымда, пікірде
болуынан, екінші жағынан, кедергілер сөйлесушілердің даралық психологиялық
бітістерінен немесе екеу арасындағы тілдесуге мүмкіндік бермейтін адам
аралық қатынастардың белең алуынан туындайды.
Ақпараттың қайсысы болмасын таңбалар жүйесі арқылы беріледі. Біздің
қолдануымыздағы бүл таңбалар - дыбыс, сөз, сөйлеу. Сөйлеу мен ойлау
генетикалық байланыста, қоғамдықеңбек желісінде, адамзаттың әлеуметтік-
тарихи дамуында қалыптасты. Сөйлеу процесі санамен реттеледі де, өз
кезегінде, адамдар арасын-дағы тілдесуде қалыптасады. Сананың негізгі
қызметі болмысты өрнектермен бейнелесе, сөз бен тіл сол болмысты арнайы
қабыл-данған таңбалармен белгілейді. Болмыс бейнесінің белгісі (таң-басы)
ретінде сөйлеу де тілмен бірлікті байланыста. Сөйлеу - тіл-десу әрекеті,
тіл негізінде мағына білдіру, ықпаі жасау, ақпарат беру, яғни сөйлеу -
әрекеттегі сана мен ойдың көрініс формасы.
Сонымен, сөйлеу - тек адамға тән тіл қатынасының ең жетілген формасы. Бүл
қатынас айтушы жәие тыңдаушының міндеіті түрде болуымен жасалады. Айтушы
ойды жеткізуге қажет болған сөздер-ді іріктеп, грамматика ережелеріне сай
оларды байланыстырады, артикуляция ағзаларын іске қосумен дыбыстайдьт
Тындаушы сөзді қабылдап, онымен өрнектелген ойды түсінуге әрекет жасайды.
Айіутпы мен тыңдаушы арасындагы сөз түсіністігімен белгілі ойды қабылдау
үшін, сол ойды өрнектеуге бағытталган екі түлғаға да ортақ сөздерді
жүйелестіру құралы мен ережелері болуы шарт. Мүндай қүрал және ережелер
тобы сипатында көптеген әулеттер-дің өмір барысында езара сөйлесуден
қалыгггасқан белгілі бір үлттық тіл қызмет етеді.
Тіл - сөйлесу қүралдарының қатаң қалыпқа келтірілген жүйесі, ал сөйлеу -
ой мен сезімді жеткізуте арналған тілдің екеуара каты-насты әрекегтік
қолданымы. Тілдің өзінде мағына-ой болмайды, ол тек ойды өрнектеуге
арналған әртүрлі таңба-белгілердің жиын-тыгынан түрады. Ал осы қордан
сөйлеу үшін қажетті белгілі тілдік қүралдар (дыбыстар, сөздер, ережеге сай
сөз тіркестері мен сөйлем-дер, әуен, ыргак т.б.) іріктеліп алынған шақта
ғана, ой білдіру мүмкіндігіне ие боламыз.
3. Сөз (сөйлеу) қызметтері
Сөз негізінен екі қызметті атқарады: коммуникативтік, сигнификативтік. Осы
қызметтеріне орай сөз тілдесу құралы және ой мен сананың көріну формасы
ретінде танылады.
Сөздің негізгі сипаты оның магынасында, семантикалық маз-мұнында екені
баршаға белгілі. Баяндалып жатқан сөзді тыңдағанымызда біздің назарымыз
оның мәндік мазмұнына аударылады. Адам тілінің әрбір дара сөзі қандай да
бір затты өрнектейді, оны атаумен біздің санамызда нақты бір заттың не
қүбылыстың бейнесі пайда болады. Осынысымен де адам тілі жануарлардың қысқа
мерзімді, қылықтық күйін білдіретін аффектік тілінен ажыра-тылады.
Жануарлар тілі ешқашан да нақты бір затгы белгілі ды-быстық өрнекпен
таңбаламайды, таныта алмайды. Сөздің бүл қыз-меті - сигнификативтік қызмет
деп аталады. Сөздің белгілеу қызметі иақты ұлт өкіліне түсшікті сөздерден
қүралған тілдін қызметі. Осы қызмет нәтижесінде адам әртүрлі заттардың
бейнесін жанама түрде санада түрғыза алады, заттардың өзі жок болған кезде
де олармен іс-әрекеттік қатынасқа түсе алады. Осы дан адам ганымы еселеніп
байиды, яғни адам өзіңдік сана корында заттың тікелей бейнесін сақтап,
таниды, оған қоса сол заттың таңбалық баламасымен де байланысқа келеді.
Сөздің және бір, күрделірек қызметі бар. Ол аркылы заттарды талдап,
олардың мәнді қасиеттерін ажьіратып, заттарды белгілі категорияларға
топтастыру мүмкіншілігіне ие юламыз. Осыдан сөз дерексіздендіру мен
нақтылау қүралына айналып, қоршаған дүние заттарына байланысты теренде
жатқан 'байланыстар мен қатынастарды бейнелеуге қолданылады. Сөздің бүл
екінші кызметі сөз мағынасы терминімен белгіленеді. Сөзді нгеру арқылы
нақгы заттар араласатын адамзаттың көп ғасырлы тарихында қалыптасқан
байланыстар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспары:
1. Тіл қатынасы жөнінде түсінік.
2. Тілдесу - ақпарат алмасу құралы. Сөйлеу.
3. Сөз (сөйлеу) қызметтері.
4. Сөйлеудің түрлері.
1. Тіл қатынасы жөнінде түсінік
Адамның қоғамдық болмысы жан-жақты әрі көп деңгейлі аралык қатынастардан
құралатынын жоғарыда әңгіме еткенбіз. Ал осы қатынастар арасында өзінің
ерекше мәні мен қүрылымы жағьгнан танылатын құбылыс - бүл тілдестік
қатынастар. Тілдесу барысында адамдар өзара әрекеттік байланысқа келіп,
тұрмыс-еңбек тәсілдері мен нәтижелерін, әрекетке орай туындаған болжамдар
мен идеяларын, ниеттерін, қызығулары менсезімдерін және т.б. өзара
бөліседі, алмасады. Тілдестік қатынас біршама дербес құбылыс ретінде
қабылдануымен, субъекті белсенділігінің ерекше бір формасы ретінде
көрінеді. Тілдесу қызметінің нәтижесі - езгертілген, болмаса қайта жасалған
дүниелік не идеалдьщ өнім емес, ол адам мен адамның, адам мен қауым
арасында орныққан байланыс қатынасы. Бұл ретте әңгіме тек бірдің екіншіге
бағытталған жай әрекеті, не оның ықиалы жөнінде емес, ал өзара, бір-біріне
болған әсері туралы. Тілдесу үшін міндетті түрде әрқайсысы өз алдына
субъектік мағынаға ие ең кемінде екі адам болуы қажет.
Қазіргі кезде жалпы психология мәселелерінің көптеген шешімі осы
тілдестік қатынастарды зерттеуге байланысты болып отыр. Себебі
психологиялық бейненің бір формадан екіншісіне өтуі (мыс.: түйсіктің
сезімге, сезімнің ойға, ойдың сөзге т.с.с), адам психикасындағы ашық сана
аймагы мен бейсана байланысы, адам көңіл шарпуларының ерекшеліктері, жеке
адам заңдылықтары т.б. осы тілдестік қатынастың негізінде жасалады.
Тілдесу деген не? Тілдесу - біркелікі іс-әрекет қажеттігінен туындаған
адамдар арасындағы байланыстардың даму көзі. Тіл қатынасы негізінен
әңгімелесушілердің өзара ақпарат алмасуынан қалыптасады. Бұл ақпарат алмасу
тіл қатынасының коммуникативтік сипатын құрайды. Тілдесудің екінші тарапы -
сөйлеушілердің өзара ықпалы, яғни сөйлесу барысындағы сөз алмасу ғана емес,
сонымен қатар бір бірінің әрекетін, қылығын таньш, оны өзгеріске келтіруі,
жауап беруі. Үшінші, ақырғы, тарапы тіл қатынасы сөйлесу арқылы адамдардың
бірін бірі қабылдап, өздерінің психоло-гиялық бейнесін түзуі.
Сонымен, біртүтас тілдесу процесінде үш бағытты байқаймыз: коммуникативті
(ақпарат алмасу), интерактивті (өзара ықпалды әрекетке келу) және
перцептивті (адамның бірін бірі қабылдагқ түсінісуі). Осы үш, бір-біріне
байланысты тілдесудіңқырлары бір-лікті қызмет орындауымен сол қызметке
араласқан адамдардың өзара қатынасын үйымдастырудың әдістерін құрайды.
Тілдесу мен іс-әрекет өзаратығыз байланысты екені сөзсіз. Бі-рақ?
әңгімеге арқау болып отырған тілдесу қызметі іс-әрекеттің бір бөлігі ме, не
бүл екеуі өз алдына дербестігі бар, теңцей қүбылыс па? - деген сүрақ
іуындайды. Бірлікті іс-әрекет барысында адам қажетсінуден міндетті түрде
басқа адамдармен қауым түзеді, сөйле-седі, пікір алысады, ягни байланысқа
келіп, өзара түсінісумен ақпа-рат алысып, беріседі. Бүл жағдайда тілдесу
қызметі іс-әрекеттің бір бөлігі сипатында қарастырылады, бірақ адам мұнымен
шекте-ліп қалмайды. Тілдесе отырып адам баскаларға өзінің ерекшелік-терін,
даралық қасиеттерін танытады (қазақтың аузын ашса, көмекейі көрінеді
деген қанатты сөзі осыдан). Өңдірілген зат (қү-рылған үй, отырғызылған
ағаш, жазылған кітап, орындалған ән) бүл, бір жағынан, іс-әрекет нысаны, ал
екіиші жағынан - адамның өзін-өзі қоғамдықт^лғаретінде көрсетуінің қажетті
қүралы, себебі өнім басқалардың мүддесіне бағышталған. Осы зат арқылы
адамдар арасындағы қатынас тіке емес, жанама сипат алады да, өндіруші мен
пайдаланушығатендей ортақ тіл байланысьш туындатады.
Сонымен, іс-әрекет - тілдік қатынастың бір бөлігі, ал сезім іс-әрекеттің
қүрам бөлігі, ал екеуі қосылып баршажағдайлардатүтас бірлікті қүрайды.
Тілдесу әрекетінің сипаты, аймагы мен әдістері оған қатынасқан адамдардың
әлеуметтік қызметтерімен, қоғамдық катынаста түтқан орынымен, қандай да
қауымға мүшелігімен аныкталады да өндіріс, өнім алмасу және оны пайдалануға
байланысты жағдай-ларға, сондай-ақ қоғамда орныққан заңдар, ережелер,
талаптарға сай әлеуметтік мекемелер тарапынан реттеліп барады.
Шынында да, қай тарапынан болмасын тілдесу процесіне қа-тыспайтын адамға
тән психикалық қүбылыстарды атау өте қиын. Іс-әрекетпен біртұтас
байланысқан осы тілдесу арқылы адам бүкіл қоғам жаратқан тәжірибені
игереді. Жеке адам дамуы түргысынан тілдесу барысында біріне-бірі қайшы екі
диалектикалық бағыт өзара байланыска келеді: бір жағынан, жеке адам қоғам
өміріне араласады, адамзаттоптагантәжірибені игереді, ал екінші жағынан -
адамның даралығы айқындалады.
2. Тілдесу - ақпарат алмасу құралы. Сөйлеу
Тілдесудің жеке адам деңгейіндегі сипаты өз алдына. Бүл жағдайдағы оның
қызметі үш түрге бөлінеді: ақпараттықтілдесу, реттеу тілдестігі және сезім
білдіру тілдестігі. Осыдан тілдестік қатынастың үш түрлі мазмүны ашылады:
ақпарат алмасу, адам аралық өзара ъқпал және адамдардың бірін-бірі түсінуі
Коммуникативтік процесте, біріншіден, ақпарат бір жақты біреуден біреуге
жеткізіліп қалмастан, екеу арасындағы хабар алмасуы яғни бір адамның өз
ақпаратының мазмұнына сәйкес екіншісі жауап хабар алуға бағытталған әрекеті
үздіксіз жүріп жатады. Егер осы ақпарат тілдесу барысында түсінімді
қабылданса га-на, тілдескен адамдар үшін өз мәнділігіне ие болады.
Екіншіден, адамдар арасындағы ақпарат алмасу сипаты қогам-да қабылданған
таңбалар жүйесі негізінде адамдардың бір біріне ыкпалды әсер ете алуына
байланысты келеді. Бүл жағдайдағы коммуникативтік ықпал бір адамның
екіншісіне жасаған психо-логиялық әсеріне теңгеріледі.
Үшіншіден, акпарат алмасудың нәтижесі болған коммуни-кативтік ықпал
тілдесуге қатысқандардың тіл жүйесіндегі таңба-ларды теңдей таныса ғана
пайда болады. Бірақ, ескеретін жәйт, бір сөзге тән мағынаның өзін біле
тұра, адамдардың бірін бірі түсініспейтін жағдайлары болады, мұның себебі
сол адамдардың әртүрлі әлеуметтік, саяси, жас ерекшеліктерінің болуында.
Төртіншіден, адамдар өзара сөйлесу барысында ерекше тіл қатынастары
кедергісіне үшырауы мүмкін. Бүл, бір жағынан. әңгімелесушілердің өзара
сүхбат өзегін түсіне алмауынан. яғни әртүрлі көзқараста, нанымда, пікірде
болуынан, екінші жағынан, кедергілер сөйлесушілердің даралық психологиялық
бітістерінен немесе екеу арасындағы тілдесуге мүмкіндік бермейтін адам
аралық қатынастардың белең алуынан туындайды.
Ақпараттың қайсысы болмасын таңбалар жүйесі арқылы беріледі. Біздің
қолдануымыздағы бүл таңбалар - дыбыс, сөз, сөйлеу. Сөйлеу мен ойлау
генетикалық байланыста, қоғамдықеңбек желісінде, адамзаттың әлеуметтік-
тарихи дамуында қалыптасты. Сөйлеу процесі санамен реттеледі де, өз
кезегінде, адамдар арасын-дағы тілдесуде қалыптасады. Сананың негізгі
қызметі болмысты өрнектермен бейнелесе, сөз бен тіл сол болмысты арнайы
қабыл-данған таңбалармен белгілейді. Болмыс бейнесінің белгісі (таң-басы)
ретінде сөйлеу де тілмен бірлікті байланыста. Сөйлеу - тіл-десу әрекеті,
тіл негізінде мағына білдіру, ықпаі жасау, ақпарат беру, яғни сөйлеу -
әрекеттегі сана мен ойдың көрініс формасы.
Сонымен, сөйлеу - тек адамға тән тіл қатынасының ең жетілген формасы. Бүл
қатынас айтушы жәие тыңдаушының міндеіті түрде болуымен жасалады. Айтушы
ойды жеткізуге қажет болған сөздер-ді іріктеп, грамматика ережелеріне сай
оларды байланыстырады, артикуляция ағзаларын іске қосумен дыбыстайдьт
Тындаушы сөзді қабылдап, онымен өрнектелген ойды түсінуге әрекет жасайды.
Айіутпы мен тыңдаушы арасындагы сөз түсіністігімен белгілі ойды қабылдау
үшін, сол ойды өрнектеуге бағытталган екі түлғаға да ортақ сөздерді
жүйелестіру құралы мен ережелері болуы шарт. Мүндай қүрал және ережелер
тобы сипатында көптеген әулеттер-дің өмір барысында езара сөйлесуден
қалыгггасқан белгілі бір үлттық тіл қызмет етеді.
Тіл - сөйлесу қүралдарының қатаң қалыпқа келтірілген жүйесі, ал сөйлеу -
ой мен сезімді жеткізуте арналған тілдің екеуара каты-насты әрекегтік
қолданымы. Тілдің өзінде мағына-ой болмайды, ол тек ойды өрнектеуге
арналған әртүрлі таңба-белгілердің жиын-тыгынан түрады. Ал осы қордан
сөйлеу үшін қажетті белгілі тілдік қүралдар (дыбыстар, сөздер, ережеге сай
сөз тіркестері мен сөйлем-дер, әуен, ыргак т.б.) іріктеліп алынған шақта
ғана, ой білдіру мүмкіндігіне ие боламыз.
3. Сөз (сөйлеу) қызметтері
Сөз негізінен екі қызметті атқарады: коммуникативтік, сигнификативтік. Осы
қызметтеріне орай сөз тілдесу құралы және ой мен сананың көріну формасы
ретінде танылады.
Сөздің негізгі сипаты оның магынасында, семантикалық маз-мұнында екені
баршаға белгілі. Баяндалып жатқан сөзді тыңдағанымызда біздің назарымыз
оның мәндік мазмұнына аударылады. Адам тілінің әрбір дара сөзі қандай да
бір затты өрнектейді, оны атаумен біздің санамызда нақты бір заттың не
қүбылыстың бейнесі пайда болады. Осынысымен де адам тілі жануарлардың қысқа
мерзімді, қылықтық күйін білдіретін аффектік тілінен ажыра-тылады.
Жануарлар тілі ешқашан да нақты бір затгы белгілі ды-быстық өрнекпен
таңбаламайды, таныта алмайды. Сөздің бүл қыз-меті - сигнификативтік қызмет
деп аталады. Сөздің белгілеу қызметі иақты ұлт өкіліне түсшікті сөздерден
қүралған тілдін қызметі. Осы қызмет нәтижесінде адам әртүрлі заттардың
бейнесін жанама түрде санада түрғыза алады, заттардың өзі жок болған кезде
де олармен іс-әрекеттік қатынасқа түсе алады. Осы дан адам ганымы еселеніп
байиды, яғни адам өзіңдік сана корында заттың тікелей бейнесін сақтап,
таниды, оған қоса сол заттың таңбалық баламасымен де байланысқа келеді.
Сөздің және бір, күрделірек қызметі бар. Ол аркылы заттарды талдап,
олардың мәнді қасиеттерін ажьіратып, заттарды белгілі категорияларға
топтастыру мүмкіншілігіне ие юламыз. Осыдан сөз дерексіздендіру мен
нақтылау қүралына айналып, қоршаған дүние заттарына байланысты теренде
жатқан 'байланыстар мен қатынастарды бейнелеуге қолданылады. Сөздің бүл
екінші кызметі сөз мағынасы терминімен белгіленеді. Сөзді нгеру арқылы
нақгы заттар араласатын адамзаттың көп ғасырлы тарихында қалыптасқан
байланыстар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz