Бағалық саясат туралы

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3

1 БАҒАЛЫҚ САЯСАТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4

2 НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДА БАҒА ТАҒАЙЫНДАУ ... ... ... ... ... ... ... ...9

2.1 Бағаның өзгеру себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10

2.2 Баға және сұраныс пен ұсыныстың заңдары ... ... ... ... ... ... ... ...12

2.3 Фирманың бағалық саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15

2.4 Бағаларды тағайындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17

2.4.1 Сұраныс факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17

2.4.2 Өндірістік және маркетингтік шығындардың ықпалы ... ... ..19

2.4.3 Бәсеке факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22

2.4.4 Баға тағайындаудың негізгі тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ...23

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27

Бүгінгі экономика өзінің негізгі үш субъектісінің: өндірушінің, тұтынушының және өкіметтің өзара іс-қимылымен сипатталады. Қандай да болсын кәсіпорын өзінің серіктестерімен нарықтық қарым-қатынаста іс-әрекет етеді. Ал бұл жағдайда тек заманға сай, бәсекелестік қабілеті жоғары өнім шығаратын кәсіпорын ғана жетістікке жете алады.
Нарық жағдайында шаруашылық субъектілерінің табысты жұмыс істеуі үшін осы заманғы ғылыми теория мен практиканың әдіс-амалдарын қолдана білудің маңызы зор, сондықтан нарықтық экономикалық пәндерінің ішінде маркетинг елеулі орын алады.
Маркетинг – қысқаша тұжырымдап айтсақ, нарықтық қатынас жағдайында өндірісті басқарудың жүйесі мен пәлсапасы.
Маркетинг кешенін құрайтын бір тәсіл бола тұра баға өте маңызды қызметтер атқарады. Сайып келгенде коммерциялық фирма әрекетінің түпкі нәтижесі көбінесе бағаға байланысты. Дұрыс таңдалып алынған баға стратегиясы тауардың бәсекелестік қабілетіне және кәсіпорынның өндіру-өткізу жұмысына ұзақ мерзім әсерін тигізеді. Бұған қоса тұтынушыларға (тауарды сатып алушыларға) тигізетін бағаның әсері де аса зор. Баға дегеніміз тауар құнының ақшалай белгісі. Құнмен бірге сұраныс пен ұсыныс бағаға өз әсерін тигізеді. Ол қаржы және пайда алудағы фирманың пәрменді маркетинг құралы.

1. Сатыбалдыұлы С.
Маркетинг – нарықтану
Алматы, «Білім», 1999.

2. Нысанбаев С.Н., Садыханова Г.А.
Маркетинг неіздері
Алматы, «Қазақ университеті», 2002.

3. Мейірбеков А.К., Әлімбетов Қ.Ә.
Кәсіпорын экономикасы
Алматы, «Экономика», 2003.

4. Қойлыбай Хожаназаров
Маркетинг негіздері
Алматы, «Экономика», 1996.

Пән: Маркетинг
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 24 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ:

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3

1. БАҒАЛЫҚ САЯСАТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4

2. НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДА БАҒА ТАҒАЙЫНДАУ ... ... ... ... ... ... ... ...9

1. Бағаның өзгеру себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10

2. Баға және сұраныс пен ұсыныстың заңдары ... ... ... ... ... ... ... ...12

3. Фирманың бағалық саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15

4. Бағаларды тағайындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17

2.4.1 Сұраныс факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17

2. Өндірістік және маркетингтік шығындардың ықпалы ... ... ..19

3. Бәсеке факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22

4. Баға тағайындаудың негізгі тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ...23

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27

КІРІСПЕ

Бүгінгі экономика өзінің негізгі үш субъектісінің: өндірушінің,
тұтынушының және өкіметтің өзара іс-қимылымен сипатталады. Қандай да болсын
кәсіпорын өзінің серіктестерімен нарықтық қарым-қатынаста іс-әрекет етеді.
Ал бұл жағдайда тек заманға сай, бәсекелестік қабілеті жоғары өнім
шығаратын кәсіпорын ғана жетістікке жете алады.
Нарық жағдайында шаруашылық субъектілерінің табысты жұмыс істеуі үшін
осы заманғы ғылыми теория мен практиканың әдіс-амалдарын қолдана білудің
маңызы зор, сондықтан нарықтық экономикалық пәндерінің ішінде маркетинг
елеулі орын алады.
Маркетинг – қысқаша тұжырымдап айтсақ, нарықтық қатынас жағдайында
өндірісті басқарудың жүйесі мен пәлсапасы.
Маркетинг кешенін құрайтын бір тәсіл бола тұра баға өте маңызды
қызметтер атқарады. Сайып келгенде коммерциялық фирма әрекетінің түпкі
нәтижесі көбінесе бағаға байланысты. Дұрыс таңдалып алынған баға
стратегиясы тауардың бәсекелестік қабілетіне және кәсіпорынның өндіру-
өткізу жұмысына ұзақ мерзім әсерін тигізеді. Бұған қоса тұтынушыларға
(тауарды сатып алушыларға) тигізетін бағаның әсері де аса зор. Баға
дегеніміз тауар құнының ақшалай белгісі. Құнмен бірге сұраныс пен ұсыныс
бағаға өз әсерін тигізеді. Ол қаржы және пайда алудағы фирманың пәрменді
маркетинг құралы.

ФИРМАНЫҢ ТАУАРЫНА БАҒА ТАҒАЙЫНДАУ ЖӘНЕ БАҒА САЯСАТЫ

1. БАҒАЛЫҚ САЯСАТ

Тауардың бағасы клиентті тартуы да немесе тартпауы да мүмкін.
Маркетинг жетістіктерінің кепілдіктерінің бірі болып дұрыс таңдалынған
бағалық стратегия танылады. Тауарды көздеген тұтынушыға жылжыту үшін
бағалық саясатта қандай стратегиялар барын және бұлардың арасынан қалай
таңдау жасау керектігін шешіп алу жөн.
Фирманың мақсаттары уақыттар шегіне байланысты қысқа мерзімді және
ұзақ мерзімді болып бөлінеді. Нарықтағы жағдайларға қатысты кейде
біріншісі, кейде екінші түрі басымдық көрсетеді. Қысқа мерзімді мүдделер
алыпсатарлық қадамдарға, ал ұзақ мерзімділері күрделі құрылысқа қаржы
бөлуге итермелеуі ықтимал. Бағалық саясат шешім қабылдаушы адамдардың
алдында қандай уақыттық шек ашылатынымен анықталады. Маркетинг
тәжірибесінде реттелуші объект болып фирманың нарықтық іс-қимылының ұзақ
мерзімді сипаттамалары танылады.
Ұзақ мерзімді пайда түсіру бағалық саясатты іске асыруды алғы шарт
етеді. Маркетингтік қағида ұстамаған фирмаларда баға шығындардың (өзіндік
құн) және мөлшерлі пайданың (шығындарға сәйкес) қосындысы ретінде
анықталады. Маркетинг принципін ұстаған фирмаларда баға сатып алушы не
(қанша) төлеуге дайын екеніне сәйкес анықталады. Соңғы жағдайда мақсатты
шығындар мақсатты бағалар негізінде анықталады және керісінше бола алмайды.
Бағалық саясатты айқындауда тауардың өміршеңдік циклі маңызды рөл
атқарады. Бұйымның цилдің келесі кезеңдеріне өтуі өндіру мен өткізудің
жағдайларын өзгертуіне соқтырады, ал бұл бағалық саясатта ескерілуі жөн.
Бұдан басқа нарықтық коньюктура, бәсекелестер, табыстырушылар, делдалдар,
алушылар және т.б. әсер етеді.
Мақсатты баға, оның деңгейі және өзгеру ізі өнімнің өміршеңдік
циклінің кезеңдерімен және түрлерімен байланысты қалай анықталады? Бұл
сұраққа жауап беру үшін өмір цикліне аздап бөлшектеу кіргізген тиімді,
бірақ мұны іске асырмай тұрып, екі маңызды түсінік кіргізген жөн.
Өнімнің дүниеге келуі мен кетуінің аралығы - өміршеңдік циклінің
ұзақтығы (қысқа немесе ұзын) болады. Мысалы, мұнай шамға құятын жанармай
есебінде 19-ғасырдың 70-жылдарынан 20-ғасырдың 20-жылдарына дейін
пайдаланылған.
Тауарға сұранымның оның бағасына байланысты өзгергіштігі
(эластичность) тауардың бағасы өзгеруіне сәйкес сұраным қалай, қанша
өзгертетінін көрсетеді және мұны сұраным икемділігі деп атайды. Осыған
сәйкес тауарды да икемділі және икемсіз топқа бөледі.
Аталған түсініктерді қолдана отырып, тауарлардың төрт тобын анықтай
аламыз:
1. Икемді қысқа циклді;
2. Икемді ұзын циклді;
3. Икемсіз қысқа циклді;
4. Икемсіз ұзын циклді.
Қолдағы тауардың қандай топқа жатуына байланысты бағалық стратегияның
басты екі түрінің бірін қолданады: шапқыншыл және бейімделгіш (1-кесте).
1-кесте
Тауардың әр түрлі цикліндегі және әр түрлі өзгерістеріндегі бағалық
стратегиялар

Тауардың өзгерімділігі ЦИКЛ
қысқа ұзын
Өзгермелі икемді бейімделгіш бейімделгіш
Өзгермейтін икемсіз шапқыншыл бейімделгіш-шапқыншыл

Шапқыншыл саясатқа бетсіз баға тағайындау тән. Баға пайданың мүмкін
деген ең жоғарғы мөлшеріне жеткізетін деңгейде тағайындалады және нарықтың
таңдамалы сегментінің сатып алушылық қабілетімен (мүмкіндігімен) ғана
шектеледі. Мұндай баға тағайындау сирек кездеседі және әдетте өте сәнді,
қожайынның мәртебесін көрсете алатындай тауарларға қойылады.
Бейімделгіш саясат тауарлардың негізгі топтарына қолданылады және
клиенттерді бірте-бірте тұтынуға үйрете отырып, рыноктың сыйымдылығын
кеңейтуге бағытталады.
Дегенмен кейбір жағдайларда, мысалы, бәсекелестерді ығыстыру немесе
өзінің сату үлесін сақтау керек болған жағдайларда, түйдек тұтынылатын
өнімдер рыногында да шапқыншыл баға тағайындау қолайлы болуы мүмкін. Бұл
жағдайда шапқыншылық, сәнді (мәртебелі) тауарлар рыногындағы саясатпен
салыстырғанда, бағаның күрт жоғарылауы емес, төмендеуімен айқындалады.
Мұндай уақиғалар жиі кездеспейді, ал фирмалар нарықты жасанды түрде
сегменттеу және өзінің нарықтық қуысын іздеу арқылы оларды жанап өтуге
тырысады.
Бейімделгіш баға тағайындау принципі сыртқы факторларды ескерумен және
маркетингтің толық кешенін іске асырумен тұжырымдалады. Бағалық стратегия
жасауда қандай сыртқы факторларға назар аудару қажет?

Тұтынушылардың параметрлері:
1. сатып алушылық қабілеті;
2. бағаның өзгеруіне жауап-қимылы;
Мінсіз жағдайда (бұған қандай да болса маркетинг маманы талпынуы
қажет) нарықтың берілген сегментіндегі отбасылық кірістің шағымды
бөлінісінің құрылымы және әр түрлі тауарларды алу үшін әр түрлі табысты
топтардың жұмсайтын отбасылық бюджетінің үлестері белгілі болуы қажет.
Бұған қосымша бағаның өзгеруін не тұтынушылардың жауап қимылын білген
болсақ, сатудың көлемін мақсатты өзгертуді және түсімді немесе пайданы
көбейтуді көздей отырып, бағаны не көтеруге, не түсіруге болады.

Бәсекенің шиеленістік деңгейі:
1.бәсекелестердің бағалық саясаты;
2.бәсекелестердің өндірістік және өткізушілік қызметі.
Мінсіз маркетинг алдын ала соққылауларды немесе жанап өту қимылдарын
көздейді. Бәсекелестердің ұсынған бұйымының бағасы мен сапасы артық
тартымдылық көрсетпеуі керек.
Құқық жүйесі:
1.үстемдік пен бәсекелестікке заңды шектеулер;
2.бағаның өзгеруін әкімшілік жағынан ережелеу (реттеу);
3.бәсекелестермен келіссөздерде бағаны талқылаудың орын алған тәртібі.
Шаруашылық құқықты және бағаны өзгертудің қабылданған тәртібін білмеу
фирмаға қолайсыздықтар тудыруы мүмкін. Егер қолдағы тауар заң бойынша
бағасын өзгертпеуге жатқызылған немесе олардың ауытқу аралықтары шектелген
тауарлар тобына жататын болса, онда қайсыбір бағалық стратегияны қолданамыз
деген ойлар негізсіз болады.
Бағалық-ассортиментті аралас саясат жасырын (перделенген) бағалық
стратегияны іске асыруды көздей қолданылады. Бұған тысқары өнімді жаңарту
фирманың іскерлік тынысын сақтауға, оның тұтынушылар алдындағы беделін
және көрнектілігін көтеруге себеп болады. Жаңа өнімге көшудегі ең қиын
кезең – тұтынушыларды оның дүдәмал еместігіне сендіру. Бұған әділетті
түрде қабылданған баға тағайындау арқылы жетуге болады. Мысалы, Q1 және Q2
- ескі және жаңа тауарлардың тұтынушылық қасиеттері, P1 және P 2 -
осыған сәйкес бағалары деп алайық. Бұл жағдайда тұтынушыға жаңа тауардың
бағасы былай тағйындалса әділетті болмақ:

P2 = Q2 Q1 * P1

Тұтынушылық қасиеттердің өсуі өнімнің өзіндік құнының өсуінен үстем
түскен жағдайда, жаңа тауар ұсыну: пайдадан ұтыс табуына, мұнымен қатар
өзінің нарықтық сегментін кеңейтуіне, ал жаңа тауардың өмірлік циклі
басталысымен сатудың көлемінің және нақты пайданың сомасы өсуінің ұзақ
фазасы кіруіне мүмкіндік береді.
Іс жүзінде жаңа тауарға баға тағайындау бірнеше түрде өтеді:
- Қаймақ сыпыру саясаты бастапқы уақытта баға өте жоғары деңгейде
такғайындалады да, бірте-бірте, өндіріс аумағы өсуімен қатар,
төмендетіледі деген мағынаны білдіреді. Мұндай саясат жаңа тауарды
сенімді патенттік қорғаумен қамтамасыз етуді талап етеді.
- Шеп бұзу (басып кіру) саясаты жаңа тауарларға аса үлкен сұраным
жоқ және олар жеңіл ғана көшірме ретінде өндірілетін жағдайларда
қолданылады. Осы саясатқа сәйкес, баға бастапқы уақытта төмен
деңгейде тағайындалады, ал бұл сұраным өсуіне ұйытқы болады,
пайданы өсіреді, бәсеке дамыуына кедергі болады.
- Бөліктенген баға саясаты, яғни әр түрлі топтағы алушыларға әр түрлі
баға тағайындау, сатудың барысында және нарықтағы сұраныс сиқына
байланысты бағаны өзгерту. Соңғының мысалы ретінде өздерін жоғары
табыстылар деп санайтын алушылар тобына мәртебелі баға деп
аталынатын баға тағайындауды келтіруге болады.
Сұранымды бағалық ынталандыру (жандандыру), біріншіден, ол толысқан
кезеңіне жетпегенде, екіншіден, баға жағынан ықпалға бейім өзгермелі
(икемді) болған жағдайларда мүмкін болмақ. Іс жүзінде бағаның абсолютті
және салыстырмалы (басқа тауарлармен салыстырғанда) арзандауымен қатар,
алуан түрлі бағадан кемітпелер қолданылады.
Дүние жүзінде жиырмаға тарта кемітпелер түрі бар.
Жалпы немесе қарапайым кемітпе прейскуранттық бағадан түсіріледі.
Ақшалай есеп айырғанда алушы СКОНТО кемітпесін 210-нетто 30 деген
келісім бойынша алады. Соңғысының мағынасы: төлем 360 күн ішінде орындалуы
керек, ал бірақ алушы 10 күн ішінде төлесе, 2% кемітпе алады.
Бонустық кемітпе – бұл тұрақты сатып алушыларға жыл бойында қолы
жеткен сату айналымы үшін берілетін кемітпе.
Прогрессивті кемітпе – бұл сатып алушыға сату көлемінің белгілі
мөлшерден асқаны үшін берілетін кемітпе.
Маусымдық кемітпе – бұл сатып алушыларға маусымдық тауарларды ерте
алғаны үшін (қаншалықты ертерек болса, соншалықты кемітпенің үлесі көбірек
болады) берілетін кемітпе.
Саудалық кемітпе. Өндірушілер тарапынан көтерме және бөлшек
саудагерлерге олардың маркетингтік міндеттер атқаруына демеу ретінде
беріледі. Мысалы, өндіруші келісім шартында көздеген бөлшек сауда бағасын
тағайындайды да, оған кемітпелер мөлшерін қосады: 100 доллар – 40% - 10%.
Мұндағы екінші сан бөлшек саудагерлерге берілмек кемітпені (40%) көрсетеді,
демек, ол өндірушіге тек 60 доллар төлейді. Үшінші сан (10%) көтерме
саудагерлерге арналған кемітпе және ол 60 доллар көтерме сауда бағасынан
есептеледі. Сонымен 100 доллар бөлшек сауда бағасынан бөлшек сауда фирмасы
40 доллар алады, көтерме сауда 6 доллар (60 доллардан 10%), ал өндіруші 54
доллар алады.
Арнайы кемітпелер мол көлемді сатудың ерекше науқандарында тауарды
жылжытқаны үшін беріледі (сатудың көлемінен 0,5-1%).
Инфляция жағдайларында баға тағайындау өте өзекті проблемаға айналады.
Маркетинг теориясы мен практикасында бағаның жалпы деңгейінің өсуі нарықтық
және өндірістік іс-қимылды тұрақсыздандыру факторы болып саналады. Бұл
жағдайда өндірістік емес өнімдер шығаруға мамандануға ұсыныс беріледі.
Себебі, нарықтық коньюктура айқын емес жағдайларда өндірістік өнімдерге
деген сұраным басқа фирмалар тарапынан өте аз, тіпті күрт төмендеуі
ықтимал. Егер өндірілетін өнімнің құрылымын түбегейлі өзгерту қиын болса,
онда өндіруші бағдарламаға кіретін тауарлардың бағасы инфляция қарқынынан
артық өсетін тауарларға ықылас аударады. Дегенмен, ұзақ мерзімді
мақсаттарға бағытталған маркетинг (тұрақтылық немесе фирманың нарықтағы
сату үлесін кеңейту, нарықтық сегментті кеңейту т.т.) тұтынушыға жалпы
қымбаттау жағдайында фирма өнімінің бағасы тұрақты екен деген көзқарас
тудыруды өзінің мақсаттарының біреуі етіп кіргізген жөн. Бұл үшін қысқа
мерзімді пайданы пида етуге немесе басқа арнайы кемітпелер ұсыну, бейтарап
клиенттерге бағалық сыйлық беру және осыған ұқсас тәсілдер қолдануға барған
жөн.
Инфляция баға тағайындау қиындықтарымен қатар маркетинг менеджеріне
қорларды басқару саласында да проблемалар тудырады. Экономиканың қолайлы
жағдайларында тауарлық қорлар сұраныс ауытқыған сәттерде ұсынысты
тұрақтандырып, нарықты теңестіруге әсер ететін құрал болып табылады.
Инфляция қолдағы барлық карталарды бұзады: қолайлы қорларды есептеудің
байыпты логикасы қызмет атқарудан шығады. Инфляция жағдайларында қорлар
қосымша құндылыққа ие болады: бір жағынан, тауарды баға өскен уақытқа дейін
сатпай ұстай тұрған пайдалы, екінші жағынан, шикізат, материалдар,
жабдықтар қорын жиған жөн, себебі егер қазір сатып алмасаң, кейін олар
қымбаттап кетеді. Бұл жағдайларда сатудың қалыпты өтуі бұзылады және өз
жайын тұрақтандыру үшін фирмалар шартты келісімдер, басқа фирмалардың
өніміне алдын ала тапсырыс жасауға мәжбүр болады. Инфляция жағдайларында
нарықтық айқынсыздықпен күресудің бір құралы биржа, тауар немесе қор
биржалары болып табылады. Тауар биржасында біртектес өнімдерді (ағашш,
мұнай өнімдері, металдар және т.б.) сату және сатып алуға мерзімді
келісімдер іске асырылады. Қандай болмасын себеппен сатып алушы тапсырылған
тауардан айныса, ол алдын ала өзінің құнын (опцион) сатып жіберуіне ерікті.
Қор биржасында осыған ұқсас істер құнды қааздармен капиталды активтерге
(немесе фирмаларға) меншіктік титулдарымен жүргізіледі.

2. НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДА БАҒА ТАҒАЙЫНДАУ

Әрбір бизнесте, оның қай салаға жататынына қарамай, маркетинг
қызметінің бөлігі болып баға тағайындау саналады. Өнім мен қызметке
тағайындалатын баға тікелей және жанама шығындарды өтейтін, пайда
түсіретіндей жеткілікті табыс кіргізетін болуы керек. Баға тағайындаудың
әдістері қаржылардың, әсіресе, өндіріс шығындарын есептеудің, экономиканың
терең тұңғиықтарын, сонымен қатар тұтынушылардың талаптарын, талғамын,
сұранысын терең түсінуге негізделеді.
Баға тағайындау бизнестегі іскер, кәсіпкер адамдардың қашан да болса
дұрыс түсіне бермейтін сатысы болып саналады. Тәжірибе фирмалар өз еркімен
бағаларды көтере бергендіктен, рыноктан тыс қалған сәттерін жиі көрсетеді.
Басқа жағынан, бағаны төмендету көп фирмаларға сәтсіздік әкелгенін тағы
білеміз.
Нарықты экономика жағдайында баға тағайындау жүйесінің ерекшеліктерін
тереңінен түсіну үшін осы жүйенің негізгі аспектілерін қарап өткен жөн.

2.1 Бағаның өзгеру себептері

Бұл әр елдерде көптеген ғалымдар шұғылданып отырған өте күрделі
мәселе. Американың және басқа нарықтық экономикалы елдердің тәжірибесін
қолдана отырып, осының ең маңызды себептерін шолып көрелік.
Бағаның өсуі неліктен?
- Сұраныстың ұсыныстан асып түсуі. Мысалы, Қазақстанда көпшілік қолды
бағамен сапалы тауарларды алғысы келетіндердің саны сондай
тауарлардың санынан артық. Бұл экономиканың, өндірістің қолайлы
жағдайларныда бағаның дұрыс жолдармен көтерілуіне әкеледі. Ал
біздің жағдайдағы бағаның тауардың сапасына байланыссыз шарықтағаны
негізінен инфляциялық үрдістермен байланысты, баға тағайындауда
сұраныс пен ұсыныстың арақатынасын есепке алмаудан.
- Еңбекақының өсуі еңбек өнімділігінің өсуінен немесе тауар өндірудің
өрбуінен асып түсуі. Мұндай болмыс біздің өткен және бүгінгі де
шаруашылық өмірімізде көп кездеседі. Мұндай жағдайда бағаны
үкіметтік бақылауға алғаннан түк шықпайды.
- Күрделі капиталды, жабдықты, жұмысшы күшін, жерді пайдаланудың
мардымсыз тиімділігі. Бізде мұның айқын мысалы ретінде ауыл
шаруашылығын көрсетуге болады.
- Тұтынушының нарық пен бағаның болашақ тұрақтылығына сенбеушілігінен
туған абыржыған сұраныс. Қарапайым тілмен айтқанда, сатып алушы өте
белсенді және бас-көзсіз бірдеңені сатып алғысы келеді. Абыржыған
сұраныс жақын арада баға көтеріледі немесе ақша реформасы болады
деген лақап тараудан да туады.
- Кейбір үкіметтік шаралар: бюджеттің тапшылығы, қаржы-несие
нарығында банктік салымды азайту жөніндегі шешімдер және т.б.
біздің жағдайымызда бәрінен бұрын барлық қаржылық-экономикалық
жүйеге қысым жасап отырған бюджеттік тапшылық.
Бағаның төмендеуі неліктен?
- Ұсыныстың сұраныстан басымдылығы. Мысалы, Қазақстанға дербес
компьютерлердің импортын көбейткен сайын олардың бағасы төмендей
түсуі ықтимал.
- Еңбек өнімділігі және тауарлар шығару өскен жағдайында табыс
деңгейінің тұрақты болуы.
- Негізгі капиталды, жабдықты, жұмыс күшін және жерді пайдаланудың
жоғары тиімділігі. Мысалы, ауыл шаруашылық кооперативтік немесе
мердігерлік ұйымдардың ұқыпты қожалардың басқаруына түскендерінде
ауыл шаруашылық өнімдердің бағасы жалпы саламен салыстырғанда
әжептәуір төмен.
- Пайдалану мерзімінің шектелуі. Мысалы, жидек, бүлдірген т.т. егер
алушылар сіздің сұраған бағаңызға көнбесе, біраздан кейін бағаны
төмендетуге мәжбүр боласыз.
- Сатушының кейбір затты қалай да сатуға құштарлығы. Мысалы, сіз
Байсерке қыстағындағы (Алматыдан 20 шақырымдай) үйіңізді сатуға
құштарсыз. Сол маңдағы алушылар сіз қалай да сол үйді сататыныңызға
көзі жетеді, сондықтан олар асықпайды, уақыт өткен сайын сіз бағаны
төмендетуге мәжбүр боласыз.
- Баға төмендейді деген қауіп. Бұл ұзынқұлаққа, не шынайы ақпаратқа
негізделген болуы ықтимал. Мысалы, Көкғтөбенің етегінде өндіріс
объектілерін немесе биік үйлер салады деген сөз естілісімен, сол
маңдағы саяжайлардың сату бағасы күрт төмендейді.
- Кейбір үкімет шаралары (бюджеттің теңестірілуі, банктік салымды
көбейтуге үкімет шешімі және т.б.).
Бұл аталған жағдайлар мен факторлар тұрақты емес, болуы да болмауы да
мүмкін, ал нарықтың өзінің заңдары бар, оларды іс адамдары жақсы білуге
тиіс.

2.2 Баға және сұраныс пен ұсыныстың заңдары

Осы заңға сәйкес бағаның жалпы деңгейі айтарлықтай дәрежеде сұраныс
пен ұсыныстың арақатынасына байланысты. Теория мен практика жүзінде де
тауарлардың тапшылығы бағаның өсуін, ал аса молдығы олардың төмендеуін
тудырады. Сұраныс және ұсыныс заңына сәйкес, төмен бағалы тауар жоғары
бағалыдан көп сатылады. Мысалы, егер сыраның бағасы 40 және 25 теңгеден
болса, 25 теңгелік шөлмектер тез тарап кетеді.
Ал осы сұранысқа қандай факторлар ықпал жасайды екен? Бизнес саласының
американдық мамандары Ф.Мозер мен Д.Шварцтың пікірлерінше, олар үшеу екен.
Бұл – құндылықтың принципі, тұтынушылардың тілектерінің (қалауы, ықыласы)
ерекшеліктері, тұтынушылардың табыстарындағы айырмашылық.
Құндылықтың азаю принципі. Бұл принцип бойынша біздің қолымызда
қайсыбір тауардың (өнімнің) бірлік саны қаншалықты көп болса, соншалықты
әрбір қосымша бірлік сізге аз құндылық әкеледі. Бұл принципті экономика
теориясында субъективті (сезімдік) құндылық теориясы деп атайды.
Субъективті құндылық теориясы төменгідей негізгі алғышарттарға сүйенеді:
1. тұтынушы өзінің шектеулі табысын қолдана отырып, әр уақытта
максималды сезімдік қанағаттану немесе құндылық (бұл сөздер синоним
ретінде қолданылып отыр) алуға тырысады;
2. белгілі тауардың әрбір келесі бірлігі беретін құндылық (мұны шекті
немесе маргиналды құндылық – marginal utulilyty деп атайды) мұның
алдындағы бірліктің құндылығынан кем болады. төмендегідей мысалды
қарайық (2-кесте).
Біздің мысалымызда шабдалы саны көбейген сайын шекті құндылық азая
түседі. Әрбір қосымша шабдалы азая түсетін қосымша қанағаттаным береді,
басқа сөзбен айтсақ, жалпы құндылықты аз мөлшерде көбейтеді.
2-кесте
Шабдалының жеке тұтынушыға деген жалпы және шекті құндылығы

Шабдалы саны (дана) Жалпы құндылық (шекті Шекті құндылық (қосымша
құндылықтар қосындысы), шабдалының құндылығы),
бірлік бірлік
1 10 10
2 18 8
3 24 6
4 28 4
5 30 2

Құндылықтың сұраныспен байланысу жолдары қандай? Ақшаның кез келген
бірлігінің құндылығы әрқашан да бір деңгейде делік, мысалы, 1 теңгенің
құндылығы (парқы) құндылықтың екі бөлігіне тең. Бұл жағдайда біздің
кестеміз былай болып (3-кесте) көрінеді (құндылық ақшаның бірлігімен
беріледі):
3-кесте
Шабдалы саны (дана) Жалпы құндылық (теңге) Шекті құндылық
1 5 5
2 9 4
3 12 3
4 14 2
5 15 1

Енді тұтынушының шабдалы бағасының әр түрлі мәніне сәйкес сұранысын
анықтап көрейік. Тұтынушының табысы, оның талғамы, басқа тауарлардың бағасы
өзгермейді деп есептейік.
Бір шабдалының бағасы 5 теңге делік. Алушы осы бағамен қанша алмұрт
сатып алады? Бәлкім, ол жұмсайтын ақшаның құндылығын сатып алатын тауарының
құндылығымен салыстырар. Бір шабдалы сатып алушы 5 теңгеге тең құндылық
жоғалтады және 5 теңгеге тең құндылыққа қолы жетеді. Осымен, бұл айырбастан
(алмастырудан) ол ешқандай ұтылыс таппайды. Ал осы бағамен тұтынушы екінші
шабдалыны сатып ала ма? Жұмсайтын ақшасының құндылығы тағы да 5 теңгеге
тең, ал ол тек 4 теңгелік құндылық табады. Ол 1 теңгеге тең құндылық
жоғалтады. Осы себепті ол екінші шабдалыны алудан бас тартады.
Ал бағасы 4 теңге болғанда тұтынушы қанша шабдалы сатып алады? Бірінші
шабдалы оған жалпы құндылықты 1 теңгеге өсіріп береді (5 теңге табады, 4
теңге жоғалтады), екінші шабдалы құндылық алмасуды тепе-тең етеді де, ал
үшінші шабдалы ұтылыс алып келеді.
Енді шабдалы бағасы тіркестіріле 3,2,1 теңге болады деп болжай отырып,
4-кестеде көрсетілген нәтижені аламыз (4-кесте).
4-кестенің деректерін қолдана отырып, тұтынушының сұраныс сызығын
салуға болады.
4-кесте

Шабдалыға сұраныс

Шабдалы бағасы Сұраныс көлемі (дана)
5 1
4 2
3 3
2 4
1 5

Сұраныстың болмысын бұл түсіндірмелерде тұтынушы өнімдердің құндылығын
мөлшерлей алады деген тұрғыдан байыпталған.
Таза бәсеке бағаға ықпал жасай ма? Таза бәсекенің орайы рынокта
тауар ұсынуды бірде-бір сатушы бағаға ықпал етерліктей шамада бақылай
алмайтын жағдайда түседі. Бір түрлі өнімдерді өндірушілер тобы пайда болған
салаларда, баға айырмашылығына (Прайс едж) сүйеніп, бәсекеде жеңу үшін
бір фирма бағаны төмендетуі мүмкін. Бірақ тәжірибе жүзінде мұндай қимылдар
ұқсас тауарларды өндірушілерді де осындай шешімге баруға мәжбүр етеді. Ал
егер өндіруші бағаны саладағы орта бағадан жоғарылатса, тұтынушылар басқа
арзандау тауарға ауысады.
Үстемдік жағдайда баға қандай болады? Тұтынушылар пікірінше, басқа да
бәсекелес өнімдерден айтарлықтай артық өндірілетін бір өнім нарықта
үстемдік орын алуы мүмкін. Әрине, бұл өндіруші сөздің шын мағынасында,
электр қуатын түгел өндіретін компаниядай үстем ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.