Қазақстан топырақтары
ҚАЗАҚСТАН ТОПЫРАҚТАРЫ 2
ҚАЗАҚСТАННЫҢ НЕГІЗГІ ТОПЫРАҚТАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУ ЖОЛДАРЫ 4
ҚАЗАҚСТАННЫҢ НЕГІЗГІ ТОПЫРАҚТАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУ ЖОЛДАРЫ 4
Қазақстанда өзге елдерде кездесетін топырақ түрлерінің түгелдей дерлігі тараған. Мұнда тайга, тундра топырағына дейін бар, тек ылғалды субтропик беддемі-не тән топырақ қана жоқ. Солт. Қазақстандағы Батыс Сібір ойпатынан оңт-тегі Алатау еңірлеріне дейінгі аралық 1500 — 1600 км, Батыстағы Атырау алқабынан Алтай тауларына дейінгі 3000 км-ге жуық өңірлерді әр түрлі топырақтар жамылғысы басқан. Бұл топырақ жамылғы-сының өр аймақтарда түзіліп, орналасуы геогр. белдемділік заңына байланысты. Мыс, Қазақстанның 86% жерін алып жатқан жазық алқапта-рында климаттың, топырақ-Қазақстан
Қазақстанның 14% жерін алып жаткан оңт., оңт.-шығыс таулы алқаптарында — тік белдемдік (биіктік белдеулік) заңына сәйкес болады. Жазық алқап топырағы. Ауд. 235 млн. га. Қазақстанның жазық аймақ-тарында солт-тен оңт-ке қарай мынадай топырақ, белдемдері кездеседі: 1) республиканың қиыр солт-н орманды дала белдемі алып жатыр. Негізінен бүл жерлер Батыс Сібір ойпатында ор-наласкандықтан жер беті жа-зық, ойпатты, сондықтан орманның шайылған сүр то-пырағы мен шайылған сілті-сізденген қара топырағы тән. 272 Бүл аймақтың топырақтары қүнарлы, негізінен жаздық бидай егіледі. Қалған жерле-рін орман, шабындық пен жайылымдар алып жатыр. Ауд. 400 мың га; 2) осы бел-демнен оңт-ке қарай даланың қара топырақты белдемі (Жалпы Сырттан Ертіс өңірі жазықтығына дейін 2000 км-ге созылған) жалғасып жа-тыр. Аум. 25,7 млн. га, оның 15 млн. га-сы жыртылған жерлер, негізінен астық да-қылдары егіледі. Қара топы-рақты белдем солт-тен оңт-ке қарай 2 белдем аралығы-набөлінеді: кәдімгі қара топырақты белдем аралығы Батыс Сібір ой-патының оңт-н Сарыарқа өңірінің және Жайық биік шығыс жазығының солт. бөліктерін қамтып (ені 100 — 140 км-дей), батыстан шығысқа созылып жатыр. Аум. 11,8 млн. га. Жер беті жазық, топырағы күнарлы, негізінен астық дақылдары егіліп, етті-сүтті мал өсіріледі; оңтүс-тіктікқара топырақты белдем аралығы — кәдімгі қара топырақш белдем аралығының оңт-н бойлап батыстан шығысқа созы-лып жатыр, ені 50 — 125 км-дей, аум. 13,9 млн. га. Жер беті жазық, топырағы күнар-лы. Бұл негізінен ылғалы жет-кілші, дәнді дақылдар егуге қолайлы жерлер. Құрғақшылық әрбір 7 — 9 жылда бір-екі рет кайталанады.
3) Республиканың оңт. болі-гіндегі шөлді белдемге дейінгі орт. аймақты құр-ғақ-далалы жәнешел-ді-далалы қара-қоңыр топырақтыбелдем алып жатыр. Аум. 90,5 млн. га, яғни республика жерінің 33,2%-ы. Мүнда солт-тен оңт-ке қарай 3 бел-дем аралығына белінеді: күңгірт қара-қоңыр топырақты белдем аралығы — қоңыржай куаң дала, мүнда жыл сайын егіннен түрақты өнім алын-байды. Топырақтағы қара шірік мөлш. 3 — 4%-дай. Аум. 27,7 млн. га.
Қазақстанның 14% жерін алып жаткан оңт., оңт.-шығыс таулы алқаптарында — тік белдемдік (биіктік белдеулік) заңына сәйкес болады. Жазық алқап топырағы. Ауд. 235 млн. га. Қазақстанның жазық аймақ-тарында солт-тен оңт-ке қарай мынадай топырақ, белдемдері кездеседі: 1) республиканың қиыр солт-н орманды дала белдемі алып жатыр. Негізінен бүл жерлер Батыс Сібір ойпатында ор-наласкандықтан жер беті жа-зық, ойпатты, сондықтан орманның шайылған сүр то-пырағы мен шайылған сілті-сізденген қара топырағы тән. 272 Бүл аймақтың топырақтары қүнарлы, негізінен жаздық бидай егіледі. Қалған жерле-рін орман, шабындық пен жайылымдар алып жатыр. Ауд. 400 мың га; 2) осы бел-демнен оңт-ке қарай даланың қара топырақты белдемі (Жалпы Сырттан Ертіс өңірі жазықтығына дейін 2000 км-ге созылған) жалғасып жа-тыр. Аум. 25,7 млн. га, оның 15 млн. га-сы жыртылған жерлер, негізінен астық да-қылдары егіледі. Қара топы-рақты белдем солт-тен оңт-ке қарай 2 белдем аралығы-набөлінеді: кәдімгі қара топырақты белдем аралығы Батыс Сібір ой-патының оңт-н Сарыарқа өңірінің және Жайық биік шығыс жазығының солт. бөліктерін қамтып (ені 100 — 140 км-дей), батыстан шығысқа созылып жатыр. Аум. 11,8 млн. га. Жер беті жазық, топырағы күнарлы, негізінен астық дақылдары егіліп, етті-сүтті мал өсіріледі; оңтүс-тіктікқара топырақты белдем аралығы — кәдімгі қара топырақш белдем аралығының оңт-н бойлап батыстан шығысқа созы-лып жатыр, ені 50 — 125 км-дей, аум. 13,9 млн. га. Жер беті жазық, топырағы күнар-лы. Бұл негізінен ылғалы жет-кілші, дәнді дақылдар егуге қолайлы жерлер. Құрғақшылық әрбір 7 — 9 жылда бір-екі рет кайталанады.
3) Республиканың оңт. болі-гіндегі шөлді белдемге дейінгі орт. аймақты құр-ғақ-далалы жәнешел-ді-далалы қара-қоңыр топырақтыбелдем алып жатыр. Аум. 90,5 млн. га, яғни республика жерінің 33,2%-ы. Мүнда солт-тен оңт-ке қарай 3 бел-дем аралығына белінеді: күңгірт қара-қоңыр топырақты белдем аралығы — қоңыржай куаң дала, мүнда жыл сайын егіннен түрақты өнім алын-байды. Топырақтағы қара шірік мөлш. 3 — 4%-дай. Аум. 27,7 млн. га.
1. Оқулық «Қазақстан Республикасының мемлекеті мен құқығының негіздері», Алматы 2003 ж.
2. Оспанова Г.С., Бозашатева Г.Т., «Экология» Алматы Экономика. 2002 ж.
3. Молдахметова Г.З., Ғазалиева А.М., Фазылова С.Д., «Экология негіздері» Қарағанды 2002 ж.
2. Оспанова Г.С., Бозашатева Г.Т., «Экология» Алматы Экономика. 2002 ж.
3. Молдахметова Г.З., Ғазалиева А.М., Фазылова С.Д., «Экология негіздері» Қарағанды 2002 ж.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 18 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 18 бет
Таңдаулыға:
ЖОСПАРЫ
ҚАЗАҚСТАН ТОПЫРАҚТАРЫ 2
ҚАЗАҚСТАННЫҢ НЕГІЗГІ ТОПЫРАҚТАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУ ЖОЛДАРЫ 4
Қазақстан топырақтары
Қазақстанда өзге елдерде кездесетін топырақ түрлерінің түгелдей
дерлігі тараған. Мұнда тайга, тундра топырағына дейін бар, тек ылғалды
субтропик беддемі-не тән топырақ қана жоқ. Солт. Қазақстандағы Батыс Сібір
ойпатынан оңт-тегі Алатау еңірлеріне дейінгі аралық 1500 — 1600 км,
Батыстағы Атырау алқабынан Алтай тауларына дейінгі 3000 км-ге жуық
өңірлерді әр түрлі топырақтар жамылғысы басқан. Бұл топырақ жамылғы-сының
өр аймақтарда түзіліп, орналасуы геогр. белдемділік заңына байланысты. Мыс,
Қазақстанның 86% жерін алып жатқан жазық алқапта-рында климаттың, топырақ-
Қазақстан
Қазақстанның 14% жерін алып жаткан оңт., оңт.-шығыс таулы алқаптарында
— тік белдемдік (биіктік белдеулік) заңына сәйкес болады. Жазық алқап
топырағы. Ауд. 235 млн. га. Қазақстанның жазық аймақ-тарында солт-тен оңт-
ке қарай мынадай топырақ, белдемдері кездеседі: 1) республиканың қиыр солт-
н орманды дала белдемі алып жатыр. Негізінен бүл жерлер Батыс Сібір
ойпатында ор-наласкандықтан жер беті жа-зық, ойпатты, сондықтан орманның
шайылған сүр то-пырағы мен шайылған сілті-сізденген қара топырағы тән. 272
Бүл аймақтың топырақтары қүнарлы, негізінен жаздық бидай егіледі. Қалған
жерле-рін орман, шабындық пен жайылымдар алып жатыр. Ауд. 400 мың га; 2)
осы бел-демнен оңт-ке қарай даланың қара топырақты белдемі (Жалпы Сырттан
Ертіс өңірі жазықтығына дейін 2000 км-ге созылған) жалғасып жа-тыр. Аум.
25,7 млн. га, оның 15 млн. га-сы жыртылған жерлер, негізінен астық да-
қылдары егіледі. Қара топы-рақты белдем солт-тен оңт-ке қарай 2 белдем
аралығы-набөлінеді: кәдімгі қара топырақты белдем аралығы Батыс Сібір ой-
патының оңт-н Сарыарқа өңірінің және Жайық биік шығыс жазығының солт.
бөліктерін қамтып (ені 100 — 140 км-дей), батыстан шығысқа созылып жатыр.
Аум. 11,8 млн. га. Жер беті жазық, топырағы күнарлы, негізінен астық
дақылдары егіліп, етті-сүтті мал өсіріледі; оңтүс-тіктікқара топырақты
белдем аралығы — кәдімгі қара топырақш белдем аралығының оңт-н бойлап
батыстан шығысқа созы-лып жатыр, ені 50 — 125 км-дей, аум. 13,9 млн. га.
Жер беті жазық, топырағы күнар-лы. Бұл негізінен ылғалы жет-кілші, дәнді
дақылдар егуге қолайлы жерлер. Құрғақшылық әрбір 7 — 9 жылда бір-екі рет
кайталанады.
3) Республиканың оңт. болі-гіндегі шөлді белдемге дейінгі орт. аймақты
құр-ғақ-далалы жәнешел-ді-далалы қара-қоңыр топырақтыбелдем алып жатыр.
Аум. 90,5 млн. га, яғни республика жерінің 33,2%-ы. Мүнда солт-тен оңт-ке
қарай 3 бел-дем аралығына белінеді: күңгірт қара-қоңыр топырақты белдем
аралығы — қоңыржай куаң дала, мүнда жыл сайын егіннен түрақты өнім алын-
байды. Топырақтағы қара шірік мөлш. 3 — 4%-дай. Аум. 27,7 млн. га. Топырақ
құнары жап-жақсы болғанымен күрғакдіылық әрбір 3 — 4 жылда бір қайталанып
болып түрады. Соңғы 10 жыл-да бүл белдем аралығындағы жыртылған жер көлемі
оларды пайдаланудың тиімсіздігінен, бұрынғы 10 млн. га-дан 3 — 4 млн. га-ға
азайтылған; жай қара-қоңыр топырақ орын алған алқ-аптың аум. 24,4 млн. га.
Топырақтың беткі кабатындағы қарашірік мөлш. 2 — 3%. Құрғақшылық кейде жыл
сайын, кейде 2 жыдда бір рет кайталанады, соңдыктан суа-рылмайтын
егіншілікпен айналысу тиімсіз, ал суару үшін тұрақты су көздері жок, Тың
игеру кезіндегі асыра сілтеу-шілікпен бүл белдем аралығында астык, үшін
игерілген 4 — 5 млн. га жерге соңғы 10 — 12 жылда егіс егілмейтін болды,
тек аз ғана малазықтық жем-шөп егілетін жерлер кал-дырылды. Мұнда соңғы
жылдары тек мал өсіріледі; ашық қара-қоңыр топырақты белдем аралығы — өте
куаң шөл (шөлейт) дала, негізінен мал ш-на жарамды. Аум. 38,4 млн. га. 4)
Шөл дала белдемінің аум. 119,4 млн. га, не-месе республика аумағының 44%-ы.
Мүнда 2 беддем аралығы бар. Қоңыр топырақты белдем аралы-ғы — шөлді аймақ,
оның жусаны мол, жайылымы жүтаң жерлер. Аум. 57,4 млн. га. Жылдық жауын-
шашын мөлш. 120 — 150 мм. Топырақтың беткі кдбатындағы қара шірік мөлш. 1 —
1,5%. Сұр қоңыр топырақты бел-дем аралығы шөлді аймақ, жусан мен эфемерлі
өсімдіктер басым. Аум. 61,8 млн. га. Жылына түсетін жауын-шашын мөлш. 80 —
130 мм. Топырақта қарашірік мөлш. 1%-дай. Алқапта күмды, тақыр, cop жерлер
жиі кез-деседі. Бүл жерлерде мал ш. дамыған, егіншілік суармалы жерлерде
ғана шоғырланған. Биік таулы аймақ-т ы ң т о п ы р a f ы респуб-ликаның
оңт.-шығысын алып жатыр. Аум. 37 млн. га, рес-публика жерінің 14%-ын кү-
райды. Кдзақстанда топырағы мен климаты жағынан ерек-шеленетін 4 биіктік
белдеу бар: 1)тау етегіндегі шөлді-далалы белдеу теңіз деңгейінен 450 — 750
м (кейбір аймақтарда 300 — 1000 м) биіктікте орналас-қан. Тянь-Шань тау
етекте-рінде негізінен сүр, Батыс Тянь-Шань тау етегінде сүр-қоңыр, Солт.
Тянь-Шань мен Алтай таулары етектерін-де ашық қара-қоңыр топы-рақ таралған.
Бүл жерлерде суармалы және төлімі егік-шілік және мал ш. дамыған. 2)Аласа
таулы дала белдеуі — әр түрлі таулы аймақта 600 — 2200 м биік-тікте
орналасқан алқап. Алтай мен Солт. Тянь-Шаньда тау-дың күңгірт қара-қоңыр
және қара топырағы таралған. Ал Бат. Тянь-Шаньда (Оңт. Қа-зақстанда) сүр
қоңыр және таудың коңыр топырағы ба-сым. Қарашірік мелш. 10 — 15%-дай.
Жайылымы — шүйгін, ағашы калың алқап, мал ш. жақсы дамыған. 3) О р т a -ша
таулы орманды-далалы және шал-ғынды-орманды белдеулері әр түрлі таулы
аймақтарды 1000 — 2500 м-ге дейінгі деңгейді қамтиды. Негізінен таудың
шайылған, сілтісіз қара топырақтары мен орманның сүр топырақтары және таулы-
шалғынды топырақ тараған. Бат. Тянь-Шаньда таудың қоңыр, Алтайда күлгін
топырақтар түзілген. Жайылымы — шүйгін, орман жақсы дамыған. 4)Биік таулы
альпілік, субальпілік шалғынды және қарлы-мүзды белдеулері Батыс Тянь-Шань
мен Алтай аралығындағы биік таулы аумақтардың 1800 — 3800 м кей-де одан да
биік деңгейлерді алып жатыр. Топырағы альпілік, субальпілік, шалгынды-
шымды. Кепшілік жері топырақсыз тасты шыңдар мен мәңгі мүз, кдр басқан шың-
дардың үлесіне тиеді. Шал- ғынды жерлері — жазғы жайлау ретінде
пайдаланылады.
ҚАЗАҚСТАННЫҢ НЕГІЗГІ ТОПЫРАҚТАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУ ЖОЛДАРЫ
Қазақстан жер көлемі жағынан ірі ел, Англиядан 11 есе улкен. Оның ұлан-
байтақ территориясы терістіктен оңтустікке қарай 1600 км, шығысынан
батысына қарай 3000 км жерге созылып жатқан кеңістікті алып жатыр.
Республика ТМД елдері ішінде Ресейден кейінгі екінші орынды иемденеді. Бұл
— оның жері бұрынғы Ресейден басқа 13 одақтас республиканың жер көлемінен
артық деген сөз. Бейнелеп айтқанда, Қазақстаи жеріне Арме-ния сияқты 90
республика еркін сыйып кетеді екен. Халқының саны жөнінен әлемде 71-орында
болып, жер көле-мі жөнінен кең-байтақ 10 елдің бірі. Дәлірек айтсак, Ресей,
Қытай, АҚШ, Канада, Үнді, Австралия, Брази-лия, Аргентинадан кейінгі 9-
орында. Оныншы орынға Судан мемлекеті ие.
Мұндай кеқ алқапта жазықтар мен ойпатты жерлер, биіктігі әр түрлі
таулар кездеседі. Қең алқапты жерлер-дің табиғи, климат, топырақ жағдайлары
әр түрлі, ол табиғаттын, негізгі зоналық заңына байланысты.
Қазақстанның жазық алқаптарында климаттың, топырақтыд терістіктен
оңтустікке қарай өзгеруі табиғат-тың көлденең зоналық заңына бағынса, таулы
алқаптар-дағы топырақ, климат жағдайларының тау етегінен, таудын биік
шыңына қарай өзгеруі табиғаттың тік зоналық заңына бағынады. Енді біз
Қазакстан территориясында кездесетін зоналық топырақтардың қысқаша сипапама-
сына және бұл топырақтарды ауыл шаруашылығында пайдалану мәселелеріне
тоқталамыз (картаны қараңыз).
(1) Республикамыздың қиыр терістігіндегі біраз тер-риторияны
жеткілікті ылғалданған орманды-далалы зо-наша алып жатыр. Бұл зонашада
ауадан тусетін ылғал-.дың мөлшері жерден буланатын ылғалдың мелшерімен
шамалас, ылғалдану коэффициенті бірге жуык. Жер беті жазық, ойпатты келеді,
сондықтан бұл аймақта ыл-ғалды-шалғынды топырақтар көп таралған. Негізінен,
шайылған орманның сұр топырағы мен шалғынды қара топырақ және
сілтісізденген қара топырақтар кездеседі. Зонаша, негізінен, Батыс Сібір
ойпатында орналаскан. Мұнда суарылмайтын егіншілік дамыған, негізінен, тә-
лімі жаздық бидай егіледі. Егістікке жарамды жерлер-.дің бәрі түгелдей
игерілген. Қалған жерлері орман, ша-бындық пен жайылым үшін пайдаланылады.
Қазақстан территориясында бұл зонаша 0,4 млн гектарға жуык жерді алып
жатыр.
(2, 3). Осы зонашадан оңтүстікке қарай байтак қара топырақты далалы
зона басталады. Өзінің топырағы мен климаттық жағдайына қарай бұл зона
екіге бөліне-ді: а) ылғалдығы жеткілікті дала; б) ылғалы жеткіліксіз дала.
Бұл аймақтың да біразы Батыс Сібір ойпатын-да жатыр. Солтүстік Қазакстан
облысы түгелдей, Көк-шетау облысының көпшілік жері, Қостанай, Павлодар
облыстарының терістік жағы, Ақмола, Торғай, Қарағанды, Ақтөбе, Батыс
Қазақстан облыстарынын солтүстік шеттері осы зонада орналасқан. Ылғал
көбінесе күз жә-не қыс айларында туседі, ал мамыр мен шілде айлары біршама
құрғак болады. Егістік өніміне әсер ететін катты қурғақшылық бұл аймақта
8—10 жылда бір рет қайталанады. Оның топырақтары Батыс Сібір
провинцияларында кездесетін кәдімгі қара топырақ (ылғалдылыты жеткілікті
далада) және оңтүстіктің қара топырағы (ылғалы жеткіліксіз далада).
Егістікке жарамды жерлердің бәрі жыртылған. Бұл аймақта, негізінен,
суарылмайтын астық егіледі. Дегенмен кебірленген, сорланған топырақтар және
кешенді учаскелер күрделі мелиорациялауды, ал ліыртылған жерлер фосфорлы
тыңайтқыштарды керек етеді. Бұл зонаның көлемі 25,4 млн геқтардай, яғни
республика жерінің 9%-не жуық. Бүл алқаптың көп жері 1954—1956 жылдары тың
игеру кезінде астықты дақылдар үшін жыртылды.
,(4, 5, 6). Қара топырақты далалы зонаның оңтүсті-гінде Қазақстанның
батысынан шығысыка қарай — Семей, Шығыс Қазақстан облыстарына дейін
созылып, құрғақ және шөлді далалы қызғылт-қара коңыр топы-рақты зона жатыр.
Оның келемі 90,4 млн гектардай,. яғни бүрынғы KQPO-дағы мұндай зонаның 70%
жерін қамтиды. Бүл аймақта Павлодар облысының кеп жері. Көкшетау облысының
батыс жағының біраз бөлігі. Қос-танай, Ақмола облыстарының көпшілік жері,
Ақтөбе, Орал, Торғай, Семей, Қарағанды, Жезқазған облыста-рының көп жерлері
орналасқан. Бұл кең зонаның сол-түстік бөлігінің топырағы оңтүстіктіц қара
топырағына өте үқсас. Күңгірт қызғылт-қара қоңыр топырақ (4). Орта
бөлігінде ылғалдын, азаюына байланысты есімдік-тердің есуі де сирексіп,
топырақтың қарашірігі азаяды, топырақтың түсі жай қызғылт-қара коңырға
айналадьі (5). Ал аймақтың оңтүстігінде шөлді далада топырақ." түсі тіпті
ашық қызғылт-қара қоңырға ауысады (6).
Ауадан түсетін ылғал мөлшері ете айнымалы. Зона-ның солтүстік
бөлігінің топырағы күңгірт-қызғылт-қара қоңыр, онда суарылмайтын жаздық
бидай егіледі. Бірақ олардан алынатын өнім мөлшері ауа райына тәуелді. Орта
есеппен мүнда құрғақшылық төрт жылда бір рет кайталанады. Бұл жердің келемі
27,7 млн гектардай. Ал зонанық орталық белігінде қүрғақшылық жиі
болатындықтан, суарылмайтын егін енімі мұнда түрақсыз. Бұл .аймақта
қүрғақшылық екі жылда қайталанып, өнім қанағаттанарлықсыз алынады. Бұл
зонашаның көлемі — 24,3 млн гектар жер.
Бұл зонашаларда да астықты шаруашылықтар, әсі-ресе, күңгірт қызғылт-
қара қоңыр зонашада жэқсы да-мыған. Онда жеңіл топырақтар желмен үшуға
бейім, оның өзі топырақтың жел эрозиясына қарсы күресу ша-раларын
ұйымдастыруды қажет етеді. Сонымен қатар топырағында фосфор аз
болғандықтан, фосфорлы ты-найтқыштар қажет. Бүл екі зонашадағы негізгі
егістік жерлер тың көтеру кезінде игерілген. Ескеретін жаййылып
кеткен, топырақ қабатында марганец, темір, алюминий тотықтары мол. Міне,
осылар топырақтарға ашық қызғылт түс бёріп тұрады. Бұл топырақтарды қызыл
топырақтар немесе латериттер деп атайды. Өсімдік қалдықтары тез
шірігендіктен пайда болған қарашірік, то-пырақ құрамындағы темірмен
қосылып, берік қосылыс құрайды да жауынға шайылмай, топырақта ұсталынып
қалады, сондықтан да қарашірік мөлшері бұ топырақ-тарда едәуір, оның
құнарлылығы да жақсы.
Бұл аймақ ТМД еліміздегі негізгі субтропикалық дақылдар шай, лимон,
апельсин, мандарин өсірілетін бірден-бір аудан болып отыр. Міне, біз ТМД
елдерінде кездесетін негізгі зоналық топырақтарға қысқаша сипаттама бердік.
Бүкіл жер шарында да, негізінен, топырақтардың біз тоқталған осы түрлері
кездеседі. Бұл то-пырақтар түрлері кейбір табиғи жағдайлардың
ерекшеліктеріне қарай аздап өзгеруі ықтимал. Ал таулы жерлердегі топырақтың
тік белдеулік өзгеруіне төменде Қазақстан топырақтарын сипаттаған кезде
толығырақ тоқ-таламыз, себебі мүнда топырақтардың биіктік өзгеріс-тері
толық қамтылған.
Шөлді далалы зонаша (6) солтүстіктегі далалы ай-мак пен оңтүстіктегі
шөлді аймақтың аралығында жатыр. Сондықтан бүл зонашада солтүстіктегі
далалы зона мен оңтүстіктегі шөлді зонаның табиғи ерекшеліктері кездеседі.
Қлиматтың қүрғақшыл болып келуіне байла-нысты мүнда өсетін шөптердің
түрлері аз әрі сирек. То-лырактың құнарлылығы кем, әсіресе, оның құрамында-
ғы қарашірік аз, топырақ түсі солтүстіктегі күңгірт қыз-ғылт-қара қоңырдың
орнына ашық қызғылт-қара қоңыр болып келеді, топырағының кебісі
кебірленген. Ауадан түсетін ылғал мөлшері жылына орта есеппен 180—210 мм-
ақ, бұл егістіктің өнімді шығуын қамтамасыз ете ал-майды. Ылғалдану
коэффициенті аймақта шамамен 0,2—0,3, яғни 20—30%. Бүл қазіргі уақытта,
негізінен, мал шаруашылықты аймақ болып саналады. Жайылымы көктемгі, жазғы,
күзгі уақыттарда жақсы.
Құрғақшылық жиі байқалады, яғни 4 жылдын 3 жылы қүрғақ болады.
Сондықтан егін егіп, тұрақты өнім алу тек суармалы жағдайда ғана мүмкін.
Суарылмай-тын егін аз мөлшерде, ойпатты, шалғынды жерлерде ғана егіледі.
Мүнда егілетін дақылдар — тез пісетін тары, арпа т. б. мал азыңтық
дақылдар. Біздің ойымызша, бүл алқапта астық енімі аса тұрақсыз
болғандықтан, астық орнына мал азықтық шөптер еккен жөн. Бүл алқаптың
көлемі кең, 38,4 млн гектар, яғни Қазақстан территориясының 14%-тей жерін
алып жатыр.
(7, 8) Жартылай шөлді зонашаның оңтүстігінің кең алқапты шөл зонасы
алып жатыр. Бүл зонада Батыс Қазақстан облысының біраз жері, Атырау,
Маңғыстау, Қызылорда облыстары түгелімен, Ақтөбе, Торғай, Жезқазған,
Қарағанды, Семей, Талдықорған облыстарының біраз жерлері, Алматы, Жамбыл,
Оңтүстік Қазақстан облыстарының басым көпшілік жерлері орналасқан.
Бүл алқапта ауадан түсетін ылғал мөлшері ете аз. Ылғалдану
коэффициенті 0,1—0,05-ке шейін кемиді. Жылына түсетін ылғалдың мөлшері
80—150 мм-дей. Үсіксіз уақыттың үзактығы 170—220 күнге жетеді. Күні
бүлтсыз, ыстық, 10°-тан жоғары болатын күндердін температура Түркістан
маңында 4700%-ке жетеді. Бүл аймақ нағыз шөлдің өзі. Жерге тек ерте көктем
мен күздің содғы айларында ылғал түседі. Сондық-тан өсімдік тіршілігіне екі
биологиялық тыныштық ке-зең өтеді, оиың біріншісі қыстың суық, екіншісі
жаздың қүрғақ кезінде болады. Өсімдіктер де табиғаттың осын-дай
кысымшылығына бейімделген. Онда есетіндер: сирек шығатын бұташалар, жусан
және кейбір кебірленген, сорланған топырақтарға бейімделген шөптер. Өсімдік
сирек шығатындықтан, олардың топырақта қалдыратын қалдықтары да мардымсыз.
Сондықтан топырақта қарашірік аз. Осының салдарынан топырақ түсі бозғылт
тартып, өзін түзген тау жынысына үқсайды. Бұл зона екі зонашаға бөлінеді:
a) cop шөпті жусан өсетін қүба топырақтар (7); б) жусанды cop шөптер өсетін
сүр-құба топырақтар (8). Сонымен қатар екі зонашада да, әсіресе, соңғысында
тақыр түсті топырақтар мен такырлар, үйме қүмдар және сорланған жерлер
көптен кездеседі.
Аймақ, негізінен, мал жайылымына колайлы. Мүнда тек суармалы
егістіктен ғана өнім алынады. Суармалы егістікте тақыр түстес топырақтарды
игеру күріш егуге ыңғайлы. Топырақ қүнарлылығы аз болғандықтан, суарған
кезде азотты, фосфорлы және органикалық ты-ңайткыштарды колдану керек. Шөл
аймағы Қазақстан-дағы ең мол жерді алып жатыр. Оның көлемі 119 млн гектар,
яғни республика территориясынын. 44%-не жуық.
Қазакстан территориясындағы жазық жерлер көлемі таулы алқаптаріМен
салыстырғанда өте көп. Дегенмен реті келгендіктен, таулы жерлердің де
топырағы жайында мәліметтер берейік. Олар — Шығыс Қазақстан-дағы Алтай
таулары, Алматы мен Талдықорғаң облыс-тарынын одтүстігіндегі Жоңғар және
Іле Алатаулары, Жамбыл облысындағы Қырғыз Алатауы, Оңтүстік Қа-закстан
облысындағы Қазығүрт пен Қаратау таулары. Төменде біз Іле Алатауын мысалға
ала отырып, тау етегінен бастап жоғарғы өрмелеген сайын топырақ түрле-рінің
сипаттамасына токталайық. Себебі Іле Алатауы биік, онда белдеулік зоналар
түгел кездеседі. Сондықтан топырақтың биіктік зоналығы жайындағы
халықаралык жиналыстар мен экскурсиялардын. Алматыда өтетіні Term емес.
(9). Таулы алқаптардың етегінде ені әр жерде әр түрлі болып, батыстан
шығысқа қарай созылған тау етегіндегі шөлді дала зонасы жатады. Жазықтағы
шөлді дала зонасына қарағанда тау етектерінде жатқандыктан, бұл аймақтын.
табиғи жағдайы өзгеше келеді. Сон-дыктан бұл алқапты пайдалану жағдайы да
басқаша.
Тау етегіндегі шөлді далалы айм-актағы ылғал мөл-шері жазық
территориядағы шөлді дала зонасына қара-ғанда әлдеқайда мол. Ылғалдың
орташа мөлшері 250— 360 мм-ге дейін жетеді. Ылғал көбінесе жылдың көктемгі
және қысқы айларында түседі де, жаз, күз айлары кұр-ғақ болады. Бұл аймақта
қысқы көктемгі ылғалды дү-рыс пайдаланып, ерте пісетін астық дақылдары —
күз-дік және жаздық бидай, арпа егіледі. Ал суармалы жер-лер де астықтан
басқа бағалы дақылдар: мақта, кант қызылшасы, жүгері, беде мен көкөністер,
бау ағаштары мен жүзімдіктер жақсы өніп-өседі.
Қалған жерлері көктемгі, күзгі мал жайылымдары. Бұл аймақтың топырағы,
негізінен, сүрғылт түсті. Оның өзі тау етегінде жатқан аймақтардың таулы
алқаптан қаншалықты кашықтығына, осыған сәйкес түсетін ыл-ғалдын. мөлшеріне
байланысты. Топырақ түхі де өзгеріп, бірнеше зонашаға бөлінеді. Таудан алыс
жерлерде то-пырақтың ашық сүрғылт түсті зонашасы жатады, одан кейін кәдімгі
сүрғылт түсті топырақ, ал тауға ең жақыи аймақта күдгірт сүрғылт түсті және
ашык қызғылт-қари коңыр топырақтар зонашасы кездеседі. Осы үш зонаша-ның
ссщғысында ғана, яғни күцгірт сұрғылт түсті жәке ашық қызғылт қара қоныр
топырақтар таралған алқап-та ғана суарылмайтын егіс өседі, ал сүрғылт және
ашык сұрғылт топырақ таралған аймақта егістікті қолдан суармайынша жақсы
өнім алынбайды. Негізінен, ал-ғашқы екі зонашада Алматы, Жамбыл,
Талдықорған облыстарының қант қызылша егістері, суармалы жер-лердегі
астықтары темекі, көкөніс, бау-бақша, жүзімдік-тері, Оңтүстік Қазақстан
облысының мақтасы мен дәрі-лік шөптер алқабы, бау-бақша, жүзімдіктер орын
алған. Тау етегінің шөлді далалы зонасының көлемі 14 млн гектардай, яғни
республика жер көлемінің 5,2%-не жуық.
(10). Тау етегі шөлді далалы зонасынан биігірек ал-қапта аласа таулы-
дала зонасы басталады. Бүл аймақ-та таулардың топырақ-климат жағдайларына
тигізетін әсері үлкен. Ауадан түсетін ылғал мөлшері 500—800 мм-re жетеді.
Мүндай мөлшердегі ылғал терістік жак-тың жазық жерлеріндегі ешбір аймағында
кездеспейді. Ылғал көп түсетіндіктен шөп жақсы өседі. Тоиырақтары да
құнарлы, негізінен, қызғылт-қара коңыр топырақ пен қара топырақ. Бүл
аймақта суарылмайтын егіс егіледі, көбінесе астыңты дақылдар өседі.
Жайылымы да жак-сы. Аймақ таулы, жыралы болып келетіндіктен, жаппай
егістікке қолайсыз, сондыктан көп жерлер табиғи мал жанылымы, шабындық
жерлер ретінде пайдаланылады. Бұл алқапта суарылатын және суарылмайтын
жемісті ағаштар, бұталар көп өседі. Алматынын, әйгілі Апорт алмасы да осы
аймақта өсіп, тамаша өнім береді. Бұл зонаның көлемі 10 млн гектарға жуық.
(11). Орташа-таулы шалғынды-орманды зонасы аласа таулы зонасынан
жоғары жатыр. Бүл аймақта тү-сетін ылғал мөлшері жылына 850—900 мм-ге дейін
же-теді. Топырағы — құнарлы қара топырақ пен күңгірт қара түсті орман
топырағы. Жер бетінің бедеріне, ай-мактың суықтығына байланысты егістік
жері өте аз. Жері, негізінен, жазғы жайлау мен шабындықка қолайлы. Көлемі 4
млн гектардай.
(12). Биік таулы-шалғынды және шалғынды-далалы зона биік таулы
аймақтарды алып жатады. Бұл аймақ-тың ауа райы орта таулы аймақтардан
суықтау. Ауадан түсетін ылғал мөлшері орта таулы аймақтан аздау. То-
пырақтары — биік таулы альпілік және субальпілік шалғынды, шалғынды-далалы
топырақтар. Таудың биік басында жыл бойы ерімейтін қар мен мүз жатады.
Алтайдың таулы аймағында таулы-тундра топырағы кездесе-ді. Бүл аймақ
негізінен малдың, әсіресе, уақ малдың жазғы жайлауы. Көлемі 3 млн
гектардай.
Жоғарыда сипатталған Қазақстан топырақтарының схемалық картасы 2-
суретте керсетілген, олардың негізгі климаттық көрсеткіштері мен ауыл
шаруашылығьша пайдалану бағыты 2-кестеде көрсетілген.
Қазақстанның топырақтану саласындағы ғалымдардың көп жылдық -зерттеу
нәтижесіне сүйене.отырып, Қазақстан территориясындағы топырақ-табиғат
зонала-рының, зонашаларының қысқаша сипаттамасына қоса, зоналар мен
зонашалардағы топырақтарды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚСТАН ТОПЫРАҚТАРЫ 2
ҚАЗАҚСТАННЫҢ НЕГІЗГІ ТОПЫРАҚТАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУ ЖОЛДАРЫ 4
Қазақстан топырақтары
Қазақстанда өзге елдерде кездесетін топырақ түрлерінің түгелдей
дерлігі тараған. Мұнда тайга, тундра топырағына дейін бар, тек ылғалды
субтропик беддемі-не тән топырақ қана жоқ. Солт. Қазақстандағы Батыс Сібір
ойпатынан оңт-тегі Алатау еңірлеріне дейінгі аралық 1500 — 1600 км,
Батыстағы Атырау алқабынан Алтай тауларына дейінгі 3000 км-ге жуық
өңірлерді әр түрлі топырақтар жамылғысы басқан. Бұл топырақ жамылғы-сының
өр аймақтарда түзіліп, орналасуы геогр. белдемділік заңына байланысты. Мыс,
Қазақстанның 86% жерін алып жатқан жазық алқапта-рында климаттың, топырақ-
Қазақстан
Қазақстанның 14% жерін алып жаткан оңт., оңт.-шығыс таулы алқаптарында
— тік белдемдік (биіктік белдеулік) заңына сәйкес болады. Жазық алқап
топырағы. Ауд. 235 млн. га. Қазақстанның жазық аймақ-тарында солт-тен оңт-
ке қарай мынадай топырақ, белдемдері кездеседі: 1) республиканың қиыр солт-
н орманды дала белдемі алып жатыр. Негізінен бүл жерлер Батыс Сібір
ойпатында ор-наласкандықтан жер беті жа-зық, ойпатты, сондықтан орманның
шайылған сүр то-пырағы мен шайылған сілті-сізденген қара топырағы тән. 272
Бүл аймақтың топырақтары қүнарлы, негізінен жаздық бидай егіледі. Қалған
жерле-рін орман, шабындық пен жайылымдар алып жатыр. Ауд. 400 мың га; 2)
осы бел-демнен оңт-ке қарай даланың қара топырақты белдемі (Жалпы Сырттан
Ертіс өңірі жазықтығына дейін 2000 км-ге созылған) жалғасып жа-тыр. Аум.
25,7 млн. га, оның 15 млн. га-сы жыртылған жерлер, негізінен астық да-
қылдары егіледі. Қара топы-рақты белдем солт-тен оңт-ке қарай 2 белдем
аралығы-набөлінеді: кәдімгі қара топырақты белдем аралығы Батыс Сібір ой-
патының оңт-н Сарыарқа өңірінің және Жайық биік шығыс жазығының солт.
бөліктерін қамтып (ені 100 — 140 км-дей), батыстан шығысқа созылып жатыр.
Аум. 11,8 млн. га. Жер беті жазық, топырағы күнарлы, негізінен астық
дақылдары егіліп, етті-сүтті мал өсіріледі; оңтүс-тіктікқара топырақты
белдем аралығы — кәдімгі қара топырақш белдем аралығының оңт-н бойлап
батыстан шығысқа созы-лып жатыр, ені 50 — 125 км-дей, аум. 13,9 млн. га.
Жер беті жазық, топырағы күнар-лы. Бұл негізінен ылғалы жет-кілші, дәнді
дақылдар егуге қолайлы жерлер. Құрғақшылық әрбір 7 — 9 жылда бір-екі рет
кайталанады.
3) Республиканың оңт. болі-гіндегі шөлді белдемге дейінгі орт. аймақты
құр-ғақ-далалы жәнешел-ді-далалы қара-қоңыр топырақтыбелдем алып жатыр.
Аум. 90,5 млн. га, яғни республика жерінің 33,2%-ы. Мүнда солт-тен оңт-ке
қарай 3 бел-дем аралығына белінеді: күңгірт қара-қоңыр топырақты белдем
аралығы — қоңыржай куаң дала, мүнда жыл сайын егіннен түрақты өнім алын-
байды. Топырақтағы қара шірік мөлш. 3 — 4%-дай. Аум. 27,7 млн. га. Топырақ
құнары жап-жақсы болғанымен күрғакдіылық әрбір 3 — 4 жылда бір қайталанып
болып түрады. Соңғы 10 жыл-да бүл белдем аралығындағы жыртылған жер көлемі
оларды пайдаланудың тиімсіздігінен, бұрынғы 10 млн. га-дан 3 — 4 млн. га-ға
азайтылған; жай қара-қоңыр топырақ орын алған алқ-аптың аум. 24,4 млн. га.
Топырақтың беткі кабатындағы қарашірік мөлш. 2 — 3%. Құрғақшылық кейде жыл
сайын, кейде 2 жыдда бір рет кайталанады, соңдыктан суа-рылмайтын
егіншілікпен айналысу тиімсіз, ал суару үшін тұрақты су көздері жок, Тың
игеру кезіндегі асыра сілтеу-шілікпен бүл белдем аралығында астык, үшін
игерілген 4 — 5 млн. га жерге соңғы 10 — 12 жылда егіс егілмейтін болды,
тек аз ғана малазықтық жем-шөп егілетін жерлер кал-дырылды. Мұнда соңғы
жылдары тек мал өсіріледі; ашық қара-қоңыр топырақты белдем аралығы — өте
куаң шөл (шөлейт) дала, негізінен мал ш-на жарамды. Аум. 38,4 млн. га. 4)
Шөл дала белдемінің аум. 119,4 млн. га, не-месе республика аумағының 44%-ы.
Мүнда 2 беддем аралығы бар. Қоңыр топырақты белдем аралы-ғы — шөлді аймақ,
оның жусаны мол, жайылымы жүтаң жерлер. Аум. 57,4 млн. га. Жылдық жауын-
шашын мөлш. 120 — 150 мм. Топырақтың беткі кдбатындағы қара шірік мөлш. 1 —
1,5%. Сұр қоңыр топырақты бел-дем аралығы шөлді аймақ, жусан мен эфемерлі
өсімдіктер басым. Аум. 61,8 млн. га. Жылына түсетін жауын-шашын мөлш. 80 —
130 мм. Топырақта қарашірік мөлш. 1%-дай. Алқапта күмды, тақыр, cop жерлер
жиі кез-деседі. Бүл жерлерде мал ш. дамыған, егіншілік суармалы жерлерде
ғана шоғырланған. Биік таулы аймақ-т ы ң т о п ы р a f ы респуб-ликаның
оңт.-шығысын алып жатыр. Аум. 37 млн. га, рес-публика жерінің 14%-ын кү-
райды. Кдзақстанда топырағы мен климаты жағынан ерек-шеленетін 4 биіктік
белдеу бар: 1)тау етегіндегі шөлді-далалы белдеу теңіз деңгейінен 450 — 750
м (кейбір аймақтарда 300 — 1000 м) биіктікте орналас-қан. Тянь-Шань тау
етекте-рінде негізінен сүр, Батыс Тянь-Шань тау етегінде сүр-қоңыр, Солт.
Тянь-Шань мен Алтай таулары етектерін-де ашық қара-қоңыр топы-рақ таралған.
Бүл жерлерде суармалы және төлімі егік-шілік және мал ш. дамыған. 2)Аласа
таулы дала белдеуі — әр түрлі таулы аймақта 600 — 2200 м биік-тікте
орналасқан алқап. Алтай мен Солт. Тянь-Шаньда тау-дың күңгірт қара-қоңыр
және қара топырағы таралған. Ал Бат. Тянь-Шаньда (Оңт. Қа-зақстанда) сүр
қоңыр және таудың коңыр топырағы ба-сым. Қарашірік мелш. 10 — 15%-дай.
Жайылымы — шүйгін, ағашы калың алқап, мал ш. жақсы дамыған. 3) О р т a -ша
таулы орманды-далалы және шал-ғынды-орманды белдеулері әр түрлі таулы
аймақтарды 1000 — 2500 м-ге дейінгі деңгейді қамтиды. Негізінен таудың
шайылған, сілтісіз қара топырақтары мен орманның сүр топырақтары және таулы-
шалғынды топырақ тараған. Бат. Тянь-Шаньда таудың қоңыр, Алтайда күлгін
топырақтар түзілген. Жайылымы — шүйгін, орман жақсы дамыған. 4)Биік таулы
альпілік, субальпілік шалғынды және қарлы-мүзды белдеулері Батыс Тянь-Шань
мен Алтай аралығындағы биік таулы аумақтардың 1800 — 3800 м кей-де одан да
биік деңгейлерді алып жатыр. Топырағы альпілік, субальпілік, шалгынды-
шымды. Кепшілік жері топырақсыз тасты шыңдар мен мәңгі мүз, кдр басқан шың-
дардың үлесіне тиеді. Шал- ғынды жерлері — жазғы жайлау ретінде
пайдаланылады.
ҚАЗАҚСТАННЫҢ НЕГІЗГІ ТОПЫРАҚТАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУ ЖОЛДАРЫ
Қазақстан жер көлемі жағынан ірі ел, Англиядан 11 есе улкен. Оның ұлан-
байтақ территориясы терістіктен оңтустікке қарай 1600 км, шығысынан
батысына қарай 3000 км жерге созылып жатқан кеңістікті алып жатыр.
Республика ТМД елдері ішінде Ресейден кейінгі екінші орынды иемденеді. Бұл
— оның жері бұрынғы Ресейден басқа 13 одақтас республиканың жер көлемінен
артық деген сөз. Бейнелеп айтқанда, Қазақстаи жеріне Арме-ния сияқты 90
республика еркін сыйып кетеді екен. Халқының саны жөнінен әлемде 71-орында
болып, жер көле-мі жөнінен кең-байтақ 10 елдің бірі. Дәлірек айтсак, Ресей,
Қытай, АҚШ, Канада, Үнді, Австралия, Брази-лия, Аргентинадан кейінгі 9-
орында. Оныншы орынға Судан мемлекеті ие.
Мұндай кеқ алқапта жазықтар мен ойпатты жерлер, биіктігі әр түрлі
таулар кездеседі. Қең алқапты жерлер-дің табиғи, климат, топырақ жағдайлары
әр түрлі, ол табиғаттын, негізгі зоналық заңына байланысты.
Қазақстанның жазық алқаптарында климаттың, топырақтыд терістіктен
оңтустікке қарай өзгеруі табиғат-тың көлденең зоналық заңына бағынса, таулы
алқаптар-дағы топырақ, климат жағдайларының тау етегінен, таудын биік
шыңына қарай өзгеруі табиғаттың тік зоналық заңына бағынады. Енді біз
Қазакстан территориясында кездесетін зоналық топырақтардың қысқаша сипапама-
сына және бұл топырақтарды ауыл шаруашылығында пайдалану мәселелеріне
тоқталамыз (картаны қараңыз).
(1) Республикамыздың қиыр терістігіндегі біраз тер-риторияны
жеткілікті ылғалданған орманды-далалы зо-наша алып жатыр. Бұл зонашада
ауадан тусетін ылғал-.дың мөлшері жерден буланатын ылғалдың мелшерімен
шамалас, ылғалдану коэффициенті бірге жуык. Жер беті жазық, ойпатты келеді,
сондықтан бұл аймақта ыл-ғалды-шалғынды топырақтар көп таралған. Негізінен,
шайылған орманның сұр топырағы мен шалғынды қара топырақ және
сілтісізденген қара топырақтар кездеседі. Зонаша, негізінен, Батыс Сібір
ойпатында орналаскан. Мұнда суарылмайтын егіншілік дамыған, негізінен, тә-
лімі жаздық бидай егіледі. Егістікке жарамды жерлер-.дің бәрі түгелдей
игерілген. Қалған жерлері орман, ша-бындық пен жайылым үшін пайдаланылады.
Қазақстан территориясында бұл зонаша 0,4 млн гектарға жуык жерді алып
жатыр.
(2, 3). Осы зонашадан оңтүстікке қарай байтак қара топырақты далалы
зона басталады. Өзінің топырағы мен климаттық жағдайына қарай бұл зона
екіге бөліне-ді: а) ылғалдығы жеткілікті дала; б) ылғалы жеткіліксіз дала.
Бұл аймақтың да біразы Батыс Сібір ойпатын-да жатыр. Солтүстік Қазакстан
облысы түгелдей, Көк-шетау облысының көпшілік жері, Қостанай, Павлодар
облыстарының терістік жағы, Ақмола, Торғай, Қарағанды, Ақтөбе, Батыс
Қазақстан облыстарынын солтүстік шеттері осы зонада орналасқан. Ылғал
көбінесе күз жә-не қыс айларында туседі, ал мамыр мен шілде айлары біршама
құрғак болады. Егістік өніміне әсер ететін катты қурғақшылық бұл аймақта
8—10 жылда бір рет қайталанады. Оның топырақтары Батыс Сібір
провинцияларында кездесетін кәдімгі қара топырақ (ылғалдылыты жеткілікті
далада) және оңтүстіктің қара топырағы (ылғалы жеткіліксіз далада).
Егістікке жарамды жерлердің бәрі жыртылған. Бұл аймақта, негізінен,
суарылмайтын астық егіледі. Дегенмен кебірленген, сорланған топырақтар және
кешенді учаскелер күрделі мелиорациялауды, ал ліыртылған жерлер фосфорлы
тыңайтқыштарды керек етеді. Бұл зонаның көлемі 25,4 млн геқтардай, яғни
республика жерінің 9%-не жуық. Бүл алқаптың көп жері 1954—1956 жылдары тың
игеру кезінде астықты дақылдар үшін жыртылды.
,(4, 5, 6). Қара топырақты далалы зонаның оңтүсті-гінде Қазақстанның
батысынан шығысыка қарай — Семей, Шығыс Қазақстан облыстарына дейін
созылып, құрғақ және шөлді далалы қызғылт-қара коңыр топы-рақты зона жатыр.
Оның келемі 90,4 млн гектардай,. яғни бүрынғы KQPO-дағы мұндай зонаның 70%
жерін қамтиды. Бүл аймақта Павлодар облысының кеп жері. Көкшетау облысының
батыс жағының біраз бөлігі. Қос-танай, Ақмола облыстарының көпшілік жері,
Ақтөбе, Орал, Торғай, Семей, Қарағанды, Жезқазған облыста-рының көп жерлері
орналасқан. Бұл кең зонаның сол-түстік бөлігінің топырағы оңтүстіктіц қара
топырағына өте үқсас. Күңгірт қызғылт-қара қоңыр топырақ (4). Орта
бөлігінде ылғалдын, азаюына байланысты есімдік-тердің есуі де сирексіп,
топырақтың қарашірігі азаяды, топырақтың түсі жай қызғылт-қара коңырға
айналадьі (5). Ал аймақтың оңтүстігінде шөлді далада топырақ." түсі тіпті
ашық қызғылт-қара қоңырға ауысады (6).
Ауадан түсетін ылғал мөлшері ете айнымалы. Зона-ның солтүстік
бөлігінің топырағы күңгірт-қызғылт-қара қоңыр, онда суарылмайтын жаздық
бидай егіледі. Бірақ олардан алынатын өнім мөлшері ауа райына тәуелді. Орта
есеппен мүнда құрғақшылық төрт жылда бір рет кайталанады. Бұл жердің келемі
27,7 млн гектардай. Ал зонанық орталық белігінде қүрғақшылық жиі
болатындықтан, суарылмайтын егін енімі мұнда түрақсыз. Бұл .аймақта
қүрғақшылық екі жылда қайталанып, өнім қанағаттанарлықсыз алынады. Бұл
зонашаның көлемі — 24,3 млн гектар жер.
Бұл зонашаларда да астықты шаруашылықтар, әсі-ресе, күңгірт қызғылт-
қара қоңыр зонашада жэқсы да-мыған. Онда жеңіл топырақтар желмен үшуға
бейім, оның өзі топырақтың жел эрозиясына қарсы күресу ша-раларын
ұйымдастыруды қажет етеді. Сонымен қатар топырағында фосфор аз
болғандықтан, фосфорлы ты-найтқыштар қажет. Бүл екі зонашадағы негізгі
егістік жерлер тың көтеру кезінде игерілген. Ескеретін жаййылып
кеткен, топырақ қабатында марганец, темір, алюминий тотықтары мол. Міне,
осылар топырақтарға ашық қызғылт түс бёріп тұрады. Бұл топырақтарды қызыл
топырақтар немесе латериттер деп атайды. Өсімдік қалдықтары тез
шірігендіктен пайда болған қарашірік, то-пырақ құрамындағы темірмен
қосылып, берік қосылыс құрайды да жауынға шайылмай, топырақта ұсталынып
қалады, сондықтан да қарашірік мөлшері бұ топырақ-тарда едәуір, оның
құнарлылығы да жақсы.
Бұл аймақ ТМД еліміздегі негізгі субтропикалық дақылдар шай, лимон,
апельсин, мандарин өсірілетін бірден-бір аудан болып отыр. Міне, біз ТМД
елдерінде кездесетін негізгі зоналық топырақтарға қысқаша сипаттама бердік.
Бүкіл жер шарында да, негізінен, топырақтардың біз тоқталған осы түрлері
кездеседі. Бұл то-пырақтар түрлері кейбір табиғи жағдайлардың
ерекшеліктеріне қарай аздап өзгеруі ықтимал. Ал таулы жерлердегі топырақтың
тік белдеулік өзгеруіне төменде Қазақстан топырақтарын сипаттаған кезде
толығырақ тоқ-таламыз, себебі мүнда топырақтардың биіктік өзгеріс-тері
толық қамтылған.
Шөлді далалы зонаша (6) солтүстіктегі далалы ай-мак пен оңтүстіктегі
шөлді аймақтың аралығында жатыр. Сондықтан бүл зонашада солтүстіктегі
далалы зона мен оңтүстіктегі шөлді зонаның табиғи ерекшеліктері кездеседі.
Қлиматтың қүрғақшыл болып келуіне байла-нысты мүнда өсетін шөптердің
түрлері аз әрі сирек. То-лырактың құнарлылығы кем, әсіресе, оның құрамында-
ғы қарашірік аз, топырақ түсі солтүстіктегі күңгірт қыз-ғылт-қара қоңырдың
орнына ашық қызғылт-қара қоңыр болып келеді, топырағының кебісі
кебірленген. Ауадан түсетін ылғал мөлшері жылына орта есеппен 180—210 мм-
ақ, бұл егістіктің өнімді шығуын қамтамасыз ете ал-майды. Ылғалдану
коэффициенті аймақта шамамен 0,2—0,3, яғни 20—30%. Бүл қазіргі уақытта,
негізінен, мал шаруашылықты аймақ болып саналады. Жайылымы көктемгі, жазғы,
күзгі уақыттарда жақсы.
Құрғақшылық жиі байқалады, яғни 4 жылдын 3 жылы қүрғақ болады.
Сондықтан егін егіп, тұрақты өнім алу тек суармалы жағдайда ғана мүмкін.
Суарылмай-тын егін аз мөлшерде, ойпатты, шалғынды жерлерде ғана егіледі.
Мүнда егілетін дақылдар — тез пісетін тары, арпа т. б. мал азыңтық
дақылдар. Біздің ойымызша, бүл алқапта астық енімі аса тұрақсыз
болғандықтан, астық орнына мал азықтық шөптер еккен жөн. Бүл алқаптың
көлемі кең, 38,4 млн гектар, яғни Қазақстан территориясының 14%-тей жерін
алып жатыр.
(7, 8) Жартылай шөлді зонашаның оңтүстігінің кең алқапты шөл зонасы
алып жатыр. Бүл зонада Батыс Қазақстан облысының біраз жері, Атырау,
Маңғыстау, Қызылорда облыстары түгелімен, Ақтөбе, Торғай, Жезқазған,
Қарағанды, Семей, Талдықорған облыстарының біраз жерлері, Алматы, Жамбыл,
Оңтүстік Қазақстан облыстарының басым көпшілік жерлері орналасқан.
Бүл алқапта ауадан түсетін ылғал мөлшері ете аз. Ылғалдану
коэффициенті 0,1—0,05-ке шейін кемиді. Жылына түсетін ылғалдың мөлшері
80—150 мм-дей. Үсіксіз уақыттың үзактығы 170—220 күнге жетеді. Күні
бүлтсыз, ыстық, 10°-тан жоғары болатын күндердін температура Түркістан
маңында 4700%-ке жетеді. Бүл аймақ нағыз шөлдің өзі. Жерге тек ерте көктем
мен күздің содғы айларында ылғал түседі. Сондық-тан өсімдік тіршілігіне екі
биологиялық тыныштық ке-зең өтеді, оиың біріншісі қыстың суық, екіншісі
жаздың қүрғақ кезінде болады. Өсімдіктер де табиғаттың осын-дай
кысымшылығына бейімделген. Онда есетіндер: сирек шығатын бұташалар, жусан
және кейбір кебірленген, сорланған топырақтарға бейімделген шөптер. Өсімдік
сирек шығатындықтан, олардың топырақта қалдыратын қалдықтары да мардымсыз.
Сондықтан топырақта қарашірік аз. Осының салдарынан топырақ түсі бозғылт
тартып, өзін түзген тау жынысына үқсайды. Бұл зона екі зонашаға бөлінеді:
a) cop шөпті жусан өсетін қүба топырақтар (7); б) жусанды cop шөптер өсетін
сүр-құба топырақтар (8). Сонымен қатар екі зонашада да, әсіресе, соңғысында
тақыр түсті топырақтар мен такырлар, үйме қүмдар және сорланған жерлер
көптен кездеседі.
Аймақ, негізінен, мал жайылымына колайлы. Мүнда тек суармалы
егістіктен ғана өнім алынады. Суармалы егістікте тақыр түстес топырақтарды
игеру күріш егуге ыңғайлы. Топырақ қүнарлылығы аз болғандықтан, суарған
кезде азотты, фосфорлы және органикалық ты-ңайткыштарды колдану керек. Шөл
аймағы Қазақстан-дағы ең мол жерді алып жатыр. Оның көлемі 119 млн гектар,
яғни республика территориясынын. 44%-не жуық.
Қазакстан территориясындағы жазық жерлер көлемі таулы алқаптаріМен
салыстырғанда өте көп. Дегенмен реті келгендіктен, таулы жерлердің де
топырағы жайында мәліметтер берейік. Олар — Шығыс Қазақстан-дағы Алтай
таулары, Алматы мен Талдықорғаң облыс-тарынын одтүстігіндегі Жоңғар және
Іле Алатаулары, Жамбыл облысындағы Қырғыз Алатауы, Оңтүстік Қа-закстан
облысындағы Қазығүрт пен Қаратау таулары. Төменде біз Іле Алатауын мысалға
ала отырып, тау етегінен бастап жоғарғы өрмелеген сайын топырақ түрле-рінің
сипаттамасына токталайық. Себебі Іле Алатауы биік, онда белдеулік зоналар
түгел кездеседі. Сондықтан топырақтың биіктік зоналығы жайындағы
халықаралык жиналыстар мен экскурсиялардын. Алматыда өтетіні Term емес.
(9). Таулы алқаптардың етегінде ені әр жерде әр түрлі болып, батыстан
шығысқа қарай созылған тау етегіндегі шөлді дала зонасы жатады. Жазықтағы
шөлді дала зонасына қарағанда тау етектерінде жатқандыктан, бұл аймақтын.
табиғи жағдайы өзгеше келеді. Сон-дыктан бұл алқапты пайдалану жағдайы да
басқаша.
Тау етегіндегі шөлді далалы айм-актағы ылғал мөл-шері жазық
территориядағы шөлді дала зонасына қара-ғанда әлдеқайда мол. Ылғалдың
орташа мөлшері 250— 360 мм-ге дейін жетеді. Ылғал көбінесе жылдың көктемгі
және қысқы айларында түседі де, жаз, күз айлары кұр-ғақ болады. Бұл аймақта
қысқы көктемгі ылғалды дү-рыс пайдаланып, ерте пісетін астық дақылдары —
күз-дік және жаздық бидай, арпа егіледі. Ал суармалы жер-лер де астықтан
басқа бағалы дақылдар: мақта, кант қызылшасы, жүгері, беде мен көкөністер,
бау ағаштары мен жүзімдіктер жақсы өніп-өседі.
Қалған жерлері көктемгі, күзгі мал жайылымдары. Бұл аймақтың топырағы,
негізінен, сүрғылт түсті. Оның өзі тау етегінде жатқан аймақтардың таулы
алқаптан қаншалықты кашықтығына, осыған сәйкес түсетін ыл-ғалдын. мөлшеріне
байланысты. Топырақ түхі де өзгеріп, бірнеше зонашаға бөлінеді. Таудан алыс
жерлерде то-пырақтың ашық сүрғылт түсті зонашасы жатады, одан кейін кәдімгі
сүрғылт түсті топырақ, ал тауға ең жақыи аймақта күдгірт сүрғылт түсті және
ашык қызғылт-қари коңыр топырақтар зонашасы кездеседі. Осы үш зонаша-ның
ссщғысында ғана, яғни күцгірт сұрғылт түсті жәке ашық қызғылт қара қоныр
топырақтар таралған алқап-та ғана суарылмайтын егіс өседі, ал сүрғылт және
ашык сұрғылт топырақ таралған аймақта егістікті қолдан суармайынша жақсы
өнім алынбайды. Негізінен, ал-ғашқы екі зонашада Алматы, Жамбыл,
Талдықорған облыстарының қант қызылша егістері, суармалы жер-лердегі
астықтары темекі, көкөніс, бау-бақша, жүзімдік-тері, Оңтүстік Қазақстан
облысының мақтасы мен дәрі-лік шөптер алқабы, бау-бақша, жүзімдіктер орын
алған. Тау етегінің шөлді далалы зонасының көлемі 14 млн гектардай, яғни
республика жер көлемінің 5,2%-не жуық.
(10). Тау етегі шөлді далалы зонасынан биігірек ал-қапта аласа таулы-
дала зонасы басталады. Бүл аймақ-та таулардың топырақ-климат жағдайларына
тигізетін әсері үлкен. Ауадан түсетін ылғал мөлшері 500—800 мм-re жетеді.
Мүндай мөлшердегі ылғал терістік жак-тың жазық жерлеріндегі ешбір аймағында
кездеспейді. Ылғал көп түсетіндіктен шөп жақсы өседі. Тоиырақтары да
құнарлы, негізінен, қызғылт-қара коңыр топырақ пен қара топырақ. Бүл
аймақта суарылмайтын егіс егіледі, көбінесе астыңты дақылдар өседі.
Жайылымы да жак-сы. Аймақ таулы, жыралы болып келетіндіктен, жаппай
егістікке қолайсыз, сондыктан көп жерлер табиғи мал жанылымы, шабындық
жерлер ретінде пайдаланылады. Бұл алқапта суарылатын және суарылмайтын
жемісті ағаштар, бұталар көп өседі. Алматынын, әйгілі Апорт алмасы да осы
аймақта өсіп, тамаша өнім береді. Бұл зонаның көлемі 10 млн гектарға жуық.
(11). Орташа-таулы шалғынды-орманды зонасы аласа таулы зонасынан
жоғары жатыр. Бүл аймақта тү-сетін ылғал мөлшері жылына 850—900 мм-ге дейін
же-теді. Топырағы — құнарлы қара топырақ пен күңгірт қара түсті орман
топырағы. Жер бетінің бедеріне, ай-мактың суықтығына байланысты егістік
жері өте аз. Жері, негізінен, жазғы жайлау мен шабындықка қолайлы. Көлемі 4
млн гектардай.
(12). Биік таулы-шалғынды және шалғынды-далалы зона биік таулы
аймақтарды алып жатады. Бұл аймақ-тың ауа райы орта таулы аймақтардан
суықтау. Ауадан түсетін ылғал мөлшері орта таулы аймақтан аздау. То-
пырақтары — биік таулы альпілік және субальпілік шалғынды, шалғынды-далалы
топырақтар. Таудың биік басында жыл бойы ерімейтін қар мен мүз жатады.
Алтайдың таулы аймағында таулы-тундра топырағы кездесе-ді. Бүл аймақ
негізінен малдың, әсіресе, уақ малдың жазғы жайлауы. Көлемі 3 млн
гектардай.
Жоғарыда сипатталған Қазақстан топырақтарының схемалық картасы 2-
суретте керсетілген, олардың негізгі климаттық көрсеткіштері мен ауыл
шаруашылығьша пайдалану бағыты 2-кестеде көрсетілген.
Қазақстанның топырақтану саласындағы ғалымдардың көп жылдық -зерттеу
нәтижесіне сүйене.отырып, Қазақстан территориясындағы топырақ-табиғат
зонала-рының, зонашаларының қысқаша сипаттамасына қоса, зоналар мен
зонашалардағы топырақтарды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz