Тәуекелді басқару туралы
КІРІСПЕ 3
ТӘУЕКЕЛДІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 6
1.1 Тәуекелдің мәні, мазмұны және түрлері 6
1.2 Кәсіпорындағы тәуекелді басқару процессі 13
1.3 Қаржылық тәуекелді басқарудың негізгі тәсілдері 21
«ҚАЗКӨЛІКСЕРВИС» АҚ.ДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДІ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІНЕ ТАЛДАУ ЖАСАУ
30
2.1 «Қазкөліксервис» акционерлік қоғамының қызметінің жалпы сипаттамасы 30
2.2 Қаржылық есеп беру көрсеткіштері негізінде кәсіпорын тәуекелін бағалау 37
«ҚАЗКӨЛІКСЕРВИС» АҚ.ДАҒЫ ТӘУЕКЕЛДІ БАСҚАРУ БӨЛІМІНІҢ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ТӘУЕКЕЛДІ ТӨМЕНДЕТУ ӘДІСТЕРІН ЖЕТІЛДІРУ
47
3.1 Тәуекелді басқару бөліміндегі ұйымдастыру құрылымының жобасын және тәуекелділік картасын жасау
47
3.2 Қаржылық тәуекелділікті басқару саясаты мен тәртібі, және тәуекелділікті басқару технологиясын дамыту стратегиясын құру
51
ҚОРЫТЫНДЫ 60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 63
ТӘУЕКЕЛДІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 6
1.1 Тәуекелдің мәні, мазмұны және түрлері 6
1.2 Кәсіпорындағы тәуекелді басқару процессі 13
1.3 Қаржылық тәуекелді басқарудың негізгі тәсілдері 21
«ҚАЗКӨЛІКСЕРВИС» АҚ.ДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДІ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІНЕ ТАЛДАУ ЖАСАУ
30
2.1 «Қазкөліксервис» акционерлік қоғамының қызметінің жалпы сипаттамасы 30
2.2 Қаржылық есеп беру көрсеткіштері негізінде кәсіпорын тәуекелін бағалау 37
«ҚАЗКӨЛІКСЕРВИС» АҚ.ДАҒЫ ТӘУЕКЕЛДІ БАСҚАРУ БӨЛІМІНІҢ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ТӘУЕКЕЛДІ ТӨМЕНДЕТУ ӘДІСТЕРІН ЖЕТІЛДІРУ
47
3.1 Тәуекелді басқару бөліміндегі ұйымдастыру құрылымының жобасын және тәуекелділік картасын жасау
47
3.2 Қаржылық тәуекелділікті басқару саясаты мен тәртібі, және тәуекелділікті басқару технологиясын дамыту стратегиясын құру
51
ҚОРЫТЫНДЫ 60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 63
«Қазақстан бүгінгі таңда әлеуметтік - экономикалық жаңару және саяси демократияландырудың жаңа кезеңіне қадам басқалы тұр. Мен өзіміздің әлемдік рейтинг кестесінің жоғары бөлігіне іліккен елдер тобының ішінен орын алуымызға мүмкіндік беретін басты негіздер мыналар деп білемін» - деп, өз сөзін бастаған ел басымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың«Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында» атты Қазақстан халқына Жолдауында барлық экономикалық, әлеуметтік саяси жағдайларға тоқтала отырып, осы заманғы білім беру және білікті кадрлар даярлау жүйесін дамыту мәселесіне тоқталып өтті.
Білім беру жүйесін дамытуды ынталандыру мақсатында жеке сектор мен мемлекет арасындағы серіктестікті нығайту, мемлекеттік жекеменшік білім беруге кредиттер бөлу жүйесін жетілдіру қажет екендігін айтты. Бұл саясат болашақ мамандардың, яғни біздердің нарықтық экономикада өз қажеттіліктерімізді білдіру, жақсы маман иесі болуымыздың кепілі. Әрбір маман иесі, әрбір Қазақстан Республикасының азаматы, біздер - болашақ экономистер ел басымыздың саясатын қолдай отырып, Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіруге өз үлесімізді қосамыз деп сенемін.
«Қазақстан экономикасын тұрлаулы экономикалық өрлеудің іргетасы ретінде одан әрі жаңарту мен әртараптандыру. Ел экономикасындағы өрлеудің түрлаулы әрі серпінді сипатын ұстап тұру үшін қазынагерлік несие-ақша саясатының, өндірістің негізгі факторларын тиімді қайта бөлуді мемлекеттік реттеу тетіктерін пайдаланып, жоғары сапалы өніммен қызметке деген сұранысты көтермелеп отыруға міндетті.
Қазақстан экономикасын алдағы уақытта одан әрі жаңарту мен әр тараптандыру мақсатында нақтылы тұрғыда мынадай бағыттарға аса көңіл бөлу керек деп санаймын» - дей отырып, кәсіпкерлікке кең ауқымды мемлекеттік қолдауды іске асыру, шағын және орта бизнестің тұғырын кеңейту мен нығайту мәселесіне тоқталған сөзінде: «Кәсіпкерлікті дамыту қоры халықтың кәсіпкерлік әлеуеті мен бастамашылығын іске асыруға тырысқан түрлі топтары үшін қаржы ресурстары мен сараптама жасаудың нақты қайнарына айналуға тиіс.
Қордың өкілдік желісін кеңейту, өңірлердегі кәсіпкерлікті қолдауға бағытталған жұмысты күшейту қажет» - деді.
Елімізде өтіп жатқан нарықтық қатынастар тек экономиканы дамыту үшін ғана емес, бүкіл қоғамдық өмір үшін де орасан зор маңызы бар екендігін республикамыздың тәуелсіздігінің осы уақыт аралығында атқарылған жұмыстар көзі жеткізе дәлелдейді. Реформа қалыптасқан экономикалық қатынастарға елеулі өзгерістер енгізді және сайын келгенде әрбір еңбекшінің мүддесін қамтыды.
Білім беру жүйесін дамытуды ынталандыру мақсатында жеке сектор мен мемлекет арасындағы серіктестікті нығайту, мемлекеттік жекеменшік білім беруге кредиттер бөлу жүйесін жетілдіру қажет екендігін айтты. Бұл саясат болашақ мамандардың, яғни біздердің нарықтық экономикада өз қажеттіліктерімізді білдіру, жақсы маман иесі болуымыздың кепілі. Әрбір маман иесі, әрбір Қазақстан Республикасының азаматы, біздер - болашақ экономистер ел басымыздың саясатын қолдай отырып, Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіруге өз үлесімізді қосамыз деп сенемін.
«Қазақстан экономикасын тұрлаулы экономикалық өрлеудің іргетасы ретінде одан әрі жаңарту мен әртараптандыру. Ел экономикасындағы өрлеудің түрлаулы әрі серпінді сипатын ұстап тұру үшін қазынагерлік несие-ақша саясатының, өндірістің негізгі факторларын тиімді қайта бөлуді мемлекеттік реттеу тетіктерін пайдаланып, жоғары сапалы өніммен қызметке деген сұранысты көтермелеп отыруға міндетті.
Қазақстан экономикасын алдағы уақытта одан әрі жаңарту мен әр тараптандыру мақсатында нақтылы тұрғыда мынадай бағыттарға аса көңіл бөлу керек деп санаймын» - дей отырып, кәсіпкерлікке кең ауқымды мемлекеттік қолдауды іске асыру, шағын және орта бизнестің тұғырын кеңейту мен нығайту мәселесіне тоқталған сөзінде: «Кәсіпкерлікті дамыту қоры халықтың кәсіпкерлік әлеуеті мен бастамашылығын іске асыруға тырысқан түрлі топтары үшін қаржы ресурстары мен сараптама жасаудың нақты қайнарына айналуға тиіс.
Қордың өкілдік желісін кеңейту, өңірлердегі кәсіпкерлікті қолдауға бағытталған жұмысты күшейту қажет» - деді.
Елімізде өтіп жатқан нарықтық қатынастар тек экономиканы дамыту үшін ғана емес, бүкіл қоғамдық өмір үшін де орасан зор маңызы бар екендігін республикамыздың тәуелсіздігінің осы уақыт аралығында атқарылған жұмыстар көзі жеткізе дәлелдейді. Реформа қалыптасқан экономикалық қатынастарға елеулі өзгерістер енгізді және сайын келгенде әрбір еңбекшінің мүддесін қамтыды.
1. Кәсіпорын туралы ҚР Заңы/ Егеменді Қазақстан, 13.02.2008.
2.Дюсембаев К.Ш. Корпорацияның қаржылық жағдайын талдау.Алматы., 2002- 602-68-6
3. Брейли Р., Майерс С. Принципы корпоративных финансов пер.с англ.-
Балабанов И.Т. Финансовый анализ и планирование. М. Финансы и статистика, 2000г
4.Агеев А. И. Предпринимательство: проблемы собственности и культуры. -М., 1991. Введение и гл. 1, с. -15.
5.Бусыгин А. Предпринимательство : Основной курс, 2001 -М.,2001
6.Виленский А. Этапы развития малого бизнеса. Вопросы экономики. 2003 г. -С.38-41.
7.Грачев И. Развитие малого предпринимательства // Деньги и кредит. 2002.-ғі.-С. 15-21.
8.Грузинов В., Грибов В. Предпринимательство: формы и методы организации предпринимательской деятельности // Экономика предприятия . - М., 2005
9. Иващенко А. А. Товарная биржа. - М., 2000.
10. Карлоф Б. Деловая стратегия. -М., 2001, с. 121-125.
11. И. Котлер Ф. Основы маркетинга. -М„ 2002, с. 339-405, 468-473, 477-479. Курс экономики : Учебник. Основыпредпринимательства . -М.,2002
12. Кадзума Татеиси. Вечный дух предпринимательства. Практическая философия бизнесмена. -М., 2005.
13. Шарп У,. Александр Г., Бейли Дж. Инвестиции: Пер с анг. -М.: Инфра-М., 2003-1028с.
14. Ақша, несие,банктер. Валюта қатынастары. Б.А. Көшенова, Оқу кұралы, Алматы, Экономика-2000 жыл.
15. Абрамов С.И. Инвестирование. М.: ЦЭМ, 2000. - с. 440.
16. Абрютина М.С., Грачев А.В. Анализ финансово-экономической деятельности предприятия. М.: Дело и сервис, 2000. — 256 с.
17. Баканов М.И., Шеремет А.Д. Теория экономического анализа.ІМ.: Финансы и статистика, 2005.-288 с. 18. Балабанов И.Т. Основы финансового менеджмента. Как управлять капиталом ? — М.:Финансы и статистика, 2002. — 383с
19. Бирман Г., Шмидт С. Экономический анализ инвестиционных проектов: пер. с англ. / Под ред. Л. П. Белых.
20. М: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1997. - 631 с.Бланк И.А. Финансовый менеджмент. — Киев: Ника-Центр Эльга, 2000. - 528 с.
21. Бочаров В. В. Финансовый анализ. — С-Петербург: Питер, 2001 240 б.
22. Виленский П.Л.,Лившиц В.Н.Оценка эффективности инвестиционных проектов с учетом реальных характеристик экономической среды // Аудит и финансовый анализ. — 2000.
23. Волков И.М., Грачева М.В. Проектный анализ: Финансовый аспект. М: ЮНИТИ, 2004. - 88 с.
24. Гиляровская Л.Т., Ендовицкий ДА. Финансовоинвестиционный анализ и аудит коммерческих организации. Воронеж: изд-во ВГУ,2002. 333 б.
25. Глазунов В.Н. Финансовый анализ и оценка риска реальных инвестиций. - М.: Финстатинформ, 1997. - 135 б.
26.Дегтяренко В.Н. Оценка эффективности инвестиционных проектов. М.: Экспертное бюро — М, 1997. — 135 6.
27.Ендовицкий Д.А. Комплексный анализ и контроль инвестиционной деятельности: метология и практика. — М: Финансы и статистика, 2001.-350 6.
28.Ефимова О.В. Финансовый анализ. — М.: Бухгалтерский учет, 1999. 248 6.
29. Идрисов А.Б., Картышев С.В., Постников А.В. Стратегическое планирование и анализ эффективности инвестиций. - М.: Филинъ, 1998.272 6.
30.Карпова Т.Н. Основы управленческого учета. — М.: Инфра — М, 1997.-324 6.
31.Ковалев В.В. Методы оценки инвестиционных проектов. — М.: Финансы и статистика, 1998. 1998. — 144 б.
32. Менеджмент негіздері . Авторы: К.Б.Бердалиев, С.Ы.Өмірзақов, Б.К.Есенғазин, Қ.Р.Ерғалиев. Алматы 2005 ж
33. Әмірканов Р.Ә., Тұрғұлова А.К. Қаржы менеджменті. Оқу құралы Алматы 2002 - 187 б.т.
34.Белых Л.П. Основы финансового рынка. Учебное пособие - М.: Финансы, ЮНИТИ, 1999.-23ІС.
35. Мелкумов Я.С. Экономическая оценка эффективности инвестиций. М.: ДИС, 1997. - 230 б.
36. Микков У.Э. Оценка эффективности капитальных вложений М.:Наука, 1991.-205 6.
37. Москвин ВА Кредитование инвестиционных проектов: Рекомендации для предприятий и банков. - М.: Финансы и статисгака, 2001. — 340 б.
38. Норкотг Д. Принятие инвестиционных решений: Пер. с англ/ Под ред. А. Н. Шохина, - М.: Биржи и банки, ЮНИТИ, 1997. 247 б.
39. Оценка эффективности инвестиционных проектов / П.Л. Виленский, В.Н. Лившиц,Е.Р. Орлова, С.А. Смоляк. —М.: Дело, 1998. -248 6.
40. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия. - Минск: 000 Новое знание, 2000. - 688 б.
41.Станиславчик Е.Н. Управление инвестиционными проектами. М.:Ось- 89 2001. 128 6.
42.Сергеев И.В., Веретенникова И.И.Организация и финансирования инвестиций. — М.: Финансы и статистика, 2000. - 120 б.
43.Холт Р.Н., БаренсС.Б. Планирование инвестиций: Пер. с англ.
2.Дюсембаев К.Ш. Корпорацияның қаржылық жағдайын талдау.Алматы., 2002- 602-68-6
3. Брейли Р., Майерс С. Принципы корпоративных финансов пер.с англ.-
Балабанов И.Т. Финансовый анализ и планирование. М. Финансы и статистика, 2000г
4.Агеев А. И. Предпринимательство: проблемы собственности и культуры. -М., 1991. Введение и гл. 1, с. -15.
5.Бусыгин А. Предпринимательство : Основной курс, 2001 -М.,2001
6.Виленский А. Этапы развития малого бизнеса. Вопросы экономики. 2003 г. -С.38-41.
7.Грачев И. Развитие малого предпринимательства // Деньги и кредит. 2002.-ғі.-С. 15-21.
8.Грузинов В., Грибов В. Предпринимательство: формы и методы организации предпринимательской деятельности // Экономика предприятия . - М., 2005
9. Иващенко А. А. Товарная биржа. - М., 2000.
10. Карлоф Б. Деловая стратегия. -М., 2001, с. 121-125.
11. И. Котлер Ф. Основы маркетинга. -М„ 2002, с. 339-405, 468-473, 477-479. Курс экономики : Учебник. Основыпредпринимательства . -М.,2002
12. Кадзума Татеиси. Вечный дух предпринимательства. Практическая философия бизнесмена. -М., 2005.
13. Шарп У,. Александр Г., Бейли Дж. Инвестиции: Пер с анг. -М.: Инфра-М., 2003-1028с.
14. Ақша, несие,банктер. Валюта қатынастары. Б.А. Көшенова, Оқу кұралы, Алматы, Экономика-2000 жыл.
15. Абрамов С.И. Инвестирование. М.: ЦЭМ, 2000. - с. 440.
16. Абрютина М.С., Грачев А.В. Анализ финансово-экономической деятельности предприятия. М.: Дело и сервис, 2000. — 256 с.
17. Баканов М.И., Шеремет А.Д. Теория экономического анализа.ІМ.: Финансы и статистика, 2005.-288 с. 18. Балабанов И.Т. Основы финансового менеджмента. Как управлять капиталом ? — М.:Финансы и статистика, 2002. — 383с
19. Бирман Г., Шмидт С. Экономический анализ инвестиционных проектов: пер. с англ. / Под ред. Л. П. Белых.
20. М: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1997. - 631 с.Бланк И.А. Финансовый менеджмент. — Киев: Ника-Центр Эльга, 2000. - 528 с.
21. Бочаров В. В. Финансовый анализ. — С-Петербург: Питер, 2001 240 б.
22. Виленский П.Л.,Лившиц В.Н.Оценка эффективности инвестиционных проектов с учетом реальных характеристик экономической среды // Аудит и финансовый анализ. — 2000.
23. Волков И.М., Грачева М.В. Проектный анализ: Финансовый аспект. М: ЮНИТИ, 2004. - 88 с.
24. Гиляровская Л.Т., Ендовицкий ДА. Финансовоинвестиционный анализ и аудит коммерческих организации. Воронеж: изд-во ВГУ,2002. 333 б.
25. Глазунов В.Н. Финансовый анализ и оценка риска реальных инвестиций. - М.: Финстатинформ, 1997. - 135 б.
26.Дегтяренко В.Н. Оценка эффективности инвестиционных проектов. М.: Экспертное бюро — М, 1997. — 135 6.
27.Ендовицкий Д.А. Комплексный анализ и контроль инвестиционной деятельности: метология и практика. — М: Финансы и статистика, 2001.-350 6.
28.Ефимова О.В. Финансовый анализ. — М.: Бухгалтерский учет, 1999. 248 6.
29. Идрисов А.Б., Картышев С.В., Постников А.В. Стратегическое планирование и анализ эффективности инвестиций. - М.: Филинъ, 1998.272 6.
30.Карпова Т.Н. Основы управленческого учета. — М.: Инфра — М, 1997.-324 6.
31.Ковалев В.В. Методы оценки инвестиционных проектов. — М.: Финансы и статистика, 1998. 1998. — 144 б.
32. Менеджмент негіздері . Авторы: К.Б.Бердалиев, С.Ы.Өмірзақов, Б.К.Есенғазин, Қ.Р.Ерғалиев. Алматы 2005 ж
33. Әмірканов Р.Ә., Тұрғұлова А.К. Қаржы менеджменті. Оқу құралы Алматы 2002 - 187 б.т.
34.Белых Л.П. Основы финансового рынка. Учебное пособие - М.: Финансы, ЮНИТИ, 1999.-23ІС.
35. Мелкумов Я.С. Экономическая оценка эффективности инвестиций. М.: ДИС, 1997. - 230 б.
36. Микков У.Э. Оценка эффективности капитальных вложений М.:Наука, 1991.-205 6.
37. Москвин ВА Кредитование инвестиционных проектов: Рекомендации для предприятий и банков. - М.: Финансы и статисгака, 2001. — 340 б.
38. Норкотг Д. Принятие инвестиционных решений: Пер. с англ/ Под ред. А. Н. Шохина, - М.: Биржи и банки, ЮНИТИ, 1997. 247 б.
39. Оценка эффективности инвестиционных проектов / П.Л. Виленский, В.Н. Лившиц,Е.Р. Орлова, С.А. Смоляк. —М.: Дело, 1998. -248 6.
40. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия. - Минск: 000 Новое знание, 2000. - 688 б.
41.Станиславчик Е.Н. Управление инвестиционными проектами. М.:Ось- 89 2001. 128 6.
42.Сергеев И.В., Веретенникова И.И.Организация и финансирования инвестиций. — М.: Финансы и статистика, 2000. - 120 б.
43.Холт Р.Н., БаренсС.Б. Планирование инвестиций: Пер. с англ.
МАЗМҰНЫ 2
КІРІСПЕ 3
ТӘУЕКЕЛДІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 6
1.1 Тәуекелдің мәні, мазмұны және түрлері 6
1.2 Кәсіпорындағы тәуекелді басқару процессі 13
1.3 Қаржылық тәуекелді басқарудың негізгі тәсілдері 21
ҚАЗКӨЛІКСЕРВИС АҚ-ДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДІ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІНЕ ТАЛДАУ
ЖАСАУ
30
2.1 Қазкөліксервис акционерлік қоғамының қызметінің жалпы сипаттамасы
30
2.2 Қаржылық есеп беру көрсеткіштері негізінде кәсіпорын тәуекелін
бағалау 37
ҚАЗКӨЛІКСЕРВИС АҚ-ДАҒЫ ТӘУЕКЕЛДІ БАСҚАРУ БӨЛІМІНІҢ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ
ТӘУЕКЕЛДІ ТӨМЕНДЕТУ ӘДІСТЕРІН ЖЕТІЛДІРУ
47
3.1 Тәуекелді басқару бөліміндегі ұйымдастыру құрылымының жобасын және
тәуекелділік картасын жасау
47
3.2 Қаржылық тәуекелділікті басқару саясаты мен тәртібі, және
тәуекелділікті басқару технологиясын дамыту стратегиясын құру
51
ҚОРЫТЫНДЫ 60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 63
Кіріспе
Қазақстан бүгінгі таңда әлеуметтік - экономикалық жаңару және саяси
демократияландырудың жаңа кезеңіне қадам басқалы тұр. Мен өзіміздің әлемдік
рейтинг кестесінің жоғары бөлігіне іліккен елдер тобының
ішінен орын алуымызға мүмкіндік беретін басты негіздер мыналар деп
білемін - деп, өз сөзін бастаған ел басымыз Нұрсұлтан
НазарбаевтыңҚазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында атты
Қазақстан халқына Жолдауында барлық экономикалық, әлеуметтік саяси
жағдайларға тоқтала отырып, осы заманғы білім беру және білікті кадрлар
даярлау жүйесін дамыту мәселесіне тоқталып өтті.
Білім беру жүйесін дамытуды ынталандыру мақсатында жеке сектор
мен мемлекет арасындағы серіктестікті нығайту, мемлекеттік жекеменшік
білім беруге кредиттер бөлу жүйесін жетілдіру қажет екендігін айтты. Бұл
саясат болашақ мамандардың, яғни біздердің нарықтық
экономикада өз қажеттіліктерімізді білдіру, жақсы маман иесі
болуымыздың кепілі. Әрбір маман иесі, әрбір Қазақстан Республикасының
азаматы, біздер - болашақ экономистер ел басымыздың саясатын қолдай
отырып, Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің
қатарына кіруге өз үлесімізді қосамыз деп сенемін.
Қазақстан экономикасын тұрлаулы экономикалық өрлеудің іргетасы ретінде
одан әрі жаңарту мен әртараптандыру. Ел экономикасындағы өрлеудің түрлаулы
әрі серпінді сипатын ұстап тұру үшін қазынагерлік несие-ақша саясатының,
өндірістің негізгі факторларын тиімді қайта бөлуді мемлекеттік реттеу
тетіктерін пайдаланып, жоғары сапалы өніммен қызметке деген сұранысты
көтермелеп отыруға міндетті.
Қазақстан экономикасын алдағы уақытта одан әрі жаңарту мен әр тараптандыру
мақсатында нақтылы тұрғыда мынадай бағыттарға аса көңіл бөлу керек деп
санаймын - дей отырып, кәсіпкерлікке кең ауқымды мемлекеттік қолдауды іске
асыру, шағын және орта бизнестің тұғырын кеңейту мен нығайту мәселесіне
тоқталған сөзінде: Кәсіпкерлікті дамыту қоры халықтың кәсіпкерлік әлеуеті
мен бастамашылығын іске асыруға тырысқан түрлі топтары үшін қаржы
ресурстары мен сараптама жасаудың нақты қайнарына айналуға тиіс.
Қордың өкілдік желісін кеңейту, өңірлердегі кәсіпкерлікті қолдауға
бағытталған жұмысты күшейту қажет - деді.
Елімізде өтіп жатқан нарықтық қатынастар тек экономиканы дамыту үшін ғана
емес, бүкіл қоғамдық өмір үшін де орасан зор маңызы бар екендігін
республикамыздың тәуелсіздігінің осы уақыт аралығында атқарылған жұмыстар
көзі жеткізе дәлелдейді. Реформа қалыптасқан экономикалық қатынастарға
елеулі өзгерістер енгізді және сайын келгенде әрбір еңбекшінің мүддесін
қамтыды.
Кәсіпорындардың қаржылық әрекеттерінің барлық турлері көптеген
тәуекелдікпен тығыз байланыста. онда ықпал ету деңгейі нарықтық экономикаға
байланысты біршама артады. Кәсіпорынның қаржы әрекетіне ілеспелі
тәуекелдікті, тәекелдіктің ерекше тобына бөледі. Тәуекелдік
кәсіпорындардың жалпы "портфель төуекелдігінде" маңызды рөль атқарады.
Қаржы тәуекелдігінің дамуы көсіпорындардың қаржы нәтижесіне ғана әсер
етіп қоймай, оның жалпы ендірістік — шаруашылық әрекетінің нәтижесіне әсер
етуі экономикалық жағдайлардың және қаржы нарқы конъюнкгурасының тез
қарқынмен озгеруіне кәсіпорындардың қаржы қатынасы жүйесінің кеңеюіне,
республика көсіпорындарына жаңа қаржы технологиясының және
инструменттерінің, басқадай факторлардық пайда болуымен байланысты.
Соныменен, қаржы тәускелдігінің объективтілігі біршама факторлардың
барлығымен байланысты, олардың болуы түпкі нәтижесінде фирманың іс-
әрекетіне байланысты емес.
Басқа жағынан қарағанда, қаржы тәуекелдігінің субъективті негізі бар,
өйткені олар әр уақыттада адамдар арқылы іске асырылады. Шындығында,тек
қана кәсіпкер тәуекелдік жағдайды бағалап, көптеген мүмкінді істің
нәтижесін қалыптастырып, олардың ішінен қажеттісін тандайды. Одан басқа
тәуекелдікті қабылдау жекелеген адамның мінезіне, оның ақылы-ойына,
психологиялық екершелігіне, білім деңгейіне және оның істеп жүрген
жүмысындағы тәжірибесіне байланысты.
Казіргі заманда контейнерлік тасымалдау жылжымалы күшінің дамуына
клиенттердің ұсынысы әсер етеді. ТМД елдерінің контейнерлік парктерінің
операторларының өз меншікті инфрақұрылымы бар, ол сатып алушылармен
жіберушілердің жұк тасымалдау контейнерлық сервизын қалыптастырады.
Қазақстанның геосаясаттық Еуропаазияттық континентің ортасында орналысуы
және республиканың аумағынан бірнеше халықаралық көлік коридоры
өтетіндіктен , Азия мен Еуропаның арасындағы сауда-экономикалық қарым-
қатынасына байланыс ролін атқаруға артықшылық береді. Қазахстанның
құрғақтағы жолдарының көлемін ескертсек - темір жол қөлігі бөлінбейтін
бөлшеге болып саналады , ол контейнерлық бизнесті ынталандырады.
Осыған орай, дипломдық жұмысында нарықтық экономиканың талабына сай
өндірістің экономикасы, өндірістің тиімділігін арттырудың жолдары және т.б.
өндіріс процесінде орын алатын басты мәселелер қамтылған.
Корпорация тәуекелінің деңгейі нарықтық ортада қалыптасқан экономикалық
жағдайлармен, қаржы менеджмент деңгейі және стратегиясымен анықталынады.
Қаржы менеджменті бақылаудың күрделі процедуралары мен инфрақұрлымын талап
етеді.
Қаржылық тәуекелдің жалпы көлемін анықтаудың қалыптасқан әдісі қаржыны жабу
үшін резерв рөлін атқаратын капиталдың жеткілікті көлемде болуымен
анықталынады.
Басқаша сөзбен айтқанда, шаруашылықты жүргізуші субъектілердің қызметінің
жетістіктері басқару деңгейіне, қабылданған шешімдердің объективтілігі,
нақтылығы, шұғылдығы мен ғылыми негізделуіне тікелей тәуелді.
Үйлесімді шешімдердің қабылдануы, материалдық, еңбек және қаржы ресурстарын
тиімді пайдаланып, еліміздің экономикалық өсуіне бағытталатыны белгілі.
Нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі мен жай-күйінің
орнықтылығының негізі оның қаржы тұрақтылығы болып табылады, ол ақша
қаражатын еркін орын алмастыра отырып қолданып, тиімді пайдалану жолымен
өнімді өндіру мен сатудың үздіксіз процесін қамтамасыз ете алатын өзінің
қаржы ресурстары жағдайын көрсетеді.
Тек терең және ұқыпты талдау негізінде ғана оның қызметін объективті
бағалап, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын нығайту немесе жақсарту және
оның іскерлік белсеңділігін арттыруға бағытталған басқару шешімдерін
қабылдау үшін, басшылыққа нақты ұсыныстар беруге болады
Қазкөліксервис АҚ-ң әлуеттінің дамуына Қазахстан Республикасының
контейнер паркінің операторы ретінде , өз меншігінде терминалдық
шаруашылығы , контейнерлық депо және жеткілікті жылжымалы паркі болу қажет.
Дипломдық жұмыстың мақсаты : Қазкөліксервис АҚ-ң мәлиметтері негізінде
тәуекелділікті басқару жолдарын қарастыру.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
- тәуекелділіктің мазмұнын анықтау;
- тәуекелділікті әртүрлі белгілеріне баыланысты жіктеу;
- кәсіпорандарды тәуекелді басқару прцессін қарастыру;
- қаржылық есеп беру көрсеткіштері негізіндегі кәсіпорын тәуекелін
бағалау.
- тәуекелділік Картасын жасау ;
- Қазкөліксервис АҚ-ң даму жолдарын белгілеу үшін ұсыныстар беру.
ТӘУЕКЕЛДІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Тәуекелдің мәні, мазмұны және түрлері
Нарықтық экономика жағдайында кез келген ортада табыстылық пен қаржы
деңгейін өзара салыстыру қажеттілігі туындайтындығы бізге мәлім.
И. Шумпетер "Теория экономического развития (исследование
предпринимательской прибыли, капитала, кредита, процента и цикла
конъюнктуры)" атты кітабында "...тәуекелдер шаруашылық жоспарда
ескерілмеген жағдайда, олар бір жағынан шығынның көзі, екінші жағынан
табыстың көзі болып табылады" - деп жазған болатын.
Қаржы деңгейі неғұрлым төмен болған сайын, табыс алу мүмкіндігі жоғары
болып келеді. Сондыңтан да кез келген тауар өндіруші бір жағынан, қаржы
деңгейін ең төменгі шегіне жеткізуге талпынып, екінші жағынан, тәуекел,
табыс және іскерлік белсенділік арасындағы оңтайлы қатынасты таңдап алуға
тырысады. қаржы деңгейі пайда болады, егер де:
- проблемалар аяқ астынан және күтпеген жерден туындаса;
- корпорацияның өткен кезеңдегі тәжірибесіне сәйкес келмейтін
жаңа міндеттер қойылған болса.
Тәуекел бұл түрлі келеңсіз жағдайлардың тікелей және жанама шығындарға алып
келетін оның салдарының болу ықтималдылығы немесе, қаржы- келеңсіз
жағдайлар туындаған кездегі шығындардың пайда болуының ықтималдылығы мен
қауіп-қатері.
Қаржы нарығы өте күрделі, тұрақсыз және жоғарғы технологиялық орта болып
табылады. Сондықтан да кәсіпорын ісі қаржы тәуекелдерінің көптеген
түрлерімен тікелей байланысты. Корпорация қызметімен байланысты туындайтын
тәуекелдерді бақылау және басқарудың тәжірибесі мен әдістемесі корпорация
қызметі үшін өте маңызды болып келеді. Жоғарғы деңгейде ұйымдастырылған
қаржы менеджменті кез келген қаржы институтының бәсекеге қабілеттілігі мен
сенімділігінің негізгі шарты болып табылады. Зерттеп отырған әдебиеттердегі
және де корпорацивтік тәжірибелердегі мысалдардан келетініміздей
тәуекелдердің негізгі түрлері несиелік, инвестициялық, валюталық болып
табылып, олар несие мекемелерінің қаржылық жағдайларын төмендетіп қана
қоймай, кей жағдайларда капиталды жоғалтып корпорация банкроттыққа ұшыратуы
мүмкін. Оларды дұрыс бағалау және басқару шығындарды төмендету мүмкіндігін
береді. Қаржы тәуекелінің негізгі міндеті - болуы ықтимал келеңсіз
жағдайларды анықтау немесе олардың алдын алу, олардың салдарынан құтылу
жолдарын іздеу, басқару әдістемесін жетілдіру болып табылады.
Қаржылық тәуекелді басқару мәселелері дағдарыс жағдайында
күрделілене түседі. Корпорация тәуекелінің деңгейі нарықтық ортада
қалыптасқан экономикалық жағдайлармен, қаржы менеджмент деңгейі және
стратегиясымен анықталынады. Қаржы менеджменті бақылаудың күрделі
процедуралары мен инфрақұрлымын талап етеді.
Қаржылық тәуекелдің жалпы көлемін анықтаудың қалыптасқан әдісі қаржыны жабу
үшін резерв рөлін атқаратын капиталдың жеткілікті көлемде болуымен
анықталынады.
Экономикалық әдебиеттерде қаржы түрлеріне көптеген зерттеулер жүргізіледі.
Түрлі басылым беттерінде коммерциялық ұйымдардың қызметімен байланысты
қаржы түрлері қарастырылып, олардың жіктемесі беріліп жатады. Мысалы,
тәуекелдердің жіктелінуінде олардың мынадай түрлері беріледі: жүйелік,
елдік, несиелік, инвестициялық, валюталық, операциялық, технологиялық және
т.б. Қоғамдағы тәуекелдерді түрлі белгілері бойынша жіктеуге болады, алайда
біз осы жұмыста корпорацияның жүргізетін саясатына әсерін тигізетін тек
қаржы тәуекелін ғана қарастырамыз.
Қаржы тәуекелдігі – бұл, бір жағынан барынша мүмкінді қауіптілік, ресурстан
айырылу мүмкіндігі немесе ресурстардың ұтымды пайдаланудан алынатын табысты
толық алмау, басқа жағынан тәуекелдіктің арқасында қосымша пайда табу
мүмкіндігі. Сонымен қаржы тәуекелдігі алып-сатарлық тәуекл тобына жатады,
үйткені ісәрекетіне байланысты шығынға ұшырауы немесе ұтысқа шығуы мүмкін.
Кәсіпорындардың қаржылық әрекетінің барлық түрлері көптеген тәуекелділікпен
тығыз байланысты, оның ықпал ету деңгейі нарықтық экономикаға байланысты
біршама артады. Кәсіпорынның қаржы әрекетіне ілеспелі тәуекелділікті,
тәукелділіктің ерекше тобына бөледі. Қаржы тәуекелділігі кәсіпорындардың
жалпы портфел тәукелдігінде маңызды роль атқарады. Қаржы тәуекелдігінің
дамуы кәсіпорындардың қаржы нәтижесіне ғана әсер етіп қана қоймай, оның
жалпы өндірістік – шаруашылық әрекетінің нәтижесіне әсер етуі экономикалық
жағдайлардың және қаржы нарығы коньюнктурасының қаржы қатынасы жүйесінің
кеңеюіне республика кәсіпорындарына жаңа қаржы технологиясының және
инструменттерінің, басқадай факторлардың пайда болуымен байланысты.
Басқа жағынан қарағанда, қаржы тәуекелділігінің субьективті негізі бар,
өйткені олар әр уақыттада адамдар арқылы іске асырылады. Шындығында тек
қана кәсіпкер тәуекелдік жағдайды бағалап, олардың ішінен қажеттісін
таңдайды. Одан басқа тәуекелдікті қабылдау жекелеген адамның мінезіне, оның
ақыл ойына , психологиялық ерекшелігіне, білім деңгейіне және оның жұмыс
істеп жүрген жұмысындағы тәжірбиесіне байланысты.
Қаржы тәуекелдігі – бұл, бір жағынан барынша мүмкінді қауіптілік, ресурстан
айырылу мүмкіндігі немесе ресурстардың ұтымды пайдаланудан алынатын табысты
толық алмау, басқа жағынан тәуекелдіктің арқасында қосымша пайда табу
мүмкіндігі. Сонымен қаржы тәуекелдігі алып-сатарлық тәуекл тобына жатады,
үйткені ісәрекетіне байланысты шығынға ұшырауы немесе ұтысқа шығуы мүмкін.
Қаржы тәуекелділігі қаржы ағымдарының қозғаламымен байланысты пайда болады
және негізінен қаржы ресурстары нарқында байқалады. Бұл тәуекелділіктер
көптүрлілігімен сипатталады және оларды тиімді басқару үшін олардаң әртүрлі
белгілеріне баыланысты жіктеген жөн болады.
Сақтандырылатын тәуекел – бұл болатын мүмкінді оқиға немесе оқиғалар
жиынтығына байланысты сақтандыру жасау.Сақтандыру қызметінің түрлерін
жіктеу қаржы тәуекелдігін сақтандыруын анықтайды, онда сақтандырушының
міндеті,оның сақтандыруға төленетін төлем мөлшері қаралады.
Сақтандыру келесі оқиғаларға сәйкес жасалады:
• өндірістің тоқтап қалуы немесе өндіріс көлемінің айтылған жағдайларға
байланысты кемуі;
• банкрот болуы;
• алдын ала болжанбаған шығындар ;
• контрагенттің келісім шарттағы қараған міндеттерін орындамауы.
Кәсіпкерлік фирманың негізгі мақсаты тәукелділікке ұғыпты болып,
банкроттыққа ұрынатын шектен аспай жұмыс істеу. Осыған байланысты қаржы
тәуекелділігі , қаржы шағыны денгейі бойынша төмендегіше жіктелееді:
1.Мүмкінді тәуекел;
2. Сыни тәуекел;
3. Апатты тәуекел;
Мүмкінді қаржы тәуекел фирманың қаржы әрекетін немесе белгілі бір қаржы
жобасын іске асыруда жартылай немесе толық пайдадан айырлу мөлшері күткен
пайдадан кем.
Сыни тәуекел- бұл қаржы тәуекелділігінің түрі белгілі қаржы мәмілесін
орындауға шыққан шағын мөлшерінің артықтығымен байланысты.Санымен сыни
тәуекелділіктің бірінші денгейі кәсіпкерлік фирманаң шағарған материалдық
шағындарын қайтарғаннан кейінгі нолдік табыс алу қаупімен байланысты. Сыни
тәуекелділіктің екінші деңгейі толық шағын молшеріндегі шығынмен
байланысты, яғні жоспарланған түсімнен айырылу мүмкіндігіне байланысты
қәсіпкерлік фирмаға шығындарды басқадай көздер есебінен жабуға тура келеді.
Апатты тәуекл – оның қаржы шығыны, кәсіпкерлік фирманың жартылай немесе
толық мүлкінен айырылу жағдайын сипаттайды. Апатты тәуекел, әлбетте,
фирманы банкротқа ұшыратады, үйткені бұл жағдайда фирма қаржы әрекетінің
белгілі тұріне салынған қаржысына ғана емес, фирманың тұтас мүлкінен
айырылуына әкеп соқтырады.
Кап жағдайда бұл жай, кәсіпкерлік фирманың болашақ пайдасының есебінен
сарттан қарыз алуына мәжбүр етеді, бірақта апатты қаржы тәуекелдік пайда
болса, фирма алған несиені өз қаржаты есебінен қайтаруына тура келеді.
Пайда болу саласына қарай қаржы тәукелділігін сыртқы және ішкі
тәуекелділікке бөлуге болады.Сыртқы тәуекелділіктің пайда болу көзі
кәсіпкерлік фирмаға сыртқа ортаның әсерінен, яғні бұл тәуекелділіктің
фирманың жұмысына байланыстығы жоқ.Кәсіпкерлік фирма сыртқы қаржы
тәуекелділігіне әсер ете алмайда, ол оны алдын-ала болжап , өз әрекетінде
оны есепке алуы тиіс.Бұл тәуекел түрі қаржы операциясы түрлерімен
айналасындарға тән. Сыртқа қаржы тәуекелдігі экономикалық кезеңнің
жекеленген сатысының өзгерген кезінде, қаржы нарқы конъюнктурасының
өзгеруінде, фирмалар жұмысының қаржы саласы бойынша заңның өзгеруі
нәтижесінде, мемлекеттегі саяси тәртіптің түрақсыздығы және тағы басқа
жағдайларға байланысты пайда болады, бірақта фирма өз жұмыс працесінде
оларға ешқандай ықпал етпейді.Қаржы тәуекелдігінің бұл тобына инфляциялық,
валюталық, пайыздық және басқадай тәуекелдікті жатқызуға болады.
Ішкі қаржы тәуекелдігі- бұл тәуекелдік , кәсіпкерлік фирманың нақталы іс-
әрекетіне байланысты, яғні олардың көзі фирманың өзі болып саналады. Бұл
тәуекелділікке себепші болушылар:
• фирмадағы біліктілігі нашар қаржы менеджері;
• фирмалардың активтерінің тиімсіз құрылымы;
• фирма басшыларының шамадан тыс қаржылық аперацияға тәуекелділігі;
• шаруашылық етуші серіктерді дұрыс бағаламау.
• Фирманың қаржы жағдайының тұрақсыздығы және т. б.
Ішкі қаржы тәуекелділіктің теріс жағдайларын кәсіпкерлік фирмалар көп
жағдайда қаржы тәуекелдігін тиімдібасқару есебінен дұрыстай алады, яғні
фирмалардың қаржы тәуекелдігінің жалпы денгейін төмендету , ішкі
тәуекелділікті төмендету есебінен жетеді.
Болжау мүмкіншілігіне байланысты қаржы тәуекелдігі келесі екі топқа
белінеді: болжамдалатьш және болжамданбайтын.
Болжамдалатын қаржы тәуекел — бүл тәуекелдің болуы экономиканың даму
кезеңіне, қаржы нарқының конъюнктурасы сатысының ауысуы, болжам
бәсекелестің дамуы және т.б. байланысты. Бірақта- атап кететін жай, қаржы
тәуекелінің болжамдалуы салыстырмалы сипатта болады.
Қаржы тәуекелін жіктеудің келесі белгісі бойынша яғни әсер ету мерзімінің
үзақтығына сәйкес екі топ тәуекелдікке бөледі: түрақты қаржы тәуекел және
уақытша қаржы тәуекел. Түрақты қаржы тәуекел -қаржы операциясын орындаудың
барлық кезеңіне тән және түрақты факторлардың әсерімен байланысты.
Сонымен, түрақты тәуекелге белгілі географиялық аймақта фирманың жүмысына
немесе экономиканың белгілі бір саласына тоқтаусыз қауіп төндіретін
тәуекелдіктер қатысты. Қаржы тәуекелдігінің бүл тобына валюталық және
пайыздық тәуекелдікті жатқызады.
Уақытша қаржы тәуекел — уақытша сипатта болады, фирма тәуекелдің бүл
түрімен қаржы операциясының жекелеген кезеңін орындауда кездеседі. Уақытша
қаржы тәуекелін өз кезегінде екі топқа болуге болады: қысқа мерзімді және
үзақ мерзімді тәуекелдіктер. Қысқа мерзімді тәуекелдікке, белгілі бір уақыт
бөліпнде пайда болатьш тоускелдік жатады, мысалы несиелік жоне
инвестициялық тәуекелдер.
Пайда болу объектісіне қарай қаржы тәуекелін үш топқа болуге болады:
кәсіпкерлік фирмамен орындалатын жекелеген қаржы операциясының тәуекелі;
фирманың ортүрлі қаржы жүмысының тәуекелі; жалпы фирма жүмысының қаржы
тәуекелі.
Жекелеген қаржы операциясының тоуекелі кәсіпкерлік фирманың белгілі-бір
қаржы операциясын орындауда кездесетін барлық кешенді
қаржы тәуекелдігін сипаттайды.
Қаржы әрекеттіндегі тәуекеддің әртүрлі түріне — белгілі-бір қаржы жүмысын
орындауда кездесетін барлық қаржы тәуекелі жатады, мысалы, фирманың
инвестициялық жүмысы, портфелдің әртүрлі инвестициялық тәуекелімен
сипатгалады.
Фирма жүмысының жалпы қаржы тәуекелі өзіне өртүрлі кешенді қаржы
тәуекелдіктерді қосады, олар кәсіпкерлік фирманың қаржы өрекетін орындауда
пайда болады.
Бүл тәуекелдік фирмалардың үйымдық-зандылық түріне, оның капиталы және
акгивтерінің қүрылымына жэне басқадай факторларға байланысты. Мысалы,
фирманың қаржы түрақтылығының кему тәуекелдігінің пайда болуының
бірден-бір себебі, капитал қүрылымының
жетілдірілмеуіне байланысты, нәтижесінде фирманың ақша
ағымдарының кірісі және шығысының баланстанбауына океп соқтырды.
Одан ары жіктеу мүмкіншілігіне қарай қаржы тәуекелдігін қарапайым және
күрделі түріне жіктейді. Қарапайым қаржы тәуекелді- жекелеген түрттармағына
бөлуге болмайтын тәуекел, мысалы инфляциялық тәуекел, оны ары қарай
жіктеуге болмайды.
Күрделі қаржы тәуекелі – бұл тәуекел өзіне оның кешенді әртүрлі түр
тармағын қосады.Қаржы тәуекелінің бұл түріне инвестициялық тәуекелді
жатқызуға болады, өз ретінде ол ары қарай көптеген түр тармағына
жіктелінеді.
Қаржы тәуекелінің белгісі бойынша жіктеуден басқа, түрлер бойынша
төмендегідей жіктеленеді:
1. Инфляциялық тәуекел – қаржы мәмлесін орындаудан күткен табыс және
пайданың немесе инфляцияның өсуіне байланысты нақтылы капитал құнының
құнсыздану мүмкіндігімен байланысты қаржы тәуекелінің түрі.Бұл тәуекелдің
түрі тұрақты сипатта болады және инфляциялық экономика жағдайында
кәсіпорынның барлық қаржы операциясына қатысты
2.Салықтық тәуекел – кәсіпкерлік фирманың салықтық заңдардың коньюнктуралық
өзгеру нәтижесінде немесе фирманың салық төлемдерін есептеуде жіберген
қателіктері нәтижесінде зиян шегумүмкіндігімен түсіндіріледі.
3.Несиелік тәуекел – контрактіге қатысушы серіктер келісім шарттағы
міндеттемелерді тұтас немесе оның жекелеген жайларын орындай алмайтын
мүмкіндігін сипаттайды. Нисиелік тәуекелдің екі түрі болады:саудалық несие
тәуекелі және банктік несие тәуекелі.
4.Депозиттік тәуекел – фирмалардың банк депозитіне салымдарының қайтарылмау
нәтижесінде пайда болатын мүмкінді шығын. Бұл тәуекел өте сирек кездеседі.
5.Валюталық тәуекел – халқаралық қаржы нарықтарында қолайсыз қысқа мерзімді
немесе ұзақ мерзімді валюта бағасының ауытқу нәтижесінен шығын алу
тәуекелі
6.Инвестициялық тәуекел – фирмалардың инвестициялық жұмыстарды
орындаупроцесінде пайда болатын мүмкінді қаржы шығыны.
7.Пайыздық тәуекелдің пайда болуына сыртқы кәсіпкерлік ортаның әсерінен
қаржы қарқынының коньюнктурасының өзгеруі әсер етеді (экономиканы
мемлекеттік реттеу, бос ақша ресурстарына ұсынымның азаюы және т.б.
факторлар)
8.Бизнес тәуекелі – қаржы тәуекелінің бір түрі, алдыменен бұл тәуекел
акционерлік қоғамға тән; бизнес-тәуекел, әлбетте кәсіпкерлік фирманың
өндірістік–шаруашылық жұмысына белгілі себептердің салдарынан, жоспарланған
түрде кем дамуы жағдайында пайда болады.
Тәуекелділік қандай да бір жағымсыз жағдайладың болу мүмкіндіктеріне
жатады. Кәсіпорын қызметінің тәуекелін осы кәсіпорын ресурстарының бір
бөлігін жоғалту, табыс алму немесе қосымша шығындардың пайда болу қаупі
төніп тұр деп түсіну қажет. Тәуекелділік бірнеше топтарға бөлінеді.
1. Кәсіпкерлік тәуекелдік
2. Өндірістік тәуекелділік
3. Коммерциялық тәуекелділік
4. Қаржылық тәуекелділік
Кәсіпкерлік тәуекелдік –бұл бизнес сипатымен алдын-ала танысқан
компаниялар қызметінің тәуекелділігі. Бизнес тәуелсіз болмайды, кейбір
тәуекелділік түрін сақтандыру қорына аударуға болады. Бірақ тәуекелділіктің
белгілі бір түрлері мысалы; бағанның, сұраныстың өзгерісі, таңдап алынған
жобалар және тағы басқалардың бәрі толығымен кәсіпкер мойынына артылады.
Өндірістік тәуелділік- бұл өндірістік қызметтегі өнім өндіру, қызмет
көрсетуге және тағы басқаларына байланысты болатын тәуелділік. Өндірістік
тәуекелдің пайда болу себептері: өндіріс көлемінің төмендеуі, материалдық
шығындардың өсуі, жұмысшылардың наразылығы жоғары қаржы саласы
менсалықтарды төлеу және т.б.
Коммерциялық тәуекелділік-кәсіпкерлердің өндірген және сатып алған өнімі
мен қызмет көрсетулерін сату процесі кезінде пайда болады. Комерциялық
тәуекелдің пайда болу себептері бұл өнімді өткізу көлемінің төмендеуі,
материалды ресуртарды сатып алу бағасының өсуі, айналым шығынының көбеюі,
экономикалық тұрақсыздық және клиенттердің талғамының өсуі бәсекелестіктің
пайда болуы.
Қаржылық тәуекелділік- кәсіпорының банктермен басқа да қарж органдарымен
қарым-қатынас саласында пайда болады.Қаржылық тәуекелділіктің пайда болу
себептері бұл қарызға алған және жеке қаржы байланыстарының жоғары көлемі
несие берушіге бағынышты болуы.
Жүйелік әдіске сай тәуекелділікті екі топқа бөлуге болады:
1. Жүйелі
2. Жүйесіз
Жүйесіз тәуекелділікке бәсекелестік инвестициямен, жобамен, құнды
қағаздармен байланысты тәуекелдің барлық түрі жатады. Оның пайда болу
себебі тек кәсіпорынның өзіне байланысты: мердігерлердің өзінің міндетін
орындауына, сатып алушының теріс іс-әрекеті, бәсекелестіктің әсері, ірі
келісім шарттарды алу және т.б.
Жүйелі тәуекелділіктің барлық инвестициялар түріне сәйкес және олар
нарықтық макроэкологиялық өзгерулері мүмкін болатын сипаттағы жағдайға
байланыстыанықталады. Жүйелі тәуелділіктің пайда болу себептері
инфлиациялық, экономикалық құлдырау, жоғарғы проценттік ставка.
2.Кез келген кәсіпорын қызметінің тәуекелділігін 5 негізгі аймаққа бөлуге
болады.
1. Тәуелсіз аймақ. Кәсіпорын өз жұмысын атқарғанда ешқандай
тәуекелділікке бармайды, шығындары жоқтың қасы болады және кәсіпорынның
табысы да аз мөлшерде болады.
2. Ең төмен тәуекелділік аймағы.Кәсіпорын қызметінің нәтижесінде өзінің
тапқан таза табысының бір бөлігінің мөлшерін тәуекел етеді.
3. Жоғары тәуекелдік аймағы. Кәсіпорын жағдайының төмендеуіне
байланысты ол барлық шығындары жабады. Ал жағдайы өте жақсы болса онда оның
табысы есеп деңгейінен әлдеқайда төмен алады деген тәуекелділік болады.
4. Қиын тәуекелділік аймақ. Кәсіпорын тек қана табысын жоғалтып қана
қоймай сонымен қатар болжамдалған сатудан түскен түсімін де толығымен
жоғалтады және шығын аз мөлшерде жабылады тіпті жабылмауы да мүмкін.
5. Тәуекелділікке жіберілмейтін аймақ. Кәсіпорын қызметі банкротқа
ұшырап инвеститциялануды жоғалтады. Тәуекелділікті талдауда оның пайда
болу кездері мен себебін анықтау керек.
3.Пайда болу көздеріне байланысты тәуекелділікті жеке шаруашылық адам
тұлғасымен байланысты, табиғи факторларға негізделген деп бөледі.
Тәуекелділікті талдауды сандық және сапалық деп бөледі. Сапалық талдау
салыстырмалы түрде қарапайым болуы мүмкін. Оның басты мақсаты жұмыстарды
орындауда пайда болады. Тәуекелділік факторларын анықтау және барлық мүмкін
болатын тәуекелділікті анықтау. Тәуекелділік дәрежесіне әсер ететін
факторларды объективті және субъективті деп бөлуге болады.
Объективті факторларға кәсіпорынның өзіне тәуелді еместерді яғни инфлияция
, экология кедендік төлемдер және т.б. жатқызуға болады.
Субъективті факторларға кәсіпорынның өзіне қатысты яғни табыс құрамын,
шаруашылық байланыстарын, қаражат жағдайын жатқызамыз.
Кәсіпкерлерге тәуелділікті ең төменгі деңгейге азайту дәрежесін білуі
қажет.Ол кәсіпорынның ең қолайсыз жағдайда да тәуелділік зардабын азайту
мүмкіндігін алдын-ала қарастыру керек. Тәуелділікті тиімді пайдалануда
кәсіпорынның ішкі жоспарлары арқылы өзін -өзі сақнандыру арқылы
тәуелділіктің бір бөлігін басқа кәсіпорынға жіберу арқылы біраз төмендетуге
болады. Өзін өзі сақтандыру сақтаған қаржының күтілмеген шығындары
жабуға және зиянның бір бөлігін өзінің жеке қаржы есебінен жабуымен
байланысты.
Шет елде тәуекелділікті төмендетудің ең кең тараған коммерциялық несиелік,
қарам –қарсы валюталық және басқа да талдаптармен міндеттерді құрайтын
Ходжирлеу әбідісі (шығыннан қорғау) тәуелділікті төмендетудің ең тиімді
әдісі бұл инвестициялық шешімдерді дұрыс таңдау. Әрбір кәсіпкер өзіне тән
тәуекелділік деңгейін белгілейді. Оны таңдау басқарушыға
байланысты.Шешімдерді қабылдау үшін кәсіпкерлік тәуекелділіктің мақсаты
және өзіне тән дәрежесінің тек қана белгілі шығынын көтеру ықтималдығы емес
сонымен қатар шығынның осы немесе басқа деңгейден аспау ықтималдығын білу
қажет. Тәуекелділікті таңдағанда тәуекелділік аймақ түсінігінің мақсатты
қолдану қажет.
1.2 Кәсіпорындағы тәуекелді басқару процессі
Нарықтық экономика жағдайында қаржы жұмысын орындау арнайы талдау әдісінсіз
және тәуекелді басқарусыз мүмкін емес. Қаржы тәуекелін басқару жұмысы
кәсіпкерлік кәсіпорындардың қаржысын тұрақтандыруды қамтамасыз етуде
маңызды роль атқарады.
Қаржы тәуекелін басқару фирмаларға экономикалық негізделген ұсыныстар және
шаралар жасауды және іске асыруды қарайды, олар негізінен қаржы мәселесін
немесе қаржы операцияларын жасағанда бастапқы тәуекелдік деңгейін азайтуға
бағытталады.
Сонымен, тәуекелді басқару – фирмалардың қаржы саласында талдау жасау,
сақтандыру ісі, кәсіпкерлік фирмалардың шаруашылық жұмысын талдау туралы
білімді талап ететін қаржы менеджментінің айрықша саласы.
Нарықтық экономика жағдайында қаржы жүмысын орындау арнайы талдау әдісінсіз
және тәуекелді басқарусыз мүмкін емес. Қаржы тәускелін басқару жүмысы
кәсіпкерлік кәсіпорындардың қаржысын түрақтандыруды қамтамасыз етуде
маңызды роль атқаруда.
Соңғы 30-40 жылдарда Батыс мсмлекетгерде тәускелді басқару үғым және пән
жүйесі ретінде дамыған, мақсаты кәспкерлік фирмаларды жүмыс процесінде
пайда болган жағымсыз жағдайлардың немесе жағымсыз қаржы зардабынан
қорғауды үйымдастыруға комек ету.
Қаржы тәуекелін басқару фирмаларға экономиеалық негізделген ұсыныстар және
шаралар жасауды және іске асыруды қарайды, олар негізінен қаржы мәмлесін
немесе қаржы операцияларын жасағанда бастапқы тәуекелдік денгейін азайтуға
бағытталады.
Соныменен, тэуекелді басқару — фирмалардың қаржы саласында талдау жасау,
сақтандыру ісі, кәсіпкерлік фирмалардың шаруашылық жүмысын талдау туралы
білімді талап ететін қаржы менеджментінің айрықша саласы.
Фирмалардың қаржы тәуекелдігін басқару белгілі бір принциптерге
негізделеді олардың негізгілері:
• тәускелдік шешімді қабылдауды түсінуі; қаржы тәуекелін басқару
мүмкіндігі;
• жасалатын қаржы мәмілесі немесе операциясының тәуекелдік деңгейінің,
одан алынатын табыс деңгейімен салыстыр мал ылығы;
• тәуекелдікті басқарудың тиімділігі;
• қаржы тәуекелдігін басқаруда уақыт факторының осерін ессптеу;
• фирманың қаржы стратегиясының фирманың қаржы тәуекелдігін басқару
стратегиясымен салыстырмалылығы.
Қаржы менеджер егерде ол қаржы мәмлесінен немесе операциясынан лайықты
түрде табыс алуға сенсе, саналы түрде тәуекелді шешім қабылдауға барады.
Сонымен, фирмалардың қаржы жумысынан тәуекелді толық кетіру мүмкін емес,
ойткені қаржы тәуекелі -объективті қүбылыс.Осыған байланысты қаржы
менеджері кәсіпкерлік фирманың қаржы жүмысын орындау
процесінде кездесетін қаржы тәуекелін басқару мүмкіншілігі болуы керек.
Қаржы портфелінің қүрамына кіретін тәуекелдердің басым
көпшілігі олардың объективті және
субъкгивті табиғатына қарамай басқару процесінде
бейтараптандыруға көнетін болуы тиіс. Тек осындай тәуекел
түрлеріне қаржы менеджері барлық ішкі механизмдер арсеналын
қолдана отырьп тәуекелдіктерді
бейтараптандыра алады. Кәсіпкерлік фирмалар теуекел деңгейі күткен табыс
деңгейінен жоғары қаржылық мәміледен немесе операциядан бас тартуы
қажет.Фирманың тәуекел қаржы операциясын жүргізу нәтижесіндегі
мүмкінді қаржы шығынының мөлшері,фирма капиталының, яғни ішкі тәуекелді
сақтандыруды қамтамасыз ететін бөлігіне сәйкес келуі тиіс. Керісінше
болған жағдайда кәсіпорынға активтерінің белгілі бөлігінен
айырылу қаупі туады.
Келесі принцип — ол тәуекелді басқарудың үнемділігі. Шындығында,
кәсіпорынның қаржы тәуекелдігін бейтараптандыруға шыққан шығыны, оның
мүмкінді қаржы шығыны сомасынан аспауы тиіс, әйтпесе қаржы тәуекелін
минималдауға бағытталған шаралардың мағынасы жойылады.
Қаржы төуекелін басқаруда уақыт факторын есепке алудың маңызы зор.
Кәсіпорындардың қаржылық операцияны орындау кезеңі неғүрлым үзақ болса,
оған келетін тәуекелдің ауқымы соғүрлым кең болады, осыған байланысты
негативті қаржы зардабын бейтараптандыру мүмкіншілігін қамтамасыз етуде
төмен болады.
Тәуекелді басқару процесінде кәсіпорынның қаржы стратегаясын есепке алудың
маңызы зор. Қаржы тәуекелін басқару жүйесі — кәсіпорынның тандаған қаржы
стратегиясының жалпы белгілеріне, сондай-ақ қаржы саясатыньң
жекелеген каржы жүмысының бағыттарына негізделуі тиіс.Қаралған
принциптерді есепке ала отырып, тәуекелін басқарудың арнайы
саясатын қальштастырады. Қаржы тәуекелін басқару процесін төмендегі түрде
және ретте қарауға болады.(1-сурет)
1-сурет. Тәуекелін басқарудың арнайы саясаты
Соныменен, қаржы тәуекелін басқару саясаты қаржы жүмысының әртүрлі
аспектілерін орындаумен байланысты болатын мүмкінді қаржы тәуекелдігінің
жағымсыз зардабын бейтараптандыруға жасалған кәсіпорынның жалпы қаржы
стратегиясыың бір бөлігі.Қаржы тәуекелін басқару процесін төмендегі түрде
және ретте қарауға болады.
Соныменен, кәсіпкерлік кәсіпорындардың қаржы тәуекелдігі анықтамай, оны
минималдау жөнінде ешқандай шара қолдану мүмкін емес, сондықтан
тәуекелді басқарудың бірінші сатысы — мүмкінді болатын қаржы тәскелін
анықтау. Ол әртүрлі әдістермен анықталады: таза интуитииті аңғарудан
-күрделі мүмкінді талдау операцияларын жүргізумен анықталады.
2-сурет. Кәсіпорынның қаржы тәуекелінің деңгейіне әсер етуші негізгі
факторлар жүйесі
Кәсіпорындардың қаржы жүмысын орындау процесінде пайда болатын жекелеген
қаржы тәуекелдігін анықтау процесі екі бағытта орындалады:
әрбір жекелегеи қаржы операциясы бойынша немесе барлық қаржы жүмысы бойынша
оған қатысымды қаржы тәуекелдігінің сыртқы түрі анықталады;
одан кейін жекелеген қаржы жүмысын орындауда пайда болатын ішкі қаржы
тәуекел тізімдері анықталады.
Одан ары қаржы тәуекелін басқару процесінде көсіпорынның тәуекел деңгейіне
әсер етуші факторлар зерттеледі. Факторларды талдау қаржы тәуекелінің
жекелеген түрлерін басқару деңгейін, сондайақ сол тәуекелдері минималдау
бағытын анықтау үшін орындалады. Қаржы тәуекелінің деңгейіне әсер етуші
барлық факторларды объективті және субъективті факторларға болуге болады.
Кәсіпорындардың қаржы жүмыстарын орындау процесінде кездесетін мүмкінді
қаржы тәуекелін анықтағанан кейінгі мақсат қаржы тәуекелін минималдау
бағдарламасын жасау. Тәуекел жөніндегі мамандар қаржы тәуекелін
бейтараптандыру жөніндегі қолайлы жолды таңдау жөнінде шешім қабылдайды.
Қаржы тәуекелін бейтараптандырудың жолдары:
Тәуекелдіктен қашу (ауытқу) - қаржы тәуекелдігін бейтараптандырудың бүл ең
қарапайым және тиімді бағыты.
Бүл бағыт қаржы теуекелдігімен байланысты әлеуетті шығындардан толық
қүтылуға мүмкіндік тудырады. Одан басқа қаржы тәуекелінен қашып-қүтылу
мүмкін болмайды, өйткені тәуекелдің бір түрінен ауытқү, тәуекелдің басқа
түрінің пайда болуына ықпал етеді. Сондықтан, бейтараптандырудың бүл әдісін
өте ірі тәуекелдіктерге қолдануға тиімді. Қаржы тәускелдігінің бүл түрін
қабылдамау шешімі, егерде тәуекел болжамды мөлшерден артық болса, онда
қаржы операциясын ары қарай жүргізуден бас тарту туралы шешім қабылданады.
Қаржы тәукелін бейтараптандырудың бүл әдісін қолдану, сондай-ақ одан
бастарту сондағана тиімді болады, егерде:
қаржы тәуекелдігінің бір түрінен бас тарту әссрінен оданда жоғарғы
тәуекелдіктің басқадай немесе сондай деңгейдегі түрлерінің пайда болуына
ықпал етпесе;
тәуекелдің деңгейі қаржы операциясының мүмкіндігі табыс деңгейінен біршама
жоғары болса;
кәсіпкерлік кәсіпорын тәуекелдің бүл түрінен пайда болған қаржы шығынын өз
қаржы қаражаттары есебінен қайтара алмаған жағдайда.
Әрине, кәсіпорындар қаржы тәекелдіпнің барлық түрінен қашып қүтыла алмайды,
оның негізгі бөлігі өз міндетіне алуға тура келеді.
Тәуекелдікті өз міндетіне алған жагдайда кәсіпорынның негізгі міндеті -
мүмкін болатын шығынды жабуға қажетгі ресурстар көзін табу. Бүл жағдайда,
қаржы тәуекелі басталуымен, болган шығын кез келген қалған ресурстармен
жабылады. Егерде кәсіпорынның қалған ресурстары жеткіліксіз болса, ол
бизнестің көлемін қысқартуға әкеп соқтырады.
Кәсіпкерлік үжымдардың шығындарды жабатын ресурстары екі топқа бөлінеді:
• бизнестің өз ішкі ресурсы;
• несие ресурсы.
Шығын пайда болған мезгілде, барлық меншіктілік түрлеріне біруақытта зиян
келтірілмейді, сондықтан ішкі ресурстарға жататындар:
- кассадағы бар ақша, косіпорынға қатысты ғимарат, қүрал жабдықтар бүзылса
да, одан зақым шекпейді;
- бүзылған меншікті мүліктің қалдық қүны;
- қаржы және ондіріс жүмыстарының жартылай жалғасуынан түскен табыс;
- қүнды қағаз және табысты инвестициядан алынған дивидендтер және пайыздық
табыс;
- бизнес иелерінің бизнесті қолдау үшін, қосқан қосымша қаражаттары және
т.б,
- есепті кезенде алынған, таратылмаған қалдық пайда;
- кәсіпкерлік косіпорындардың жарғыларына сәйкес қүрылған сақтық қор.
Егерде кәсіпкерлік кәсіпорын қаржы тәускелінің барлық шығыстарын өтеуге
жағдайы келмесе, онда шығыстардың бір бөлігін несие ресурстарын қолдана
отырып өтеуге болады. Бірақ, бүл жағдайда несиеге қол жеткізу шектелуі,
оның басты себептерінің бірі кәсіпорынның болашақта алатын пайдасы.
Несие ресурстарына қол жеткізу көбінесе шығыстардын қалған қалдық қүнға
байланысты. Сондықтан кәсіпорындар шығыс пайда болмай түрғанға
дейін, олардан қүтылу үшін жоспар жасауы қажет, сол арқылы несие беруші
мекемелерді сендірудің маңызы зор.
Қаржы тәуекелі пайда болғаннан кейінгі несис ресурстарын тартуға шектеу
болушы-олардың бағасы. Несие ресурстарын пайдалану кәсіпкерлік
кәсіпорындардың қаржы жағдайын әлсіретуі мүмкін. Несие ресурстары
шығыстарды өтеу қүралы ретінде, қаржы операцияларының тиімділігін
арттырмайды, үйткені пайыздық төлеммен байланысты, қосымша шығынға
үшыратады.
Қаржы тәуекелдігінің байтараптандырудың келесі мүмкінді әдісі — бүл
тәуекелдікті беру. Бүл жайда шаруашьшық серіктестікке қаржы тәуекелдігінің
бір бөлігін беруі,олардың тәуекелдік зардабын бейтараптандыруға
мүмкіншіліктерінің мол екендігне.
Қаржы тәуекелдігін басқардудың қазіргі практикасында тәуекелдікті беру
келесі негізгі бағыттар бойынша орындалады.
Тәуекелдікті факторингтік шарт жасау арқылы береді. Бүл жағдайда берудің
мән-мағынасы кәсіпкерлік кәсіпорынның несиелік тәуекелі. Мамаңдандырылған
факторингтік компаниялар немесе банкте кәсіпорындардың несиелік тәуекелінің
зардабын бейтараптандырады.
Шартта көрсетілгендей кепілгер несие берушіге келісімде аталған
міндеттемелерді толық немесе жартылай орындауға міндететеледі. Кәсіпкерлік
касіпорын кепілгерлікті қарыз капитал тарту үшін қолданады және көсіпорын
кепілгердің аддында жасалған шартты орындауға міндетті және жауапты.
Бүл жағдайда берудің мән-мағынасы тасымалдау және тиеу-түсіру кезінде
мүліктің бүзылуы немесе жоғалуымен бйланысты қаржы тәуекслі. Бірақ,
онімдергс нарықтық бағаның қүлауымен байланысты шығысты кәсіикерлік
кәсіпорын өз мойнына алады.
Қаржы тәуекелін сақтандыру — бүл санқтандыру, сақтандырушының сақтандыру
төлем есебінен табыс шығысысын өтемін толық немесе бөлшектеп төлеу міндетін
қарайды. Сақтандыру шарты келесі жағдайлармен байланысты жасалынады:
өндірістің тоқтап қалуы немесе өндіріс колемінің қысқаруы; банкрот болу;
қаралмаған шығындар және т.б.
Қаржы тәуекелдігін сақтандыру — мүлікті сақтандыруға қатысты. Кейбір
жағдайларда қаржы тәуекелін сақтаңдыруды мүлікті сақтандыру шартына
кірістіреді, мүндай жағдайда сақтандыру компаниясы сақтандырушыға
сақтандырған мүлігіне келген зиянды қайтарып қоймай, сонымен бірге
ондірісің тоқтап қалуы себебінен алынбаған пайданына өтейді.
Үлттық сақтандыру практикасында сақтандырушының клиентгермен
міңдеттемелерін орындамаумен байланысты қаржы тәуекелін сақтандыру ең көп
тараған. Бүл бір немесе бірнеше біртиптес мәмледен болған қаржы тәуекелі
болуы мүмкін. Мысалы, жеткізуші, тауарларын сатып алушыға тиеп жіберіп,
қаржы тәуекелін сақтандыруға шарт жасауына болады, шартқа байланысты
сақтандырушы жеткізушінің алынбай қалған табысын отеуі керек.
Сақтық компаниясының қызметіне жүгінген кәсіпкерлік кәсіпорын алдыменен
сақтандыру объекгісін анықтауы керек. Сақтандыратын тәуекелдің
қүрамын
анықтағаннан кейін фирма белгілі жағдайларды ескеруі тиіс, олардың
негізгілері:
- жоғарғы дәрежедегі қаржы тәуекелінің пайда болу мүмкіндігі;
- қаржы тәуекелін сақтандырудың қолайлы қүны; тәуекел бойынша қаржы
шығыстарын меншік қаржы ресурстары есебінен толық толеу мүмкіндігінің
жоқтығы.
Мүмкінді шығысты сақтандыру тек қана сәтсіз шешімдерді қорғап қоймайды, ол
сонымен қатар кәсіпкерлік кәсіпорындардың басшыларының
жауапкершілігін арттырады, олардан байыпты шешім қабылдауды талап
етеді.
Көптеген сақтандыру компанияларының ішінен, кәсіпорындардың сақтандыру
қажеттілігін қамтамасыз ететін компанияны таңдау үшін, міндетті түрде
келесі ақпараттарды алуы қажет:
сақтандыру жүмысын қадағалау жөнінде лицензияның барлығы;
сақтандыру компаниясының мамандану түрі; жарғы капиталының және
сақтандыру компаниясының меншік қаражатының мөлшері; сақтандыру
компаниясының рейтингі; сақтандыру компаниясының әртүрлі
қаржы тәуекелін сақтандыру процссінде қолданған тарифтерінің мөлшері.
Кәсіпорындардың сақтандыру компаниясымен қарым-қатынасы сақтаңдыру шартында
негізделеді.
Төуекелді біріктіру - қаржы тәуекелін бейтараптандыру немесе минималдау
әдісінің бірі. Кәсіпорындардың жалпы проблеманы шешуге серіктес ретінде
басқа кәсіпорынды тарту арқылы өз тәуекел деңгейін азайту мүмкіншілігі бар.
Ол үшін акционерлік қоғамдар, қаржы-онеркәсіптік топтарды қүруға болады.
Соныменен, қаржы тәуекелін біріктіру деп тәуекелді азайту әдісін айтады,
бүл жайда тәуекелдік бірнеше экономиканың субъектілері арасында бөлінеді.
Проблеманы шешу үшін күшті біріктіре отырып, бірнеше кәсіпкерлік
кәсіпорындар алынған пайданы немесе шыгынды өзара бөліседі. Әлбетте,
партнерлерді қосымша қаржы ресурстары бар кәсіпорындардың ішінен
іздестіреді.
Әртараптандыру-қаржы тәуекелін бейтараптандырудың тиімді жолының бірі.
Әртараптандыру жекелеген несиелік, депозиттік, инвестициялық, валюталық
қаржы тәуекелі түрлерін томендетуге мүмкіншілік тудырады.
Олардың негізгілері ретінде әртараптандырудың келесі түрлерін пайдалануға
болады.
3-сурет.Қаржы тәуекелдігін бейтараптандыруға қолданылатын әртараптандырудың
негізгі түрлері
Кәсіпорындардың қаржы жүмысын әртараптандыру, бір-бірімен тікелей
байналыссыз әртүрлі қаржы операцияларынан табыс алуға балама
мүмкіншіліктерді қолдануды қарастырады. Бүл жағдайда, егер де ойластырмаған
жағдайда қаржы операциясының бірі зиянды болса, басқа операциялар пайда
әкелетін болады;
қүнды қағаздар портфелін әртараптандыру арқылы инвестициялық портфель
табысының деңгейін төмендетпей, инвестициялық тәуекелді төмендетуге
мүмкіншілік тудырады. Кәсіпорында нақтылы инвестициялық портфелді
қалыптастыру барысында, бірнеше бағдарламалардың ішінен капитал сиымдылығы
үлкен емес проектіге басым коңіл аударылады;
кәсіпорындардың тауарларын сатып алушыларын әртараптандыру — коммерциялық
несислу кезінде пайда болатын несиелік тәуекелді төмендетуге бағытгалады;
кәсіпорындардың депозитке салымдарын әртараптандыру — пайда алу мақсатымен
уақытша бос ірі сомалы ақша қражаттарды бірнеше банктерге орналастыруды
қарастырады;
кәсіпорынның валюта қаржынын ортараптандыру -кәсіпорынның сыртқы
экономикалық операциясын орындау процесінде бірнеше валюта түрлерін таңцап
алуын қарастырады, сол арқылы валюта тәуекелін минималдау мүмкіншілігі
қарастырылады.
Хеджерлеу (сақтандыру) — нарық қатынасының дамуымен байланысты қаржы
тәуекелінен болатын мүмкінді зиянды өтеудің жаңа әдісі. Жалпы түрде
хеджерлеуді тауардың бағасын тәуекелдіктен сақтандыру деп анықтауға болады.
Кәсіпкерлік кәсіпорындармен хеджерлеу болжамдаған табыс деңгейін сақтандыру
мақсатымен тәуекелдікті басқа жаққа беру үшін қолданылады. Пайдаланылған
туынды қүнды қағаздар түрлеріне қарай қаржы тәуекелін хсджерлеудің бірнеше
түрлері болады.
1.Опционды пайдалану арқылы хеджерлеу -қүнды қағаздармен, валютамен,
нақтылы активтермен операциялар жасаудағы қаржы тәуекелін
бейтараптандыруға мүмкіншілік тудырады.
Опционды пайдалана отырып хеджерлеудің екі мүмкін әдісі бар:
опцион негізінде келісілген бағамен сатып алуды хеджерлеу;
опцион негізінде келісілген бағамен сатуды хеджерлеу;
2.Фьючерстік шартты қолдану арқылы хеджерлеу. Фьючерстік шарт — бүл
биржада келісім жасалған уақыттағы бағамен шикізат тауарларын, алтын,
валюта, қүнды қағаздарды сатып алу — сату мәмлесін шүғыл жасау.
Фьючерстік шартты. қолданумен хеджерлеудің механизмі — кәсіпкерлік
кәсіпорынның тауарларды жеткізу кезіндегі бағаның өзгеруіне байланысты
қаржы шығысына үшырауына негізделген.
3. "Своп" (айырбас) — операциясын қолдану арқылы хеджерлеу.
"Своп"-бұл сауда-қаржылық айырбас операциясы, бүл жайда қүнды қағаздарды
сатып (сату) алу туралы мәмле, қарсы мәміле жасауменен
жалғастырылады, яғни сол қаржы қүралын белгілі бір уақыт өткеннен кейін
қайта сату туралы мәміле жасалынады. Своп-операцияларының бірнеше
түрлері болады:
құнды қағаздардың мерзімін үзарту мақсатымен своп жасау — қүнды қағаздарды
сату және сонымен бірге, сондай ақ үзақ мерзімді қүнды қағаздарды сатып
алу;
валюталық своп-операция — шетел валютасын қолма қол үлттық валютамсн сатып
алуды, кейін оны қайта сатып алу жағдайын қарастырады;
пайыздық своп-операцияда — несиелер қарыз алушының есебінен екінші жаққа
пайыз төлеу жөнінде міндеттеледі, ол міндеттеме шарттағы мелшерлемеде
көрсетіледі.
1.3 Қаржылық тәуекелді басқарудың негізгі тәсілдері
Нарықтық экономикаға көшуімізге орай корпоративтік салада тәуекелдерді
дұрыс бағалауға үлкен көңіл бөлінуде. Өйткені әрбір кәсіпорын олармен
көптеген операцияларды жүргізуде кезігеді.
Қазіргі кездегі корпоративтік нарықта тәуекелсіз қызмет ету мүмкін емес.
Олар кез келген операцияларда кезігеді және де олардың масштабы эртүрлі
болуы мүмкін. Ендеше корпоративтік қазметтегі маңыздысы олардан қашу емес,
оларды көре білу және төмендету болып табылады.
Нарықтық экономикада қаржылық тәуекелді менеджментті басқарудың негізгі
тәсілдерінің бірі тәуекел стратегиясын жасау болып табылады. Корпоративтік
операциялар саналуан түрлі, ендеше олардың әр қайсысына тән өздерінің.
ерекшеліктері және де тәуекел деңгейі бар. Корпоративтік операциялардың
көптеген түрлеріне қосымша нарық жағдайларына қарай өзгеріп отыратын
ерекшеліктерін ескеру қажет. Ал, мұндай мәселелер өз кезегінде тәуекелдерді
бағалау критерилерін жасауды күрделендіре түседі.
Міне осыдан тәуекелдерді бағалау негіздерін жасау, олардың жеткілікті
болатын деңгейін анықтау және сәйкесінше стратегияларды жасау қаржылық
тәуекелді менеджменттің негізгі міндеттері болып табылады.
Корпоративтік тәжірибеде қаржылық тәуекелді бағалауда клиенттердің төлем
қабілетінің төмендеуі, олардың қаржылық жағдайының төмендеуі, бағалы
қағаздар және валюта бағамдарының өзгеруі есепке алынады. Қаржылық
тәуекелдің барлық факторларын ескере беру мүмкін емес. Сондықтанда
тәуекелдерді бағалау олардың ішіндегі негізгілеріне негізделіп, алынатын
нәтижелер жуықталған болып табылады24.
Қаржылық тәуекелді менеджменттін тәуекел стратегиясын жасауы бірнеше
кезеңдерден өтеді:
1.Корпоративтік операцияларды жүргізу кезіндегі нақты тәуекел түрін
арттырушы немесе төмендетуші факторларды анықтау;
2.Тәуекелге әсер ету көзқарасынан анықталған
факторларды талдау;
3.Нақты тәуекел түрін бағалау;
4.Қаржылық тәуекелдің жеткілікті деңгейін белгілеу;
5.Тәуекел деңгейіне сәйкес жекелеген операцияларды талдау;
6.Қаржылық тәуекелді төмендету бойынша іс-шараларды жасау.
Тәуекелдерді бағалаудың негізі кәсіпорынның шығын мөлшерін
анықтау және олардың болу мүмкіндіктері арасындағы тәуелділікті табу жатыр.
Мұндай тәуелділік арнайы құрылатын шығынның болу ықтималдылығы қисығымен
анықталады. Бұл қисықтың құрылуы күрделі міндеттердің бірі, өйткені ол
тәуекелмен айналысатын мамандардан терең білім мен тәжірибенің молдығын
талап етеді. Шығынның болуы ықтималығының қисығы немесе тәуекелдер қисығын
құру үшін бірнеше тәсілдер қолданылады:
- статистикалық әдіс;
- сараптамалау әдісі;
- талдау әдісі.
Статистикалық әдіс бойынша тәуекелдер қисығын құруда барлық статистикалық
деректер есептелінеді. Мұнда есептеудің дәлдігін артыру үшін деректердің
үлкен көлемін өңдеп, шығынның болу жиілігін анықтау қажет.
Шығындардың болу жиілігі келесі формуламен анықталынады:
ШЖ
Ж = ----------
ж
Мүнда,
Ж - шығындардың болу жиілігі;
ШЖ - шындер болған жағдайлардың нақты саны;
Ж- статистикалық өңдеудегі жалпы жағдай саны. Тәуекел аймағы ретінде
қандайда бір деңгейден аспайтын шығын шегі түсіндіріледі.
Нарықтың негізгі аймақтары
Шығындар
Ұтыстар
Қаржылық тәуекелділік өте жоғары аймақ
Тәуекел жіберілмейтін аймақ
Тәуекелге
баруға болатын
аймақ
Тәуекелсіз аймақ
В1 Б1 А1
0 А В д
А - есепті пайда мөлшері;
А1- есепті пайда мөлшеріне тең шама;
Б - есепті түсім мөлшері;
Б1 - есепті түсім мөлшеріне тең шама;
В – кәсіпорынның өзіндік қаражатының мөлшері;
В1 - кәсіпорынның өзіндік қаражатының мөлшеріне тең шама.
Суретте көріп отырғанымыздай, қаржылық тәуекелдің төрт негізгі
аймағы бар:
- тәуекелсіз аймақ;
- жеткілікті болатын аймақ;
- асыруға болмайтын аймақ;
- қауіпті аймақ;
Тәуекелсіз аймақ. Бұл аймақ үшін қандайда болмасын операцияларды жүргізуде
шығындардың табыстың минимумін алуға болатындығы тән келеді. Тәуекелсіз
аймақтың сол жағындағы шегі А нүктесі есепті табыс арқылы өтеді.
Қаржылық тәуекелдің жеткілікті болатын аймағы. Бұл аймақта таза есепті
табыстың мөлшерінен аспайтын шығын деңгейімен сипаталады. Мұндай аймақта
көзделген корпоративтік операцияларды жүргізуге болады, өйткені
кәсіпорынның тәуекелі, қолайсыз жоғдай болған кезде тек есетті табысты
алмауына негізделеді.
Қаржылық тәуекелді асыруға болмайтын аймақ. Мұндай аймақ шегінде есепті
таза пайда шегінен асатын шығындар болуы мүмкін. Ендеше кәсіпорын мүндай
тэуекелдерді жібере алмайды, өйткені кәсіпорын бұл операцияны жүргіздуде
керексіз шығындарды жасаған болып табылады.
Қаржылық тәуекелдің ең жоғарғы деңгейі бар аймақ кәсіпорын үшін ең қауіпті
аймақ болып табылады. Қаржылық тәуекелдің мұндай деңгейін жіберуге
болмайды, әйтпесе кэсіпорын кэсіпорынротқа ұшырау мүмкін.
Сараптамалық бағалау әдісі статистикалық әдісен тәуекел қисығын тұрғызуға
қажетті ақпараттарды жинау әдістерімен ерекшеленеді. Бұл әдіс кәсіпорын
мамандарының шығындардың болу ықтималдығы бағалауды зерттеу және жинауды
үсынады. Мұндай бағалаулар статистикалық деректер және барлық факторлардың
есебінде құрылады. Жоғарыда айтылған әдіске ұқсас бұл әдіс түрінде де
қаржылық тәуекелді бағалау үшін қажетті нүктелер саны төртеу:
1.Шығынның нөлдік деңгейіне сәйкес келетін нүкте;
2.Есепті таза пайданың мөлшеріне сәйкес шығындардың мүмкін мөлшерін
анықтайтын нүкте;
3.Есепті түсім мөлшеріне тең келетін мүмкін шығын мөлшерін
сипаттайтын нүкте;
4.Кәсіпорынның өзіндік қаражат деңгейіне сәйкес келетін нүкте. Сараптамалық
әдісі жүзеге асыру бағалаулар саны аз болса күрделене
түседі. Тәуекел стратегиясын жүзеге асырушы кәсіпорындар үшін тәуекел
деңгейін бағалау үлкен мүмкіндіктер береді.
Тәуекел қисығын құрудың талдау әдісі корпоративтік тәжірибеде
қолданылмайды. Өйткені корпоративтік тәуекелге байланысты теориялық негізгі
элементтері әлсіз жасалған.
Қаржылық тәуекелдің тиімді деңгейін белгілеу. Қаржылық тәуекелді
менеджменттің қаржылық тәуекелді басқаруының негізгі әдісерінің бірі
ретіндегі тәуекел қисығын құру және де жіберуге болатын және жіберуге
болмайтын тәуекел облыстарын анықтап алғаннан кейін, кәсіпорын
қызметткерлері нақты операция түріне қаржылық тәуекелдің тиімді деңгейін
белгілеу тұрғысынан тәуекел аймақтарына егжей тегжейлі талдаулар жүргізеді.
Корпоративтік қызметтер нарығының қатаң бәсекелестігі жағдайында,
кәсіпорындардің жетістігі жалпы үш көрсеткішпен анықталады:
1.Жекелеген операциялардың түрлерін жүргізу тиімділігі;
2.Жүргізілетін операциялардың көлемі;
3.Операцияларды жүргізудегі кәсіпорындардің өзіне алатын тәуекел
деңгейі.
Аталған көрсеткіштерді талдауда олардың өзара тығыз байланысты екендігін
көруге болады. Кәсіпорындар өздерінің операцияларының тиімділігін арттыруға
тырысады, ал бұған қаржылық тәуекелдің деңгейінің артуы ықпал етуі мүмкін.
Ендеше бұл көрсеткіштер өзара баланста болуы тиіс. Олардың баланста болу
мәселелерін операциялар түрлерін жүргізүде қаржылық тәуекелдің тиімді
деңгейін белгілейтін тәуекел стратегиясы шешеді.
Жекелеген операцияларды жеткілікті болатын тәуекел деңгейіне қарай талдау.
Бұл соңғы талдау қаржылық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
ТӘУЕКЕЛДІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 6
1.1 Тәуекелдің мәні, мазмұны және түрлері 6
1.2 Кәсіпорындағы тәуекелді басқару процессі 13
1.3 Қаржылық тәуекелді басқарудың негізгі тәсілдері 21
ҚАЗКӨЛІКСЕРВИС АҚ-ДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДІ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІНЕ ТАЛДАУ
ЖАСАУ
30
2.1 Қазкөліксервис акционерлік қоғамының қызметінің жалпы сипаттамасы
30
2.2 Қаржылық есеп беру көрсеткіштері негізінде кәсіпорын тәуекелін
бағалау 37
ҚАЗКӨЛІКСЕРВИС АҚ-ДАҒЫ ТӘУЕКЕЛДІ БАСҚАРУ БӨЛІМІНІҢ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ
ТӘУЕКЕЛДІ ТӨМЕНДЕТУ ӘДІСТЕРІН ЖЕТІЛДІРУ
47
3.1 Тәуекелді басқару бөліміндегі ұйымдастыру құрылымының жобасын және
тәуекелділік картасын жасау
47
3.2 Қаржылық тәуекелділікті басқару саясаты мен тәртібі, және
тәуекелділікті басқару технологиясын дамыту стратегиясын құру
51
ҚОРЫТЫНДЫ 60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 63
Кіріспе
Қазақстан бүгінгі таңда әлеуметтік - экономикалық жаңару және саяси
демократияландырудың жаңа кезеңіне қадам басқалы тұр. Мен өзіміздің әлемдік
рейтинг кестесінің жоғары бөлігіне іліккен елдер тобының
ішінен орын алуымызға мүмкіндік беретін басты негіздер мыналар деп
білемін - деп, өз сөзін бастаған ел басымыз Нұрсұлтан
НазарбаевтыңҚазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында атты
Қазақстан халқына Жолдауында барлық экономикалық, әлеуметтік саяси
жағдайларға тоқтала отырып, осы заманғы білім беру және білікті кадрлар
даярлау жүйесін дамыту мәселесіне тоқталып өтті.
Білім беру жүйесін дамытуды ынталандыру мақсатында жеке сектор
мен мемлекет арасындағы серіктестікті нығайту, мемлекеттік жекеменшік
білім беруге кредиттер бөлу жүйесін жетілдіру қажет екендігін айтты. Бұл
саясат болашақ мамандардың, яғни біздердің нарықтық
экономикада өз қажеттіліктерімізді білдіру, жақсы маман иесі
болуымыздың кепілі. Әрбір маман иесі, әрбір Қазақстан Республикасының
азаматы, біздер - болашақ экономистер ел басымыздың саясатын қолдай
отырып, Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің
қатарына кіруге өз үлесімізді қосамыз деп сенемін.
Қазақстан экономикасын тұрлаулы экономикалық өрлеудің іргетасы ретінде
одан әрі жаңарту мен әртараптандыру. Ел экономикасындағы өрлеудің түрлаулы
әрі серпінді сипатын ұстап тұру үшін қазынагерлік несие-ақша саясатының,
өндірістің негізгі факторларын тиімді қайта бөлуді мемлекеттік реттеу
тетіктерін пайдаланып, жоғары сапалы өніммен қызметке деген сұранысты
көтермелеп отыруға міндетті.
Қазақстан экономикасын алдағы уақытта одан әрі жаңарту мен әр тараптандыру
мақсатында нақтылы тұрғыда мынадай бағыттарға аса көңіл бөлу керек деп
санаймын - дей отырып, кәсіпкерлікке кең ауқымды мемлекеттік қолдауды іске
асыру, шағын және орта бизнестің тұғырын кеңейту мен нығайту мәселесіне
тоқталған сөзінде: Кәсіпкерлікті дамыту қоры халықтың кәсіпкерлік әлеуеті
мен бастамашылығын іске асыруға тырысқан түрлі топтары үшін қаржы
ресурстары мен сараптама жасаудың нақты қайнарына айналуға тиіс.
Қордың өкілдік желісін кеңейту, өңірлердегі кәсіпкерлікті қолдауға
бағытталған жұмысты күшейту қажет - деді.
Елімізде өтіп жатқан нарықтық қатынастар тек экономиканы дамыту үшін ғана
емес, бүкіл қоғамдық өмір үшін де орасан зор маңызы бар екендігін
республикамыздың тәуелсіздігінің осы уақыт аралығында атқарылған жұмыстар
көзі жеткізе дәлелдейді. Реформа қалыптасқан экономикалық қатынастарға
елеулі өзгерістер енгізді және сайын келгенде әрбір еңбекшінің мүддесін
қамтыды.
Кәсіпорындардың қаржылық әрекеттерінің барлық турлері көптеген
тәуекелдікпен тығыз байланыста. онда ықпал ету деңгейі нарықтық экономикаға
байланысты біршама артады. Кәсіпорынның қаржы әрекетіне ілеспелі
тәуекелдікті, тәекелдіктің ерекше тобына бөледі. Тәуекелдік
кәсіпорындардың жалпы "портфель төуекелдігінде" маңызды рөль атқарады.
Қаржы тәуекелдігінің дамуы көсіпорындардың қаржы нәтижесіне ғана әсер
етіп қоймай, оның жалпы ендірістік — шаруашылық әрекетінің нәтижесіне әсер
етуі экономикалық жағдайлардың және қаржы нарқы конъюнкгурасының тез
қарқынмен озгеруіне кәсіпорындардың қаржы қатынасы жүйесінің кеңеюіне,
республика көсіпорындарына жаңа қаржы технологиясының және
инструменттерінің, басқадай факторлардық пайда болуымен байланысты.
Соныменен, қаржы тәускелдігінің объективтілігі біршама факторлардың
барлығымен байланысты, олардың болуы түпкі нәтижесінде фирманың іс-
әрекетіне байланысты емес.
Басқа жағынан қарағанда, қаржы тәуекелдігінің субъективті негізі бар,
өйткені олар әр уақыттада адамдар арқылы іске асырылады. Шындығында,тек
қана кәсіпкер тәуекелдік жағдайды бағалап, көптеген мүмкінді істің
нәтижесін қалыптастырып, олардың ішінен қажеттісін тандайды. Одан басқа
тәуекелдікті қабылдау жекелеген адамның мінезіне, оның ақылы-ойына,
психологиялық екершелігіне, білім деңгейіне және оның істеп жүрген
жүмысындағы тәжірибесіне байланысты.
Казіргі заманда контейнерлік тасымалдау жылжымалы күшінің дамуына
клиенттердің ұсынысы әсер етеді. ТМД елдерінің контейнерлік парктерінің
операторларының өз меншікті инфрақұрылымы бар, ол сатып алушылармен
жіберушілердің жұк тасымалдау контейнерлық сервизын қалыптастырады.
Қазақстанның геосаясаттық Еуропаазияттық континентің ортасында орналысуы
және республиканың аумағынан бірнеше халықаралық көлік коридоры
өтетіндіктен , Азия мен Еуропаның арасындағы сауда-экономикалық қарым-
қатынасына байланыс ролін атқаруға артықшылық береді. Қазахстанның
құрғақтағы жолдарының көлемін ескертсек - темір жол қөлігі бөлінбейтін
бөлшеге болып саналады , ол контейнерлық бизнесті ынталандырады.
Осыған орай, дипломдық жұмысында нарықтық экономиканың талабына сай
өндірістің экономикасы, өндірістің тиімділігін арттырудың жолдары және т.б.
өндіріс процесінде орын алатын басты мәселелер қамтылған.
Корпорация тәуекелінің деңгейі нарықтық ортада қалыптасқан экономикалық
жағдайлармен, қаржы менеджмент деңгейі және стратегиясымен анықталынады.
Қаржы менеджменті бақылаудың күрделі процедуралары мен инфрақұрлымын талап
етеді.
Қаржылық тәуекелдің жалпы көлемін анықтаудың қалыптасқан әдісі қаржыны жабу
үшін резерв рөлін атқаратын капиталдың жеткілікті көлемде болуымен
анықталынады.
Басқаша сөзбен айтқанда, шаруашылықты жүргізуші субъектілердің қызметінің
жетістіктері басқару деңгейіне, қабылданған шешімдердің объективтілігі,
нақтылығы, шұғылдығы мен ғылыми негізделуіне тікелей тәуелді.
Үйлесімді шешімдердің қабылдануы, материалдық, еңбек және қаржы ресурстарын
тиімді пайдаланып, еліміздің экономикалық өсуіне бағытталатыны белгілі.
Нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі мен жай-күйінің
орнықтылығының негізі оның қаржы тұрақтылығы болып табылады, ол ақша
қаражатын еркін орын алмастыра отырып қолданып, тиімді пайдалану жолымен
өнімді өндіру мен сатудың үздіксіз процесін қамтамасыз ете алатын өзінің
қаржы ресурстары жағдайын көрсетеді.
Тек терең және ұқыпты талдау негізінде ғана оның қызметін объективті
бағалап, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын нығайту немесе жақсарту және
оның іскерлік белсеңділігін арттыруға бағытталған басқару шешімдерін
қабылдау үшін, басшылыққа нақты ұсыныстар беруге болады
Қазкөліксервис АҚ-ң әлуеттінің дамуына Қазахстан Республикасының
контейнер паркінің операторы ретінде , өз меншігінде терминалдық
шаруашылығы , контейнерлық депо және жеткілікті жылжымалы паркі болу қажет.
Дипломдық жұмыстың мақсаты : Қазкөліксервис АҚ-ң мәлиметтері негізінде
тәуекелділікті басқару жолдарын қарастыру.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
- тәуекелділіктің мазмұнын анықтау;
- тәуекелділікті әртүрлі белгілеріне баыланысты жіктеу;
- кәсіпорандарды тәуекелді басқару прцессін қарастыру;
- қаржылық есеп беру көрсеткіштері негізіндегі кәсіпорын тәуекелін
бағалау.
- тәуекелділік Картасын жасау ;
- Қазкөліксервис АҚ-ң даму жолдарын белгілеу үшін ұсыныстар беру.
ТӘУЕКЕЛДІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Тәуекелдің мәні, мазмұны және түрлері
Нарықтық экономика жағдайында кез келген ортада табыстылық пен қаржы
деңгейін өзара салыстыру қажеттілігі туындайтындығы бізге мәлім.
И. Шумпетер "Теория экономического развития (исследование
предпринимательской прибыли, капитала, кредита, процента и цикла
конъюнктуры)" атты кітабында "...тәуекелдер шаруашылық жоспарда
ескерілмеген жағдайда, олар бір жағынан шығынның көзі, екінші жағынан
табыстың көзі болып табылады" - деп жазған болатын.
Қаржы деңгейі неғұрлым төмен болған сайын, табыс алу мүмкіндігі жоғары
болып келеді. Сондыңтан да кез келген тауар өндіруші бір жағынан, қаржы
деңгейін ең төменгі шегіне жеткізуге талпынып, екінші жағынан, тәуекел,
табыс және іскерлік белсенділік арасындағы оңтайлы қатынасты таңдап алуға
тырысады. қаржы деңгейі пайда болады, егер де:
- проблемалар аяқ астынан және күтпеген жерден туындаса;
- корпорацияның өткен кезеңдегі тәжірибесіне сәйкес келмейтін
жаңа міндеттер қойылған болса.
Тәуекел бұл түрлі келеңсіз жағдайлардың тікелей және жанама шығындарға алып
келетін оның салдарының болу ықтималдылығы немесе, қаржы- келеңсіз
жағдайлар туындаған кездегі шығындардың пайда болуының ықтималдылығы мен
қауіп-қатері.
Қаржы нарығы өте күрделі, тұрақсыз және жоғарғы технологиялық орта болып
табылады. Сондықтан да кәсіпорын ісі қаржы тәуекелдерінің көптеген
түрлерімен тікелей байланысты. Корпорация қызметімен байланысты туындайтын
тәуекелдерді бақылау және басқарудың тәжірибесі мен әдістемесі корпорация
қызметі үшін өте маңызды болып келеді. Жоғарғы деңгейде ұйымдастырылған
қаржы менеджменті кез келген қаржы институтының бәсекеге қабілеттілігі мен
сенімділігінің негізгі шарты болып табылады. Зерттеп отырған әдебиеттердегі
және де корпорацивтік тәжірибелердегі мысалдардан келетініміздей
тәуекелдердің негізгі түрлері несиелік, инвестициялық, валюталық болып
табылып, олар несие мекемелерінің қаржылық жағдайларын төмендетіп қана
қоймай, кей жағдайларда капиталды жоғалтып корпорация банкроттыққа ұшыратуы
мүмкін. Оларды дұрыс бағалау және басқару шығындарды төмендету мүмкіндігін
береді. Қаржы тәуекелінің негізгі міндеті - болуы ықтимал келеңсіз
жағдайларды анықтау немесе олардың алдын алу, олардың салдарынан құтылу
жолдарын іздеу, басқару әдістемесін жетілдіру болып табылады.
Қаржылық тәуекелді басқару мәселелері дағдарыс жағдайында
күрделілене түседі. Корпорация тәуекелінің деңгейі нарықтық ортада
қалыптасқан экономикалық жағдайлармен, қаржы менеджмент деңгейі және
стратегиясымен анықталынады. Қаржы менеджменті бақылаудың күрделі
процедуралары мен инфрақұрлымын талап етеді.
Қаржылық тәуекелдің жалпы көлемін анықтаудың қалыптасқан әдісі қаржыны жабу
үшін резерв рөлін атқаратын капиталдың жеткілікті көлемде болуымен
анықталынады.
Экономикалық әдебиеттерде қаржы түрлеріне көптеген зерттеулер жүргізіледі.
Түрлі басылым беттерінде коммерциялық ұйымдардың қызметімен байланысты
қаржы түрлері қарастырылып, олардың жіктемесі беріліп жатады. Мысалы,
тәуекелдердің жіктелінуінде олардың мынадай түрлері беріледі: жүйелік,
елдік, несиелік, инвестициялық, валюталық, операциялық, технологиялық және
т.б. Қоғамдағы тәуекелдерді түрлі белгілері бойынша жіктеуге болады, алайда
біз осы жұмыста корпорацияның жүргізетін саясатына әсерін тигізетін тек
қаржы тәуекелін ғана қарастырамыз.
Қаржы тәуекелдігі – бұл, бір жағынан барынша мүмкінді қауіптілік, ресурстан
айырылу мүмкіндігі немесе ресурстардың ұтымды пайдаланудан алынатын табысты
толық алмау, басқа жағынан тәуекелдіктің арқасында қосымша пайда табу
мүмкіндігі. Сонымен қаржы тәуекелдігі алып-сатарлық тәуекл тобына жатады,
үйткені ісәрекетіне байланысты шығынға ұшырауы немесе ұтысқа шығуы мүмкін.
Кәсіпорындардың қаржылық әрекетінің барлық түрлері көптеген тәуекелділікпен
тығыз байланысты, оның ықпал ету деңгейі нарықтық экономикаға байланысты
біршама артады. Кәсіпорынның қаржы әрекетіне ілеспелі тәуекелділікті,
тәукелділіктің ерекше тобына бөледі. Қаржы тәуекелділігі кәсіпорындардың
жалпы портфел тәукелдігінде маңызды роль атқарады. Қаржы тәуекелдігінің
дамуы кәсіпорындардың қаржы нәтижесіне ғана әсер етіп қана қоймай, оның
жалпы өндірістік – шаруашылық әрекетінің нәтижесіне әсер етуі экономикалық
жағдайлардың және қаржы нарығы коньюнктурасының қаржы қатынасы жүйесінің
кеңеюіне республика кәсіпорындарына жаңа қаржы технологиясының және
инструменттерінің, басқадай факторлардың пайда болуымен байланысты.
Басқа жағынан қарағанда, қаржы тәуекелділігінің субьективті негізі бар,
өйткені олар әр уақыттада адамдар арқылы іске асырылады. Шындығында тек
қана кәсіпкер тәуекелдік жағдайды бағалап, олардың ішінен қажеттісін
таңдайды. Одан басқа тәуекелдікті қабылдау жекелеген адамның мінезіне, оның
ақыл ойына , психологиялық ерекшелігіне, білім деңгейіне және оның жұмыс
істеп жүрген жұмысындағы тәжірбиесіне байланысты.
Қаржы тәуекелдігі – бұл, бір жағынан барынша мүмкінді қауіптілік, ресурстан
айырылу мүмкіндігі немесе ресурстардың ұтымды пайдаланудан алынатын табысты
толық алмау, басқа жағынан тәуекелдіктің арқасында қосымша пайда табу
мүмкіндігі. Сонымен қаржы тәуекелдігі алып-сатарлық тәуекл тобына жатады,
үйткені ісәрекетіне байланысты шығынға ұшырауы немесе ұтысқа шығуы мүмкін.
Қаржы тәуекелділігі қаржы ағымдарының қозғаламымен байланысты пайда болады
және негізінен қаржы ресурстары нарқында байқалады. Бұл тәуекелділіктер
көптүрлілігімен сипатталады және оларды тиімді басқару үшін олардаң әртүрлі
белгілеріне баыланысты жіктеген жөн болады.
Сақтандырылатын тәуекел – бұл болатын мүмкінді оқиға немесе оқиғалар
жиынтығына байланысты сақтандыру жасау.Сақтандыру қызметінің түрлерін
жіктеу қаржы тәуекелдігін сақтандыруын анықтайды, онда сақтандырушының
міндеті,оның сақтандыруға төленетін төлем мөлшері қаралады.
Сақтандыру келесі оқиғаларға сәйкес жасалады:
• өндірістің тоқтап қалуы немесе өндіріс көлемінің айтылған жағдайларға
байланысты кемуі;
• банкрот болуы;
• алдын ала болжанбаған шығындар ;
• контрагенттің келісім шарттағы қараған міндеттерін орындамауы.
Кәсіпкерлік фирманың негізгі мақсаты тәукелділікке ұғыпты болып,
банкроттыққа ұрынатын шектен аспай жұмыс істеу. Осыған байланысты қаржы
тәуекелділігі , қаржы шағыны денгейі бойынша төмендегіше жіктелееді:
1.Мүмкінді тәуекел;
2. Сыни тәуекел;
3. Апатты тәуекел;
Мүмкінді қаржы тәуекел фирманың қаржы әрекетін немесе белгілі бір қаржы
жобасын іске асыруда жартылай немесе толық пайдадан айырлу мөлшері күткен
пайдадан кем.
Сыни тәуекел- бұл қаржы тәуекелділігінің түрі белгілі қаржы мәмілесін
орындауға шыққан шағын мөлшерінің артықтығымен байланысты.Санымен сыни
тәуекелділіктің бірінші денгейі кәсіпкерлік фирманаң шағарған материалдық
шағындарын қайтарғаннан кейінгі нолдік табыс алу қаупімен байланысты. Сыни
тәуекелділіктің екінші деңгейі толық шағын молшеріндегі шығынмен
байланысты, яғні жоспарланған түсімнен айырылу мүмкіндігіне байланысты
қәсіпкерлік фирмаға шығындарды басқадай көздер есебінен жабуға тура келеді.
Апатты тәуекл – оның қаржы шығыны, кәсіпкерлік фирманың жартылай немесе
толық мүлкінен айырылу жағдайын сипаттайды. Апатты тәуекел, әлбетте,
фирманы банкротқа ұшыратады, үйткені бұл жағдайда фирма қаржы әрекетінің
белгілі тұріне салынған қаржысына ғана емес, фирманың тұтас мүлкінен
айырылуына әкеп соқтырады.
Кап жағдайда бұл жай, кәсіпкерлік фирманың болашақ пайдасының есебінен
сарттан қарыз алуына мәжбүр етеді, бірақта апатты қаржы тәуекелдік пайда
болса, фирма алған несиені өз қаржаты есебінен қайтаруына тура келеді.
Пайда болу саласына қарай қаржы тәукелділігін сыртқы және ішкі
тәуекелділікке бөлуге болады.Сыртқы тәуекелділіктің пайда болу көзі
кәсіпкерлік фирмаға сыртқа ортаның әсерінен, яғні бұл тәуекелділіктің
фирманың жұмысына байланыстығы жоқ.Кәсіпкерлік фирма сыртқы қаржы
тәуекелділігіне әсер ете алмайда, ол оны алдын-ала болжап , өз әрекетінде
оны есепке алуы тиіс.Бұл тәуекел түрі қаржы операциясы түрлерімен
айналасындарға тән. Сыртқа қаржы тәуекелдігі экономикалық кезеңнің
жекеленген сатысының өзгерген кезінде, қаржы нарқы конъюнктурасының
өзгеруінде, фирмалар жұмысының қаржы саласы бойынша заңның өзгеруі
нәтижесінде, мемлекеттегі саяси тәртіптің түрақсыздығы және тағы басқа
жағдайларға байланысты пайда болады, бірақта фирма өз жұмыс працесінде
оларға ешқандай ықпал етпейді.Қаржы тәуекелдігінің бұл тобына инфляциялық,
валюталық, пайыздық және басқадай тәуекелдікті жатқызуға болады.
Ішкі қаржы тәуекелдігі- бұл тәуекелдік , кәсіпкерлік фирманың нақталы іс-
әрекетіне байланысты, яғні олардың көзі фирманың өзі болып саналады. Бұл
тәуекелділікке себепші болушылар:
• фирмадағы біліктілігі нашар қаржы менеджері;
• фирмалардың активтерінің тиімсіз құрылымы;
• фирма басшыларының шамадан тыс қаржылық аперацияға тәуекелділігі;
• шаруашылық етуші серіктерді дұрыс бағаламау.
• Фирманың қаржы жағдайының тұрақсыздығы және т. б.
Ішкі қаржы тәуекелділіктің теріс жағдайларын кәсіпкерлік фирмалар көп
жағдайда қаржы тәуекелдігін тиімдібасқару есебінен дұрыстай алады, яғні
фирмалардың қаржы тәуекелдігінің жалпы денгейін төмендету , ішкі
тәуекелділікті төмендету есебінен жетеді.
Болжау мүмкіншілігіне байланысты қаржы тәуекелдігі келесі екі топқа
белінеді: болжамдалатьш және болжамданбайтын.
Болжамдалатын қаржы тәуекел — бүл тәуекелдің болуы экономиканың даму
кезеңіне, қаржы нарқының конъюнктурасы сатысының ауысуы, болжам
бәсекелестің дамуы және т.б. байланысты. Бірақта- атап кететін жай, қаржы
тәуекелінің болжамдалуы салыстырмалы сипатта болады.
Қаржы тәуекелін жіктеудің келесі белгісі бойынша яғни әсер ету мерзімінің
үзақтығына сәйкес екі топ тәуекелдікке бөледі: түрақты қаржы тәуекел және
уақытша қаржы тәуекел. Түрақты қаржы тәуекел -қаржы операциясын орындаудың
барлық кезеңіне тән және түрақты факторлардың әсерімен байланысты.
Сонымен, түрақты тәуекелге белгілі географиялық аймақта фирманың жүмысына
немесе экономиканың белгілі бір саласына тоқтаусыз қауіп төндіретін
тәуекелдіктер қатысты. Қаржы тәуекелдігінің бүл тобына валюталық және
пайыздық тәуекелдікті жатқызады.
Уақытша қаржы тәуекел — уақытша сипатта болады, фирма тәуекелдің бүл
түрімен қаржы операциясының жекелеген кезеңін орындауда кездеседі. Уақытша
қаржы тәуекелін өз кезегінде екі топқа болуге болады: қысқа мерзімді және
үзақ мерзімді тәуекелдіктер. Қысқа мерзімді тәуекелдікке, белгілі бір уақыт
бөліпнде пайда болатьш тоускелдік жатады, мысалы несиелік жоне
инвестициялық тәуекелдер.
Пайда болу объектісіне қарай қаржы тәуекелін үш топқа болуге болады:
кәсіпкерлік фирмамен орындалатын жекелеген қаржы операциясының тәуекелі;
фирманың ортүрлі қаржы жүмысының тәуекелі; жалпы фирма жүмысының қаржы
тәуекелі.
Жекелеген қаржы операциясының тоуекелі кәсіпкерлік фирманың белгілі-бір
қаржы операциясын орындауда кездесетін барлық кешенді
қаржы тәуекелдігін сипаттайды.
Қаржы әрекеттіндегі тәуекеддің әртүрлі түріне — белгілі-бір қаржы жүмысын
орындауда кездесетін барлық қаржы тәуекелі жатады, мысалы, фирманың
инвестициялық жүмысы, портфелдің әртүрлі инвестициялық тәуекелімен
сипатгалады.
Фирма жүмысының жалпы қаржы тәуекелі өзіне өртүрлі кешенді қаржы
тәуекелдіктерді қосады, олар кәсіпкерлік фирманың қаржы өрекетін орындауда
пайда болады.
Бүл тәуекелдік фирмалардың үйымдық-зандылық түріне, оның капиталы және
акгивтерінің қүрылымына жэне басқадай факторларға байланысты. Мысалы,
фирманың қаржы түрақтылығының кему тәуекелдігінің пайда болуының
бірден-бір себебі, капитал қүрылымының
жетілдірілмеуіне байланысты, нәтижесінде фирманың ақша
ағымдарының кірісі және шығысының баланстанбауына океп соқтырды.
Одан ары жіктеу мүмкіншілігіне қарай қаржы тәуекелдігін қарапайым және
күрделі түріне жіктейді. Қарапайым қаржы тәуекелді- жекелеген түрттармағына
бөлуге болмайтын тәуекел, мысалы инфляциялық тәуекел, оны ары қарай
жіктеуге болмайды.
Күрделі қаржы тәуекелі – бұл тәуекел өзіне оның кешенді әртүрлі түр
тармағын қосады.Қаржы тәуекелінің бұл түріне инвестициялық тәуекелді
жатқызуға болады, өз ретінде ол ары қарай көптеген түр тармағына
жіктелінеді.
Қаржы тәуекелінің белгісі бойынша жіктеуден басқа, түрлер бойынша
төмендегідей жіктеленеді:
1. Инфляциялық тәуекел – қаржы мәмлесін орындаудан күткен табыс және
пайданың немесе инфляцияның өсуіне байланысты нақтылы капитал құнының
құнсыздану мүмкіндігімен байланысты қаржы тәуекелінің түрі.Бұл тәуекелдің
түрі тұрақты сипатта болады және инфляциялық экономика жағдайында
кәсіпорынның барлық қаржы операциясына қатысты
2.Салықтық тәуекел – кәсіпкерлік фирманың салықтық заңдардың коньюнктуралық
өзгеру нәтижесінде немесе фирманың салық төлемдерін есептеуде жіберген
қателіктері нәтижесінде зиян шегумүмкіндігімен түсіндіріледі.
3.Несиелік тәуекел – контрактіге қатысушы серіктер келісім шарттағы
міндеттемелерді тұтас немесе оның жекелеген жайларын орындай алмайтын
мүмкіндігін сипаттайды. Нисиелік тәуекелдің екі түрі болады:саудалық несие
тәуекелі және банктік несие тәуекелі.
4.Депозиттік тәуекел – фирмалардың банк депозитіне салымдарының қайтарылмау
нәтижесінде пайда болатын мүмкінді шығын. Бұл тәуекел өте сирек кездеседі.
5.Валюталық тәуекел – халқаралық қаржы нарықтарында қолайсыз қысқа мерзімді
немесе ұзақ мерзімді валюта бағасының ауытқу нәтижесінен шығын алу
тәуекелі
6.Инвестициялық тәуекел – фирмалардың инвестициялық жұмыстарды
орындаупроцесінде пайда болатын мүмкінді қаржы шығыны.
7.Пайыздық тәуекелдің пайда болуына сыртқы кәсіпкерлік ортаның әсерінен
қаржы қарқынының коньюнктурасының өзгеруі әсер етеді (экономиканы
мемлекеттік реттеу, бос ақша ресурстарына ұсынымның азаюы және т.б.
факторлар)
8.Бизнес тәуекелі – қаржы тәуекелінің бір түрі, алдыменен бұл тәуекел
акционерлік қоғамға тән; бизнес-тәуекел, әлбетте кәсіпкерлік фирманың
өндірістік–шаруашылық жұмысына белгілі себептердің салдарынан, жоспарланған
түрде кем дамуы жағдайында пайда болады.
Тәуекелділік қандай да бір жағымсыз жағдайладың болу мүмкіндіктеріне
жатады. Кәсіпорын қызметінің тәуекелін осы кәсіпорын ресурстарының бір
бөлігін жоғалту, табыс алму немесе қосымша шығындардың пайда болу қаупі
төніп тұр деп түсіну қажет. Тәуекелділік бірнеше топтарға бөлінеді.
1. Кәсіпкерлік тәуекелдік
2. Өндірістік тәуекелділік
3. Коммерциялық тәуекелділік
4. Қаржылық тәуекелділік
Кәсіпкерлік тәуекелдік –бұл бизнес сипатымен алдын-ала танысқан
компаниялар қызметінің тәуекелділігі. Бизнес тәуелсіз болмайды, кейбір
тәуекелділік түрін сақтандыру қорына аударуға болады. Бірақ тәуекелділіктің
белгілі бір түрлері мысалы; бағанның, сұраныстың өзгерісі, таңдап алынған
жобалар және тағы басқалардың бәрі толығымен кәсіпкер мойынына артылады.
Өндірістік тәуелділік- бұл өндірістік қызметтегі өнім өндіру, қызмет
көрсетуге және тағы басқаларына байланысты болатын тәуелділік. Өндірістік
тәуекелдің пайда болу себептері: өндіріс көлемінің төмендеуі, материалдық
шығындардың өсуі, жұмысшылардың наразылығы жоғары қаржы саласы
менсалықтарды төлеу және т.б.
Коммерциялық тәуекелділік-кәсіпкерлердің өндірген және сатып алған өнімі
мен қызмет көрсетулерін сату процесі кезінде пайда болады. Комерциялық
тәуекелдің пайда болу себептері бұл өнімді өткізу көлемінің төмендеуі,
материалды ресуртарды сатып алу бағасының өсуі, айналым шығынының көбеюі,
экономикалық тұрақсыздық және клиенттердің талғамының өсуі бәсекелестіктің
пайда болуы.
Қаржылық тәуекелділік- кәсіпорының банктермен басқа да қарж органдарымен
қарым-қатынас саласында пайда болады.Қаржылық тәуекелділіктің пайда болу
себептері бұл қарызға алған және жеке қаржы байланыстарының жоғары көлемі
несие берушіге бағынышты болуы.
Жүйелік әдіске сай тәуекелділікті екі топқа бөлуге болады:
1. Жүйелі
2. Жүйесіз
Жүйесіз тәуекелділікке бәсекелестік инвестициямен, жобамен, құнды
қағаздармен байланысты тәуекелдің барлық түрі жатады. Оның пайда болу
себебі тек кәсіпорынның өзіне байланысты: мердігерлердің өзінің міндетін
орындауына, сатып алушының теріс іс-әрекеті, бәсекелестіктің әсері, ірі
келісім шарттарды алу және т.б.
Жүйелі тәуекелділіктің барлық инвестициялар түріне сәйкес және олар
нарықтық макроэкологиялық өзгерулері мүмкін болатын сипаттағы жағдайға
байланыстыанықталады. Жүйелі тәуелділіктің пайда болу себептері
инфлиациялық, экономикалық құлдырау, жоғарғы проценттік ставка.
2.Кез келген кәсіпорын қызметінің тәуекелділігін 5 негізгі аймаққа бөлуге
болады.
1. Тәуелсіз аймақ. Кәсіпорын өз жұмысын атқарғанда ешқандай
тәуекелділікке бармайды, шығындары жоқтың қасы болады және кәсіпорынның
табысы да аз мөлшерде болады.
2. Ең төмен тәуекелділік аймағы.Кәсіпорын қызметінің нәтижесінде өзінің
тапқан таза табысының бір бөлігінің мөлшерін тәуекел етеді.
3. Жоғары тәуекелдік аймағы. Кәсіпорын жағдайының төмендеуіне
байланысты ол барлық шығындары жабады. Ал жағдайы өте жақсы болса онда оның
табысы есеп деңгейінен әлдеқайда төмен алады деген тәуекелділік болады.
4. Қиын тәуекелділік аймақ. Кәсіпорын тек қана табысын жоғалтып қана
қоймай сонымен қатар болжамдалған сатудан түскен түсімін де толығымен
жоғалтады және шығын аз мөлшерде жабылады тіпті жабылмауы да мүмкін.
5. Тәуекелділікке жіберілмейтін аймақ. Кәсіпорын қызметі банкротқа
ұшырап инвеститциялануды жоғалтады. Тәуекелділікті талдауда оның пайда
болу кездері мен себебін анықтау керек.
3.Пайда болу көздеріне байланысты тәуекелділікті жеке шаруашылық адам
тұлғасымен байланысты, табиғи факторларға негізделген деп бөледі.
Тәуекелділікті талдауды сандық және сапалық деп бөледі. Сапалық талдау
салыстырмалы түрде қарапайым болуы мүмкін. Оның басты мақсаты жұмыстарды
орындауда пайда болады. Тәуекелділік факторларын анықтау және барлық мүмкін
болатын тәуекелділікті анықтау. Тәуекелділік дәрежесіне әсер ететін
факторларды объективті және субъективті деп бөлуге болады.
Объективті факторларға кәсіпорынның өзіне тәуелді еместерді яғни инфлияция
, экология кедендік төлемдер және т.б. жатқызуға болады.
Субъективті факторларға кәсіпорынның өзіне қатысты яғни табыс құрамын,
шаруашылық байланыстарын, қаражат жағдайын жатқызамыз.
Кәсіпкерлерге тәуелділікті ең төменгі деңгейге азайту дәрежесін білуі
қажет.Ол кәсіпорынның ең қолайсыз жағдайда да тәуелділік зардабын азайту
мүмкіндігін алдын-ала қарастыру керек. Тәуелділікті тиімді пайдалануда
кәсіпорынның ішкі жоспарлары арқылы өзін -өзі сақнандыру арқылы
тәуелділіктің бір бөлігін басқа кәсіпорынға жіберу арқылы біраз төмендетуге
болады. Өзін өзі сақтандыру сақтаған қаржының күтілмеген шығындары
жабуға және зиянның бір бөлігін өзінің жеке қаржы есебінен жабуымен
байланысты.
Шет елде тәуекелділікті төмендетудің ең кең тараған коммерциялық несиелік,
қарам –қарсы валюталық және басқа да талдаптармен міндеттерді құрайтын
Ходжирлеу әбідісі (шығыннан қорғау) тәуелділікті төмендетудің ең тиімді
әдісі бұл инвестициялық шешімдерді дұрыс таңдау. Әрбір кәсіпкер өзіне тән
тәуекелділік деңгейін белгілейді. Оны таңдау басқарушыға
байланысты.Шешімдерді қабылдау үшін кәсіпкерлік тәуекелділіктің мақсаты
және өзіне тән дәрежесінің тек қана белгілі шығынын көтеру ықтималдығы емес
сонымен қатар шығынның осы немесе басқа деңгейден аспау ықтималдығын білу
қажет. Тәуекелділікті таңдағанда тәуекелділік аймақ түсінігінің мақсатты
қолдану қажет.
1.2 Кәсіпорындағы тәуекелді басқару процессі
Нарықтық экономика жағдайында қаржы жұмысын орындау арнайы талдау әдісінсіз
және тәуекелді басқарусыз мүмкін емес. Қаржы тәуекелін басқару жұмысы
кәсіпкерлік кәсіпорындардың қаржысын тұрақтандыруды қамтамасыз етуде
маңызды роль атқарады.
Қаржы тәуекелін басқару фирмаларға экономикалық негізделген ұсыныстар және
шаралар жасауды және іске асыруды қарайды, олар негізінен қаржы мәселесін
немесе қаржы операцияларын жасағанда бастапқы тәуекелдік деңгейін азайтуға
бағытталады.
Сонымен, тәуекелді басқару – фирмалардың қаржы саласында талдау жасау,
сақтандыру ісі, кәсіпкерлік фирмалардың шаруашылық жұмысын талдау туралы
білімді талап ететін қаржы менеджментінің айрықша саласы.
Нарықтық экономика жағдайында қаржы жүмысын орындау арнайы талдау әдісінсіз
және тәуекелді басқарусыз мүмкін емес. Қаржы тәускелін басқару жүмысы
кәсіпкерлік кәсіпорындардың қаржысын түрақтандыруды қамтамасыз етуде
маңызды роль атқаруда.
Соңғы 30-40 жылдарда Батыс мсмлекетгерде тәускелді басқару үғым және пән
жүйесі ретінде дамыған, мақсаты кәспкерлік фирмаларды жүмыс процесінде
пайда болган жағымсыз жағдайлардың немесе жағымсыз қаржы зардабынан
қорғауды үйымдастыруға комек ету.
Қаржы тәуекелін басқару фирмаларға экономиеалық негізделген ұсыныстар және
шаралар жасауды және іске асыруды қарайды, олар негізінен қаржы мәмлесін
немесе қаржы операцияларын жасағанда бастапқы тәуекелдік денгейін азайтуға
бағытталады.
Соныменен, тэуекелді басқару — фирмалардың қаржы саласында талдау жасау,
сақтандыру ісі, кәсіпкерлік фирмалардың шаруашылық жүмысын талдау туралы
білімді талап ететін қаржы менеджментінің айрықша саласы.
Фирмалардың қаржы тәуекелдігін басқару белгілі бір принциптерге
негізделеді олардың негізгілері:
• тәускелдік шешімді қабылдауды түсінуі; қаржы тәуекелін басқару
мүмкіндігі;
• жасалатын қаржы мәмілесі немесе операциясының тәуекелдік деңгейінің,
одан алынатын табыс деңгейімен салыстыр мал ылығы;
• тәуекелдікті басқарудың тиімділігі;
• қаржы тәуекелдігін басқаруда уақыт факторының осерін ессптеу;
• фирманың қаржы стратегиясының фирманың қаржы тәуекелдігін басқару
стратегиясымен салыстырмалылығы.
Қаржы менеджер егерде ол қаржы мәмлесінен немесе операциясынан лайықты
түрде табыс алуға сенсе, саналы түрде тәуекелді шешім қабылдауға барады.
Сонымен, фирмалардың қаржы жумысынан тәуекелді толық кетіру мүмкін емес,
ойткені қаржы тәуекелі -объективті қүбылыс.Осыған байланысты қаржы
менеджері кәсіпкерлік фирманың қаржы жүмысын орындау
процесінде кездесетін қаржы тәуекелін басқару мүмкіншілігі болуы керек.
Қаржы портфелінің қүрамына кіретін тәуекелдердің басым
көпшілігі олардың объективті және
субъкгивті табиғатына қарамай басқару процесінде
бейтараптандыруға көнетін болуы тиіс. Тек осындай тәуекел
түрлеріне қаржы менеджері барлық ішкі механизмдер арсеналын
қолдана отырьп тәуекелдіктерді
бейтараптандыра алады. Кәсіпкерлік фирмалар теуекел деңгейі күткен табыс
деңгейінен жоғары қаржылық мәміледен немесе операциядан бас тартуы
қажет.Фирманың тәуекел қаржы операциясын жүргізу нәтижесіндегі
мүмкінді қаржы шығынының мөлшері,фирма капиталының, яғни ішкі тәуекелді
сақтандыруды қамтамасыз ететін бөлігіне сәйкес келуі тиіс. Керісінше
болған жағдайда кәсіпорынға активтерінің белгілі бөлігінен
айырылу қаупі туады.
Келесі принцип — ол тәуекелді басқарудың үнемділігі. Шындығында,
кәсіпорынның қаржы тәуекелдігін бейтараптандыруға шыққан шығыны, оның
мүмкінді қаржы шығыны сомасынан аспауы тиіс, әйтпесе қаржы тәуекелін
минималдауға бағытталған шаралардың мағынасы жойылады.
Қаржы төуекелін басқаруда уақыт факторын есепке алудың маңызы зор.
Кәсіпорындардың қаржылық операцияны орындау кезеңі неғүрлым үзақ болса,
оған келетін тәуекелдің ауқымы соғүрлым кең болады, осыған байланысты
негативті қаржы зардабын бейтараптандыру мүмкіншілігін қамтамасыз етуде
төмен болады.
Тәуекелді басқару процесінде кәсіпорынның қаржы стратегаясын есепке алудың
маңызы зор. Қаржы тәуекелін басқару жүйесі — кәсіпорынның тандаған қаржы
стратегиясының жалпы белгілеріне, сондай-ақ қаржы саясатыньң
жекелеген каржы жүмысының бағыттарына негізделуі тиіс.Қаралған
принциптерді есепке ала отырып, тәуекелін басқарудың арнайы
саясатын қальштастырады. Қаржы тәуекелін басқару процесін төмендегі түрде
және ретте қарауға болады.(1-сурет)
1-сурет. Тәуекелін басқарудың арнайы саясаты
Соныменен, қаржы тәуекелін басқару саясаты қаржы жүмысының әртүрлі
аспектілерін орындаумен байланысты болатын мүмкінді қаржы тәуекелдігінің
жағымсыз зардабын бейтараптандыруға жасалған кәсіпорынның жалпы қаржы
стратегиясыың бір бөлігі.Қаржы тәуекелін басқару процесін төмендегі түрде
және ретте қарауға болады.
Соныменен, кәсіпкерлік кәсіпорындардың қаржы тәуекелдігі анықтамай, оны
минималдау жөнінде ешқандай шара қолдану мүмкін емес, сондықтан
тәуекелді басқарудың бірінші сатысы — мүмкінді болатын қаржы тәскелін
анықтау. Ол әртүрлі әдістермен анықталады: таза интуитииті аңғарудан
-күрделі мүмкінді талдау операцияларын жүргізумен анықталады.
2-сурет. Кәсіпорынның қаржы тәуекелінің деңгейіне әсер етуші негізгі
факторлар жүйесі
Кәсіпорындардың қаржы жүмысын орындау процесінде пайда болатын жекелеген
қаржы тәуекелдігін анықтау процесі екі бағытта орындалады:
әрбір жекелегеи қаржы операциясы бойынша немесе барлық қаржы жүмысы бойынша
оған қатысымды қаржы тәуекелдігінің сыртқы түрі анықталады;
одан кейін жекелеген қаржы жүмысын орындауда пайда болатын ішкі қаржы
тәуекел тізімдері анықталады.
Одан ары қаржы тәуекелін басқару процесінде көсіпорынның тәуекел деңгейіне
әсер етуші факторлар зерттеледі. Факторларды талдау қаржы тәуекелінің
жекелеген түрлерін басқару деңгейін, сондайақ сол тәуекелдері минималдау
бағытын анықтау үшін орындалады. Қаржы тәуекелінің деңгейіне әсер етуші
барлық факторларды объективті және субъективті факторларға болуге болады.
Кәсіпорындардың қаржы жүмыстарын орындау процесінде кездесетін мүмкінді
қаржы тәуекелін анықтағанан кейінгі мақсат қаржы тәуекелін минималдау
бағдарламасын жасау. Тәуекел жөніндегі мамандар қаржы тәуекелін
бейтараптандыру жөніндегі қолайлы жолды таңдау жөнінде шешім қабылдайды.
Қаржы тәуекелін бейтараптандырудың жолдары:
Тәуекелдіктен қашу (ауытқу) - қаржы тәуекелдігін бейтараптандырудың бүл ең
қарапайым және тиімді бағыты.
Бүл бағыт қаржы теуекелдігімен байланысты әлеуетті шығындардан толық
қүтылуға мүмкіндік тудырады. Одан басқа қаржы тәуекелінен қашып-қүтылу
мүмкін болмайды, өйткені тәуекелдің бір түрінен ауытқү, тәуекелдің басқа
түрінің пайда болуына ықпал етеді. Сондықтан, бейтараптандырудың бүл әдісін
өте ірі тәуекелдіктерге қолдануға тиімді. Қаржы тәускелдігінің бүл түрін
қабылдамау шешімі, егерде тәуекел болжамды мөлшерден артық болса, онда
қаржы операциясын ары қарай жүргізуден бас тарту туралы шешім қабылданады.
Қаржы тәукелін бейтараптандырудың бүл әдісін қолдану, сондай-ақ одан
бастарту сондағана тиімді болады, егерде:
қаржы тәуекелдігінің бір түрінен бас тарту әссрінен оданда жоғарғы
тәуекелдіктің басқадай немесе сондай деңгейдегі түрлерінің пайда болуына
ықпал етпесе;
тәуекелдің деңгейі қаржы операциясының мүмкіндігі табыс деңгейінен біршама
жоғары болса;
кәсіпкерлік кәсіпорын тәуекелдің бүл түрінен пайда болған қаржы шығынын өз
қаржы қаражаттары есебінен қайтара алмаған жағдайда.
Әрине, кәсіпорындар қаржы тәекелдіпнің барлық түрінен қашып қүтыла алмайды,
оның негізгі бөлігі өз міндетіне алуға тура келеді.
Тәуекелдікті өз міндетіне алған жагдайда кәсіпорынның негізгі міндеті -
мүмкін болатын шығынды жабуға қажетгі ресурстар көзін табу. Бүл жағдайда,
қаржы тәуекелі басталуымен, болган шығын кез келген қалған ресурстармен
жабылады. Егерде кәсіпорынның қалған ресурстары жеткіліксіз болса, ол
бизнестің көлемін қысқартуға әкеп соқтырады.
Кәсіпкерлік үжымдардың шығындарды жабатын ресурстары екі топқа бөлінеді:
• бизнестің өз ішкі ресурсы;
• несие ресурсы.
Шығын пайда болған мезгілде, барлық меншіктілік түрлеріне біруақытта зиян
келтірілмейді, сондықтан ішкі ресурстарға жататындар:
- кассадағы бар ақша, косіпорынға қатысты ғимарат, қүрал жабдықтар бүзылса
да, одан зақым шекпейді;
- бүзылған меншікті мүліктің қалдық қүны;
- қаржы және ондіріс жүмыстарының жартылай жалғасуынан түскен табыс;
- қүнды қағаз және табысты инвестициядан алынған дивидендтер және пайыздық
табыс;
- бизнес иелерінің бизнесті қолдау үшін, қосқан қосымша қаражаттары және
т.б,
- есепті кезенде алынған, таратылмаған қалдық пайда;
- кәсіпкерлік косіпорындардың жарғыларына сәйкес қүрылған сақтық қор.
Егерде кәсіпкерлік кәсіпорын қаржы тәускелінің барлық шығыстарын өтеуге
жағдайы келмесе, онда шығыстардың бір бөлігін несие ресурстарын қолдана
отырып өтеуге болады. Бірақ, бүл жағдайда несиеге қол жеткізу шектелуі,
оның басты себептерінің бірі кәсіпорынның болашақта алатын пайдасы.
Несие ресурстарына қол жеткізу көбінесе шығыстардын қалған қалдық қүнға
байланысты. Сондықтан кәсіпорындар шығыс пайда болмай түрғанға
дейін, олардан қүтылу үшін жоспар жасауы қажет, сол арқылы несие беруші
мекемелерді сендірудің маңызы зор.
Қаржы тәуекелі пайда болғаннан кейінгі несис ресурстарын тартуға шектеу
болушы-олардың бағасы. Несие ресурстарын пайдалану кәсіпкерлік
кәсіпорындардың қаржы жағдайын әлсіретуі мүмкін. Несие ресурстары
шығыстарды өтеу қүралы ретінде, қаржы операцияларының тиімділігін
арттырмайды, үйткені пайыздық төлеммен байланысты, қосымша шығынға
үшыратады.
Қаржы тәуекелдігінің байтараптандырудың келесі мүмкінді әдісі — бүл
тәуекелдікті беру. Бүл жайда шаруашьшық серіктестікке қаржы тәуекелдігінің
бір бөлігін беруі,олардың тәуекелдік зардабын бейтараптандыруға
мүмкіншіліктерінің мол екендігне.
Қаржы тәуекелдігін басқардудың қазіргі практикасында тәуекелдікті беру
келесі негізгі бағыттар бойынша орындалады.
Тәуекелдікті факторингтік шарт жасау арқылы береді. Бүл жағдайда берудің
мән-мағынасы кәсіпкерлік кәсіпорынның несиелік тәуекелі. Мамаңдандырылған
факторингтік компаниялар немесе банкте кәсіпорындардың несиелік тәуекелінің
зардабын бейтараптандырады.
Шартта көрсетілгендей кепілгер несие берушіге келісімде аталған
міндеттемелерді толық немесе жартылай орындауға міндететеледі. Кәсіпкерлік
касіпорын кепілгерлікті қарыз капитал тарту үшін қолданады және көсіпорын
кепілгердің аддында жасалған шартты орындауға міндетті және жауапты.
Бүл жағдайда берудің мән-мағынасы тасымалдау және тиеу-түсіру кезінде
мүліктің бүзылуы немесе жоғалуымен бйланысты қаржы тәуекслі. Бірақ,
онімдергс нарықтық бағаның қүлауымен байланысты шығысты кәсіикерлік
кәсіпорын өз мойнына алады.
Қаржы тәуекелін сақтандыру — бүл санқтандыру, сақтандырушының сақтандыру
төлем есебінен табыс шығысысын өтемін толық немесе бөлшектеп төлеу міндетін
қарайды. Сақтандыру шарты келесі жағдайлармен байланысты жасалынады:
өндірістің тоқтап қалуы немесе өндіріс колемінің қысқаруы; банкрот болу;
қаралмаған шығындар және т.б.
Қаржы тәуекелдігін сақтандыру — мүлікті сақтандыруға қатысты. Кейбір
жағдайларда қаржы тәуекелін сақтаңдыруды мүлікті сақтандыру шартына
кірістіреді, мүндай жағдайда сақтандыру компаниясы сақтандырушыға
сақтандырған мүлігіне келген зиянды қайтарып қоймай, сонымен бірге
ондірісің тоқтап қалуы себебінен алынбаған пайданына өтейді.
Үлттық сақтандыру практикасында сақтандырушының клиентгермен
міңдеттемелерін орындамаумен байланысты қаржы тәуекелін сақтандыру ең көп
тараған. Бүл бір немесе бірнеше біртиптес мәмледен болған қаржы тәуекелі
болуы мүмкін. Мысалы, жеткізуші, тауарларын сатып алушыға тиеп жіберіп,
қаржы тәуекелін сақтандыруға шарт жасауына болады, шартқа байланысты
сақтандырушы жеткізушінің алынбай қалған табысын отеуі керек.
Сақтық компаниясының қызметіне жүгінген кәсіпкерлік кәсіпорын алдыменен
сақтандыру объекгісін анықтауы керек. Сақтандыратын тәуекелдің
қүрамын
анықтағаннан кейін фирма белгілі жағдайларды ескеруі тиіс, олардың
негізгілері:
- жоғарғы дәрежедегі қаржы тәуекелінің пайда болу мүмкіндігі;
- қаржы тәуекелін сақтандырудың қолайлы қүны; тәуекел бойынша қаржы
шығыстарын меншік қаржы ресурстары есебінен толық толеу мүмкіндігінің
жоқтығы.
Мүмкінді шығысты сақтандыру тек қана сәтсіз шешімдерді қорғап қоймайды, ол
сонымен қатар кәсіпкерлік кәсіпорындардың басшыларының
жауапкершілігін арттырады, олардан байыпты шешім қабылдауды талап
етеді.
Көптеген сақтандыру компанияларының ішінен, кәсіпорындардың сақтандыру
қажеттілігін қамтамасыз ететін компанияны таңдау үшін, міндетті түрде
келесі ақпараттарды алуы қажет:
сақтандыру жүмысын қадағалау жөнінде лицензияның барлығы;
сақтандыру компаниясының мамандану түрі; жарғы капиталының және
сақтандыру компаниясының меншік қаражатының мөлшері; сақтандыру
компаниясының рейтингі; сақтандыру компаниясының әртүрлі
қаржы тәуекелін сақтандыру процссінде қолданған тарифтерінің мөлшері.
Кәсіпорындардың сақтандыру компаниясымен қарым-қатынасы сақтаңдыру шартында
негізделеді.
Төуекелді біріктіру - қаржы тәуекелін бейтараптандыру немесе минималдау
әдісінің бірі. Кәсіпорындардың жалпы проблеманы шешуге серіктес ретінде
басқа кәсіпорынды тарту арқылы өз тәуекел деңгейін азайту мүмкіншілігі бар.
Ол үшін акционерлік қоғамдар, қаржы-онеркәсіптік топтарды қүруға болады.
Соныменен, қаржы тәуекелін біріктіру деп тәуекелді азайту әдісін айтады,
бүл жайда тәуекелдік бірнеше экономиканың субъектілері арасында бөлінеді.
Проблеманы шешу үшін күшті біріктіре отырып, бірнеше кәсіпкерлік
кәсіпорындар алынған пайданы немесе шыгынды өзара бөліседі. Әлбетте,
партнерлерді қосымша қаржы ресурстары бар кәсіпорындардың ішінен
іздестіреді.
Әртараптандыру-қаржы тәуекелін бейтараптандырудың тиімді жолының бірі.
Әртараптандыру жекелеген несиелік, депозиттік, инвестициялық, валюталық
қаржы тәуекелі түрлерін томендетуге мүмкіншілік тудырады.
Олардың негізгілері ретінде әртараптандырудың келесі түрлерін пайдалануға
болады.
3-сурет.Қаржы тәуекелдігін бейтараптандыруға қолданылатын әртараптандырудың
негізгі түрлері
Кәсіпорындардың қаржы жүмысын әртараптандыру, бір-бірімен тікелей
байналыссыз әртүрлі қаржы операцияларынан табыс алуға балама
мүмкіншіліктерді қолдануды қарастырады. Бүл жағдайда, егер де ойластырмаған
жағдайда қаржы операциясының бірі зиянды болса, басқа операциялар пайда
әкелетін болады;
қүнды қағаздар портфелін әртараптандыру арқылы инвестициялық портфель
табысының деңгейін төмендетпей, инвестициялық тәуекелді төмендетуге
мүмкіншілік тудырады. Кәсіпорында нақтылы инвестициялық портфелді
қалыптастыру барысында, бірнеше бағдарламалардың ішінен капитал сиымдылығы
үлкен емес проектіге басым коңіл аударылады;
кәсіпорындардың тауарларын сатып алушыларын әртараптандыру — коммерциялық
несислу кезінде пайда болатын несиелік тәуекелді төмендетуге бағытгалады;
кәсіпорындардың депозитке салымдарын әртараптандыру — пайда алу мақсатымен
уақытша бос ірі сомалы ақша қражаттарды бірнеше банктерге орналастыруды
қарастырады;
кәсіпорынның валюта қаржынын ортараптандыру -кәсіпорынның сыртқы
экономикалық операциясын орындау процесінде бірнеше валюта түрлерін таңцап
алуын қарастырады, сол арқылы валюта тәуекелін минималдау мүмкіншілігі
қарастырылады.
Хеджерлеу (сақтандыру) — нарық қатынасының дамуымен байланысты қаржы
тәуекелінен болатын мүмкінді зиянды өтеудің жаңа әдісі. Жалпы түрде
хеджерлеуді тауардың бағасын тәуекелдіктен сақтандыру деп анықтауға болады.
Кәсіпкерлік кәсіпорындармен хеджерлеу болжамдаған табыс деңгейін сақтандыру
мақсатымен тәуекелдікті басқа жаққа беру үшін қолданылады. Пайдаланылған
туынды қүнды қағаздар түрлеріне қарай қаржы тәуекелін хсджерлеудің бірнеше
түрлері болады.
1.Опционды пайдалану арқылы хеджерлеу -қүнды қағаздармен, валютамен,
нақтылы активтермен операциялар жасаудағы қаржы тәуекелін
бейтараптандыруға мүмкіншілік тудырады.
Опционды пайдалана отырып хеджерлеудің екі мүмкін әдісі бар:
опцион негізінде келісілген бағамен сатып алуды хеджерлеу;
опцион негізінде келісілген бағамен сатуды хеджерлеу;
2.Фьючерстік шартты қолдану арқылы хеджерлеу. Фьючерстік шарт — бүл
биржада келісім жасалған уақыттағы бағамен шикізат тауарларын, алтын,
валюта, қүнды қағаздарды сатып алу — сату мәмлесін шүғыл жасау.
Фьючерстік шартты. қолданумен хеджерлеудің механизмі — кәсіпкерлік
кәсіпорынның тауарларды жеткізу кезіндегі бағаның өзгеруіне байланысты
қаржы шығысына үшырауына негізделген.
3. "Своп" (айырбас) — операциясын қолдану арқылы хеджерлеу.
"Своп"-бұл сауда-қаржылық айырбас операциясы, бүл жайда қүнды қағаздарды
сатып (сату) алу туралы мәмле, қарсы мәміле жасауменен
жалғастырылады, яғни сол қаржы қүралын белгілі бір уақыт өткеннен кейін
қайта сату туралы мәміле жасалынады. Своп-операцияларының бірнеше
түрлері болады:
құнды қағаздардың мерзімін үзарту мақсатымен своп жасау — қүнды қағаздарды
сату және сонымен бірге, сондай ақ үзақ мерзімді қүнды қағаздарды сатып
алу;
валюталық своп-операция — шетел валютасын қолма қол үлттық валютамсн сатып
алуды, кейін оны қайта сатып алу жағдайын қарастырады;
пайыздық своп-операцияда — несиелер қарыз алушының есебінен екінші жаққа
пайыз төлеу жөнінде міндеттеледі, ол міндеттеме шарттағы мелшерлемеде
көрсетіледі.
1.3 Қаржылық тәуекелді басқарудың негізгі тәсілдері
Нарықтық экономикаға көшуімізге орай корпоративтік салада тәуекелдерді
дұрыс бағалауға үлкен көңіл бөлінуде. Өйткені әрбір кәсіпорын олармен
көптеген операцияларды жүргізуде кезігеді.
Қазіргі кездегі корпоративтік нарықта тәуекелсіз қызмет ету мүмкін емес.
Олар кез келген операцияларда кезігеді және де олардың масштабы эртүрлі
болуы мүмкін. Ендеше корпоративтік қазметтегі маңыздысы олардан қашу емес,
оларды көре білу және төмендету болып табылады.
Нарықтық экономикада қаржылық тәуекелді менеджментті басқарудың негізгі
тәсілдерінің бірі тәуекел стратегиясын жасау болып табылады. Корпоративтік
операциялар саналуан түрлі, ендеше олардың әр қайсысына тән өздерінің.
ерекшеліктері және де тәуекел деңгейі бар. Корпоративтік операциялардың
көптеген түрлеріне қосымша нарық жағдайларына қарай өзгеріп отыратын
ерекшеліктерін ескеру қажет. Ал, мұндай мәселелер өз кезегінде тәуекелдерді
бағалау критерилерін жасауды күрделендіре түседі.
Міне осыдан тәуекелдерді бағалау негіздерін жасау, олардың жеткілікті
болатын деңгейін анықтау және сәйкесінше стратегияларды жасау қаржылық
тәуекелді менеджменттің негізгі міндеттері болып табылады.
Корпоративтік тәжірибеде қаржылық тәуекелді бағалауда клиенттердің төлем
қабілетінің төмендеуі, олардың қаржылық жағдайының төмендеуі, бағалы
қағаздар және валюта бағамдарының өзгеруі есепке алынады. Қаржылық
тәуекелдің барлық факторларын ескере беру мүмкін емес. Сондықтанда
тәуекелдерді бағалау олардың ішіндегі негізгілеріне негізделіп, алынатын
нәтижелер жуықталған болып табылады24.
Қаржылық тәуекелді менеджменттін тәуекел стратегиясын жасауы бірнеше
кезеңдерден өтеді:
1.Корпоративтік операцияларды жүргізу кезіндегі нақты тәуекел түрін
арттырушы немесе төмендетуші факторларды анықтау;
2.Тәуекелге әсер ету көзқарасынан анықталған
факторларды талдау;
3.Нақты тәуекел түрін бағалау;
4.Қаржылық тәуекелдің жеткілікті деңгейін белгілеу;
5.Тәуекел деңгейіне сәйкес жекелеген операцияларды талдау;
6.Қаржылық тәуекелді төмендету бойынша іс-шараларды жасау.
Тәуекелдерді бағалаудың негізі кәсіпорынның шығын мөлшерін
анықтау және олардың болу мүмкіндіктері арасындағы тәуелділікті табу жатыр.
Мұндай тәуелділік арнайы құрылатын шығынның болу ықтималдылығы қисығымен
анықталады. Бұл қисықтың құрылуы күрделі міндеттердің бірі, өйткені ол
тәуекелмен айналысатын мамандардан терең білім мен тәжірибенің молдығын
талап етеді. Шығынның болуы ықтималығының қисығы немесе тәуекелдер қисығын
құру үшін бірнеше тәсілдер қолданылады:
- статистикалық әдіс;
- сараптамалау әдісі;
- талдау әдісі.
Статистикалық әдіс бойынша тәуекелдер қисығын құруда барлық статистикалық
деректер есептелінеді. Мұнда есептеудің дәлдігін артыру үшін деректердің
үлкен көлемін өңдеп, шығынның болу жиілігін анықтау қажет.
Шығындардың болу жиілігі келесі формуламен анықталынады:
ШЖ
Ж = ----------
ж
Мүнда,
Ж - шығындардың болу жиілігі;
ШЖ - шындер болған жағдайлардың нақты саны;
Ж- статистикалық өңдеудегі жалпы жағдай саны. Тәуекел аймағы ретінде
қандайда бір деңгейден аспайтын шығын шегі түсіндіріледі.
Нарықтың негізгі аймақтары
Шығындар
Ұтыстар
Қаржылық тәуекелділік өте жоғары аймақ
Тәуекел жіберілмейтін аймақ
Тәуекелге
баруға болатын
аймақ
Тәуекелсіз аймақ
В1 Б1 А1
0 А В д
А - есепті пайда мөлшері;
А1- есепті пайда мөлшеріне тең шама;
Б - есепті түсім мөлшері;
Б1 - есепті түсім мөлшеріне тең шама;
В – кәсіпорынның өзіндік қаражатының мөлшері;
В1 - кәсіпорынның өзіндік қаражатының мөлшеріне тең шама.
Суретте көріп отырғанымыздай, қаржылық тәуекелдің төрт негізгі
аймағы бар:
- тәуекелсіз аймақ;
- жеткілікті болатын аймақ;
- асыруға болмайтын аймақ;
- қауіпті аймақ;
Тәуекелсіз аймақ. Бұл аймақ үшін қандайда болмасын операцияларды жүргізуде
шығындардың табыстың минимумін алуға болатындығы тән келеді. Тәуекелсіз
аймақтың сол жағындағы шегі А нүктесі есепті табыс арқылы өтеді.
Қаржылық тәуекелдің жеткілікті болатын аймағы. Бұл аймақта таза есепті
табыстың мөлшерінен аспайтын шығын деңгейімен сипаталады. Мұндай аймақта
көзделген корпоративтік операцияларды жүргізуге болады, өйткені
кәсіпорынның тәуекелі, қолайсыз жоғдай болған кезде тек есетті табысты
алмауына негізделеді.
Қаржылық тәуекелді асыруға болмайтын аймақ. Мұндай аймақ шегінде есепті
таза пайда шегінен асатын шығындар болуы мүмкін. Ендеше кәсіпорын мүндай
тэуекелдерді жібере алмайды, өйткені кәсіпорын бұл операцияны жүргіздуде
керексіз шығындарды жасаған болып табылады.
Қаржылық тәуекелдің ең жоғарғы деңгейі бар аймақ кәсіпорын үшін ең қауіпті
аймақ болып табылады. Қаржылық тәуекелдің мұндай деңгейін жіберуге
болмайды, әйтпесе кэсіпорын кэсіпорынротқа ұшырау мүмкін.
Сараптамалық бағалау әдісі статистикалық әдісен тәуекел қисығын тұрғызуға
қажетті ақпараттарды жинау әдістерімен ерекшеленеді. Бұл әдіс кәсіпорын
мамандарының шығындардың болу ықтималдығы бағалауды зерттеу және жинауды
үсынады. Мұндай бағалаулар статистикалық деректер және барлық факторлардың
есебінде құрылады. Жоғарыда айтылған әдіске ұқсас бұл әдіс түрінде де
қаржылық тәуекелді бағалау үшін қажетті нүктелер саны төртеу:
1.Шығынның нөлдік деңгейіне сәйкес келетін нүкте;
2.Есепті таза пайданың мөлшеріне сәйкес шығындардың мүмкін мөлшерін
анықтайтын нүкте;
3.Есепті түсім мөлшеріне тең келетін мүмкін шығын мөлшерін
сипаттайтын нүкте;
4.Кәсіпорынның өзіндік қаражат деңгейіне сәйкес келетін нүкте. Сараптамалық
әдісі жүзеге асыру бағалаулар саны аз болса күрделене
түседі. Тәуекел стратегиясын жүзеге асырушы кәсіпорындар үшін тәуекел
деңгейін бағалау үлкен мүмкіндіктер береді.
Тәуекел қисығын құрудың талдау әдісі корпоративтік тәжірибеде
қолданылмайды. Өйткені корпоративтік тәуекелге байланысты теориялық негізгі
элементтері әлсіз жасалған.
Қаржылық тәуекелдің тиімді деңгейін белгілеу. Қаржылық тәуекелді
менеджменттің қаржылық тәуекелді басқаруының негізгі әдісерінің бірі
ретіндегі тәуекел қисығын құру және де жіберуге болатын және жіберуге
болмайтын тәуекел облыстарын анықтап алғаннан кейін, кәсіпорын
қызметткерлері нақты операция түріне қаржылық тәуекелдің тиімді деңгейін
белгілеу тұрғысынан тәуекел аймақтарына егжей тегжейлі талдаулар жүргізеді.
Корпоративтік қызметтер нарығының қатаң бәсекелестігі жағдайында,
кәсіпорындардің жетістігі жалпы үш көрсеткішпен анықталады:
1.Жекелеген операциялардың түрлерін жүргізу тиімділігі;
2.Жүргізілетін операциялардың көлемі;
3.Операцияларды жүргізудегі кәсіпорындардің өзіне алатын тәуекел
деңгейі.
Аталған көрсеткіштерді талдауда олардың өзара тығыз байланысты екендігін
көруге болады. Кәсіпорындар өздерінің операцияларының тиімділігін арттыруға
тырысады, ал бұған қаржылық тәуекелдің деңгейінің артуы ықпал етуі мүмкін.
Ендеше бұл көрсеткіштер өзара баланста болуы тиіс. Олардың баланста болу
мәселелерін операциялар түрлерін жүргізүде қаржылық тәуекелдің тиімді
деңгейін белгілейтін тәуекел стратегиясы шешеді.
Жекелеген операцияларды жеткілікті болатын тәуекел деңгейіне қарай талдау.
Бұл соңғы талдау қаржылық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz