Мемлекеттік басқарудағы құқықтық реттеу
Кіріспе
1. Бөлім Мемлекеттік басқарудағы құқықтық реттеудің негізгі формалары
Мемлекеттік басқарудағы құқықтық реттеудің рөлі
Мемлекеттік басқарудағы құқықтық реттеудің пәні
2. Бөлім Құқықтық реттеудің, формалары, негіздері мен ерекшеліктері
Қазақстан Республикасындағы құқықтық реттеудің түп негізі және жүзеге асырылуы
Мемлекеттік басқарудағы құқықтық реттеу проблемалары мен оларды шешу жолдары
Қорытынды
Қосымша кестелер
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Бөлім Мемлекеттік басқарудағы құқықтық реттеудің негізгі формалары
Мемлекеттік басқарудағы құқықтық реттеудің рөлі
Мемлекеттік басқарудағы құқықтық реттеудің пәні
2. Бөлім Құқықтық реттеудің, формалары, негіздері мен ерекшеліктері
Қазақстан Республикасындағы құқықтық реттеудің түп негізі және жүзеге асырылуы
Мемлекеттік басқарудағы құқықтық реттеу проблемалары мен оларды шешу жолдары
Қорытынды
Қосымша кестелер
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қазақстан Республикасы тәуелсіздікке қол жеткізгеннен бері Қазақстан халқы өз алдына жоғары мәртебелі мақсат қойып отыр. Ол-құқықтық мемлекет құру. Бұл мақсатқа жету өте қиын. Құқықтық мемлекетте заң бір әлеуметтік топтың емес, халықтың шынайы еркін білдіреді. Мұндай мемлекетте заңның рухы үстемдік етеді. Барша адамдар, ең жоғарғы лауазымды иелерінің қатардағы азаматтарға дейін заңдардың бүкіл халықтың мүддесі, игілігі үшін жасалып, қолданылатынын, заңдар адамдарға қажет қоғамдық тәртіпті орнататынын, адамдарға еркіндік беруін, қоғам ісіне қатысуға жағдай туғызуға керек екенін тусінуі қажет.
Құқықтық мемлекет болуына ең бірінші қадамымыз Ата Заңымыздың қабылдануы және де заңдар мен нормативтік актілермен барлық саланың қамтылуы болып есептелінеді. Осылар арқылы мемлекеттік билік пен басқарылу жүзеге асырылады. Соның ішіндегі мемлекеттік басқарудың рөлі өте зор.
Осы курстық жұмыста мемлекеттік басқарудың негізгі әдісі мен ядросы болып саналатын құқықтық реттеу мәселесі қарастырылған.
Курстық жұмыстың көзделген мақсаты-Республикадағы мемлекеттік басқарудың негізгі әдісі ретіндегі құқықтық реттеудің мәні мен мазмұнын аша отырып, оның негізгі нысандарын анықтап, олардың мемлекеттік басқарудағы алатын орнын, атқаратын қызметін және рөлін анықтау болып табылады. Ал оның рөлі мемлекеттік басқаруда алатын орны ерекше. Сондықтан да мемлекеттік басқарудағы құқықтық реттеуді зерттеу мен саралау қажет.
Курстық жұмыстың бірінші бөлімінде мемлекеттік басқарудағы құқықтық реттеудің түсінігі, пәні, қажеттілігі, түрлері, нысаны және тағы басқа теориялық аспектісі ашылып көрсетіледі.
Құқықтық мемлекет болуына ең бірінші қадамымыз Ата Заңымыздың қабылдануы және де заңдар мен нормативтік актілермен барлық саланың қамтылуы болып есептелінеді. Осылар арқылы мемлекеттік билік пен басқарылу жүзеге асырылады. Соның ішіндегі мемлекеттік басқарудың рөлі өте зор.
Осы курстық жұмыста мемлекеттік басқарудың негізгі әдісі мен ядросы болып саналатын құқықтық реттеу мәселесі қарастырылған.
Курстық жұмыстың көзделген мақсаты-Республикадағы мемлекеттік басқарудың негізгі әдісі ретіндегі құқықтық реттеудің мәні мен мазмұнын аша отырып, оның негізгі нысандарын анықтап, олардың мемлекеттік басқарудағы алатын орнын, атқаратын қызметін және рөлін анықтау болып табылады. Ал оның рөлі мемлекеттік басқаруда алатын орны ерекше. Сондықтан да мемлекеттік басқарудағы құқықтық реттеуді зерттеу мен саралау қажет.
Курстық жұмыстың бірінші бөлімінде мемлекеттік басқарудағы құқықтық реттеудің түсінігі, пәні, қажеттілігі, түрлері, нысаны және тағы басқа теориялық аспектісі ашылып көрсетіледі.
1. Қазақстан Республикасының Конститутциясы , 1995ж 30тамыз
2. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қызмет туралы заңы , 1999ж 23шілде
3. Қазақстан – 2030 даму стратегиясы
4. Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Қазақстан Республикасының кодексі // Алматы, 2001
5. Егемен Қазақстан // Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздігі туралы заң , 1998ж 30маусым
6. Егемен Қазақстан // Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы заң , 1998ж 9шілде
7. Атаманчук Г. В. “Теория государственного управления” // М., 1997
8. Сапарғалиев Ғ., Ибраева А. “Мемлекет және құқық теориясы” Жеті Жарғы // А., 1998
9. Табанов С. “Заңдарды жүйелеудің теориясы, тарихы және тәжірибесі” Жеті Жарғы // А., 1996
10. Алексеев С.С. “Общая теория права” // М., 1981
11. Сорокин В.Д. “Метод правового регулирования: Теоритические проблемы” // М., 1976
12. Уваров В.Н. “Государственная служба и управление” // Петропавловск: Сев. Каз. Юрид. Акад., 2004
2. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қызмет туралы заңы , 1999ж 23шілде
3. Қазақстан – 2030 даму стратегиясы
4. Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Қазақстан Республикасының кодексі // Алматы, 2001
5. Егемен Қазақстан // Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздігі туралы заң , 1998ж 30маусым
6. Егемен Қазақстан // Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы заң , 1998ж 9шілде
7. Атаманчук Г. В. “Теория государственного управления” // М., 1997
8. Сапарғалиев Ғ., Ибраева А. “Мемлекет және құқық теориясы” Жеті Жарғы // А., 1998
9. Табанов С. “Заңдарды жүйелеудің теориясы, тарихы және тәжірибесі” Жеті Жарғы // А., 1996
10. Алексеев С.С. “Общая теория права” // М., 1981
11. Сорокин В.Д. “Метод правового регулирования: Теоритические проблемы” // М., 1976
12. Уваров В.Н. “Государственная служба и управление” // Петропавловск: Сев. Каз. Юрид. Акад., 2004
Жоспары:
Кіріспе
1. Бөлім Мемлекеттік басқарудағы құқықтық реттеудің негізгі формалары
1. Мемлекеттік басқарудағы құқықтық реттеудің рөлі
2. Мемлекеттік басқарудағы құқықтық реттеудің пәні
2. Бөлім Құқықтық реттеудің, формалары, негіздері мен ерекшеліктері
1. Қазақстан Республикасындағы құқықтық реттеудің түп негізі және жүзеге
асырылуы
2. Мемлекеттік басқарудағы құқықтық реттеу проблемалары мен оларды шешу
жолдары
Қорытынды
Қосымша кестелер
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қазақстан Республикасы тәуелсіздікке қол жеткізгеннен бері
Қазақстан халқы өз алдына жоғары мәртебелі мақсат қойып отыр. Ол-құқықтық
мемлекет құру. Бұл мақсатқа жету өте қиын. Құқықтық мемлекетте заң бір
әлеуметтік топтың емес, халықтың шынайы еркін білдіреді. Мұндай мемлекетте
заңның рухы үстемдік етеді. Барша адамдар, ең жоғарғы лауазымды иелерінің
қатардағы азаматтарға дейін заңдардың бүкіл халықтың мүддесі, игілігі үшін
жасалып, қолданылатынын, заңдар адамдарға қажет қоғамдық тәртіпті
орнататынын, адамдарға еркіндік беруін, қоғам ісіне қатысуға жағдай
туғызуға керек екенін тусінуі қажет.
Құқықтық мемлекет болуына ең бірінші қадамымыз Ата Заңымыздың
қабылдануы және де заңдар мен нормативтік актілермен барлық саланың
қамтылуы болып есептелінеді. Осылар арқылы мемлекеттік билік пен басқарылу
жүзеге асырылады. Соның ішіндегі мемлекеттік басқарудың рөлі өте зор.
Осы курстық жұмыста мемлекеттік басқарудың негізгі әдісі мен ядросы
болып саналатын құқықтық реттеу мәселесі қарастырылған.
Курстық жұмыстың көзделген мақсаты-Республикадағы мемлекеттік
басқарудың негізгі әдісі ретіндегі құқықтық реттеудің мәні мен мазмұнын
аша отырып, оның негізгі нысандарын анықтап, олардың мемлекеттік
басқарудағы алатын орнын, атқаратын қызметін және рөлін анықтау болып
табылады. Ал оның рөлі мемлекеттік басқаруда алатын орны ерекше. Сондықтан
да мемлекеттік басқарудағы құқықтық реттеуді зерттеу мен саралау қажет.
Курстық жұмыстың бірінші бөлімінде мемлекеттік басқарудағы құқықтық
реттеудің түсінігі, пәні, қажеттілігі, түрлері, нысаны және тағы басқа
теориялық аспектісі ашылып көрсетіледі.
Ал екінші бөлімінде тікелей Қазақстан Республикасының мемлекеттік
басқарудағы құқықтық реттеу тақырыбы ашылған және де оның проблемалары мен
оны шешу жолдары қарастырылады.
Курстық жұмыстың соңында қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер
тізімі көрсетілген.
1. Мемлекеттік басқарудағы құқықтық реттеудің негізгі
формалары
1. Құқықтық реттеудің мемлекеттік басқарудағы рөлі
Мемлекеттік басқарудағы құқықтық реттеудің мәні мен элементтерінің
мағынасын ашып білу үшін ең алдымен “құқықтық реттеу” түсінігін білу қажет.
Сонымен, құқықтық реттеу әлеуметтік, нормативтік және практикалық
аспектімен бейнеленеді. Ол қоғамның сұранысы белгілі бір бағытта және
белгілі бір бейнедегі туындайтын адамдардың қарым-қатынасы мен бір-бірімен
байланысы кезіндегі заң және өзге де нормативті актілердің мазмұны мен
мақсатты талабы “ауқымдалып” айқындалады.
Әлеуметтік аспектісінің мағынасында құқықтық реттеу болжамдық сипатқа
ие. Мұның өзі адамның немесе қоғамның ертеңгі өмірін жасауға (құрастыруға)
аргумент ретінде қолданылады. Бұл аспект заңның (юридикалық акт) нағыз
мағынасын ашып көрсетеді. Яғни, материалды және процессуалды заң
шығарушылықтың құрамдас бөліктері тұлғаның құқығы мен еркіндігіне (әлемдік
стандарттарға сәйкес), қоғамның еркін өмір сүруінің императивтеріне,
қоғамдық қатынастың “адамгершілігіне”, әлуметтік шындыққа, халықтар
арасындағы бір-бірімен байланысының тұрақтылығына теңдей сәйкес болуы үшін
жауапты. Осыдан туындайтын екі: легитимділік пен заңдылық түсініктерін
ажыратамыз. Егер заңдылық юридикалық нормаларының талаптарына сәйкес іс-
әрекетпен өлшенсе, онда легитимділік құқықтың мәні заңмен сәйкестігін
көрсете отырып, заңның қоғам тіршілігінде объективті бастамасын бейнелеп,
туындатуы арқылы адамдардың сеніміне қол жеткізуді жүзеге асырады. Құқықтық
реттеуде әлеуметтік аспект “принципталды”.
Құқықтық реттеудің негізі мен түбірін нормативті аспект құрайды.
Нормативті аспект- қоғамға қажетті белгілі бір іс-әрекеттерді енгізу
мен адамдардың жүріс-тұрысын реттейтін нормаларын (ережелерін) шығару мен
юридткалық (мемлекеттік органдар актілерінде) бекітілуі. Мұндай ережелер
мақсаттары мен мазмұнына сәйкес әр түрлі қабылданады: кейде еркіндікті
шектейді, бірақ көбінесе адамдардың қарым-қатынасын реттеуде кеңесші мен
көмекші болады. Құқықтың қатар тармақтарының нормалары, мысалы: еңбек,
отбасы, жер, тұрғын үй және тағы басқаларда іс-жүзінде ешқандай шектеулер
жоқ. Керісінше, қоғамдық өмірді жасауға, жақсартуға, рационалды шешім
қабылдауға жол ашады.
Мемлекеттік биліктің бекіткен және рұқсат етілген жүріс-тұрыс
ережелерінде үш негізгі элементті атап көрсетуге болады:
1. Гипотеза-өмірде әрекет ететін шарттарды, пысықтауыштарды, қарым-
қатынастарды көрсететін норманың бір бөлігі.
2. Диспозиция-жүріс-тұрыс ережесінің мағынасын, мазмұнын
айқындайтын норма бөлігі. Ол дегеніміз әрекет субъектілерде
туындайтын юридикалық құқықтары мен міндеттері.Мысалы, екі
немесе көп жақты мәмілелер мен шарттардағы тұлғалардың
міндеттері мен құқықтары айқын көрсетілуі. (1)
3. Санкция-гипотеза мен диспозицияға сәйкес нормалардың
сақталмауына (бұзылуына) байланысты мемлекеттік билікпен
қолданылатын шаралардан тұратын норманың бөлігі.Санкцияда
мемлекет қандай іс-әрекеттерді, мінез-құлықты қолдамайтындығын
көрсетеді.
Сондықтан құқықтық реттеудің нормативті реттеудің аспектісінің сапсы
көбінесе құзырлы мемлеккетік органдардың юридикалық жүріс-тұрыс нормаларын
тұжырымдағанына байланысты. Барлық уақытта кез келген юридикалық құжатта
норманы енгізгенде (орналастырғанда) түсінікті, нақты мағынасы, талабының
негіздемесі болу керек.
(1) ҚР Азаматтық кодексінің 482 бабы
Юридикалық нормаларды шығаруда және бекітуде ең басты үш жайтты ескеру
қажет:
• Жүріс-тұрыс ережелерінің көбісі (қаржы, материалды және кадр
мәселесіндегіні алып тастағанда) адамның өміріндегі проблемаларын
тікелей шеше алмайды.
• Ережелер адам өміріндегі проблемаларын шешудегі жүріс-тұрысы мен
әрекет ету механизмін (моделін) ұсынады және осы мақсаттарда іс-
жүзінде қолданғанда ғана өзінің арнауын іске асырады.
• Норма шығарушылық әрекетте жүріс-тұрыс ережелерінің
актуализациялау мен нақтылау арқылы проблемаларды шешуге тырысу.
Жүріс-тұрыс ережелері міндетті түрде практикалық аспектісі болып
саналатын өмірдегі шынайы әрекеттерден құралған нормаларды қамту қажет. Кез
келген юридикалық норма ұйымдық-мемлекеттік құрылымына сүйене отырып
мумкіндіктерімен қамтамасыз етіледі. Құқықтық реттудің практикалық
аспектісі ең қиын да, қилы. Себебі, оның ауқымдылығы мен тұрақтылығы
құқықтық реттеу фактісі дәлелдейді. Құқықтық реттеудің практикалық
аспектісі нақты жүріс-тұрыс ережелерін мағынасына сәйкес іс-әрекеттің іске
асырылғанға байланысты орнығады.
Мемлекеттің пайда болуымен қатар оның экономикалық қызмет ететін
сферасыда қалыптасты. Мемлекеттің қандай жағдай болса да, экономикаға
араласуы және реттеуі бүгінгі экономикада объективті қажеттілік.
Тарихи жағынан дамыған елдерде экономиканы реттеу жөніндегі екі
негізгі әдістемелік бағыт қалыптасқан.
Кейнстік мектеп – шаруашылық механизмін мемлекеттік реттеу
концепциясы және мемлекеттің қоға мадық шаруашылық өміріне араласпауы
туралы неокейнстік кездерде консервативті доктриналардың синтезі. Осы
аталған екі теориялық ағымдардың өздеріне тән ортақ негізі бар. Олардың
екеуі де мемлекетті қоғамның стратегиялық мақсаттарына жетуге бағытталған
экономикалық саясат жүргізу үшін белгілі меншіктің формасы мен шаруашылық
қызметтер негізінде қамтамасыз етілген. Ал олардың бір-бірінен негізгі
айырмашылығы мемлекеттік ықпал жасаудың әр түрлі тәсілдері арқылы
айқындалады. Олардың біреулері мемлекеттің экономикалық процестерге мүлдем
араласпауын жақтайды. Оның өкілі Хайек мемлекеттің түнгі күзетші рөлін
атқарғанын дұрыс дейді.
Ал Кейнс және посткейнстік өкілдер нарық параметрлерінің жағдайына
бақылау жасауды мемлекеттің басты қызметі деп есептеді.
А.Смит мемлекеттің үш негізгі міндетін атап көрсетеді:
1. Әскери қауіпсіздікті сақтау;
2. Құқықтық қызметтер;
3. Қоғамдық қатынастарды реттеу;
Ал мемлекеттік экономикалық реттеу туралы Орешин былай деді:
экономиканы мемлекеттік реттеу мемлекеттің құқықтық шаралар жүйесі, реттеу
экономикалық тұрақтылықты және дамуды қамтамасыз етуге және әлеуметтік-
экономикалық жүйенің қызметіне араласу болып табылады.
Қазақстандық экономистер Ихданов пен Мамыров экономиканы мемлекеттік
реттеуді мемлекеттің өзіне негізгі административті экономикалық және
ұйымдық-құқықтық араласуы, әсіресе әлеуметтік-экономикалық процеске, яғни
оның рационалды балансын және макроэкономикалық тұрақтылығын қолдау көрсету
екендігін атап өтті.
Мемлекеттік реттеу экономикалық өсудің тұрақтылығын сақтауға және
дамытуға ынталы болады. Жалпы нарық механизміне тән кемшіліктерді мемлекет
экономикалық реттеу арқылы түзетіп отыруға тиісті.
Мемлекеттік реттеудің келесідей түрлері бар:
• Шаруашылықты басқарудағы толық мемлекеттік монополизм;
• Нарықтық және басқа да экономикалық жүйелердің ұштасуының әр түрлі
нұсқасы;
Экономиканы мемлекеттік реттеудің басты үлгілері:
• Адаптациялық үлгі – мысалы, АҚШ экономикасын реттеу үлгісі;
• Белсенділік үлгі, яғни Жапония мысалында.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі әдістеріне тоқталатын болсақ:
1) Құқықтық реттеу – мемлекеттің тарапынан;
2) Өндіруші фирмалар және тұтынушылар үшін экономикалық қызмет тәртібінің
белгіленуі жатады. Бұл жерде заң нормалары және ережелер жүйесі меншік
формалары мен ережелерінің жүйесі меншік құқықтарын келісім-шарт
жасаумен фирманың қызмет ету шарттарын кәсіподақтармен реттеп отыру;
3) Әкімшілік реттеу – лицензиялау, квота белгілеу шаралары жатады.
Қазіргі кезде көбінесе әкімшілік реттеу қоршаған ортаны қорғау
шараларымен айналысады.
4) Экономикалық әдістер нарықтық қатынастардың сипатынажәне ұлттық
экономиканың шеңберінде нарықтық ортаға ықпал жасауға талап етеді. Бұл
жиынтық сұранысқа, жиынтық ұсынысқа, капиталдың шоғырлану дәрежесіне
әсер ету арқылы реттеу шараларын жүргізеді.
Ал экономиканы мемлекеттік реттеудің келесі бағыттардағы қызметтері
кең тараған:
• Ұлттық қорғаныс;
• Фундаменталды ғылым;
• Космостық зерттеулер;
• Денсаулық сақтау;
• Қала құрылысы, заводтар салу;
• Мемлекеттік несиелендірудің пайыз қойылымын, тауарлардың сапасын
реттеу;
• Ресурстарды тиімді бөлу мен ұтымды пайдалану;
• Монополияға қарсы тұру, бәсекені қолдау шаралары;
• Жұмыссыздықтықтың орын алуын, инфляция, сұраныс пен ұсыныстың
тепе-теңдігінің бұзылып отыруын реттеп отыру;
• Әлеуметтік мәселелер мен қоршаған ортаның ластануын реттеу.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің мақсаттары келесідей:
• Жалпы экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету;
• Шаруашылық қызметтің кординациясын дамыту;
• Бәсекелік ортаны барынша қолдау.
Осыдан барып келесі төрт көрсеткіш шығады:
1) Экономикалық өсім;
2) Жұмысбастылықтық жағдайы мен деңгейі;
3) Бағаның тұрақтылығы;
4) Сыртықы экономикалық тепе-теңдік.
Экономиканы мемлекеттік рететуде негізгі субъект мемлекеттің өзі болып
табылады, ал реттеу объектісі экономиканың әлсіз және реттеуді қажет ететін
салалары мен аумақтары.
Экономиканы мемлекеттік реттеуде нарықты реттеудің әдістерін келесідей
жіктеуге болады:
Сурет- 1 – Экономиканы мемлекеттік реттеудің әдістері
1-ші суреттен көріп отырғанымыздай тікелей реттеу шаралары неғұрлым
әкімшілік сипат алады да, ал жанама реттеу әдістері экономикалық сипат
алады. Енді осы экономиканы рететудің нарықтық экономикада маңызды болып
табылатын әдістеріне жекелеп тоқталып өтсек.
Мемлекет тарапынан экономикалық процестерді реттеу кез келген қоғамдық
жүйенің, соның ішінде қаржыны басқарудың ажырағысыз элементі болып
табылады.
Нарықтық қатынастардың құрылымында да, мемлекет тарапынан оларды
реттеу механизмiнде де қаржы және оның негiзiндегi салық жүйесi мен салық
салу механизмi зор рол атқарады. Салықтар мемлекеттер пайда болуымен бiрге
пайда болды. Мемлекет құрылымының өзгеруi, өркендеуi әрқашан салық
жүйесiнiң қайта құрылуымен және жаңаруымен қабаттаса жүредi. Экономиканы
салықтық және соның негізінде қалыптасатын бюджеттік реттеудегі басты
саясат фискалдық саясат болып табылады. Ол экономиканы салықтық тежеу мен
ынталандыру, бюджеттік қолдау мен реттеу шараларының жиынтығынан тұрады.
Экономиканы мемлекеттік қаржылық реттеу – бұл макроэкономикалық тепе-
теңдіке және экономиканың жұмыс істеуінің әрбір нақтылы кезеңінде оның
үдемелі дамуына әсер ету үшін, сондай-ақ қаржы ресурстарын шебер
пайдаланудың күнделікті процесін қамтамасыз ету үшін шаруашылық жүргізуші
субъектіге мемлекеттің қаржылық ықпал жасауының нысандары мен әдістерін
мақсатты және нақты қолдану процесі.
Қаржылық реттеудің түрлері салықтық, бюджеттік, мемлекеттік-
кредиттік, кедендік-тарифтік, валюталық-қаржылық реттеулерді қамтиды. Осы
аталған экономиканы қаржылық реттеулердің ішінде салықтық реттеудің орны
мен маңыздылығы ерекше болып табылады. Экономиканы салықтық реттеуде тура
және жанама салықтар қолданылады.
Нарықтық экономика кезінде экономикалық, соның ішінде қаржылық
нысандар мен әдістер арқылы жанама реттеме негізгі қолданыста болады.
Дүниежүзілік тәжірибе салықтық реттеуде келесідей реттеу әдістерін: салық
салуда – салықтардың мөлшерлемелері, салық салу жөніндегі жеңілдіктер мен
санкциялар, салықтық-бюджеттік ынталандыру және тежеу саясаттары, салықтық
бөлу және қайта бөлу, бақылау қызметтері жатады.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен
міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір
бөлігі болып табылады. Салықтар өз кезегінде қаржының бастапқы категориясы.
2. Мемлекеттік басқарудағы құқықтық реттеудің пәні
Мемлекеттік басқарудағы құқықтық реттеу бұл-мемлекеттік органдарды
ұйымдастыруда және олардың қызмет ету ережелерін бекітудегі мемлекеттің іс-
әрекеті. Оның пәні ерекше, себебі басқару процесіндегі мемлекеттік биліктің
құралы, әдісі және процедурасы юридикалық анықтамасымен байланысты.
Мемлекеттік органдардың басқару іс-әрекеттері мен ұйымдық құрылымын,
қызметін, мақсатын реттеумен айқындалады.
Мемлекеттік басқарудың құқықтық реттеудің пәні болып саналатын мемлекет
пен қоғамдық шындықтың кейбір аспектілерін көрсетуге болады:
• Мемлекет(оның органдары) пен қоғам азаматтары арасындағы қатынас.
Одан мемлекеттік-басқарушылық әсер ету (мемлекеттік аппарат арқылы
қоғамды басқару) туындайды. Мұнда мемлекеттік басқарудағықұқықтық
механизмін объективизациялау мен объективация басты рөлді
атқарады.
• Мемлекет ішіндегі қатынас, оның органдарының арасындағы
мемлекеттік биліктің болуы мен олардың жүргізуі. Мұның негізгі
мәселесі мемлекеттік органдардың құқықтық мәртебесі (статусы) мен
басқару сферасы.
• Адамдар арасындағы ерікті қатынастар. Бұлөз мәселелерін шешу
кезіндегі мемлекеттік органдарға сүйенген және мемлекеттік басқару
процесінде іс-әрекет етушілер (мемлекеттік органдарыкадрлары,
мамандандырылған мемлекеттік қызметшілер).
Мемлекеттік басқару тек ғана оған деген басқарылатын объектілерден
қажеттілік болғанда туындайды. Сондықтан мемлекеттік басқаруда барлығы
заңмен белгіленуі қажет, оның ішінде соған қатысты органдар мен олардың
шеңберлерінің шегі.
Мемлекеттік басқарудың құқықтық реттеудің “ортасында” мемлекеттік
органдардың құқықтық мәртебесі орын алады. Мемлекеттік орган мәртебесі
юридикалық тұрғыда 3 элемент тобынан тұрады:
1. Біріншіден, елдің мемлекеттік органдардың толық жүйесіне кіретін
мемлекеттік органның орны мен табиғатын қамтиды. Органдардың заң
шығарушылық, атқарушылық, сот биліктеріне (көлденеңнен) немесе
федералды қатарына (тігінен) және басқа да жүйе басты атқарушылық
билікке жатуы оларды құқықтық мәртебесін тұжырымдауға негіздейді.
Сондықтан да мемлекеттік органдардың құқықтық мәртебесі сол
органдардың жүйесіндегі алатын орнын, табиғатын көрсетеді.
2. Екіншіден, құқықтық мәртебенің негізгі бөлігі-мемлекеттік органның
құзырлығы. Ол бөлек басқарылатын объектілерге қатысты жалпы
басқарушылық функциялары мен мемлекеттік органдарының құзіретінің
юридикалық көрінісі. Мұнда, нақты мемлекеттік органдарының
басқарушылық функцияларының жиынтығы; соған сәйкес құзіреті;
құзіреттің құрамы; басқарушылық функцияларының формалары мен
әдістерін қамтитын құзірет құрамы; басқарылатын объектілер немесе
қызмет атқарудағы бөлек мәселелер (аспектілер) тізімі.
3. Үшіншіден, мемлекеттік органдардың құқықтық мәртебесін, ұйымдық
құрылымын, юридикалық бекітілуін және де оның формасының, әдісінің
және пролцедурасының қызмет етуін қарастырады.
Түгелдей мемлекеттік басқарудағы құқықтық реттеудің құрамдас бөлігіне:
мақсаттары, қызметі, процедуралары, операциялары және көптеген мемлекеттік
басқарудың элементтері құрайды. Бұл негізінен басқару институтттарын
реттеу.
Мемлекеттік басқарудағы құқықтық реттеудің ерекшеліктеріне сәйкес, оның
өзіндік әдістері бар. Мемлекеттік басқаруды құқықтық реттеудің әдісі
дегеніміз-мемлекеттік аппарат құрамындағы әлеуметтік басқарушылық жүйеге,
әлеуметтік-құқықтық сферасы мен оның құрамдас бөліктерінің элементтеріне
түгелдей юридикалық амалдар, құралдар, шаралар арқылы әсер ету.(1) Құқықтық
реттеу екі жайтпен сипатталады:
- Құқықтық реттеу субъектісі (бастауы), бұл сәйкесінше қажетті
құқықтық нормаларды шығарушы құзіретті орган;
- Құқықтық нормалардың мағынасы мен мазмұны .
Мемлекеттік басқарудағы құқықтық реттеудің субъектісі басқару
облысындағы құқықтық нормаларды шығаруға белгілі бір мемлекеттік органның
мүмкіншілігіне, сипатына және әрекет ету шеңберін белгілейді. Осыған
байланысты:
• Орталықтандырылған, императивті реттеу (субординация әдісі). Мұнда
жоғарыдан төменге қарай реттеу құзырлық шеңберінде және
юрисдикциялық объектісіндегі мемлекет билік органдарының түгелдей
не оның субьектілеріне әкімшілік-императивті түрде іске асырылады.
• Орталықтандырылмаған, диспозивті реттеу (координациялық әдісі).
Мұнда құқықтық реттеу келісім, шарт, ортақ акт қабылдау бірнеше
мемлекеттік биліктің органдарымен төменнен инициативаны қолдау
арқылы жүзеге асырылады. (2)
(1) Сорокин В.Д. Методы правового регулирования: Теоритические проблемы
М., 1976 с.84
(2) Алексеев С.С. Общая теория права М., 1981 с.295
Құқықтық нормалардың мағынасы мен мазмұны басқарушылық процестің жүруін
анықтайды. Ол басқарушылық қарым-қатынастағы қатысушыларға құқықтық норма
арқылы әсер ету мәнінен тұратын құқықтық реттеу амалына тәуелді. Жалпы
құқықтың әдістерін былайша ажыратады:
- Позитивті міндеттеу – белгілі бір жағымды іс-әрекет жасауға
тұлғаларды тікелей міндеттермен жүктеу.
- Тиым салу – белгілі бір іс-әрекеттерді жасамауға тұлғаларды
жуктеу.
- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1. Бөлім Мемлекеттік басқарудағы құқықтық реттеудің негізгі формалары
1. Мемлекеттік басқарудағы құқықтық реттеудің рөлі
2. Мемлекеттік басқарудағы құқықтық реттеудің пәні
2. Бөлім Құқықтық реттеудің, формалары, негіздері мен ерекшеліктері
1. Қазақстан Республикасындағы құқықтық реттеудің түп негізі және жүзеге
асырылуы
2. Мемлекеттік басқарудағы құқықтық реттеу проблемалары мен оларды шешу
жолдары
Қорытынды
Қосымша кестелер
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қазақстан Республикасы тәуелсіздікке қол жеткізгеннен бері
Қазақстан халқы өз алдына жоғары мәртебелі мақсат қойып отыр. Ол-құқықтық
мемлекет құру. Бұл мақсатқа жету өте қиын. Құқықтық мемлекетте заң бір
әлеуметтік топтың емес, халықтың шынайы еркін білдіреді. Мұндай мемлекетте
заңның рухы үстемдік етеді. Барша адамдар, ең жоғарғы лауазымды иелерінің
қатардағы азаматтарға дейін заңдардың бүкіл халықтың мүддесі, игілігі үшін
жасалып, қолданылатынын, заңдар адамдарға қажет қоғамдық тәртіпті
орнататынын, адамдарға еркіндік беруін, қоғам ісіне қатысуға жағдай
туғызуға керек екенін тусінуі қажет.
Құқықтық мемлекет болуына ең бірінші қадамымыз Ата Заңымыздың
қабылдануы және де заңдар мен нормативтік актілермен барлық саланың
қамтылуы болып есептелінеді. Осылар арқылы мемлекеттік билік пен басқарылу
жүзеге асырылады. Соның ішіндегі мемлекеттік басқарудың рөлі өте зор.
Осы курстық жұмыста мемлекеттік басқарудың негізгі әдісі мен ядросы
болып саналатын құқықтық реттеу мәселесі қарастырылған.
Курстық жұмыстың көзделген мақсаты-Республикадағы мемлекеттік
басқарудың негізгі әдісі ретіндегі құқықтық реттеудің мәні мен мазмұнын
аша отырып, оның негізгі нысандарын анықтап, олардың мемлекеттік
басқарудағы алатын орнын, атқаратын қызметін және рөлін анықтау болып
табылады. Ал оның рөлі мемлекеттік басқаруда алатын орны ерекше. Сондықтан
да мемлекеттік басқарудағы құқықтық реттеуді зерттеу мен саралау қажет.
Курстық жұмыстың бірінші бөлімінде мемлекеттік басқарудағы құқықтық
реттеудің түсінігі, пәні, қажеттілігі, түрлері, нысаны және тағы басқа
теориялық аспектісі ашылып көрсетіледі.
Ал екінші бөлімінде тікелей Қазақстан Республикасының мемлекеттік
басқарудағы құқықтық реттеу тақырыбы ашылған және де оның проблемалары мен
оны шешу жолдары қарастырылады.
Курстық жұмыстың соңында қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер
тізімі көрсетілген.
1. Мемлекеттік басқарудағы құқықтық реттеудің негізгі
формалары
1. Құқықтық реттеудің мемлекеттік басқарудағы рөлі
Мемлекеттік басқарудағы құқықтық реттеудің мәні мен элементтерінің
мағынасын ашып білу үшін ең алдымен “құқықтық реттеу” түсінігін білу қажет.
Сонымен, құқықтық реттеу әлеуметтік, нормативтік және практикалық
аспектімен бейнеленеді. Ол қоғамның сұранысы белгілі бір бағытта және
белгілі бір бейнедегі туындайтын адамдардың қарым-қатынасы мен бір-бірімен
байланысы кезіндегі заң және өзге де нормативті актілердің мазмұны мен
мақсатты талабы “ауқымдалып” айқындалады.
Әлеуметтік аспектісінің мағынасында құқықтық реттеу болжамдық сипатқа
ие. Мұның өзі адамның немесе қоғамның ертеңгі өмірін жасауға (құрастыруға)
аргумент ретінде қолданылады. Бұл аспект заңның (юридикалық акт) нағыз
мағынасын ашып көрсетеді. Яғни, материалды және процессуалды заң
шығарушылықтың құрамдас бөліктері тұлғаның құқығы мен еркіндігіне (әлемдік
стандарттарға сәйкес), қоғамның еркін өмір сүруінің императивтеріне,
қоғамдық қатынастың “адамгершілігіне”, әлуметтік шындыққа, халықтар
арасындағы бір-бірімен байланысының тұрақтылығына теңдей сәйкес болуы үшін
жауапты. Осыдан туындайтын екі: легитимділік пен заңдылық түсініктерін
ажыратамыз. Егер заңдылық юридикалық нормаларының талаптарына сәйкес іс-
әрекетпен өлшенсе, онда легитимділік құқықтың мәні заңмен сәйкестігін
көрсете отырып, заңның қоғам тіршілігінде объективті бастамасын бейнелеп,
туындатуы арқылы адамдардың сеніміне қол жеткізуді жүзеге асырады. Құқықтық
реттеуде әлеуметтік аспект “принципталды”.
Құқықтық реттеудің негізі мен түбірін нормативті аспект құрайды.
Нормативті аспект- қоғамға қажетті белгілі бір іс-әрекеттерді енгізу
мен адамдардың жүріс-тұрысын реттейтін нормаларын (ережелерін) шығару мен
юридткалық (мемлекеттік органдар актілерінде) бекітілуі. Мұндай ережелер
мақсаттары мен мазмұнына сәйкес әр түрлі қабылданады: кейде еркіндікті
шектейді, бірақ көбінесе адамдардың қарым-қатынасын реттеуде кеңесші мен
көмекші болады. Құқықтың қатар тармақтарының нормалары, мысалы: еңбек,
отбасы, жер, тұрғын үй және тағы басқаларда іс-жүзінде ешқандай шектеулер
жоқ. Керісінше, қоғамдық өмірді жасауға, жақсартуға, рационалды шешім
қабылдауға жол ашады.
Мемлекеттік биліктің бекіткен және рұқсат етілген жүріс-тұрыс
ережелерінде үш негізгі элементті атап көрсетуге болады:
1. Гипотеза-өмірде әрекет ететін шарттарды, пысықтауыштарды, қарым-
қатынастарды көрсететін норманың бір бөлігі.
2. Диспозиция-жүріс-тұрыс ережесінің мағынасын, мазмұнын
айқындайтын норма бөлігі. Ол дегеніміз әрекет субъектілерде
туындайтын юридикалық құқықтары мен міндеттері.Мысалы, екі
немесе көп жақты мәмілелер мен шарттардағы тұлғалардың
міндеттері мен құқықтары айқын көрсетілуі. (1)
3. Санкция-гипотеза мен диспозицияға сәйкес нормалардың
сақталмауына (бұзылуына) байланысты мемлекеттік билікпен
қолданылатын шаралардан тұратын норманың бөлігі.Санкцияда
мемлекет қандай іс-әрекеттерді, мінез-құлықты қолдамайтындығын
көрсетеді.
Сондықтан құқықтық реттеудің нормативті реттеудің аспектісінің сапсы
көбінесе құзырлы мемлеккетік органдардың юридикалық жүріс-тұрыс нормаларын
тұжырымдағанына байланысты. Барлық уақытта кез келген юридикалық құжатта
норманы енгізгенде (орналастырғанда) түсінікті, нақты мағынасы, талабының
негіздемесі болу керек.
(1) ҚР Азаматтық кодексінің 482 бабы
Юридикалық нормаларды шығаруда және бекітуде ең басты үш жайтты ескеру
қажет:
• Жүріс-тұрыс ережелерінің көбісі (қаржы, материалды және кадр
мәселесіндегіні алып тастағанда) адамның өміріндегі проблемаларын
тікелей шеше алмайды.
• Ережелер адам өміріндегі проблемаларын шешудегі жүріс-тұрысы мен
әрекет ету механизмін (моделін) ұсынады және осы мақсаттарда іс-
жүзінде қолданғанда ғана өзінің арнауын іске асырады.
• Норма шығарушылық әрекетте жүріс-тұрыс ережелерінің
актуализациялау мен нақтылау арқылы проблемаларды шешуге тырысу.
Жүріс-тұрыс ережелері міндетті түрде практикалық аспектісі болып
саналатын өмірдегі шынайы әрекеттерден құралған нормаларды қамту қажет. Кез
келген юридикалық норма ұйымдық-мемлекеттік құрылымына сүйене отырып
мумкіндіктерімен қамтамасыз етіледі. Құқықтық реттудің практикалық
аспектісі ең қиын да, қилы. Себебі, оның ауқымдылығы мен тұрақтылығы
құқықтық реттеу фактісі дәлелдейді. Құқықтық реттеудің практикалық
аспектісі нақты жүріс-тұрыс ережелерін мағынасына сәйкес іс-әрекеттің іске
асырылғанға байланысты орнығады.
Мемлекеттің пайда болуымен қатар оның экономикалық қызмет ететін
сферасыда қалыптасты. Мемлекеттің қандай жағдай болса да, экономикаға
араласуы және реттеуі бүгінгі экономикада объективті қажеттілік.
Тарихи жағынан дамыған елдерде экономиканы реттеу жөніндегі екі
негізгі әдістемелік бағыт қалыптасқан.
Кейнстік мектеп – шаруашылық механизмін мемлекеттік реттеу
концепциясы және мемлекеттің қоға мадық шаруашылық өміріне араласпауы
туралы неокейнстік кездерде консервативті доктриналардың синтезі. Осы
аталған екі теориялық ағымдардың өздеріне тән ортақ негізі бар. Олардың
екеуі де мемлекетті қоғамның стратегиялық мақсаттарына жетуге бағытталған
экономикалық саясат жүргізу үшін белгілі меншіктің формасы мен шаруашылық
қызметтер негізінде қамтамасыз етілген. Ал олардың бір-бірінен негізгі
айырмашылығы мемлекеттік ықпал жасаудың әр түрлі тәсілдері арқылы
айқындалады. Олардың біреулері мемлекеттің экономикалық процестерге мүлдем
араласпауын жақтайды. Оның өкілі Хайек мемлекеттің түнгі күзетші рөлін
атқарғанын дұрыс дейді.
Ал Кейнс және посткейнстік өкілдер нарық параметрлерінің жағдайына
бақылау жасауды мемлекеттің басты қызметі деп есептеді.
А.Смит мемлекеттің үш негізгі міндетін атап көрсетеді:
1. Әскери қауіпсіздікті сақтау;
2. Құқықтық қызметтер;
3. Қоғамдық қатынастарды реттеу;
Ал мемлекеттік экономикалық реттеу туралы Орешин былай деді:
экономиканы мемлекеттік реттеу мемлекеттің құқықтық шаралар жүйесі, реттеу
экономикалық тұрақтылықты және дамуды қамтамасыз етуге және әлеуметтік-
экономикалық жүйенің қызметіне араласу болып табылады.
Қазақстандық экономистер Ихданов пен Мамыров экономиканы мемлекеттік
реттеуді мемлекеттің өзіне негізгі административті экономикалық және
ұйымдық-құқықтық араласуы, әсіресе әлеуметтік-экономикалық процеске, яғни
оның рационалды балансын және макроэкономикалық тұрақтылығын қолдау көрсету
екендігін атап өтті.
Мемлекеттік реттеу экономикалық өсудің тұрақтылығын сақтауға және
дамытуға ынталы болады. Жалпы нарық механизміне тән кемшіліктерді мемлекет
экономикалық реттеу арқылы түзетіп отыруға тиісті.
Мемлекеттік реттеудің келесідей түрлері бар:
• Шаруашылықты басқарудағы толық мемлекеттік монополизм;
• Нарықтық және басқа да экономикалық жүйелердің ұштасуының әр түрлі
нұсқасы;
Экономиканы мемлекеттік реттеудің басты үлгілері:
• Адаптациялық үлгі – мысалы, АҚШ экономикасын реттеу үлгісі;
• Белсенділік үлгі, яғни Жапония мысалында.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі әдістеріне тоқталатын болсақ:
1) Құқықтық реттеу – мемлекеттің тарапынан;
2) Өндіруші фирмалар және тұтынушылар үшін экономикалық қызмет тәртібінің
белгіленуі жатады. Бұл жерде заң нормалары және ережелер жүйесі меншік
формалары мен ережелерінің жүйесі меншік құқықтарын келісім-шарт
жасаумен фирманың қызмет ету шарттарын кәсіподақтармен реттеп отыру;
3) Әкімшілік реттеу – лицензиялау, квота белгілеу шаралары жатады.
Қазіргі кезде көбінесе әкімшілік реттеу қоршаған ортаны қорғау
шараларымен айналысады.
4) Экономикалық әдістер нарықтық қатынастардың сипатынажәне ұлттық
экономиканың шеңберінде нарықтық ортаға ықпал жасауға талап етеді. Бұл
жиынтық сұранысқа, жиынтық ұсынысқа, капиталдың шоғырлану дәрежесіне
әсер ету арқылы реттеу шараларын жүргізеді.
Ал экономиканы мемлекеттік реттеудің келесі бағыттардағы қызметтері
кең тараған:
• Ұлттық қорғаныс;
• Фундаменталды ғылым;
• Космостық зерттеулер;
• Денсаулық сақтау;
• Қала құрылысы, заводтар салу;
• Мемлекеттік несиелендірудің пайыз қойылымын, тауарлардың сапасын
реттеу;
• Ресурстарды тиімді бөлу мен ұтымды пайдалану;
• Монополияға қарсы тұру, бәсекені қолдау шаралары;
• Жұмыссыздықтықтың орын алуын, инфляция, сұраныс пен ұсыныстың
тепе-теңдігінің бұзылып отыруын реттеп отыру;
• Әлеуметтік мәселелер мен қоршаған ортаның ластануын реттеу.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің мақсаттары келесідей:
• Жалпы экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету;
• Шаруашылық қызметтің кординациясын дамыту;
• Бәсекелік ортаны барынша қолдау.
Осыдан барып келесі төрт көрсеткіш шығады:
1) Экономикалық өсім;
2) Жұмысбастылықтық жағдайы мен деңгейі;
3) Бағаның тұрақтылығы;
4) Сыртықы экономикалық тепе-теңдік.
Экономиканы мемлекеттік рететуде негізгі субъект мемлекеттің өзі болып
табылады, ал реттеу объектісі экономиканың әлсіз және реттеуді қажет ететін
салалары мен аумақтары.
Экономиканы мемлекеттік реттеуде нарықты реттеудің әдістерін келесідей
жіктеуге болады:
Сурет- 1 – Экономиканы мемлекеттік реттеудің әдістері
1-ші суреттен көріп отырғанымыздай тікелей реттеу шаралары неғұрлым
әкімшілік сипат алады да, ал жанама реттеу әдістері экономикалық сипат
алады. Енді осы экономиканы рететудің нарықтық экономикада маңызды болып
табылатын әдістеріне жекелеп тоқталып өтсек.
Мемлекет тарапынан экономикалық процестерді реттеу кез келген қоғамдық
жүйенің, соның ішінде қаржыны басқарудың ажырағысыз элементі болып
табылады.
Нарықтық қатынастардың құрылымында да, мемлекет тарапынан оларды
реттеу механизмiнде де қаржы және оның негiзiндегi салық жүйесi мен салық
салу механизмi зор рол атқарады. Салықтар мемлекеттер пайда болуымен бiрге
пайда болды. Мемлекет құрылымының өзгеруi, өркендеуi әрқашан салық
жүйесiнiң қайта құрылуымен және жаңаруымен қабаттаса жүредi. Экономиканы
салықтық және соның негізінде қалыптасатын бюджеттік реттеудегі басты
саясат фискалдық саясат болып табылады. Ол экономиканы салықтық тежеу мен
ынталандыру, бюджеттік қолдау мен реттеу шараларының жиынтығынан тұрады.
Экономиканы мемлекеттік қаржылық реттеу – бұл макроэкономикалық тепе-
теңдіке және экономиканың жұмыс істеуінің әрбір нақтылы кезеңінде оның
үдемелі дамуына әсер ету үшін, сондай-ақ қаржы ресурстарын шебер
пайдаланудың күнделікті процесін қамтамасыз ету үшін шаруашылық жүргізуші
субъектіге мемлекеттің қаржылық ықпал жасауының нысандары мен әдістерін
мақсатты және нақты қолдану процесі.
Қаржылық реттеудің түрлері салықтық, бюджеттік, мемлекеттік-
кредиттік, кедендік-тарифтік, валюталық-қаржылық реттеулерді қамтиды. Осы
аталған экономиканы қаржылық реттеулердің ішінде салықтық реттеудің орны
мен маңыздылығы ерекше болып табылады. Экономиканы салықтық реттеуде тура
және жанама салықтар қолданылады.
Нарықтық экономика кезінде экономикалық, соның ішінде қаржылық
нысандар мен әдістер арқылы жанама реттеме негізгі қолданыста болады.
Дүниежүзілік тәжірибе салықтық реттеуде келесідей реттеу әдістерін: салық
салуда – салықтардың мөлшерлемелері, салық салу жөніндегі жеңілдіктер мен
санкциялар, салықтық-бюджеттік ынталандыру және тежеу саясаттары, салықтық
бөлу және қайта бөлу, бақылау қызметтері жатады.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен
міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір
бөлігі болып табылады. Салықтар өз кезегінде қаржының бастапқы категориясы.
2. Мемлекеттік басқарудағы құқықтық реттеудің пәні
Мемлекеттік басқарудағы құқықтық реттеу бұл-мемлекеттік органдарды
ұйымдастыруда және олардың қызмет ету ережелерін бекітудегі мемлекеттің іс-
әрекеті. Оның пәні ерекше, себебі басқару процесіндегі мемлекеттік биліктің
құралы, әдісі және процедурасы юридикалық анықтамасымен байланысты.
Мемлекеттік органдардың басқару іс-әрекеттері мен ұйымдық құрылымын,
қызметін, мақсатын реттеумен айқындалады.
Мемлекеттік басқарудың құқықтық реттеудің пәні болып саналатын мемлекет
пен қоғамдық шындықтың кейбір аспектілерін көрсетуге болады:
• Мемлекет(оның органдары) пен қоғам азаматтары арасындағы қатынас.
Одан мемлекеттік-басқарушылық әсер ету (мемлекеттік аппарат арқылы
қоғамды басқару) туындайды. Мұнда мемлекеттік басқарудағықұқықтық
механизмін объективизациялау мен объективация басты рөлді
атқарады.
• Мемлекет ішіндегі қатынас, оның органдарының арасындағы
мемлекеттік биліктің болуы мен олардың жүргізуі. Мұның негізгі
мәселесі мемлекеттік органдардың құқықтық мәртебесі (статусы) мен
басқару сферасы.
• Адамдар арасындағы ерікті қатынастар. Бұлөз мәселелерін шешу
кезіндегі мемлекеттік органдарға сүйенген және мемлекеттік басқару
процесінде іс-әрекет етушілер (мемлекеттік органдарыкадрлары,
мамандандырылған мемлекеттік қызметшілер).
Мемлекеттік басқару тек ғана оған деген басқарылатын объектілерден
қажеттілік болғанда туындайды. Сондықтан мемлекеттік басқаруда барлығы
заңмен белгіленуі қажет, оның ішінде соған қатысты органдар мен олардың
шеңберлерінің шегі.
Мемлекеттік басқарудың құқықтық реттеудің “ортасында” мемлекеттік
органдардың құқықтық мәртебесі орын алады. Мемлекеттік орган мәртебесі
юридикалық тұрғыда 3 элемент тобынан тұрады:
1. Біріншіден, елдің мемлекеттік органдардың толық жүйесіне кіретін
мемлекеттік органның орны мен табиғатын қамтиды. Органдардың заң
шығарушылық, атқарушылық, сот биліктеріне (көлденеңнен) немесе
федералды қатарына (тігінен) және басқа да жүйе басты атқарушылық
билікке жатуы оларды құқықтық мәртебесін тұжырымдауға негіздейді.
Сондықтан да мемлекеттік органдардың құқықтық мәртебесі сол
органдардың жүйесіндегі алатын орнын, табиғатын көрсетеді.
2. Екіншіден, құқықтық мәртебенің негізгі бөлігі-мемлекеттік органның
құзырлығы. Ол бөлек басқарылатын объектілерге қатысты жалпы
басқарушылық функциялары мен мемлекеттік органдарының құзіретінің
юридикалық көрінісі. Мұнда, нақты мемлекеттік органдарының
басқарушылық функцияларының жиынтығы; соған сәйкес құзіреті;
құзіреттің құрамы; басқарушылық функцияларының формалары мен
әдістерін қамтитын құзірет құрамы; басқарылатын объектілер немесе
қызмет атқарудағы бөлек мәселелер (аспектілер) тізімі.
3. Үшіншіден, мемлекеттік органдардың құқықтық мәртебесін, ұйымдық
құрылымын, юридикалық бекітілуін және де оның формасының, әдісінің
және пролцедурасының қызмет етуін қарастырады.
Түгелдей мемлекеттік басқарудағы құқықтық реттеудің құрамдас бөлігіне:
мақсаттары, қызметі, процедуралары, операциялары және көптеген мемлекеттік
басқарудың элементтері құрайды. Бұл негізінен басқару институтттарын
реттеу.
Мемлекеттік басқарудағы құқықтық реттеудің ерекшеліктеріне сәйкес, оның
өзіндік әдістері бар. Мемлекеттік басқаруды құқықтық реттеудің әдісі
дегеніміз-мемлекеттік аппарат құрамындағы әлеуметтік басқарушылық жүйеге,
әлеуметтік-құқықтық сферасы мен оның құрамдас бөліктерінің элементтеріне
түгелдей юридикалық амалдар, құралдар, шаралар арқылы әсер ету.(1) Құқықтық
реттеу екі жайтпен сипатталады:
- Құқықтық реттеу субъектісі (бастауы), бұл сәйкесінше қажетті
құқықтық нормаларды шығарушы құзіретті орган;
- Құқықтық нормалардың мағынасы мен мазмұны .
Мемлекеттік басқарудағы құқықтық реттеудің субъектісі басқару
облысындағы құқықтық нормаларды шығаруға белгілі бір мемлекеттік органның
мүмкіншілігіне, сипатына және әрекет ету шеңберін белгілейді. Осыған
байланысты:
• Орталықтандырылған, императивті реттеу (субординация әдісі). Мұнда
жоғарыдан төменге қарай реттеу құзырлық шеңберінде және
юрисдикциялық объектісіндегі мемлекет билік органдарының түгелдей
не оның субьектілеріне әкімшілік-императивті түрде іске асырылады.
• Орталықтандырылмаған, диспозивті реттеу (координациялық әдісі).
Мұнда құқықтық реттеу келісім, шарт, ортақ акт қабылдау бірнеше
мемлекеттік биліктің органдарымен төменнен инициативаны қолдау
арқылы жүзеге асырылады. (2)
(1) Сорокин В.Д. Методы правового регулирования: Теоритические проблемы
М., 1976 с.84
(2) Алексеев С.С. Общая теория права М., 1981 с.295
Құқықтық нормалардың мағынасы мен мазмұны басқарушылық процестің жүруін
анықтайды. Ол басқарушылық қарым-қатынастағы қатысушыларға құқықтық норма
арқылы әсер ету мәнінен тұратын құқықтық реттеу амалына тәуелді. Жалпы
құқықтың әдістерін былайша ажыратады:
- Позитивті міндеттеу – белгілі бір жағымды іс-әрекет жасауға
тұлғаларды тікелей міндеттермен жүктеу.
- Тиым салу – белгілі бір іс-әрекеттерді жасамауға тұлғаларды
жуктеу.
- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz