Мемлекеттік бюджет және оның экономикаға қосар үлесі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I. МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАҒА ҚОСАР ҮЛЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні мен құрылымы ... ... ... ... .4
Бюджеттің функциялары мен атқаратын қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ...8
II. ЭКОНОМИКАНЫҢ ДАҒДАРЫСТЫҚ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ...11
Дағдарыстық кезеңдегі бюджеттік қолдау мен ынталандыру
Шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
Мемлекеттік бюджетті кірістері мен шығыстары бойынша талдау ... .19
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
I. МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАҒА ҚОСАР ҮЛЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні мен құрылымы ... ... ... ... .4
Бюджеттің функциялары мен атқаратын қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ...8
II. ЭКОНОМИКАНЫҢ ДАҒДАРЫСТЫҚ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ...11
Дағдарыстық кезеңдегі бюджеттік қолдау мен ынталандыру
Шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
Мемлекеттік бюджетті кірістері мен шығыстары бойынша талдау ... .19
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
Бүгiнгi әлемдiк экономикада Қазақстан Республикасының өзiндiк орны айқындалып қалды. Бұл мәселенiң өзектiлiгi әлемдiк экономикалық қауымдастықта елiмiздiң нарықтық бағытта дамушы ел деп танылуымен арта түстi. Себебi Елбасымыз атап көрсеткенiндей “мемлекетiмiз әлем таныған, алдыңғы қатарлы елдер қатарына қосылуы керек” деп атап көрсеттi. Сондықтанда болар бүгiнгi күнi экономикалық дамудың тиiмдi жолдарын табу туралы мәселелi сұрақтар кең түрде талқылауға түсiп отыр. Ал мұндай жоғарғы дамуға қол жеткізу және Қазақстан Республикасының бастан кешкен дағдарыстық жылдарды артқатастап, дамудың тиімді жолына түсу үшін мемлекеттің қолдау шаралары қажет болып табылады. Ал мемлекеттің қолдау, дамыту, ынталандыру шараларының негізгілерінің бірі болып бюджеттік-салық саясаты болып табылады. Бұл саясат өз кезегінде мемлекеттік бюджеттің негізінде, оның жоспарлары мен құрамы, толық қанды қамтамасыз етілуімен байланысты болып табылады.
Экономикалық дамудың қазіргі кезеңінде орталықтандырылған қаржы ресурстары мемлекетке қоғамдық өндірістің қажетті қарқыны мен үйлесімін қамтамасыз етуге, оның салалық және аумақтық құрылымын жетілдіруге жетуге, экономиканың салаларын дамытудың бірінші кезекті бағдарламасы үшін қажетті көлемде қаражаттарды қалыптастыруға, ірі әлеуметтік өзгерістерді жүргізуге мүмкіндік береді. Қаржыны орталықтандырудың арасында ақша қаражаттары, мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік саясатын табысты іске асыру үшін жағдайларды дайындай отырып, экономикалық және әлеуметтік дамудың шешуші учаскелеріне шоғырландырылады.
Міне осыған байланысты, мен курстық жұмысымның тақырыбын қаржы пәнінен «Экономикадағы дағдарыстық жағдайдағы мемлекеттік бюджеттің ерекшеліктері» деп алдым.
Бұл тақырыптың өзектілігі экономиканың дағдарыстық кезеңінде оның дағдарыстан қысқа мерзімде және тиімді даму жолына түсіретін негізгі мемлекеттік саясаттардың бірі мемлекеттік бюджеттің аясында жүргізілетін ынталандыру, қолдау және қаржыландыру шаралары болып табылады.
Осы жұмысты орындаудағы мақсатым мен міндеттеріме:
• Қаржы саласындағы мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні мен қызмет ету барысын түсіну;
• Бюджеттің функциялары мен қызметтерін талдау;
• Экономиканың дағдарыстық кезеңіндегі мемлекеттік бюджеттің атқаратын шараларын, негізгі қолдау саясаттарын ұлттық экономиканы мысалға ала отырып талдау;
• Әлеуметтік саланың дамытудағы бюджеттің маңыздылығы мен дамыту қызметтеріне тоқталу;
• Мемлекеттік бюджетті кірістері мен шыығстары негізінде жан-жақты талдау;
Экономикалық дамудың қазіргі кезеңінде орталықтандырылған қаржы ресурстары мемлекетке қоғамдық өндірістің қажетті қарқыны мен үйлесімін қамтамасыз етуге, оның салалық және аумақтық құрылымын жетілдіруге жетуге, экономиканың салаларын дамытудың бірінші кезекті бағдарламасы үшін қажетті көлемде қаражаттарды қалыптастыруға, ірі әлеуметтік өзгерістерді жүргізуге мүмкіндік береді. Қаржыны орталықтандырудың арасында ақша қаражаттары, мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік саясатын табысты іске асыру үшін жағдайларды дайындай отырып, экономикалық және әлеуметтік дамудың шешуші учаскелеріне шоғырландырылады.
Міне осыған байланысты, мен курстық жұмысымның тақырыбын қаржы пәнінен «Экономикадағы дағдарыстық жағдайдағы мемлекеттік бюджеттің ерекшеліктері» деп алдым.
Бұл тақырыптың өзектілігі экономиканың дағдарыстық кезеңінде оның дағдарыстан қысқа мерзімде және тиімді даму жолына түсіретін негізгі мемлекеттік саясаттардың бірі мемлекеттік бюджеттің аясында жүргізілетін ынталандыру, қолдау және қаржыландыру шаралары болып табылады.
Осы жұмысты орындаудағы мақсатым мен міндеттеріме:
• Қаржы саласындағы мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні мен қызмет ету барысын түсіну;
• Бюджеттің функциялары мен қызметтерін талдау;
• Экономиканың дағдарыстық кезеңіндегі мемлекеттік бюджеттің атқаратын шараларын, негізгі қолдау саясаттарын ұлттық экономиканы мысалға ала отырып талдау;
• Әлеуметтік саланың дамытудағы бюджеттің маңыздылығы мен дамыту қызметтеріне тоқталу;
• Мемлекеттік бюджетті кірістері мен шыығстары негізінде жан-жақты талдау;
1. Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі (2004 ж. 24 сәуірдегі N 548-II)
2. Қазақстан Республикасының “Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы” Заңы. (Салық Кодексi). – Алматы, 2002ж.
3. Iлиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық. – Алматы: 2003. – 448 бет.
4. Мельников В.Д. Ли В.Д. Общий курс финансов. Учебник. – Алматы: Институт развития Казахстана, 2001. – 285с.
5. Мельников В.Д. Ильясов К.К. Финансы. Учебник для вузов. – Алматы: 2001. – 252 с.
6. Мамыров Н.Қ., Тiлеужанова М.Ә. - Макроэкономика: Оқулық. – Алматы: Экономика. - 2003. – 432 бет.
7. Ермекбаева Б.Ж. Салықтар және салық салу: Оқу құралы – Алматы: - 2003. – 131 бет.
8. З.С. Мұхамбетова «Мемлекеттің әлеуметтік аяны рететудегі фискалдық саясаттың маңызы» // Вестник КазНУ. Серия экономическая. №4, 2006ж.
9. Ю. К. Шокоманов “Состояние и перспективы экономического развития Казахстана в переходной период” // Вестник КазНУ, Серия экономическая, №4, 2001 г.
10. Л. Бурлаков «Совершенствовать межбюджетные отношения» // Қаржы-Қаражат, №6, 2005г. 12-17стр.
11. Қазақстан Республикасы үкіметінің 2006-2008 жылдарға арналған орта мерзімді фискалдық саясаты.
12. Статистический ежегодник. Алматы. – 2006г.
2. Қазақстан Республикасының “Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы” Заңы. (Салық Кодексi). – Алматы, 2002ж.
3. Iлиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық. – Алматы: 2003. – 448 бет.
4. Мельников В.Д. Ли В.Д. Общий курс финансов. Учебник. – Алматы: Институт развития Казахстана, 2001. – 285с.
5. Мельников В.Д. Ильясов К.К. Финансы. Учебник для вузов. – Алматы: 2001. – 252 с.
6. Мамыров Н.Қ., Тiлеужанова М.Ә. - Макроэкономика: Оқулық. – Алматы: Экономика. - 2003. – 432 бет.
7. Ермекбаева Б.Ж. Салықтар және салық салу: Оқу құралы – Алматы: - 2003. – 131 бет.
8. З.С. Мұхамбетова «Мемлекеттің әлеуметтік аяны рететудегі фискалдық саясаттың маңызы» // Вестник КазНУ. Серия экономическая. №4, 2006ж.
9. Ю. К. Шокоманов “Состояние и перспективы экономического развития Казахстана в переходной период” // Вестник КазНУ, Серия экономическая, №4, 2001 г.
10. Л. Бурлаков «Совершенствовать межбюджетные отношения» // Қаржы-Қаражат, №6, 2005г. 12-17стр.
11. Қазақстан Республикасы үкіметінің 2006-2008 жылдарға арналған орта мерзімді фискалдық саясаты.
12. Статистический ежегодник. Алматы. – 2006г.
Жоспар
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I. МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАҒА ҚОСАР ҮЛЕСІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...4
1. Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні мен құрылымы
... ... ... ... .4
2. Бюджеттің функциялары мен атқаратын қызметтері
... ... ... ... ... ... ... ...8
II. ЭКОНОМИКАНЫҢ ДАҒДАРЫСТЫҚ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ...11
1. Дағдарыстық кезеңдегі бюджеттік қолдау мен ынталандыру
Шаралары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
2. Мемлекеттік бюджетті кірістері мен шығыстары бойынша талдау ... .19
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 26
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..28
КІРІСПЕ
Бүгiнгi әлемдiк экономикада Қазақстан Республикасының өзiндiк орны
айқындалып қалды. Бұл мәселенiң өзектiлiгi әлемдiк экономикалық
қауымдастықта елiмiздiң нарықтық бағытта дамушы ел деп танылуымен арта
түстi. Себебi Елбасымыз атап көрсеткенiндей “мемлекетiмiз әлем таныған,
алдыңғы қатарлы елдер қатарына қосылуы керек” деп атап көрсеттi.
Сондықтанда болар бүгiнгi күнi экономикалық дамудың тиiмдi жолдарын табу
туралы мәселелi сұрақтар кең түрде талқылауға түсiп отыр. Ал мұндай жоғарғы
дамуға қол жеткізу және Қазақстан Республикасының бастан кешкен
дағдарыстық жылдарды артқатастап, дамудың тиімді жолына түсу үшін
мемлекеттің қолдау шаралары қажет болып табылады. Ал мемлекеттің қолдау,
дамыту, ынталандыру шараларының негізгілерінің бірі болып бюджеттік-салық
саясаты болып табылады. Бұл саясат өз кезегінде мемлекеттік бюджеттің
негізінде, оның жоспарлары мен құрамы, толық қанды қамтамасыз етілуімен
байланысты болып табылады.
Экономикалық дамудың қазіргі кезеңінде орталықтандырылған қаржы
ресурстары мемлекетке қоғамдық өндірістің қажетті қарқыны мен үйлесімін
қамтамасыз етуге, оның салалық және аумақтық құрылымын жетілдіруге жетуге,
экономиканың салаларын дамытудың бірінші кезекті бағдарламасы үшін қажетті
көлемде қаражаттарды қалыптастыруға, ірі әлеуметтік өзгерістерді жүргізуге
мүмкіндік береді. Қаржыны орталықтандырудың арасында ақша қаражаттары,
мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік саясатын табысты іске асыру үшін
жағдайларды дайындай отырып, экономикалық және әлеуметтік дамудың шешуші
учаскелеріне шоғырландырылады.
Міне осыған байланысты, мен курстық жұмысымның тақырыбын қаржы
пәнінен Экономикадағы дағдарыстық жағдайдағы мемлекеттік бюджеттің
ерекшеліктері деп алдым.
Бұл тақырыптың өзектілігі экономиканың дағдарыстық кезеңінде оның
дағдарыстан қысқа мерзімде және тиімді даму жолына түсіретін негізгі
мемлекеттік саясаттардың бірі мемлекеттік бюджеттің аясында жүргізілетін
ынталандыру, қолдау және қаржыландыру шаралары болып табылады.
Осы жұмысты орындаудағы мақсатым мен міндеттеріме:
• Қаржы саласындағы мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні мен қызмет
ету барысын түсіну;
• Бюджеттің функциялары мен қызметтерін талдау;
• Экономиканың дағдарыстық кезеңіндегі мемлекеттік бюджеттің атқаратын
шараларын, негізгі қолдау саясаттарын ұлттық экономиканы мысалға ала
отырып талдау;
• Әлеуметтік саланың дамытудағы бюджеттің маңыздылығы мен дамыту
қызметтеріне тоқталу;
• Мемлекеттік бюджетті кірістері мен шыығстары негізінде жан-жақты
талдау;
I. МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАҒА ҚОСАР ҮЛЕСІ
1. Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні мен құрылымы
Бюджет - мемлекеттiң мiндеттерi мен функцияларын iске асыруды қаржымен
қамтамасыз етуге арналған орталықтандырылған ақша қоры.
Қаржылық байланыстардың орасан зор әр алуандығына жеке ортақ
ерекшеліктерімен көзге түсетін оқшауланған сфераларды бөліп көрсетуге
болады. Мәселен, мемлекеттің шаруашылық жүргізуші субъектілерімен және
халықпен қалыптасатын қаржы қатынастары жалпы қоғамдық өнімді құндық
бөлудің ерекше саласын құрайды және қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыруға арналған орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен
және пайдаланумен байланысты болады. Қаржы қатынастарының бұл жиынтығы
мемлекеттік бюджет ұғымының экономикалық мазмұныны құрайды.
Мемлекеттiк бюджет - араларындағы өзара өтелетiн операцияларды есепке
алмағанда, республикалық және жергiлiктi бюджеттердi бiрiктiретiн,
талдамалы ақпарат ретiнде пайдаланылатын және бекiтуге жатпайтын жиынтық
бюджет. 3,81 б
Экономикалық қатынастардың жиынтығы ретінде мемлекеттік бюджеттің
объективті сипаты бар. Бөлудің дербес сферасы ретіндегі оның өмір сүруінің
объективті қажеттігі ұлғаймалы ұдайы өндірістің қажеттіліктерімен,
мемлекеттің табиғатымен және функциясымен байланысты. Бұл тиісті
орталықтандырылған ресурстарды қажет етеді. Ақша қаражаттарын
орталықтандыру бүкіл ұлттық шаруашылық ауқымында үздіксіз ауыспалы
айналымды ұйымдастыру үшін, жалпы экономиканың жұмыс істеуін қамтамасыз ету
үшін қажет.
Сөйтіп, объективті бөлгіштік қатынастардың экономикалық нысаны бола
отырып, құндық бөліністің ерекше бөлігі ретінде мемлекеттік бюджет
айрықшалықты қоғамдық арналымды орындайды – жалпымемлекеттік
қажеттіліктерді қанағаттандыруға қызмет етеді, экономикалық категория
ретінде көрінеді.
Қаржы қатынастарының белгілі бір жиынтығы ретіндегі мемлекеттік
бюджетке ең алдымен жалпы қаржы категориясынан ажырататын өзгеше белгілер
тән: бюджет қатынастарының бөлгіштік сипаты бар, әрқашан ақша нысанында
жүзеге асырылады, мақсатты ақша қорларын қалыптастырумен және пайдаланумен
қосарлана жүріп отырады. Сонымен бірге бюджет қатынастарына белгілі бір
өзіндік ререкшелік тән, алайда ол қаржымен ортақ өзгеше белгілердің
шеңберінен шықпайды. 4, 96 б
Құндық бөліністің айрықшалықты сферасы ретінде мемлекеттік бюджет мына
өзгеше белгілермен сипатталады:
• Мемлекеттен жалпы қоғамдық өнімнің бір бөлігін оқшауландырумен және
оны қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты
бөлгіштік қатынастардың айрықша экономикалық нысаны болып табылады;
• Құнды жасау және оны тұтыну процесін шарттастыратын материалдық
өндіріс қаржысынан және құнды тұтынуға қызмет ететін өндірістік емес
сфера қаржысынан мемлекеттік бюджеттің айырмашылығы ол ұлттық
шаруашылықтың салалары, аумақтары, экономиканың секторлары, қоғамдық
қызметтің сфералары арасында құнды қайта бөлуге арналған;
• Қоғамдық өнімнің оның тауар нысанындағы қозғалысымен тікелей
байланысты емес құндық бөліністің стадиясын білдіреді және одан
белгілі үзілісте жүзеге асырылады, ал қаржы қатынастары материалдық
өндірісте де, өндірістік емес сферада да тауар-ақша қатынастарымен
тығыз тоқайласып жатады.
Мемлекеттік бюджет кез келген басқа экономикалық категория сияқты
өндірістік қатынастарды білдіреді және оларға сәйкес келетін нақты
материалдық-заттық түрінде болады: бюджет қатынастары мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорында – бюджеттік қорында затталынады. Мұның
нәтижесінде қоғамда болып жатқан нақты экономикалық процестер мемлекеттің
жұмылдыратын және пайдаланатын ақша қаражаттарының ағымында өзінің
көрінісін табады. Бюджеттік қор – бұл қоғамдық өнім мен ұлттық табыстың
құндық бөліністің белгілі стадияларын өткен және ұлғаймалы ұдайы өндіріс,
халыққа әлеуметтік-мәдени қызмет көрсету, қорғаныс және басқару жөніндегі
қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін мемлекетке түсетін бөлігі қозғалысының
объективті шарттасылған экономикалық нысаны. Бюджеттік қордың қалыптасуы
мен пайдаланылуы құнды бөлу және қайта бөлумен байланысты оның қозғалыс
процесін білдіреді. 3,83 б
Мемлекеттік органдардың өздерінің функцияларын орындауы үшін
басқарудың барлық деңгейлерінде тиісті қаржы базасы болуы тиіс. Осы
мақсатпен әр елде аймақтардың шаруашылығын, әлеуметтік сферасын, әрбір
әкімшілік-аумақтық бірліктерді ұйымдастыруды, заң шығарушы билікті, басқару
апаратын ұстауды және басқа шараларды қаржыландыру үшін олардың ақша
ресурстарын жұмылдыруды қамтамасыз ететін бюджеттер тармақтарының желісі
құрылады. Бюджеттердің жекелеген түрлерінің кірістері мен шығыстарын
қалыптастыру, оларды теңдестіру процесінде заңмен реттеліп отыратын
белігілі бір қаржылық өзара қарым-қатынастар пайда болады. Осы
элементтердің барлығы – бюджет жүйесін ұйымдастыру мен құрудың қағидаттары,
оның буындарының өзара қатынастары мен байланысының ұйымдық нысандары
бюджет құқықтарының жиынтығы – бюджет құрылысын құрайды.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік бюджетіне мынадай деңгейдегi
бюджеттер бекiтiледi, атқарылады және дербес болып табылады:
• республикалық бюджет;
• облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қала, астана бюджетi;
• аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджетi. 3, 84 б
Салықтық және басқа да түсiмдер есебiнен қалыптастырылатын және
орталық мемлекеттiк органдардың, оларға ведомстволық бағынысты мемлекеттiк
мекемелердiң мiндеттерi мен функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және
мемлекеттiк саясаттың жалпыреспубликалық бағыттарын iске асыруға арналған
орталықтандырылған ақша қоры республикалық бюджет болып табылады.
Салықтық және басқа да түсiмдер, есебiнен қалыптастырылатын және
облыстық деңгейдегi жергiлiктi мемлекеттiк органдардың, республикалық
маңызы бар қаланың, астананың, оларға ведомстволық бағынысты мемлекеттiк
мекемелердiң мiндеттерi мен функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және
тиiстi әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiкте мемлекеттiк саясатты iске асыруға
арналған орталықтандырылған ақша қоры облыс бюджетi, республикалық маңызы
бар қала, астана бюджетi болып табылады.
Салықтық және басқа да түсiмдер есебiнен қалыптастырылатын және ауданның
(облыстық маңызы бар қаланың) жергiлiктi мемлекеттiк органдарының, оларға
ведомстволық бағынысты мемлекеттiк мекемелердiң мiндеттерi мен функцияларын
қаржымен қамтамасыз етуге және тиiстi аудандағы (облыстық маңызы бар
қаладағы) мемлекеттiк саясатты iске асыруға арналған орталықтандырылған
ақша қоры аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджетi болып табылады. 3, 85
б
Сурет-1 – Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеті
Қазақстан Ресупбликасының бюджет жүйесі құрылымының унитарлық типімен
анықталады. өйткені Қазақстан – федералдық емес, басқарудың президенттік
нысаны және сайланатын парламенті бар унитарлық мемлекет. Қазақстан
Республикасының бюджет жүйесі экономикалық қатынатсарға және тиісті
құқықтық нормаларға негізделген әр түрлі деңгейлердегі бюджеттерді
қамтиды. Қазақстанда жалпылап айтқанда мемлекеттік бюджетті құрайтын
республикалық бюджет пен жергілікті бюджеттер дербес жұмыс істейді.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінің басты бөлігі
республикалық бюджетке шоғырланған. Оны келесі 1-ші суреттен көре аламыз.
Республикалық бюджет – бұл түсімдер мен бюджет тапшылығын қаржыландыру
(профицитті пайдалану) есебінен қалыптастырылатын және өзіне Қазақстан
Республикасының Конституциясы мен заңнамалық актілер жүктеген міндеттерді
жүзеге асыру үшін Үкімет анықтайтын республикалық бюджет бағдарламаларын
қаржыландыруға арналған Қазақстан Республикасының заңымен бекітілген
орталықтандырылған ақша қоры.
Жергілікті бюджеттер – облыстық бюджеттер, қалалардың, аудандардың
бюджеттері. Қаржы жылына арналған республикалық бюджет Қазақстан
Республикасының заңымен, жергілікті бюджеттер мәслихаттардың шешімдерімен
бекітіледі.
1.2 Бюджеттің функциялары мен атқаратын қызметтері
Экономикалық категория ретінде мемлекеттік бюджет мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорын жасау және оны ұдайы өндіріс пен қоғамдық
қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсатында пайдалану жолымен қоғамдық
өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу процесінде мемлекет пен қоғамдық
өндірістің басқа қатысушылары арасында пайда болатын ақша қатынастарын
білдіреді.
Мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде жалпы қаржы
категориясына сай келетін бөлу және бақылау функцияларын орындайды. Бұл
функциялардың іс-қимылы, мазмұны, мәні мен маңызы бюджет қатынастарының
қаралған айрықшалығымен айқындалады. Сонымен бірге мемлекет қаржысының
негізгі буыны ретінде мемлекеттік бюджет бөлгіштік функция шеңберінде
қосалқы функцияларды, атап айтқанда: ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімді
қайта бөлу; экономиканы мемлекеттік реттеу және ынталандыру; әлеуметтік
саясатты қаржымен қамтамасыз ету; ақша қаражаттарының орталықтандырылған
қорын жасау және пайдалануға бақылау жасау сияқты функцияларды орындайды.
5, 104 б
Мемлекеттік бюджетте қоғамдағы барлық экономикалық процестер
бейнеленетіндіктен, сондай-ақ барлық негізгі қаржы институттары – салықтар,
мемлекеттің шығыстары, мемлекеттік кредит, мемлекеттік қарыздар және т.б.
өзінің шоғырланған көрінісін табатындықтан бюджет мемлекеттің негізгі қаржы
жоспары ретінде сипатталады. Ол нақты кзеңге, әдетте, бір жылға жасалынады,
бюджеттің кірістерін, шығыстарын орталықтандырылған қаржы ресурстарының
шешуші бөлігінің қозғалысын анықтайды. Бюджетті негізгі қаржы жоспары деп
мойындау оның ұлттық табысты қайта бөлудегі маңызды орнын, қаржы
жоспарларының жүйесіндегі басымдық жағдайын, сондай-ақ қоғамдық ұдайы
өндірістегі айрықша рөлін анықтайды.
Негізгі қаржы жоспары мемлекеттің қаржылық қызметінің жемісі болып
табылады. Елдің негізгі қаржы жоспарының көрсеткіштері республика
Парламентінің жыл сайын қабылдайтын Республикалық бюджет туралы заңына
сәйкес сөзсіз орындауға жатады.
Еліміздің Конституциясының 4-ші бөлімінің 53 бабында Палаталардың
бірлескен отырысында Парламент: Ресупбликалық бюджетті және Үкімет пен
Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің
бюджеттің атқарылуы туралы есептерін бекітеді, бюджетке өзгертулер мен
толықтырулар енгізеді. 1, 25 бет.
Мемлекеттік бюджет ұлттық экономиканы басқарудың басты
механизмдерінің бірі. Ол экономикаға мемлекеттің орталықтандырылған ақша
қорын жасау мен пайдаланудың нысандары мен әдістерінің жиынтығы болып
табылатын бюджеттік механизм арқылы ықпал етеді. Жалпы экономикаға ықпал
етудің құралы ретіндегі бюджеттің рөлі осында көрінеді. Экономиканы реттеу
орталықтандырылған ақша қорының сандық көлемін анықтау, оны жасау мен
бөлудің нысандары мен әдістерін реттеу, бюджеттің атқарылу процесінде қаржы
ресурстарын қайта бөлу жолымен жүзеге асырылады.
Ақырында, мемлекеттік бюджет мемлекеттік заңдарының бірі болып
табылады (мысалы, келесі қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы
заң). Сөйтіп, бюджеттің сан қырлы маңызын ескере отырып, оны осы жоғарыда
айтылғандардың жиынтығы ретінде қараған жөн және оны келесі сызбадан көре
аламыз.
Сурет-2 – Мемлекеттік бюджеттің сапалық сипаттамасы
Мемлекеттік бюджет – ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімді қайта бөлудің
негізгі құралы. Мемлекетік бюджеттің (шығыс бөлігінің) көмегімен ұлттық
табыстың 30%, жалпы ішкі өнімнің 20%, жалпы қоғамдық өнімнің 10% бөлінеді
және қайта бөлінеді. Бюджет Қазақстанның бүкіл аумағында өндірістік
күштерді неғұрлым ұтымды орналастырудың, экономика және мәдениетті
көтерудің талаптарын ескере отырып салааралық және аумақтық қайта бөлу үшін
пайдаланылады. 3, 93 б
Нарықтық механизмге көшу жағдайында мемлекеттік бюджеттің қаражаттары
ең алдымен экономиканың құрылымын қайта құруды, кешенді мақсатты бюджеттік
бағдарламаларды қаржыландыруға, ғылыми-техникалық әлуетті арттыруға,
әлеуметтік дамуды тездетуге және халықтың ең аз қамтылған жігін әлеуметтік
қорғауға бағытталуы тиіс.
Шығыстар мен салықтар арқылы бюджет экономика мен инвестицияларды
реттеудің және ынталандырудың, өндіріс тиімділігін арттырудың маңызды
құралы болып табылады.
Бюджет қаражаттарының әлеуметтік бағыттылығының зор маңызы бар.
әлеуметтік саясаттағы басымдықтар – халықтың табысы аз жіктерін
(зейнеткерлерді, мүгедектерді, аз қамтылған отбасыларын) қолдау, денсаулық
сақтау, білім беру және мәдениет мекемелерінің жұмыс істеп тұруын
қамтамасыз етеді.
Қаржылық жоспарлау процесінде бюджет ұлттық шаруашылықтың салаларына
және өндірістік емес сфераның мекемелеріне айтарлықтай ықпал етеді.
Мемлекеттің ақша қорын жасау және пайдалаудың негізгі қаржы жоспары бола
отырып, бюджет барлық шаруашылық қызмет етуші кәсіпорындармен және басқа
коммерциялық емес ұйымдармен тығыз байланыста болып отырады.
Бюджеттік жоспарлау мен бюджеттің атқарылу процесінде ұлттық
шаруашылықтың қаржы шаруашылық қызметіне бақылау жасалынады. Нарықтық
қатынастарға көшу жағдайында ресурстарды жұмылдыру және оларды пайдалану
процесінде бюджеттік бақылаудың маңызы күшейе түседі.
II. ЭКОНОМИКАНЫҢ ДАҒДАРЫСТЫҚ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Дағдарыстық кезеңдегі бюджеттік қолдау мен ынталандыру
шаралары
Мемлекеттiң экономикаға әсер етуi салық салу құралдары арқылы
жүргiзiледi. Мемлекеттiк шығындар мемлекеттiк бюджеттiң қаржыларын
пайдалану нәтижесiнде мүмкiн болады, ал салық бюджеттi қаржымен қамтамасыз
ететiн бiрден-бiр құрал.
Ресурстар жұмыспен толық қамтылмаған жағдайда тепе-теңдiк жағдай
қалыптаса бередi. Сондықтан пайда болған үзiлiстi жою үшiн, экономиканы
мемлекет тарапынан реттеу құралдары пайдаланылады. Олар бюджетке төленетiн
салық төлемi мен мемлекеттiк шығындар көлемiнiң өзгеруi арқылы жүзеге
асырылады. 10, 12 б
Бюджет-салық саясаты (қазыналық (фискальный) саясат) – мемлекеттiк
бюджет жағдайын, салық салуды және мемлекеттiк шығындардың өзгерiсiн реттеу
мақсатында үкiмет тарапынан жүргiзiлетiн шаралар. Бұл шаралар жұмыспен
толық қамтылуды, төлем балансының тепе-теңдiгiн және экономиканың өсуiн
қамтамасыз ету мақсатында жүргiзiледi.
Ынталандырушы бюджет-салық саясаты (қазыналық экспанция) – бұл саясат
қысқа мерзiмдi кезеңде экономикадағы циклдiк құлдырауды жою мақсатын қояды.
Мұны жүзеге асыру үшiн мемлекет шығындарды өсiрiп, салық ставкасы мөлшерiн
төмендету арқылы немесе бiрiктiрген, құрастырма шаралар арқылы жүзег
асырылады.
Ұзақ мерзiмдiк кезеңде салықты төмендету саясаты өндiрiс
факторларының ұсынысын кеңейтуге және экономикалық әлуеттiң өсуiне алып
келуi мүмкiн. Мұндай мақсаттардың жүзеге асуы кешенi салық салық
реформасының жүргiзiлуiне байланысты болады. Бұл шаралардың орындалуы
Ұлттық банк жүргiзетiн тежеушi ақша-несие саясатымен және мемлекеттiк
шығындардың құрылымынын оңтайландырумен байланысты. 6, 231 б
Төлеушi бюджеттiк-салық саясаты (қазыналық шектеу) - экономикдағы
циклдiк өсудi тежеу мақсатын көздейдi. Бұл саясатты жүзеге асыру үшiн,
мемлекеттiк шығындар төмендеп, салық мөлшерi жоғарылайды немесе
бiрiктiрген, құрастырма шаралар арқылы жүзеге асырылады. Қысқа мерзiмдiк
кезеңде бұл шаралардың нәтижесiнде, өндiрiстiң құлдырауы мен жұмысссыздық
деңгейiнiң өсуi салдарынан болған сұраныс инфляциясын төмендетуге мүмкiндiк
бередi.
Ұзақ мерзiмдiк кезеңде өспелi салық “сынасы” жиынтық ұсыныстың
төмендеуiне және құлдыраушылық механизмiн ашуға негiз болуы мүмкiн. Бұл
құбылыс әсiресе төменднгi жағдайларда кездеседi: мемлекеттiк шығындардың
азаюы бюджеттiң барлық баптарында пропорционалды қысқартып, жүзеге асырылып
отырса және еңбек рыногының инфрақұрылымына мемлекекттiк инвестиция
берiлуiнде басымдылық болмаса.
Мемлекеттiк шығындарды тиiмсiз басқарумен қатар уақытқа созылған
құлдыраушылық экономикалық әлуеттiң бұзылуына әсерiн тигiзедi. Мұндай
жағдай экономиканың өтпелi кезеңiнде жиi кездеседi.
Қысқа мерзiмдiк кезеңде салық-бюджет саясаты баланстық бюджеттiң,
салықтың және мемлекеттiк шығындардың мультипликаторы әсерiмен байланысты
болады.
Мемлекеттiк шығындардың өзгерiсiн көру үшiн кейнс кресiн
пайдаланамыз. Мемлекеттiк шығындар жиынтық шығындардың құрауышы болып
табылады, олардың өсуi жоспарланған шығындарды да өсiредi.
Елiмiздегi экономикалық циклмен дамуы егемендiгiн алған жылдардан
бастап құлдырау және соңында 1994-1995 жылдары дағдарыстың жоғары дәрежесi
көрiндi. Ал 1996 жылдан бастап елiмiз экономиканың жандануы, инфляцияның
төмендеуi, ЖIӨ-нiң өсуi сияқты көрсеткiштер оң бағытта өсiп экономикалық
циклдiң жандану және өсу сатысындамыз.
Республикадағы экономикалық дағдарыстар ең алдымен оның терең тамыр
жайып, қоғамдық өмiрдiң барлық саласына әсер етiуiмен сипатталады. Мұның
өзi өндiрiс құлдырауының қәусап-күйреу кейпiнен, оның тиiмдiлiгiнiң күрт
төмендеуiмен көрiнедi.
Жалпы елiмiздегi экономикалық дағдарыс 1991 жылдан басталған жоқ, ол
сонау Кеңес басшылығының 1985-1991 жылдардағы экономикалық саясаты
экономиканы дағдарысқа сол кезден бастап бұрған едi. Әуелi кәсiпорындар,
сонан кейiн аймақтар қалыптасқан шаруашылық байланыстарын үзе бастады,
бартерлік қарым-қатынастарға көштi, мемлекеттiк тапсырыс бойынша өнiм
өткiзудi тоқтатты, барлық таза пайданы тұтыну қорларына айналдырды.
Мемлекеттiң бюджетiнiң тапшылығы мен инфляция өсе бастады, ақша жүйесi
құнсызданып, экономиканы тиiмдi басқару құлдырап кеттi. 1990 жылдары
елiмiзге келетiн өндiрiтiк инвестиция тоқталды. 1990 жылы өндiрiс көлемi
абсалюттi түрде құлдырап, елiмiз экономикалық дағдарысқа кiрдi. 1991 жылы
өнеркәсiп өндiрiсiнiң құлдырауы 8 пайызға жеттi. Экономикада аласапыран
дағдарыстық кезең басталды. 9
Қазақстан Республикасы өз егемендiгiн алып, нарықтық қатынастарға өтуде
ең алғашқы мiндет – ол экономиканы ырықтандыруға, шаруашылық жүргiзудi
демократияландыруға негiзделген, инфляцияны тежеуге бағытталған қатаң қаржы
– ақша, бюджеттік саясатымен ұштастырылған түбегейлi реформа жүргiзуді
қажет етті.
Осылайша елiмiздiң тәуелсiздiк алған оншақты жыл жалпы дағдарыстарға
толы болды. Ол дағдарыстарды былай жiктеуге болады:
• экономикалық өсудегi дағдарыс;
• инфляциялық дағдарыс;
• төлем қабiлетi дағдарысы;
• инвестициялық дағдарыс;
• әлеуметтiк саладағы дағдарыс;
1991-1995 жылдардағы экономикалық өсудегi дағдарыстың басты себебi
инфляциялық жағдай болып табылады. Өйткенi 1992-1994 жылдарда елiмiзде
инфляция қарқыны тым үлкен болды. Инфляция деңгейi 2000%-дан асып кетiп,
гиперинфляцияны құрады. 9
Осыған байланысты 1993 жылы ұлттық валютамыз теңгенi енгiзуiмiзге тура
келдi. Алайда соның өзiнде инфляция белең алып отырды. Осы мәселе туралы
ұлттық валюта енгiзiлгеннен бастап елдегi банк жүйемiз нақты ақша-несиелiк
және валюталық реттеуге кiрiстi. Осының нәтижесiнде экономикада 1995 жылдан
бастап инфляция деңгейi төмендей басатады, ал ол өз кезегiнде экономикалық
өсуге жол ашты.
Қазақстанда 1991-1995 жылдар 1990 жылмен салыстырғанда ЖIӨ көлемi
38,6%-ға төмендедi, яғни жылына шамамен 8%-ды құрап отырды. 2000 жылға
дейiнгi ЖIӨ көлемiнiң өсу қарқыны байқалғандығымен 1990 жылмен
салыстырғанда 69,3% -құрады. Ал сонғы 2001-2004 жылдар аралығында ЖIӨ-нiң
жиынтық өсiмi 30%-дан астам болды. Сонда ЖIӨ динамикасына назар аударатын
болсақ Қазақстанда экономикалық дағдарыс және өсудi параболалық түрде
көруге болады екен. (сурет 3 және сурет 4). 9
Сурет-3 - 1996-2004 жылдардағы ЖIӨ көлемiнiң индекстерi
Егер 4-шi сурет бойынша 1990 жылғы өндiрiс көлемiн 100% деп алсақ,
онда елiмiзде 1995 жылға дейiн экономикалық дағдарыс болғаны анық көрiнедi.
1995 жылы ЖIӨ көлемi ең төменгi шегiне , яғни 61,4%-ға құлдырап кеттi,
былайша 1990 жылмен салыстырғанда 38,6%-ға азайды.
1995 жылы ЖIӨ-нiң 0,5%-ға өсуiмен жалпы экономикада экономикалық
қайта жандану көрсеткiштерi белең ала бастады. Яғни елдегi экономикалық өсу
параболалы түрде болып, оның көлемi бұрынғы 1990 жылғы көлемiне мiне осы
2004 жылы ғана жеттi. Қазiргi уақытта елiмiз экономикалық өсудiң
дағдарысынан толық шықты деп айта аламыз. 9
Сурет-4 - Қазақстанда экономикалық дағдарыс және өсудiң параболалық
динамикасы
Осы жылдардағы дағдарыста экономика секторларының жаппай тоқырауға
ұшырауы, елде жұмыс орындарының жабылуы, бұрынғы экономикалық жүйенің
бұзылуы, мемлекеттік қолдау шараларының мүлдем болмауы, инфляцияның ең
жоғары дәрежелерде орын алуы жалпы ұлттық экономиканы дағдарысқа ұшыратты.
Осы дағдарыстан алып шығуда мемлекеттік бюджеттің реттеу және қолдау, көмек
көрсету шараларының орны ерекше болды. Сол жылдары мемлекеттік бюджеттің
алдына қойған басты мақсаттарына келесілерді жатқызуға болады:
• Мемлекеттің негізгі басқару аппараттарын қаржыландыру, тұрақтылықты
және халықтың басты мұқтаждықтарын қамтамасыз ету;
• Әлеуметтік саланы дағдарыстық кезеніндегі жағдайына көмек беру;
• Орын алған инфляцияның жоғарғықарқынымен мемлекеттің тікелей реттеу
және оған қарсы саясаттарды жоғары тәуекелге бара отырып
мемлекеттік бюджеттің реттеу саясаттарын қатаң түрде қолдану;
• Елдегі жүргізіліп жатқан реформаларды қаржыландыруды жүзеге асыру;
• Мәдениет, білім беру, денсаулық сақтау және т.б. әлеуметтік
салаларды ұстап тұру, оларды дамытуға қаржы бөлу;
• Халықтың тұрмысының жоғарлатуға байланысты мемлекеттік бюджет
аясында жалақыларды, зйнетақыны және жәрдемақыларды уақтылы беруді
қамтамасыз ету және олардың көлемін өсіру болып табылды.
Ал 1996-1999 жылдардан бастап ұлттық экономиканың дағдарыстық
кезеңнен шыға бастауы және ендігі жерде экономикалық өсудің тұрақты да
тиімді жолына түсу үшін мемлекеттік бюджет өз алдына жаңа мақсаттарды
қойды. Оларға:
• Құлдырауға ұшыраған экономика салаларын, өндірісті және өнеркәсіп
орындарын қаржыландыру, оларға салықтық жеңілдіктерді енгізу арқылы
ынталандыруды жүзеге асыра бастау;
• Шағын бизнесті қолдау және дамытуға байланысты шараларды қаржыландыру,
оларды қолдау, жұмыссыздықпен күресті жүзеге асыру;
• Әлеуметтік саланы одан ары дамыту, денсаулық сақтау және білім беру
салаларын қаржыландыру;
• Тоқырауға ауыл шаруашылығына мемлекеттен тікелей қолдау шараларын
жүргізу, оларға субсидиялар мен субвенциялар көлемін өсіру, ауыл
шаруашылығы субъектілеріне салықты барынша азайту;
Қазақстан Республикасының бюджетінің соңғы 2003-2006 жылдардағы
бюджеттік бағдарламаларының, жоспарларының басты бағыты ендігі жерді
елімізде Елбасының Жолдаулары мен қабылданған стратегиялар төңірегінде
болуы анықталды. Бұл тиімді даму Жолдаулары мен стратегиялары ұлттық
экономиканың бәсекеге қабілетті экономикаға өтуін, индустриялы-инновациялы
экономикаға өту, әлеуметтік саланы дамыған елдер деңгейіне жеткізуге
ұмтылу, ал ең негізгі Елбасымыздың биылғы 2006 жылғы халыққа Жолдауында
айтқан Қазақстанды әлемдегі дамыған 50 елдін қатарына қосу екені баршаға
мәлім. Осы нәтижеге жету үшін мемлекеттік бюджет алдағы жылдары ірі
көлемдегі экономиканы шикізаттық бағыттан индустриялы-инновациялы өндіріске
өтуіне негіз жасау, ондай экономикалық шараларға бюджеттік қолдау көрсету,
бюджеттік ынталандыру саясаттарын жүзеге асырып жән мемлекеттік бюджеттен
тікелей қаржыландыру қолға алынып жатыр. 11
Әлеуметтiк дағдарыс Қазақстан Республикамызда күнi бүгiнге дейiн
орнын таппаған, басты шешiлмеген мәселе болып келдi. Елiмiзде 1990 жылдан
бастап жаппай өндiрiстiң құлдырауымен байланысты өнеркәсiп орындары жаппай
банкротқа ұшырауы және өндiрiстiң қысқаруы салдарынан жұмыссыздық жаппай
орын алды. Халықтың табысы, еңбекақысы төмендеп, қоғамда кедейлiктiң өсуi
орын алды. Сондай-ақ бұрынғы Кеңестік кезендегi жүйеге үйренiп қалған халық
нарықтық құрылымға бiрден ене алмады. Тiптi кейбiреулерi бұрынғыдай
мемлекет жұмыс тауып бередi деп санаса, көбiсi бұрынғысынша жұмыс iстемесем
де ақша табуға болады деп ойлады. Ал нарықтық экономика мүлдем мұндай емес
едi, онда қаншалықты еңбек iстесен соншалықты табыс табасын.
Сондықтан елiмiз әлеуметтiк мәселелердi шешу үшiн әр түрлi реформалар
жүргiзуде. Оның iшiнде ең маңыздылары шағын және орта бизнестi қолдау, осы
арқылы халықтың басым бөлiгiн жұмыспен қамту болып табылады. Халықтың өмiр
сүру деңгейi мен сапасын жақсарту бұл қоғамдық дамудағы республиканың
әлеуметтiк-экономикалық саясаты арқылы жүргiзiледi. 1999 жылдан қазiргi
уақытқа дейiн экономикалық активтi халық саны өсiп отыр.
Еліміз экономикасында орын алған осынау орасан зор дағдарыстық
кезеңнен шығу, экономиканың құлдыраған салаларын, әлеуметтік орын алған
мәселелерді шешуде мемлекеттік бюджеттің де қосқан үлесі аз болмады.
Қазақстан Республикасының нарық жағдайында экономикасының дамуы,
мемлекеттің экономикалық саясатының құрылымдық және қаржы саясаттарының
шешуші шараларына байланысты. Қаржы саясатының негізі болып фискалдық
саясат, яғни үкіметтің салық салу жүйесіндегі және мемлекеттік шығындарды
реттеуі төңірегінде жүргізетін бюджеттік-салық саясаты саналады.
Салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні мен атқаратын рөлі, қоғамның саяси
және экономикалық құрылғысына, мемлекеттің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I. МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАҒА ҚОСАР ҮЛЕСІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...4
1. Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні мен құрылымы
... ... ... ... .4
2. Бюджеттің функциялары мен атқаратын қызметтері
... ... ... ... ... ... ... ...8
II. ЭКОНОМИКАНЫҢ ДАҒДАРЫСТЫҚ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ...11
1. Дағдарыстық кезеңдегі бюджеттік қолдау мен ынталандыру
Шаралары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
2. Мемлекеттік бюджетті кірістері мен шығыстары бойынша талдау ... .19
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 26
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..28
КІРІСПЕ
Бүгiнгi әлемдiк экономикада Қазақстан Республикасының өзiндiк орны
айқындалып қалды. Бұл мәселенiң өзектiлiгi әлемдiк экономикалық
қауымдастықта елiмiздiң нарықтық бағытта дамушы ел деп танылуымен арта
түстi. Себебi Елбасымыз атап көрсеткенiндей “мемлекетiмiз әлем таныған,
алдыңғы қатарлы елдер қатарына қосылуы керек” деп атап көрсеттi.
Сондықтанда болар бүгiнгi күнi экономикалық дамудың тиiмдi жолдарын табу
туралы мәселелi сұрақтар кең түрде талқылауға түсiп отыр. Ал мұндай жоғарғы
дамуға қол жеткізу және Қазақстан Республикасының бастан кешкен
дағдарыстық жылдарды артқатастап, дамудың тиімді жолына түсу үшін
мемлекеттің қолдау шаралары қажет болып табылады. Ал мемлекеттің қолдау,
дамыту, ынталандыру шараларының негізгілерінің бірі болып бюджеттік-салық
саясаты болып табылады. Бұл саясат өз кезегінде мемлекеттік бюджеттің
негізінде, оның жоспарлары мен құрамы, толық қанды қамтамасыз етілуімен
байланысты болып табылады.
Экономикалық дамудың қазіргі кезеңінде орталықтандырылған қаржы
ресурстары мемлекетке қоғамдық өндірістің қажетті қарқыны мен үйлесімін
қамтамасыз етуге, оның салалық және аумақтық құрылымын жетілдіруге жетуге,
экономиканың салаларын дамытудың бірінші кезекті бағдарламасы үшін қажетті
көлемде қаражаттарды қалыптастыруға, ірі әлеуметтік өзгерістерді жүргізуге
мүмкіндік береді. Қаржыны орталықтандырудың арасында ақша қаражаттары,
мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік саясатын табысты іске асыру үшін
жағдайларды дайындай отырып, экономикалық және әлеуметтік дамудың шешуші
учаскелеріне шоғырландырылады.
Міне осыған байланысты, мен курстық жұмысымның тақырыбын қаржы
пәнінен Экономикадағы дағдарыстық жағдайдағы мемлекеттік бюджеттің
ерекшеліктері деп алдым.
Бұл тақырыптың өзектілігі экономиканың дағдарыстық кезеңінде оның
дағдарыстан қысқа мерзімде және тиімді даму жолына түсіретін негізгі
мемлекеттік саясаттардың бірі мемлекеттік бюджеттің аясында жүргізілетін
ынталандыру, қолдау және қаржыландыру шаралары болып табылады.
Осы жұмысты орындаудағы мақсатым мен міндеттеріме:
• Қаржы саласындағы мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні мен қызмет
ету барысын түсіну;
• Бюджеттің функциялары мен қызметтерін талдау;
• Экономиканың дағдарыстық кезеңіндегі мемлекеттік бюджеттің атқаратын
шараларын, негізгі қолдау саясаттарын ұлттық экономиканы мысалға ала
отырып талдау;
• Әлеуметтік саланың дамытудағы бюджеттің маңыздылығы мен дамыту
қызметтеріне тоқталу;
• Мемлекеттік бюджетті кірістері мен шыығстары негізінде жан-жақты
талдау;
I. МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАҒА ҚОСАР ҮЛЕСІ
1. Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні мен құрылымы
Бюджет - мемлекеттiң мiндеттерi мен функцияларын iске асыруды қаржымен
қамтамасыз етуге арналған орталықтандырылған ақша қоры.
Қаржылық байланыстардың орасан зор әр алуандығына жеке ортақ
ерекшеліктерімен көзге түсетін оқшауланған сфераларды бөліп көрсетуге
болады. Мәселен, мемлекеттің шаруашылық жүргізуші субъектілерімен және
халықпен қалыптасатын қаржы қатынастары жалпы қоғамдық өнімді құндық
бөлудің ерекше саласын құрайды және қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыруға арналған орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен
және пайдаланумен байланысты болады. Қаржы қатынастарының бұл жиынтығы
мемлекеттік бюджет ұғымының экономикалық мазмұныны құрайды.
Мемлекеттiк бюджет - араларындағы өзара өтелетiн операцияларды есепке
алмағанда, республикалық және жергiлiктi бюджеттердi бiрiктiретiн,
талдамалы ақпарат ретiнде пайдаланылатын және бекiтуге жатпайтын жиынтық
бюджет. 3,81 б
Экономикалық қатынастардың жиынтығы ретінде мемлекеттік бюджеттің
объективті сипаты бар. Бөлудің дербес сферасы ретіндегі оның өмір сүруінің
объективті қажеттігі ұлғаймалы ұдайы өндірістің қажеттіліктерімен,
мемлекеттің табиғатымен және функциясымен байланысты. Бұл тиісті
орталықтандырылған ресурстарды қажет етеді. Ақша қаражаттарын
орталықтандыру бүкіл ұлттық шаруашылық ауқымында үздіксіз ауыспалы
айналымды ұйымдастыру үшін, жалпы экономиканың жұмыс істеуін қамтамасыз ету
үшін қажет.
Сөйтіп, объективті бөлгіштік қатынастардың экономикалық нысаны бола
отырып, құндық бөліністің ерекше бөлігі ретінде мемлекеттік бюджет
айрықшалықты қоғамдық арналымды орындайды – жалпымемлекеттік
қажеттіліктерді қанағаттандыруға қызмет етеді, экономикалық категория
ретінде көрінеді.
Қаржы қатынастарының белгілі бір жиынтығы ретіндегі мемлекеттік
бюджетке ең алдымен жалпы қаржы категориясынан ажырататын өзгеше белгілер
тән: бюджет қатынастарының бөлгіштік сипаты бар, әрқашан ақша нысанында
жүзеге асырылады, мақсатты ақша қорларын қалыптастырумен және пайдаланумен
қосарлана жүріп отырады. Сонымен бірге бюджет қатынастарына белгілі бір
өзіндік ререкшелік тән, алайда ол қаржымен ортақ өзгеше белгілердің
шеңберінен шықпайды. 4, 96 б
Құндық бөліністің айрықшалықты сферасы ретінде мемлекеттік бюджет мына
өзгеше белгілермен сипатталады:
• Мемлекеттен жалпы қоғамдық өнімнің бір бөлігін оқшауландырумен және
оны қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты
бөлгіштік қатынастардың айрықша экономикалық нысаны болып табылады;
• Құнды жасау және оны тұтыну процесін шарттастыратын материалдық
өндіріс қаржысынан және құнды тұтынуға қызмет ететін өндірістік емес
сфера қаржысынан мемлекеттік бюджеттің айырмашылығы ол ұлттық
шаруашылықтың салалары, аумақтары, экономиканың секторлары, қоғамдық
қызметтің сфералары арасында құнды қайта бөлуге арналған;
• Қоғамдық өнімнің оның тауар нысанындағы қозғалысымен тікелей
байланысты емес құндық бөліністің стадиясын білдіреді және одан
белгілі үзілісте жүзеге асырылады, ал қаржы қатынастары материалдық
өндірісте де, өндірістік емес сферада да тауар-ақша қатынастарымен
тығыз тоқайласып жатады.
Мемлекеттік бюджет кез келген басқа экономикалық категория сияқты
өндірістік қатынастарды білдіреді және оларға сәйкес келетін нақты
материалдық-заттық түрінде болады: бюджет қатынастары мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорында – бюджеттік қорында затталынады. Мұның
нәтижесінде қоғамда болып жатқан нақты экономикалық процестер мемлекеттің
жұмылдыратын және пайдаланатын ақша қаражаттарының ағымында өзінің
көрінісін табады. Бюджеттік қор – бұл қоғамдық өнім мен ұлттық табыстың
құндық бөліністің белгілі стадияларын өткен және ұлғаймалы ұдайы өндіріс,
халыққа әлеуметтік-мәдени қызмет көрсету, қорғаныс және басқару жөніндегі
қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін мемлекетке түсетін бөлігі қозғалысының
объективті шарттасылған экономикалық нысаны. Бюджеттік қордың қалыптасуы
мен пайдаланылуы құнды бөлу және қайта бөлумен байланысты оның қозғалыс
процесін білдіреді. 3,83 б
Мемлекеттік органдардың өздерінің функцияларын орындауы үшін
басқарудың барлық деңгейлерінде тиісті қаржы базасы болуы тиіс. Осы
мақсатпен әр елде аймақтардың шаруашылығын, әлеуметтік сферасын, әрбір
әкімшілік-аумақтық бірліктерді ұйымдастыруды, заң шығарушы билікті, басқару
апаратын ұстауды және басқа шараларды қаржыландыру үшін олардың ақша
ресурстарын жұмылдыруды қамтамасыз ететін бюджеттер тармақтарының желісі
құрылады. Бюджеттердің жекелеген түрлерінің кірістері мен шығыстарын
қалыптастыру, оларды теңдестіру процесінде заңмен реттеліп отыратын
белігілі бір қаржылық өзара қарым-қатынастар пайда болады. Осы
элементтердің барлығы – бюджет жүйесін ұйымдастыру мен құрудың қағидаттары,
оның буындарының өзара қатынастары мен байланысының ұйымдық нысандары
бюджет құқықтарының жиынтығы – бюджет құрылысын құрайды.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік бюджетіне мынадай деңгейдегi
бюджеттер бекiтiледi, атқарылады және дербес болып табылады:
• республикалық бюджет;
• облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қала, астана бюджетi;
• аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджетi. 3, 84 б
Салықтық және басқа да түсiмдер есебiнен қалыптастырылатын және
орталық мемлекеттiк органдардың, оларға ведомстволық бағынысты мемлекеттiк
мекемелердiң мiндеттерi мен функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және
мемлекеттiк саясаттың жалпыреспубликалық бағыттарын iске асыруға арналған
орталықтандырылған ақша қоры республикалық бюджет болып табылады.
Салықтық және басқа да түсiмдер, есебiнен қалыптастырылатын және
облыстық деңгейдегi жергiлiктi мемлекеттiк органдардың, республикалық
маңызы бар қаланың, астананың, оларға ведомстволық бағынысты мемлекеттiк
мекемелердiң мiндеттерi мен функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және
тиiстi әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiкте мемлекеттiк саясатты iске асыруға
арналған орталықтандырылған ақша қоры облыс бюджетi, республикалық маңызы
бар қала, астана бюджетi болып табылады.
Салықтық және басқа да түсiмдер есебiнен қалыптастырылатын және ауданның
(облыстық маңызы бар қаланың) жергiлiктi мемлекеттiк органдарының, оларға
ведомстволық бағынысты мемлекеттiк мекемелердiң мiндеттерi мен функцияларын
қаржымен қамтамасыз етуге және тиiстi аудандағы (облыстық маңызы бар
қаладағы) мемлекеттiк саясатты iске асыруға арналған орталықтандырылған
ақша қоры аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджетi болып табылады. 3, 85
б
Сурет-1 – Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеті
Қазақстан Ресупбликасының бюджет жүйесі құрылымының унитарлық типімен
анықталады. өйткені Қазақстан – федералдық емес, басқарудың президенттік
нысаны және сайланатын парламенті бар унитарлық мемлекет. Қазақстан
Республикасының бюджет жүйесі экономикалық қатынатсарға және тиісті
құқықтық нормаларға негізделген әр түрлі деңгейлердегі бюджеттерді
қамтиды. Қазақстанда жалпылап айтқанда мемлекеттік бюджетті құрайтын
республикалық бюджет пен жергілікті бюджеттер дербес жұмыс істейді.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінің басты бөлігі
республикалық бюджетке шоғырланған. Оны келесі 1-ші суреттен көре аламыз.
Республикалық бюджет – бұл түсімдер мен бюджет тапшылығын қаржыландыру
(профицитті пайдалану) есебінен қалыптастырылатын және өзіне Қазақстан
Республикасының Конституциясы мен заңнамалық актілер жүктеген міндеттерді
жүзеге асыру үшін Үкімет анықтайтын республикалық бюджет бағдарламаларын
қаржыландыруға арналған Қазақстан Республикасының заңымен бекітілген
орталықтандырылған ақша қоры.
Жергілікті бюджеттер – облыстық бюджеттер, қалалардың, аудандардың
бюджеттері. Қаржы жылына арналған республикалық бюджет Қазақстан
Республикасының заңымен, жергілікті бюджеттер мәслихаттардың шешімдерімен
бекітіледі.
1.2 Бюджеттің функциялары мен атқаратын қызметтері
Экономикалық категория ретінде мемлекеттік бюджет мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорын жасау және оны ұдайы өндіріс пен қоғамдық
қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсатында пайдалану жолымен қоғамдық
өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу процесінде мемлекет пен қоғамдық
өндірістің басқа қатысушылары арасында пайда болатын ақша қатынастарын
білдіреді.
Мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде жалпы қаржы
категориясына сай келетін бөлу және бақылау функцияларын орындайды. Бұл
функциялардың іс-қимылы, мазмұны, мәні мен маңызы бюджет қатынастарының
қаралған айрықшалығымен айқындалады. Сонымен бірге мемлекет қаржысының
негізгі буыны ретінде мемлекеттік бюджет бөлгіштік функция шеңберінде
қосалқы функцияларды, атап айтқанда: ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімді
қайта бөлу; экономиканы мемлекеттік реттеу және ынталандыру; әлеуметтік
саясатты қаржымен қамтамасыз ету; ақша қаражаттарының орталықтандырылған
қорын жасау және пайдалануға бақылау жасау сияқты функцияларды орындайды.
5, 104 б
Мемлекеттік бюджетте қоғамдағы барлық экономикалық процестер
бейнеленетіндіктен, сондай-ақ барлық негізгі қаржы институттары – салықтар,
мемлекеттің шығыстары, мемлекеттік кредит, мемлекеттік қарыздар және т.б.
өзінің шоғырланған көрінісін табатындықтан бюджет мемлекеттің негізгі қаржы
жоспары ретінде сипатталады. Ол нақты кзеңге, әдетте, бір жылға жасалынады,
бюджеттің кірістерін, шығыстарын орталықтандырылған қаржы ресурстарының
шешуші бөлігінің қозғалысын анықтайды. Бюджетті негізгі қаржы жоспары деп
мойындау оның ұлттық табысты қайта бөлудегі маңызды орнын, қаржы
жоспарларының жүйесіндегі басымдық жағдайын, сондай-ақ қоғамдық ұдайы
өндірістегі айрықша рөлін анықтайды.
Негізгі қаржы жоспары мемлекеттің қаржылық қызметінің жемісі болып
табылады. Елдің негізгі қаржы жоспарының көрсеткіштері республика
Парламентінің жыл сайын қабылдайтын Республикалық бюджет туралы заңына
сәйкес сөзсіз орындауға жатады.
Еліміздің Конституциясының 4-ші бөлімінің 53 бабында Палаталардың
бірлескен отырысында Парламент: Ресупбликалық бюджетті және Үкімет пен
Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің
бюджеттің атқарылуы туралы есептерін бекітеді, бюджетке өзгертулер мен
толықтырулар енгізеді. 1, 25 бет.
Мемлекеттік бюджет ұлттық экономиканы басқарудың басты
механизмдерінің бірі. Ол экономикаға мемлекеттің орталықтандырылған ақша
қорын жасау мен пайдаланудың нысандары мен әдістерінің жиынтығы болып
табылатын бюджеттік механизм арқылы ықпал етеді. Жалпы экономикаға ықпал
етудің құралы ретіндегі бюджеттің рөлі осында көрінеді. Экономиканы реттеу
орталықтандырылған ақша қорының сандық көлемін анықтау, оны жасау мен
бөлудің нысандары мен әдістерін реттеу, бюджеттің атқарылу процесінде қаржы
ресурстарын қайта бөлу жолымен жүзеге асырылады.
Ақырында, мемлекеттік бюджет мемлекеттік заңдарының бірі болып
табылады (мысалы, келесі қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы
заң). Сөйтіп, бюджеттің сан қырлы маңызын ескере отырып, оны осы жоғарыда
айтылғандардың жиынтығы ретінде қараған жөн және оны келесі сызбадан көре
аламыз.
Сурет-2 – Мемлекеттік бюджеттің сапалық сипаттамасы
Мемлекеттік бюджет – ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімді қайта бөлудің
негізгі құралы. Мемлекетік бюджеттің (шығыс бөлігінің) көмегімен ұлттық
табыстың 30%, жалпы ішкі өнімнің 20%, жалпы қоғамдық өнімнің 10% бөлінеді
және қайта бөлінеді. Бюджет Қазақстанның бүкіл аумағында өндірістік
күштерді неғұрлым ұтымды орналастырудың, экономика және мәдениетті
көтерудің талаптарын ескере отырып салааралық және аумақтық қайта бөлу үшін
пайдаланылады. 3, 93 б
Нарықтық механизмге көшу жағдайында мемлекеттік бюджеттің қаражаттары
ең алдымен экономиканың құрылымын қайта құруды, кешенді мақсатты бюджеттік
бағдарламаларды қаржыландыруға, ғылыми-техникалық әлуетті арттыруға,
әлеуметтік дамуды тездетуге және халықтың ең аз қамтылған жігін әлеуметтік
қорғауға бағытталуы тиіс.
Шығыстар мен салықтар арқылы бюджет экономика мен инвестицияларды
реттеудің және ынталандырудың, өндіріс тиімділігін арттырудың маңызды
құралы болып табылады.
Бюджет қаражаттарының әлеуметтік бағыттылығының зор маңызы бар.
әлеуметтік саясаттағы басымдықтар – халықтың табысы аз жіктерін
(зейнеткерлерді, мүгедектерді, аз қамтылған отбасыларын) қолдау, денсаулық
сақтау, білім беру және мәдениет мекемелерінің жұмыс істеп тұруын
қамтамасыз етеді.
Қаржылық жоспарлау процесінде бюджет ұлттық шаруашылықтың салаларына
және өндірістік емес сфераның мекемелеріне айтарлықтай ықпал етеді.
Мемлекеттің ақша қорын жасау және пайдалаудың негізгі қаржы жоспары бола
отырып, бюджет барлық шаруашылық қызмет етуші кәсіпорындармен және басқа
коммерциялық емес ұйымдармен тығыз байланыста болып отырады.
Бюджеттік жоспарлау мен бюджеттің атқарылу процесінде ұлттық
шаруашылықтың қаржы шаруашылық қызметіне бақылау жасалынады. Нарықтық
қатынастарға көшу жағдайында ресурстарды жұмылдыру және оларды пайдалану
процесінде бюджеттік бақылаудың маңызы күшейе түседі.
II. ЭКОНОМИКАНЫҢ ДАҒДАРЫСТЫҚ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Дағдарыстық кезеңдегі бюджеттік қолдау мен ынталандыру
шаралары
Мемлекеттiң экономикаға әсер етуi салық салу құралдары арқылы
жүргiзiледi. Мемлекеттiк шығындар мемлекеттiк бюджеттiң қаржыларын
пайдалану нәтижесiнде мүмкiн болады, ал салық бюджеттi қаржымен қамтамасыз
ететiн бiрден-бiр құрал.
Ресурстар жұмыспен толық қамтылмаған жағдайда тепе-теңдiк жағдай
қалыптаса бередi. Сондықтан пайда болған үзiлiстi жою үшiн, экономиканы
мемлекет тарапынан реттеу құралдары пайдаланылады. Олар бюджетке төленетiн
салық төлемi мен мемлекеттiк шығындар көлемiнiң өзгеруi арқылы жүзеге
асырылады. 10, 12 б
Бюджет-салық саясаты (қазыналық (фискальный) саясат) – мемлекеттiк
бюджет жағдайын, салық салуды және мемлекеттiк шығындардың өзгерiсiн реттеу
мақсатында үкiмет тарапынан жүргiзiлетiн шаралар. Бұл шаралар жұмыспен
толық қамтылуды, төлем балансының тепе-теңдiгiн және экономиканың өсуiн
қамтамасыз ету мақсатында жүргiзiледi.
Ынталандырушы бюджет-салық саясаты (қазыналық экспанция) – бұл саясат
қысқа мерзiмдi кезеңде экономикадағы циклдiк құлдырауды жою мақсатын қояды.
Мұны жүзеге асыру үшiн мемлекет шығындарды өсiрiп, салық ставкасы мөлшерiн
төмендету арқылы немесе бiрiктiрген, құрастырма шаралар арқылы жүзег
асырылады.
Ұзақ мерзiмдiк кезеңде салықты төмендету саясаты өндiрiс
факторларының ұсынысын кеңейтуге және экономикалық әлуеттiң өсуiне алып
келуi мүмкiн. Мұндай мақсаттардың жүзеге асуы кешенi салық салық
реформасының жүргiзiлуiне байланысты болады. Бұл шаралардың орындалуы
Ұлттық банк жүргiзетiн тежеушi ақша-несие саясатымен және мемлекеттiк
шығындардың құрылымынын оңтайландырумен байланысты. 6, 231 б
Төлеушi бюджеттiк-салық саясаты (қазыналық шектеу) - экономикдағы
циклдiк өсудi тежеу мақсатын көздейдi. Бұл саясатты жүзеге асыру үшiн,
мемлекеттiк шығындар төмендеп, салық мөлшерi жоғарылайды немесе
бiрiктiрген, құрастырма шаралар арқылы жүзеге асырылады. Қысқа мерзiмдiк
кезеңде бұл шаралардың нәтижесiнде, өндiрiстiң құлдырауы мен жұмысссыздық
деңгейiнiң өсуi салдарынан болған сұраныс инфляциясын төмендетуге мүмкiндiк
бередi.
Ұзақ мерзiмдiк кезеңде өспелi салық “сынасы” жиынтық ұсыныстың
төмендеуiне және құлдыраушылық механизмiн ашуға негiз болуы мүмкiн. Бұл
құбылыс әсiресе төменднгi жағдайларда кездеседi: мемлекеттiк шығындардың
азаюы бюджеттiң барлық баптарында пропорционалды қысқартып, жүзеге асырылып
отырса және еңбек рыногының инфрақұрылымына мемлекекттiк инвестиция
берiлуiнде басымдылық болмаса.
Мемлекеттiк шығындарды тиiмсiз басқарумен қатар уақытқа созылған
құлдыраушылық экономикалық әлуеттiң бұзылуына әсерiн тигiзедi. Мұндай
жағдай экономиканың өтпелi кезеңiнде жиi кездеседi.
Қысқа мерзiмдiк кезеңде салық-бюджет саясаты баланстық бюджеттiң,
салықтың және мемлекеттiк шығындардың мультипликаторы әсерiмен байланысты
болады.
Мемлекеттiк шығындардың өзгерiсiн көру үшiн кейнс кресiн
пайдаланамыз. Мемлекеттiк шығындар жиынтық шығындардың құрауышы болып
табылады, олардың өсуi жоспарланған шығындарды да өсiредi.
Елiмiздегi экономикалық циклмен дамуы егемендiгiн алған жылдардан
бастап құлдырау және соңында 1994-1995 жылдары дағдарыстың жоғары дәрежесi
көрiндi. Ал 1996 жылдан бастап елiмiз экономиканың жандануы, инфляцияның
төмендеуi, ЖIӨ-нiң өсуi сияқты көрсеткiштер оң бағытта өсiп экономикалық
циклдiң жандану және өсу сатысындамыз.
Республикадағы экономикалық дағдарыстар ең алдымен оның терең тамыр
жайып, қоғамдық өмiрдiң барлық саласына әсер етiуiмен сипатталады. Мұның
өзi өндiрiс құлдырауының қәусап-күйреу кейпiнен, оның тиiмдiлiгiнiң күрт
төмендеуiмен көрiнедi.
Жалпы елiмiздегi экономикалық дағдарыс 1991 жылдан басталған жоқ, ол
сонау Кеңес басшылығының 1985-1991 жылдардағы экономикалық саясаты
экономиканы дағдарысқа сол кезден бастап бұрған едi. Әуелi кәсiпорындар,
сонан кейiн аймақтар қалыптасқан шаруашылық байланыстарын үзе бастады,
бартерлік қарым-қатынастарға көштi, мемлекеттiк тапсырыс бойынша өнiм
өткiзудi тоқтатты, барлық таза пайданы тұтыну қорларына айналдырды.
Мемлекеттiң бюджетiнiң тапшылығы мен инфляция өсе бастады, ақша жүйесi
құнсызданып, экономиканы тиiмдi басқару құлдырап кеттi. 1990 жылдары
елiмiзге келетiн өндiрiтiк инвестиция тоқталды. 1990 жылы өндiрiс көлемi
абсалюттi түрде құлдырап, елiмiз экономикалық дағдарысқа кiрдi. 1991 жылы
өнеркәсiп өндiрiсiнiң құлдырауы 8 пайызға жеттi. Экономикада аласапыран
дағдарыстық кезең басталды. 9
Қазақстан Республикасы өз егемендiгiн алып, нарықтық қатынастарға өтуде
ең алғашқы мiндет – ол экономиканы ырықтандыруға, шаруашылық жүргiзудi
демократияландыруға негiзделген, инфляцияны тежеуге бағытталған қатаң қаржы
– ақша, бюджеттік саясатымен ұштастырылған түбегейлi реформа жүргiзуді
қажет етті.
Осылайша елiмiздiң тәуелсiздiк алған оншақты жыл жалпы дағдарыстарға
толы болды. Ол дағдарыстарды былай жiктеуге болады:
• экономикалық өсудегi дағдарыс;
• инфляциялық дағдарыс;
• төлем қабiлетi дағдарысы;
• инвестициялық дағдарыс;
• әлеуметтiк саладағы дағдарыс;
1991-1995 жылдардағы экономикалық өсудегi дағдарыстың басты себебi
инфляциялық жағдай болып табылады. Өйткенi 1992-1994 жылдарда елiмiзде
инфляция қарқыны тым үлкен болды. Инфляция деңгейi 2000%-дан асып кетiп,
гиперинфляцияны құрады. 9
Осыған байланысты 1993 жылы ұлттық валютамыз теңгенi енгiзуiмiзге тура
келдi. Алайда соның өзiнде инфляция белең алып отырды. Осы мәселе туралы
ұлттық валюта енгiзiлгеннен бастап елдегi банк жүйемiз нақты ақша-несиелiк
және валюталық реттеуге кiрiстi. Осының нәтижесiнде экономикада 1995 жылдан
бастап инфляция деңгейi төмендей басатады, ал ол өз кезегiнде экономикалық
өсуге жол ашты.
Қазақстанда 1991-1995 жылдар 1990 жылмен салыстырғанда ЖIӨ көлемi
38,6%-ға төмендедi, яғни жылына шамамен 8%-ды құрап отырды. 2000 жылға
дейiнгi ЖIӨ көлемiнiң өсу қарқыны байқалғандығымен 1990 жылмен
салыстырғанда 69,3% -құрады. Ал сонғы 2001-2004 жылдар аралығында ЖIӨ-нiң
жиынтық өсiмi 30%-дан астам болды. Сонда ЖIӨ динамикасына назар аударатын
болсақ Қазақстанда экономикалық дағдарыс және өсудi параболалық түрде
көруге болады екен. (сурет 3 және сурет 4). 9
Сурет-3 - 1996-2004 жылдардағы ЖIӨ көлемiнiң индекстерi
Егер 4-шi сурет бойынша 1990 жылғы өндiрiс көлемiн 100% деп алсақ,
онда елiмiзде 1995 жылға дейiн экономикалық дағдарыс болғаны анық көрiнедi.
1995 жылы ЖIӨ көлемi ең төменгi шегiне , яғни 61,4%-ға құлдырап кеттi,
былайша 1990 жылмен салыстырғанда 38,6%-ға азайды.
1995 жылы ЖIӨ-нiң 0,5%-ға өсуiмен жалпы экономикада экономикалық
қайта жандану көрсеткiштерi белең ала бастады. Яғни елдегi экономикалық өсу
параболалы түрде болып, оның көлемi бұрынғы 1990 жылғы көлемiне мiне осы
2004 жылы ғана жеттi. Қазiргi уақытта елiмiз экономикалық өсудiң
дағдарысынан толық шықты деп айта аламыз. 9
Сурет-4 - Қазақстанда экономикалық дағдарыс және өсудiң параболалық
динамикасы
Осы жылдардағы дағдарыста экономика секторларының жаппай тоқырауға
ұшырауы, елде жұмыс орындарының жабылуы, бұрынғы экономикалық жүйенің
бұзылуы, мемлекеттік қолдау шараларының мүлдем болмауы, инфляцияның ең
жоғары дәрежелерде орын алуы жалпы ұлттық экономиканы дағдарысқа ұшыратты.
Осы дағдарыстан алып шығуда мемлекеттік бюджеттің реттеу және қолдау, көмек
көрсету шараларының орны ерекше болды. Сол жылдары мемлекеттік бюджеттің
алдына қойған басты мақсаттарына келесілерді жатқызуға болады:
• Мемлекеттің негізгі басқару аппараттарын қаржыландыру, тұрақтылықты
және халықтың басты мұқтаждықтарын қамтамасыз ету;
• Әлеуметтік саланы дағдарыстық кезеніндегі жағдайына көмек беру;
• Орын алған инфляцияның жоғарғықарқынымен мемлекеттің тікелей реттеу
және оған қарсы саясаттарды жоғары тәуекелге бара отырып
мемлекеттік бюджеттің реттеу саясаттарын қатаң түрде қолдану;
• Елдегі жүргізіліп жатқан реформаларды қаржыландыруды жүзеге асыру;
• Мәдениет, білім беру, денсаулық сақтау және т.б. әлеуметтік
салаларды ұстап тұру, оларды дамытуға қаржы бөлу;
• Халықтың тұрмысының жоғарлатуға байланысты мемлекеттік бюджет
аясында жалақыларды, зйнетақыны және жәрдемақыларды уақтылы беруді
қамтамасыз ету және олардың көлемін өсіру болып табылды.
Ал 1996-1999 жылдардан бастап ұлттық экономиканың дағдарыстық
кезеңнен шыға бастауы және ендігі жерде экономикалық өсудің тұрақты да
тиімді жолына түсу үшін мемлекеттік бюджет өз алдына жаңа мақсаттарды
қойды. Оларға:
• Құлдырауға ұшыраған экономика салаларын, өндірісті және өнеркәсіп
орындарын қаржыландыру, оларға салықтық жеңілдіктерді енгізу арқылы
ынталандыруды жүзеге асыра бастау;
• Шағын бизнесті қолдау және дамытуға байланысты шараларды қаржыландыру,
оларды қолдау, жұмыссыздықпен күресті жүзеге асыру;
• Әлеуметтік саланы одан ары дамыту, денсаулық сақтау және білім беру
салаларын қаржыландыру;
• Тоқырауға ауыл шаруашылығына мемлекеттен тікелей қолдау шараларын
жүргізу, оларға субсидиялар мен субвенциялар көлемін өсіру, ауыл
шаруашылығы субъектілеріне салықты барынша азайту;
Қазақстан Республикасының бюджетінің соңғы 2003-2006 жылдардағы
бюджеттік бағдарламаларының, жоспарларының басты бағыты ендігі жерді
елімізде Елбасының Жолдаулары мен қабылданған стратегиялар төңірегінде
болуы анықталды. Бұл тиімді даму Жолдаулары мен стратегиялары ұлттық
экономиканың бәсекеге қабілетті экономикаға өтуін, индустриялы-инновациялы
экономикаға өту, әлеуметтік саланы дамыған елдер деңгейіне жеткізуге
ұмтылу, ал ең негізгі Елбасымыздың биылғы 2006 жылғы халыққа Жолдауында
айтқан Қазақстанды әлемдегі дамыған 50 елдін қатарына қосу екені баршаға
мәлім. Осы нәтижеге жету үшін мемлекеттік бюджет алдағы жылдары ірі
көлемдегі экономиканы шикізаттық бағыттан индустриялы-инновациялы өндіріске
өтуіне негіз жасау, ондай экономикалық шараларға бюджеттік қолдау көрсету,
бюджеттік ынталандыру саясаттарын жүзеге асырып жән мемлекеттік бюджеттен
тікелей қаржыландыру қолға алынып жатыр. 11
Әлеуметтiк дағдарыс Қазақстан Республикамызда күнi бүгiнге дейiн
орнын таппаған, басты шешiлмеген мәселе болып келдi. Елiмiзде 1990 жылдан
бастап жаппай өндiрiстiң құлдырауымен байланысты өнеркәсiп орындары жаппай
банкротқа ұшырауы және өндiрiстiң қысқаруы салдарынан жұмыссыздық жаппай
орын алды. Халықтың табысы, еңбекақысы төмендеп, қоғамда кедейлiктiң өсуi
орын алды. Сондай-ақ бұрынғы Кеңестік кезендегi жүйеге үйренiп қалған халық
нарықтық құрылымға бiрден ене алмады. Тiптi кейбiреулерi бұрынғыдай
мемлекет жұмыс тауып бередi деп санаса, көбiсi бұрынғысынша жұмыс iстемесем
де ақша табуға болады деп ойлады. Ал нарықтық экономика мүлдем мұндай емес
едi, онда қаншалықты еңбек iстесен соншалықты табыс табасын.
Сондықтан елiмiз әлеуметтiк мәселелердi шешу үшiн әр түрлi реформалар
жүргiзуде. Оның iшiнде ең маңыздылары шағын және орта бизнестi қолдау, осы
арқылы халықтың басым бөлiгiн жұмыспен қамту болып табылады. Халықтың өмiр
сүру деңгейi мен сапасын жақсарту бұл қоғамдық дамудағы республиканың
әлеуметтiк-экономикалық саясаты арқылы жүргiзiледi. 1999 жылдан қазiргi
уақытқа дейiн экономикалық активтi халық саны өсiп отыр.
Еліміз экономикасында орын алған осынау орасан зор дағдарыстық
кезеңнен шығу, экономиканың құлдыраған салаларын, әлеуметтік орын алған
мәселелерді шешуде мемлекеттік бюджеттің де қосқан үлесі аз болмады.
Қазақстан Республикасының нарық жағдайында экономикасының дамуы,
мемлекеттің экономикалық саясатының құрылымдық және қаржы саясаттарының
шешуші шараларына байланысты. Қаржы саясатының негізі болып фискалдық
саясат, яғни үкіметтің салық салу жүйесіндегі және мемлекеттік шығындарды
реттеуі төңірегінде жүргізетін бюджеттік-салық саясаты саналады.
Салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні мен атқаратын рөлі, қоғамның саяси
және экономикалық құрылғысына, мемлекеттің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz