Сыртқы экономикалық байланыстар
1. Кіріспе
2. Негізгі бөлім.
• Сыртқы экономикалық байланыстардың маңызы.
• Қазақстанда сыртқы экономикалық байланыстың қалыптасуы және дамуы.
• Сыртқы экономикалық байланыстардағы Қазақстанның орны.
3. Пайдаланылған әдебиеттер.
2. Негізгі бөлім.
• Сыртқы экономикалық байланыстардың маңызы.
• Қазақстанда сыртқы экономикалық байланыстың қалыптасуы және дамуы.
• Сыртқы экономикалық байланыстардағы Қазақстанның орны.
3. Пайдаланылған әдебиеттер.
Қазақстан дамудың және қазіргі әлемдегі өз орны мен рөлін сезінудің жаңа сатысына көтерілді. Елді жаңа нарықтық желіге салу жөніндегі негізгі шаралар жүзеге асырылды. Осыдан 16 жыл бұрын тәуелсіздікке ие болған сәтке қарағанда бүгінгі Қазақстан тәуелсіз экономикалық держава ретінде бәсекеге неғұрлым қабілетті әрі келешегі зор.
Алайда, Қазақстанның өзіндік даму моделін іздестіру жалғасуда және жалғаса беруге тиіс, өйткені дүние шапшаң өзгеріп, күрделене түсуде. Мұндай ізденістің аса маңызды құралы Қазақстан 1997 жылы алғаш рет пайдаланған ел дамуын стратегиялық жоспарлау болып табылады.
Өзінің бәсекелестік қабілетін арттыру үшін стратегиялық жоспарлауды алдыңғы қаталы елдер мен аса ірі трансұлттық компаниялар қолданады. Олардың қазіргі замада өмір сүру тәжірибесін пайдалана отырып, Қазақстан мемлекеттің рөлі мен өз дамуын стратегиялық жоспарлауды күшейтуге тиіс. Айқын стратегиялық жоспарсыз мемлекет өзінің мұратын іске асыру қабілетінен айырылады. Оқиғалар барысын басқарудың орнына, ол соларға тәуелді болып қалады.
Сонымен бірге стратегиялық жоспарлар қатып-семген догмаларға айналмауға, елдің әлеуметтік-экономикалық дамуын мемлекеттік реттеудің икемді құралы болуға тиіс. Қабылданған барлық стратегиялық жоспарлар іске асырылу бөлігінде жыл сайын талдануға және қалыптасқан ішкі және сыртқы жағдайлар ескеріле отырып, түзетілуге тиіс дегенді білдіреді.
Қазақстан дамуының осы заманға барабар стратегиясын түзу үшін ағымдағы геосаяси және геоэкономикалық процесстерді, жаңа басталған жиырма бірінші ғасыр әкелер мүмкіндіктер мен қауіп-қатерлерді түйсіну қажет. Социалистік жүйе күйрегеннен кейін әлем жаңа әлемдік тәртіп орнату дәуіріне қадам басты. Өз негізінде екі өрісті әлемдік тәртіп бір өрісті тәртіппен алмасты. Алайда әлемдік қауымдастық серпінді дамуын жалғастырып келеді. Әлемдік экономиканың ғылымдануы дамудың аса маңызды факторы болып табылады.
Шығыс Азия аймағының соңғы 30 жылдағы күрт дамуы күштердің жаңа ара салмағына алып келді. Қазіргі кезде әлемде үш дамыған экономикалық орталық: АҚШ, Еуропа Одағы және Жапония бар. Өзімізбен көршілес Қытайдың экономикалық алыпқа айналуының нақты перспективасы бар.
Алайда, Қазақстанның өзіндік даму моделін іздестіру жалғасуда және жалғаса беруге тиіс, өйткені дүние шапшаң өзгеріп, күрделене түсуде. Мұндай ізденістің аса маңызды құралы Қазақстан 1997 жылы алғаш рет пайдаланған ел дамуын стратегиялық жоспарлау болып табылады.
Өзінің бәсекелестік қабілетін арттыру үшін стратегиялық жоспарлауды алдыңғы қаталы елдер мен аса ірі трансұлттық компаниялар қолданады. Олардың қазіргі замада өмір сүру тәжірибесін пайдалана отырып, Қазақстан мемлекеттің рөлі мен өз дамуын стратегиялық жоспарлауды күшейтуге тиіс. Айқын стратегиялық жоспарсыз мемлекет өзінің мұратын іске асыру қабілетінен айырылады. Оқиғалар барысын басқарудың орнына, ол соларға тәуелді болып қалады.
Сонымен бірге стратегиялық жоспарлар қатып-семген догмаларға айналмауға, елдің әлеуметтік-экономикалық дамуын мемлекеттік реттеудің икемді құралы болуға тиіс. Қабылданған барлық стратегиялық жоспарлар іске асырылу бөлігінде жыл сайын талдануға және қалыптасқан ішкі және сыртқы жағдайлар ескеріле отырып, түзетілуге тиіс дегенді білдіреді.
Қазақстан дамуының осы заманға барабар стратегиясын түзу үшін ағымдағы геосаяси және геоэкономикалық процесстерді, жаңа басталған жиырма бірінші ғасыр әкелер мүмкіндіктер мен қауіп-қатерлерді түйсіну қажет. Социалистік жүйе күйрегеннен кейін әлем жаңа әлемдік тәртіп орнату дәуіріне қадам басты. Өз негізінде екі өрісті әлемдік тәртіп бір өрісті тәртіппен алмасты. Алайда әлемдік қауымдастық серпінді дамуын жалғастырып келеді. Әлемдік экономиканың ғылымдануы дамудың аса маңызды факторы болып табылады.
Шығыс Азия аймағының соңғы 30 жылдағы күрт дамуы күштердің жаңа ара салмағына алып келді. Қазіргі кезде әлемде үш дамыған экономикалық орталық: АҚШ, Еуропа Одағы және Жапония бар. Өзімізбен көршілес Қытайдың экономикалық алыпқа айналуының нақты перспективасы бар.
1. «Қазақстан экономикасы». Нұрғалиев Қ.Р. Алматы, 1999.
2. «Қазақстанның жаңа және қазіргі заман тарихы» Қ.С.Қаражан. Алматы, 2005.
3. “Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясы” 9-с
4. ынып, Ахмедова К., Алматы, “Рауан”, 1994 жыл.
5. «Экономика Казахстана». К.Р.Нургалиев, А.К.Нургалиев. Алматы, 2007.
2. «Қазақстанның жаңа және қазіргі заман тарихы» Қ.С.Қаражан. Алматы, 2005.
3. “Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясы” 9-с
4. ынып, Ахмедова К., Алматы, “Рауан”, 1994 жыл.
5. «Экономика Казахстана». К.Р.Нургалиев, А.К.Нургалиев. Алматы, 2007.
Жоспар:
1. Кіріспе
2. Негізгі бөлім.
• Сыртқы экономикалық байланыстардың маңызы.
• Қазақстанда сыртқы экономикалық байланыстың қалыптасуы және
дамуы.
• Сыртқы экономикалық байланыстардағы Қазақстанның орны.
3. Пайдаланылған әдебиеттер.
Кіріспе.
Қазақстан дамудың және қазіргі әлемдегі өз орны мен рөлін сезінудің
жаңа сатысына көтерілді. Елді жаңа нарықтық желіге салу жөніндегі негізгі
шаралар жүзеге асырылды. Осыдан 16 жыл бұрын тәуелсіздікке ие болған сәтке
қарағанда бүгінгі Қазақстан тәуелсіз экономикалық держава ретінде бәсекеге
неғұрлым қабілетті әрі келешегі зор.
Алайда, Қазақстанның өзіндік даму моделін іздестіру жалғасуда және
жалғаса беруге тиіс, өйткені дүние шапшаң өзгеріп, күрделене түсуде. Мұндай
ізденістің аса маңызды құралы Қазақстан 1997 жылы алғаш рет пайдаланған ел
дамуын стратегиялық жоспарлау болып табылады.
Өзінің бәсекелестік қабілетін арттыру үшін стратегиялық жоспарлауды
алдыңғы қаталы елдер мен аса ірі трансұлттық компаниялар қолданады. Олардың
қазіргі замада өмір сүру тәжірибесін пайдалана отырып, Қазақстан
мемлекеттің рөлі мен өз дамуын стратегиялық жоспарлауды күшейтуге тиіс.
Айқын стратегиялық жоспарсыз мемлекет өзінің мұратын іске асыру қабілетінен
айырылады. Оқиғалар барысын басқарудың орнына, ол соларға тәуелді болып
қалады.
Сонымен бірге стратегиялық жоспарлар қатып-семген догмаларға
айналмауға, елдің әлеуметтік-экономикалық дамуын мемлекеттік реттеудің
икемді құралы болуға тиіс. Қабылданған барлық стратегиялық жоспарлар іске
асырылу бөлігінде жыл сайын талдануға және қалыптасқан ішкі және сыртқы
жағдайлар ескеріле отырып, түзетілуге тиіс дегенді білдіреді.
Қазақстан дамуының осы заманға барабар стратегиясын түзу үшін
ағымдағы геосаяси және геоэкономикалық процесстерді, жаңа басталған жиырма
бірінші ғасыр әкелер мүмкіндіктер мен қауіп-қатерлерді түйсіну қажет.
Социалистік жүйе күйрегеннен кейін әлем жаңа әлемдік тәртіп орнату дәуіріне
қадам басты. Өз негізінде екі өрісті әлемдік тәртіп бір өрісті тәртіппен
алмасты. Алайда әлемдік қауымдастық серпінді дамуын жалғастырып келеді.
Әлемдік экономиканың ғылымдануы дамудың аса маңызды факторы болып табылады.
Шығыс Азия аймағының соңғы 30 жылдағы күрт дамуы күштердің жаңа ара
салмағына алып келді. Қазіргі кезде әлемде үш дамыған экономикалық орталық:
АҚШ, Еуропа Одағы және Жапония бар. Өзімізбен көршілес Қытайдың
экономикалық алыпқа айналуының нақты перспективасы бар.
Мемлекет рөлінің төмендей түсуі туралы болжамдарға қарамастан,
егеменді мемлекеттер ХХІ ғасырдағы әлемдікпроцесте басты іс – қимыл иелері
болып қала бермек. Басқаша айтқанда, тарихтың басты қозғаушысы
мемлекетердің арасындағы бәсеке болып қала береді.
Тұтастай алғанда, қазіргі кездегі әлемдік саясат дамыған
мемлекеттердің шектеулі тобының мүдделерімен айқындалады. Тарихи
ресурстардың жұтаңдау жағдайында іргелі елдер стратегиялық тұрғыдан маңызды
шикізатқа бақылау орнатуа тырысуда. Едәуір энергетикалыұ ресурстарға ие
Қазақстанға тиісінше қатер төнуі ықтимал.
Сыртқы экономикалық байланыстардың маңызы.
Сыртқы экономикалық байланыстар ұлттық экономика дамуының маңызды
факторы. Кейбір елдер үшін сыртқы сауда өзінде жоқ тауарлар түрін алудың
жалғыз мүмкіндігі. Бірақ үлкен экономикасы бар АҚШ пен Ресей сияқты
елдерге бүл онша маңызды емес. Дегенмен, халықаралық еңбек бөлінісіне
байланысты әрбір ел өзі үшін тиімді және арзан өндіре алатын тауарларды
өндіруге мамандану мүмкіндігіне ие болады.
Бұл - әрбір мемлекет импорттың экспорттан артып кетпеуін қадағалап,
өз шекараларынан өтетін капитал, қызмет көрсетуді және тауарлар қозғалысын
қатаң бақылайтын саясат. Мұндай саясатты көбінесе тоталитарлық мемлекеттер,
өз азаматтарының сыртқы қатынастарын шектеуге тырысатын саяси режимдер
ұстанады. Кейде өз күшіне сүйену ұраны халықтың бір бөдігінің арасынан
қолдаушыларын да табады. Олар, егер өзінде бар ресурстармен шектелмесе,
экономикасы әлсіз дамыған ел жоғары дамыған елге тәуелді болады деп
санайды. Жалпы өз ресурстарына сүйену тезисінің өзіндік рационалды дәні
бар. Әрбір мемлекет өзінің ресурстарына сүйеніп өмір сүріп, дамуы қажет.
Дегенмен, бірде-бір мемлекет өзінің экономикалық және әлеуметтік дамуында
шетел несиелерінің көмегіне сүйенбесе жақсы нәтижелерге жете алмайды.
Мысалы, егер Қазақстан Республикасында Менделеев таблицасының барлық
элементтерінің барын есепке алсақ, өз күшіне сүйену саясаты жүруі мүмкін.
Мұнай, газ, түсті және сирек кездесетін бағалы металдар т.б. маңызды
қазбаларды ішкі пайдалану үшін қалдыруға да болады, бірақ, онда әлемдік аса
бай рыноктан әкелетін тауарлар мен қызмет көрсетулердің саны мн
ассортименті күрт шектеледі. Шикізатты сатқанда, оның орнына тұтыну
тауарларын ғана емес, жаңа техника мен қазіргі деңгейдегі технологияларды
алуға болады. Шикізатты шығаратын елдерді әлсіз дамыған жартылай отар деген
және т.б. ескірген көзқарастардан бас тартуымыз керек. АҚШ, Австралия,
Ұлыбритания, Норвегия сияқты жоғары дамыған елдер шикізатты сыртқа
шығарумен қатар қазіргі техника мен технологияны да сатып алады. Шикізаттың
барлық түрін сырттан алып келетін және жоғары технологияны сыртқа шығаратын
Жапония да экономикасы орасан зор табыстарға жеткен ел.
Әрине, шикізатты шетке шығару бар да, жаңа техника мен технологияны,
тұтыну тауарларын алып келу бар. Бұл арада экономикалық тәуелділік мәселесі
туындайды. Бұрын тәуелділік мәселесінің өткірлік дәрежесі АҚШ пен КСРО
сияқты ұлы державалардың идеологиялық қарама – қарсылығымен анықталды.
Қазір ондай қарама – қарсылықтың заманы өтті, мемлекеттер алдында өз
елдерінің заңдары негізіне сүйенген тиімді сыртқы экономикалық саясатты
жасау қажеттігі туды.
Сыртқы сауданың пайдасы – елдердің экономикалық өрлеу деңгейін
алыстыруға мүмкіндік беріп, оларды жедел дамуға ынталандырады. Нәтижесінде
дамыған мемлекеттер артық өндіру шиеленісінен құрылса, дамушы елдердің
экономикалық өсуіне сыртқы сауда жаңа серпін береді. Сыртқы сауданы қандай
да болмасын шектеулер елдің экономикасына кері әсерін тигізеді, өркениетті
мемлекеттер қатарына тезірек қосылуын тежейді.
Дамыған сыртқы сауда тауар өндірушілер арасында бәсекені
шиеленістіріп, бәсекелесе алмайтын өндірістерді жабуға және пайдалы
өндірістерді дамытуға, еңбекті ұйымдастыруды жақсартуға және т.б. мәжбүр
етеді. Сондықтан, сырты сауда әсерінен өндірістің кейбір түрлерінің жағдайы
төмендеуі мүмкін. Үкіметке тауарлардың шекарадар өтуіне шектеу талаптары
қойылып, қысым жасала бастайды. Үкімет өз жағынан екі бағыттың ең тиімдісін
таңдауы қажет. Еркін сауданың пайдасы шығынынан көп болғандықтан, соңғылары
үшін өтеме механизмі жасалуы керек (жұмыссыздық бойынша берілетін жәрдем,
кәсіптік қайта дайындық, мамандықты жоғарылату бағдарламалары т.б.).
Рынокқа өту кезеңінде сыртқы саудадағы мемлекеттің рөлін шектеу
объективті сипатқа ие болады. Бірақ, бұл процесс тиянақты ойлау мен жан –
жақты өлшенген тәсілді қажет етеді. Мысалы, теория тұрғысынан
беймемлекеттендіру саясатын жүргізгенде, жұмыссыздық пайда болып өршиді,
халықтың бір бөлігінде болашаққа сенімсіздік, селқостық пайда болады және
т.б. Бұл жағдайда үкімет экспорт пен импорттың арақатынасын реттеу
мақсатында тарифтер мен үлестер (квота) саясатын қолданады. Мұндай жағдайда
тарифтерді қолдану пайдалы болады. Біріншіден, тарифтер мемлекеттің кірісін
көбейтеді, ал үлестер болса шетел тауарларына жасанды түрде шектеу қойып,
соған байланысты олардың бағасының шарықтауына, сөйтіп шетел өнім
шы,арушыларының баюына әкеледі. Екіншіден, тарифтер саясаты кезінде
дүниежүзілік және ішкі бағалар бір бағытта өзгереді, ал үлес саясаты
кезінде ішкі бағалар дүниежүзілік бағалардан тым жоғары болуы мүмкін. Мұның
мәнісі, тарифтік саясат кезінде халық шаруашылығының экономикалық шығыны
азаяды, ал үлес саясаты кезінде шаруашылық тиімсіздігі өте үлкен мөлшерге
жетуі мүмкін.
Қандай тауарлар экспортқа шығарылуы тиіс, ал қайсысы импорт бойынша
алынуы керек оны рыноктың өзі анықтайды. Бұл жағдайда, кәсіпорынның сыртқы
экономикалық іс - әрекетін мемлекеттің толық қадағалауының қажеті жоқ.
Рыноктық құрылымдарға өту ісінде мемлекеттің күшті әсері болуы қажет,
өйткені, қалыптасқан тәжірибе негізінде, экспорттық және импорттық тауарлар
мен қызмет көрсетулер тобының оптималды мөлшерін табу маңызды. Бұл
мәселелерді жоғары технологиялық экономикаға өту кезеңі ретінде қарастырсақ
онда болашақты қамтамасыз етудің тиімді әдісі – бүгінгі шикізат экспортынан
түскен пайданы, халық тұтыну тауарларын сатып алуға емес, техникалық
прогресті инвестициялауға пайдалану қажет. Бұл инвестициялар болашақта
Республика экономикасы мен оның халқының жоғары өмір деңгейінің негізін
қалайтын болады.
Қазақстанда сыртқы экономикалық байланыстың қалыптасуы және дамуы.
Әрбір мемлекетте оның табиғи, тарихи және экономикалық жағдайларына
сәйкес бір бірімен байланысты және бірін бірі толықтыратын халық шаруашылық
салаларының кешені құралады: өнеркәсіп және ауыл шаруашылығы; қазып
шығаратын және өңдеу салалары; өндіріс құралдарын және халық тұтынатын
заттар шығаратын т.б. Бірақта бұл жеке бір ел шеңберінде тұйықталған
экономика құруға шарт емес. Қазіргі жағдайда әлем шаруашылығынан тыс өзінің
әлеуметтік-экономикалық құрылысы және даму деңгейіне қарамастан, бірде бір
мемлекет ойдағыдай дами алмайды. Осыған қарағанда халықаралық
ынтымақтастықтың негізгі бір өрісі әр түрлі мемлекеттердің сыртқы
экономикалық байланыстарын дамыту болып саналады.
Дүние жүзілік тәжірибе бойынша бір елдің ішінде экономикалық
реформалар, халық шаруашылығының құрылымын қайта құру, оның ұлттық
жағдайлары, проблемалары мен міндеттеріне мәжбүр. Сонымен бірге халықаралық
еңбек бөлісу негізінде әлемдік щаруашылық байланысқа сәтті және тиімді
енбей ішкі қайта құру процесі қалаған нәтиже бермейді.
Экономикалық егемендік және нарыққа ену кезінде Қазақстанның сыртқы
экономикалық әрекетінің негізгі міндеті халық шаруашылығының құрылымын
жетілдіру, технологиялық артта қалғанды жою, және республиканың
региондардың, кәіпорындарының валюталық қорын қалыптастыру мақсатымен
халықаралық еңбек бөлісуіне ынталана қатысу.
Қазақстан КСРО құрамында болған кезінде республика КСРО сыртқы
экономикалық байланыс министрлігі және одақтық сыртқы экономикалық
бірлестіктері делдалдығымен тек Одақтың экспорт және импорт операцияларына
қатысып қана отырды. Ал осыдан түскен валюта осы мекемелерде қала берді.
Бүкіл одақтық экспортта Қазақстанның үлесі хромит кені бойынша –
100%, өорғасын және фосфор – 90%, мырыш және феррохром – 70%, астық (қатты
бидай) – 60%, ет консервісі – 25-30% болды. Республиканың Одақтық экспорт
қорына өнімін өткізу төмен бағасы мен оны шетелдерге сату бағасы арасында
зор қайшылық болды. Айта кетсек, баға қайшылығы хромит кені бойынша 23 есе,
мыс – 16 есе, ферроқорытпа - 5 есе болды. Республика шетке негізінен
шикізат тасымалдады, ал дайын өнімінің экспорттық көлемі мәз болмады.
Мысалы, дайын өнімінің экспорттық мөлшері жалпы шетке шығарылған өнімнің -
10%, ал Қазақстанның халық шаруашылығының жалпы өнімінің тек 1,5% ғана тең
болды.
Баға қайшылығының нәтижесінде ақшалай есептегенде шеттен әкелінетін
өнімдердің құны шетке шығарған өнімдердің құнынан көп есе асып отырды.
Басқаша айтқанда респбликаның сатқанынан сатып алуы көп болды.
Қазақстанө өнімдерін тұтынушылар бойынша экспорттық құрылымы да
тиімсіз болды. Экспорттық өнімнің 30% валюталары еркін айырбасталымды
елдерге шығарылды, ал 70% бұрынғы социяалистік елдерге жеңілдік жағдайда
төмен бағамен жіберіліп отырды. Экпорттық өнімнің айтарлықтай бөлігін
шығаратын металлургия кешенінің кәсіпорындарын тек мемлекеттік тапсырманы
орындаған жағдайда валюта түсімінің 30% - ақ қалдырып отырылды. Ал мұнай
өндірісі бойынша республика қорына валюта жалпы бөлінбеді.
Сыртқы экономикалық саясаттың негізгі қағидаларын, оны мемлекеттік
реттеу тәртіптерін және республиканың нарықтық қатынасқа көшу жағдайында
сыртқы экономикалық әрекетте ұйымдарының уәкілдік құқығын анықтау үшін
Сыртқы экономикалық әрекетінің негізгі қағидалары туралы ҚР заңы
қабылданды.
Қазақстан Республикасының сыртқы экономикалық әрекеті әлем елдерінің
бірлестіктерімен экономикалық, сауда, валюталық, ғылыми-техникалық, мәдени
және басқа қатынастарды қамтиды. Меншіктің түрлеріне тәуелсіз сыртқы
экономикалық әрекетке қатысатын Қазақстанның заңды ұйымдары және
азаматтары, шетел заңды ұйымдары және азаматтары саналады.
Нарықтық қатынастың қалыптасуы жағдайында сыртқы экономикалық
байланыстарды реформалау мынадай шараларды іске асыруды көздейді:
- өндірісті және сыртқы экономикалық өріс әрекетін тікелей, тұрақты
және ұзақ мерзімге біріктіру, Қазақстан Республикасының сыртқы
экономикалық кешенін өсінкілік, тепе – теңдес және орнықты жұмыс
істейтін жүйеге өзгерту;
- өндірістің әлемдік шаруашылық байланыстарға енуіне мүмкіндік туғызу
үшін оны коммерцияландыру;
- әлем шаруашылығына қатысты ашық типтес экономика қалыптастыру;
- Қазақстанның экспорттық мүмкіншілігін өсіре беру және ортақ
кәсіпкерліктің әр түрлі формаларын дамыту;
Мемлекет сыртқы экономикалық байланыстарды дамыту негізінде ҚР тепе –
теңдес әлеуметтік – экономикалық дамуын қамтамасыз ету мақсатымен мынадай
әрекеттер жасайды: сыртқы экономикалық әрекет істеушілерді тіркейді;
мемлекеттік шегара арқылы өтетін товарлар және басқа мүліктер туралы
мағлұмдама жасайды; экспорт және импорт реттерін белгілейді.
Сыртқы экономикалық әрекет субъектері меншік түрлеріне тәуелсіз
жұмыстарының түрлерін, көлемін және бағыттарын дербес анықтайды. Олардың ҚР
және шетел банкілерінде есеп шот ашуға құқылары бар. Субъектілердің
өздерінің әрекеттерінен түскен пайдасы қажетті салықтар төлегеннен кейін
толық өз қарауларында қалады. Сонымен олар өндірістік әрекеттерін, ұқсас
әрекетте қолданатын халықаралық нормалары және ережелерін сақтай жұмыс
істеуге міндетті. Маңызды бір жағдай, сыртқы экономикалық әрекеттер табиғат
сақтандыру туралы заңдарды қатаң сақтауы, жұмыс және іздеулер жүргізгенде
қауіпсіздікке кепілдемелі болуы керек.
Нарыққа өтпелі кезеңде республиканың төлем қабілетсіздігін жою,
халықаралық еңбек бөлісу жүйесінде Қазақстанның жағдайын жақсарту және
Қазақстан товарларын сату нарықтарын кеңейту қажет. ҚР экономикалық
саясатының бір бағыты – ол сыртқы экономикалық әрекеттерін жандандыра түсу.
Осыған байланысты отын, металлургия және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Кіріспе
2. Негізгі бөлім.
• Сыртқы экономикалық байланыстардың маңызы.
• Қазақстанда сыртқы экономикалық байланыстың қалыптасуы және
дамуы.
• Сыртқы экономикалық байланыстардағы Қазақстанның орны.
3. Пайдаланылған әдебиеттер.
Кіріспе.
Қазақстан дамудың және қазіргі әлемдегі өз орны мен рөлін сезінудің
жаңа сатысына көтерілді. Елді жаңа нарықтық желіге салу жөніндегі негізгі
шаралар жүзеге асырылды. Осыдан 16 жыл бұрын тәуелсіздікке ие болған сәтке
қарағанда бүгінгі Қазақстан тәуелсіз экономикалық держава ретінде бәсекеге
неғұрлым қабілетті әрі келешегі зор.
Алайда, Қазақстанның өзіндік даму моделін іздестіру жалғасуда және
жалғаса беруге тиіс, өйткені дүние шапшаң өзгеріп, күрделене түсуде. Мұндай
ізденістің аса маңызды құралы Қазақстан 1997 жылы алғаш рет пайдаланған ел
дамуын стратегиялық жоспарлау болып табылады.
Өзінің бәсекелестік қабілетін арттыру үшін стратегиялық жоспарлауды
алдыңғы қаталы елдер мен аса ірі трансұлттық компаниялар қолданады. Олардың
қазіргі замада өмір сүру тәжірибесін пайдалана отырып, Қазақстан
мемлекеттің рөлі мен өз дамуын стратегиялық жоспарлауды күшейтуге тиіс.
Айқын стратегиялық жоспарсыз мемлекет өзінің мұратын іске асыру қабілетінен
айырылады. Оқиғалар барысын басқарудың орнына, ол соларға тәуелді болып
қалады.
Сонымен бірге стратегиялық жоспарлар қатып-семген догмаларға
айналмауға, елдің әлеуметтік-экономикалық дамуын мемлекеттік реттеудің
икемді құралы болуға тиіс. Қабылданған барлық стратегиялық жоспарлар іске
асырылу бөлігінде жыл сайын талдануға және қалыптасқан ішкі және сыртқы
жағдайлар ескеріле отырып, түзетілуге тиіс дегенді білдіреді.
Қазақстан дамуының осы заманға барабар стратегиясын түзу үшін
ағымдағы геосаяси және геоэкономикалық процесстерді, жаңа басталған жиырма
бірінші ғасыр әкелер мүмкіндіктер мен қауіп-қатерлерді түйсіну қажет.
Социалистік жүйе күйрегеннен кейін әлем жаңа әлемдік тәртіп орнату дәуіріне
қадам басты. Өз негізінде екі өрісті әлемдік тәртіп бір өрісті тәртіппен
алмасты. Алайда әлемдік қауымдастық серпінді дамуын жалғастырып келеді.
Әлемдік экономиканың ғылымдануы дамудың аса маңызды факторы болып табылады.
Шығыс Азия аймағының соңғы 30 жылдағы күрт дамуы күштердің жаңа ара
салмағына алып келді. Қазіргі кезде әлемде үш дамыған экономикалық орталық:
АҚШ, Еуропа Одағы және Жапония бар. Өзімізбен көршілес Қытайдың
экономикалық алыпқа айналуының нақты перспективасы бар.
Мемлекет рөлінің төмендей түсуі туралы болжамдарға қарамастан,
егеменді мемлекеттер ХХІ ғасырдағы әлемдікпроцесте басты іс – қимыл иелері
болып қала бермек. Басқаша айтқанда, тарихтың басты қозғаушысы
мемлекетердің арасындағы бәсеке болып қала береді.
Тұтастай алғанда, қазіргі кездегі әлемдік саясат дамыған
мемлекеттердің шектеулі тобының мүдделерімен айқындалады. Тарихи
ресурстардың жұтаңдау жағдайында іргелі елдер стратегиялық тұрғыдан маңызды
шикізатқа бақылау орнатуа тырысуда. Едәуір энергетикалыұ ресурстарға ие
Қазақстанға тиісінше қатер төнуі ықтимал.
Сыртқы экономикалық байланыстардың маңызы.
Сыртқы экономикалық байланыстар ұлттық экономика дамуының маңызды
факторы. Кейбір елдер үшін сыртқы сауда өзінде жоқ тауарлар түрін алудың
жалғыз мүмкіндігі. Бірақ үлкен экономикасы бар АҚШ пен Ресей сияқты
елдерге бүл онша маңызды емес. Дегенмен, халықаралық еңбек бөлінісіне
байланысты әрбір ел өзі үшін тиімді және арзан өндіре алатын тауарларды
өндіруге мамандану мүмкіндігіне ие болады.
Бұл - әрбір мемлекет импорттың экспорттан артып кетпеуін қадағалап,
өз шекараларынан өтетін капитал, қызмет көрсетуді және тауарлар қозғалысын
қатаң бақылайтын саясат. Мұндай саясатты көбінесе тоталитарлық мемлекеттер,
өз азаматтарының сыртқы қатынастарын шектеуге тырысатын саяси режимдер
ұстанады. Кейде өз күшіне сүйену ұраны халықтың бір бөдігінің арасынан
қолдаушыларын да табады. Олар, егер өзінде бар ресурстармен шектелмесе,
экономикасы әлсіз дамыған ел жоғары дамыған елге тәуелді болады деп
санайды. Жалпы өз ресурстарына сүйену тезисінің өзіндік рационалды дәні
бар. Әрбір мемлекет өзінің ресурстарына сүйеніп өмір сүріп, дамуы қажет.
Дегенмен, бірде-бір мемлекет өзінің экономикалық және әлеуметтік дамуында
шетел несиелерінің көмегіне сүйенбесе жақсы нәтижелерге жете алмайды.
Мысалы, егер Қазақстан Республикасында Менделеев таблицасының барлық
элементтерінің барын есепке алсақ, өз күшіне сүйену саясаты жүруі мүмкін.
Мұнай, газ, түсті және сирек кездесетін бағалы металдар т.б. маңызды
қазбаларды ішкі пайдалану үшін қалдыруға да болады, бірақ, онда әлемдік аса
бай рыноктан әкелетін тауарлар мен қызмет көрсетулердің саны мн
ассортименті күрт шектеледі. Шикізатты сатқанда, оның орнына тұтыну
тауарларын ғана емес, жаңа техника мен қазіргі деңгейдегі технологияларды
алуға болады. Шикізатты шығаратын елдерді әлсіз дамыған жартылай отар деген
және т.б. ескірген көзқарастардан бас тартуымыз керек. АҚШ, Австралия,
Ұлыбритания, Норвегия сияқты жоғары дамыған елдер шикізатты сыртқа
шығарумен қатар қазіргі техника мен технологияны да сатып алады. Шикізаттың
барлық түрін сырттан алып келетін және жоғары технологияны сыртқа шығаратын
Жапония да экономикасы орасан зор табыстарға жеткен ел.
Әрине, шикізатты шетке шығару бар да, жаңа техника мен технологияны,
тұтыну тауарларын алып келу бар. Бұл арада экономикалық тәуелділік мәселесі
туындайды. Бұрын тәуелділік мәселесінің өткірлік дәрежесі АҚШ пен КСРО
сияқты ұлы державалардың идеологиялық қарама – қарсылығымен анықталды.
Қазір ондай қарама – қарсылықтың заманы өтті, мемлекеттер алдында өз
елдерінің заңдары негізіне сүйенген тиімді сыртқы экономикалық саясатты
жасау қажеттігі туды.
Сыртқы сауданың пайдасы – елдердің экономикалық өрлеу деңгейін
алыстыруға мүмкіндік беріп, оларды жедел дамуға ынталандырады. Нәтижесінде
дамыған мемлекеттер артық өндіру шиеленісінен құрылса, дамушы елдердің
экономикалық өсуіне сыртқы сауда жаңа серпін береді. Сыртқы сауданы қандай
да болмасын шектеулер елдің экономикасына кері әсерін тигізеді, өркениетті
мемлекеттер қатарына тезірек қосылуын тежейді.
Дамыған сыртқы сауда тауар өндірушілер арасында бәсекені
шиеленістіріп, бәсекелесе алмайтын өндірістерді жабуға және пайдалы
өндірістерді дамытуға, еңбекті ұйымдастыруды жақсартуға және т.б. мәжбүр
етеді. Сондықтан, сырты сауда әсерінен өндірістің кейбір түрлерінің жағдайы
төмендеуі мүмкін. Үкіметке тауарлардың шекарадар өтуіне шектеу талаптары
қойылып, қысым жасала бастайды. Үкімет өз жағынан екі бағыттың ең тиімдісін
таңдауы қажет. Еркін сауданың пайдасы шығынынан көп болғандықтан, соңғылары
үшін өтеме механизмі жасалуы керек (жұмыссыздық бойынша берілетін жәрдем,
кәсіптік қайта дайындық, мамандықты жоғарылату бағдарламалары т.б.).
Рынокқа өту кезеңінде сыртқы саудадағы мемлекеттің рөлін шектеу
объективті сипатқа ие болады. Бірақ, бұл процесс тиянақты ойлау мен жан –
жақты өлшенген тәсілді қажет етеді. Мысалы, теория тұрғысынан
беймемлекеттендіру саясатын жүргізгенде, жұмыссыздық пайда болып өршиді,
халықтың бір бөлігінде болашаққа сенімсіздік, селқостық пайда болады және
т.б. Бұл жағдайда үкімет экспорт пен импорттың арақатынасын реттеу
мақсатында тарифтер мен үлестер (квота) саясатын қолданады. Мұндай жағдайда
тарифтерді қолдану пайдалы болады. Біріншіден, тарифтер мемлекеттің кірісін
көбейтеді, ал үлестер болса шетел тауарларына жасанды түрде шектеу қойып,
соған байланысты олардың бағасының шарықтауына, сөйтіп шетел өнім
шы,арушыларының баюына әкеледі. Екіншіден, тарифтер саясаты кезінде
дүниежүзілік және ішкі бағалар бір бағытта өзгереді, ал үлес саясаты
кезінде ішкі бағалар дүниежүзілік бағалардан тым жоғары болуы мүмкін. Мұның
мәнісі, тарифтік саясат кезінде халық шаруашылығының экономикалық шығыны
азаяды, ал үлес саясаты кезінде шаруашылық тиімсіздігі өте үлкен мөлшерге
жетуі мүмкін.
Қандай тауарлар экспортқа шығарылуы тиіс, ал қайсысы импорт бойынша
алынуы керек оны рыноктың өзі анықтайды. Бұл жағдайда, кәсіпорынның сыртқы
экономикалық іс - әрекетін мемлекеттің толық қадағалауының қажеті жоқ.
Рыноктық құрылымдарға өту ісінде мемлекеттің күшті әсері болуы қажет,
өйткені, қалыптасқан тәжірибе негізінде, экспорттық және импорттық тауарлар
мен қызмет көрсетулер тобының оптималды мөлшерін табу маңызды. Бұл
мәселелерді жоғары технологиялық экономикаға өту кезеңі ретінде қарастырсақ
онда болашақты қамтамасыз етудің тиімді әдісі – бүгінгі шикізат экспортынан
түскен пайданы, халық тұтыну тауарларын сатып алуға емес, техникалық
прогресті инвестициялауға пайдалану қажет. Бұл инвестициялар болашақта
Республика экономикасы мен оның халқының жоғары өмір деңгейінің негізін
қалайтын болады.
Қазақстанда сыртқы экономикалық байланыстың қалыптасуы және дамуы.
Әрбір мемлекетте оның табиғи, тарихи және экономикалық жағдайларына
сәйкес бір бірімен байланысты және бірін бірі толықтыратын халық шаруашылық
салаларының кешені құралады: өнеркәсіп және ауыл шаруашылығы; қазып
шығаратын және өңдеу салалары; өндіріс құралдарын және халық тұтынатын
заттар шығаратын т.б. Бірақта бұл жеке бір ел шеңберінде тұйықталған
экономика құруға шарт емес. Қазіргі жағдайда әлем шаруашылығынан тыс өзінің
әлеуметтік-экономикалық құрылысы және даму деңгейіне қарамастан, бірде бір
мемлекет ойдағыдай дами алмайды. Осыған қарағанда халықаралық
ынтымақтастықтың негізгі бір өрісі әр түрлі мемлекеттердің сыртқы
экономикалық байланыстарын дамыту болып саналады.
Дүние жүзілік тәжірибе бойынша бір елдің ішінде экономикалық
реформалар, халық шаруашылығының құрылымын қайта құру, оның ұлттық
жағдайлары, проблемалары мен міндеттеріне мәжбүр. Сонымен бірге халықаралық
еңбек бөлісу негізінде әлемдік щаруашылық байланысқа сәтті және тиімді
енбей ішкі қайта құру процесі қалаған нәтиже бермейді.
Экономикалық егемендік және нарыққа ену кезінде Қазақстанның сыртқы
экономикалық әрекетінің негізгі міндеті халық шаруашылығының құрылымын
жетілдіру, технологиялық артта қалғанды жою, және республиканың
региондардың, кәіпорындарының валюталық қорын қалыптастыру мақсатымен
халықаралық еңбек бөлісуіне ынталана қатысу.
Қазақстан КСРО құрамында болған кезінде республика КСРО сыртқы
экономикалық байланыс министрлігі және одақтық сыртқы экономикалық
бірлестіктері делдалдығымен тек Одақтың экспорт және импорт операцияларына
қатысып қана отырды. Ал осыдан түскен валюта осы мекемелерде қала берді.
Бүкіл одақтық экспортта Қазақстанның үлесі хромит кені бойынша –
100%, өорғасын және фосфор – 90%, мырыш және феррохром – 70%, астық (қатты
бидай) – 60%, ет консервісі – 25-30% болды. Республиканың Одақтық экспорт
қорына өнімін өткізу төмен бағасы мен оны шетелдерге сату бағасы арасында
зор қайшылық болды. Айта кетсек, баға қайшылығы хромит кені бойынша 23 есе,
мыс – 16 есе, ферроқорытпа - 5 есе болды. Республика шетке негізінен
шикізат тасымалдады, ал дайын өнімінің экспорттық көлемі мәз болмады.
Мысалы, дайын өнімінің экспорттық мөлшері жалпы шетке шығарылған өнімнің -
10%, ал Қазақстанның халық шаруашылығының жалпы өнімінің тек 1,5% ғана тең
болды.
Баға қайшылығының нәтижесінде ақшалай есептегенде шеттен әкелінетін
өнімдердің құны шетке шығарған өнімдердің құнынан көп есе асып отырды.
Басқаша айтқанда респбликаның сатқанынан сатып алуы көп болды.
Қазақстанө өнімдерін тұтынушылар бойынша экспорттық құрылымы да
тиімсіз болды. Экспорттық өнімнің 30% валюталары еркін айырбасталымды
елдерге шығарылды, ал 70% бұрынғы социяалистік елдерге жеңілдік жағдайда
төмен бағамен жіберіліп отырды. Экпорттық өнімнің айтарлықтай бөлігін
шығаратын металлургия кешенінің кәсіпорындарын тек мемлекеттік тапсырманы
орындаған жағдайда валюта түсімінің 30% - ақ қалдырып отырылды. Ал мұнай
өндірісі бойынша республика қорына валюта жалпы бөлінбеді.
Сыртқы экономикалық саясаттың негізгі қағидаларын, оны мемлекеттік
реттеу тәртіптерін және республиканың нарықтық қатынасқа көшу жағдайында
сыртқы экономикалық әрекетте ұйымдарының уәкілдік құқығын анықтау үшін
Сыртқы экономикалық әрекетінің негізгі қағидалары туралы ҚР заңы
қабылданды.
Қазақстан Республикасының сыртқы экономикалық әрекеті әлем елдерінің
бірлестіктерімен экономикалық, сауда, валюталық, ғылыми-техникалық, мәдени
және басқа қатынастарды қамтиды. Меншіктің түрлеріне тәуелсіз сыртқы
экономикалық әрекетке қатысатын Қазақстанның заңды ұйымдары және
азаматтары, шетел заңды ұйымдары және азаматтары саналады.
Нарықтық қатынастың қалыптасуы жағдайында сыртқы экономикалық
байланыстарды реформалау мынадай шараларды іске асыруды көздейді:
- өндірісті және сыртқы экономикалық өріс әрекетін тікелей, тұрақты
және ұзақ мерзімге біріктіру, Қазақстан Республикасының сыртқы
экономикалық кешенін өсінкілік, тепе – теңдес және орнықты жұмыс
істейтін жүйеге өзгерту;
- өндірістің әлемдік шаруашылық байланыстарға енуіне мүмкіндік туғызу
үшін оны коммерцияландыру;
- әлем шаруашылығына қатысты ашық типтес экономика қалыптастыру;
- Қазақстанның экспорттық мүмкіншілігін өсіре беру және ортақ
кәсіпкерліктің әр түрлі формаларын дамыту;
Мемлекет сыртқы экономикалық байланыстарды дамыту негізінде ҚР тепе –
теңдес әлеуметтік – экономикалық дамуын қамтамасыз ету мақсатымен мынадай
әрекеттер жасайды: сыртқы экономикалық әрекет істеушілерді тіркейді;
мемлекеттік шегара арқылы өтетін товарлар және басқа мүліктер туралы
мағлұмдама жасайды; экспорт және импорт реттерін белгілейді.
Сыртқы экономикалық әрекет субъектері меншік түрлеріне тәуелсіз
жұмыстарының түрлерін, көлемін және бағыттарын дербес анықтайды. Олардың ҚР
және шетел банкілерінде есеп шот ашуға құқылары бар. Субъектілердің
өздерінің әрекеттерінен түскен пайдасы қажетті салықтар төлегеннен кейін
толық өз қарауларында қалады. Сонымен олар өндірістік әрекеттерін, ұқсас
әрекетте қолданатын халықаралық нормалары және ережелерін сақтай жұмыс
істеуге міндетті. Маңызды бір жағдай, сыртқы экономикалық әрекеттер табиғат
сақтандыру туралы заңдарды қатаң сақтауы, жұмыс және іздеулер жүргізгенде
қауіпсіздікке кепілдемелі болуы керек.
Нарыққа өтпелі кезеңде республиканың төлем қабілетсіздігін жою,
халықаралық еңбек бөлісу жүйесінде Қазақстанның жағдайын жақсарту және
Қазақстан товарларын сату нарықтарын кеңейту қажет. ҚР экономикалық
саясатының бір бағыты – ол сыртқы экономикалық әрекеттерін жандандыра түсу.
Осыған байланысты отын, металлургия және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz