Трансұлттық корпорациялар және олардың түрлері
КIРIСПЕ
1. ТРАНСҰЛТТЫҚ КОРПОРАЦИЯЛАР
ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ
2. ТРАНСҰЛТТЫҚ КОРПОРАЦИЯЛАР ҚЫЗМЕТІНІҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI
1. ТРАНСҰЛТТЫҚ КОРПОРАЦИЯЛАР
ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ
2. ТРАНСҰЛТТЫҚ КОРПОРАЦИЯЛАР ҚЫЗМЕТІНІҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI
Біріккен Ұлттар Ұйымы эксперттерінің пікірі бойынша трансұлттық корпорациялар дүниежүзілік экономиканың бірегей қозғаушы күші болып есептеледі. 90-жылдардың ортасында дүние жүзінде 40 мыңнан астам корпорациялар қызмет атқарған. Олардың бақылауындағы шетелдік еншілес кәсіпорындардың (дочерние предприятия) саны 250 мыңдай болды. Бұл санның соңғы екі онжылдықта өсу қарқыны 5 есеге жетті.
Ең ірі 100 халықаралық компаниялардың жалпы мүлігі құнының 40% шетелдерде орналасқан.
Трансұлттық корпорациялардың негізгі бөлігі АҚШ-та, Еуропалық Одақ елдерінде және Жапонияда тіркелген. Трансұлттық корпорациялар дүниежүзілік өнеркәсіп өнімдерін өндірудің 40 процентін, халықаралық сауданың 50 процентін өз бақылауында ұстайды.
Трансұлттық корпорациялардың жыл сайынғы өндіріс көлемі 10 трлн. доллардан асады. Бұл корпорацияларда 73 млн. адам жұмыс істейді. Мұның өзі дүниежүзілік шаруашылықта қамтылған жұмысшы күшінің (ауыл шаруашылығын қоспағанда) әрбір оныншысы деген сөз.
Біріккен Ұлттар Ұйымының анықтамасы бойынша жылдық айналымы 100 млн. доллардан асатын және кем дегенде 6 елде филиалы бар фирмалар корпорация деп аталады. Кейінгі жылдары бұл түсінік біраз пысықталып, ендігі уақытта фирманың халықаралық дәрежесінің көрсеткіші ретінде оның өнімдерінің басқа елдерде сатылған көлемінің проценті алынатын болып жүр. Мысалы, осы көрсеткіш бойынша Швейцарияның “НЭСТЛЕ” фирмасы (98%) алдыңғы орындардың бірін алады.
Біріккен Ұлттар Ұйымының методологиясы халықаралық корпорацияны оның активтерінің құрылымы арқылы да анықтауға мүмкіндік береді. Дүние жүзінде шетелдік активтері ең мол трансұлттық корпорацияларға ағылшын-голланд концерні “РОЯЛ-ДАТЧ ШЕЛЛ” және АҚШ-тың “ФОРД”, “ДЖЕНЕРАЛ МОТОРС”, “ЭКСОН”, “ИБМ” фирмалары жатады. Халықаралық монополиялар туралы анықтамаларда: көпұлттық корпорациялар, интернационалдық корпорациялар, трансұлттық компаниялар, әлемдік компаниялар т.с.с. атауларды кездестіруге болады. Алайда, олардың түпкі мән-мағынасы қарайлас.
Ең ірі 100 халықаралық компаниялардың жалпы мүлігі құнының 40% шетелдерде орналасқан.
Трансұлттық корпорациялардың негізгі бөлігі АҚШ-та, Еуропалық Одақ елдерінде және Жапонияда тіркелген. Трансұлттық корпорациялар дүниежүзілік өнеркәсіп өнімдерін өндірудің 40 процентін, халықаралық сауданың 50 процентін өз бақылауында ұстайды.
Трансұлттық корпорациялардың жыл сайынғы өндіріс көлемі 10 трлн. доллардан асады. Бұл корпорацияларда 73 млн. адам жұмыс істейді. Мұның өзі дүниежүзілік шаруашылықта қамтылған жұмысшы күшінің (ауыл шаруашылығын қоспағанда) әрбір оныншысы деген сөз.
Біріккен Ұлттар Ұйымының анықтамасы бойынша жылдық айналымы 100 млн. доллардан асатын және кем дегенде 6 елде филиалы бар фирмалар корпорация деп аталады. Кейінгі жылдары бұл түсінік біраз пысықталып, ендігі уақытта фирманың халықаралық дәрежесінің көрсеткіші ретінде оның өнімдерінің басқа елдерде сатылған көлемінің проценті алынатын болып жүр. Мысалы, осы көрсеткіш бойынша Швейцарияның “НЭСТЛЕ” фирмасы (98%) алдыңғы орындардың бірін алады.
Біріккен Ұлттар Ұйымының методологиясы халықаралық корпорацияны оның активтерінің құрылымы арқылы да анықтауға мүмкіндік береді. Дүние жүзінде шетелдік активтері ең мол трансұлттық корпорацияларға ағылшын-голланд концерні “РОЯЛ-ДАТЧ ШЕЛЛ” және АҚШ-тың “ФОРД”, “ДЖЕНЕРАЛ МОТОРС”, “ЭКСОН”, “ИБМ” фирмалары жатады. Халықаралық монополиялар туралы анықтамаларда: көпұлттық корпорациялар, интернационалдық корпорациялар, трансұлттық компаниялар, әлемдік компаниялар т.с.с. атауларды кездестіруге болады. Алайда, олардың түпкі мән-мағынасы қарайлас.
1. Экономикалық теория негiздерi. Оқулық Алматы, “Санат” 1998-47б
2. Сабырбаев Б. Экономикалық терминдердiң орысша-қазақша түсiндiрме сөздегi. Алматы “Қазақстан” 1993.
3. Н.Назарбаев (Қазақстан-2030) Ел басының Қазақстан халқына жолдауы. 1 қазан 1997.
4. К.Б. Бердалиев. Основы управления экономикой Казахстана. Алматы: Экономия, 1998.
5. Авдокушин Е.Ф. "Международные экономические отношения". - М, ИВЦ "Маркетинг", 1996.
6. Арынов Е.М., Трофимов А.Е, "Международные экономические организации и экономические союзы". -Алматы, 1996.
7. Буглай В.Б., Ливенцев Н.Н. "Международные экономические отношения". – М.: "Финансы и статистика", 1996.
8. Балабанов И. Т. Валютные операции - М., "Финансы и статистика", 1993.
9. Дж. Мэнвилл Хэррис. "Международные финансы". - М., 1996.
10. История мировой экономики. Хозяйственные реформы 1920-1990. І т. Под редакцией профессора А.Н. Марковой. - М., "Закон и право" Издательское объединение "ЮНИТИ", 1995.
11. П. Кругман, М. Обстфельд. "Международная экономика". - М, 1997. ЮНИТИ.
12. Лавров С.Н., Фролов Б.А. "Валютно-финансовые отношения". - М., АО "Менатеп-Информ", 1994.
13. Б. Мәдешев. "Нарықтық экономика теориясына кіріспе". "Экономика". - Алматы, 1996.
2. Сабырбаев Б. Экономикалық терминдердiң орысша-қазақша түсiндiрме сөздегi. Алматы “Қазақстан” 1993.
3. Н.Назарбаев (Қазақстан-2030) Ел басының Қазақстан халқына жолдауы. 1 қазан 1997.
4. К.Б. Бердалиев. Основы управления экономикой Казахстана. Алматы: Экономия, 1998.
5. Авдокушин Е.Ф. "Международные экономические отношения". - М, ИВЦ "Маркетинг", 1996.
6. Арынов Е.М., Трофимов А.Е, "Международные экономические организации и экономические союзы". -Алматы, 1996.
7. Буглай В.Б., Ливенцев Н.Н. "Международные экономические отношения". – М.: "Финансы и статистика", 1996.
8. Балабанов И. Т. Валютные операции - М., "Финансы и статистика", 1993.
9. Дж. Мэнвилл Хэррис. "Международные финансы". - М., 1996.
10. История мировой экономики. Хозяйственные реформы 1920-1990. І т. Под редакцией профессора А.Н. Марковой. - М., "Закон и право" Издательское объединение "ЮНИТИ", 1995.
11. П. Кругман, М. Обстфельд. "Международная экономика". - М, 1997. ЮНИТИ.
12. Лавров С.Н., Фролов Б.А. "Валютно-финансовые отношения". - М., АО "Менатеп-Информ", 1994.
13. Б. Мәдешев. "Нарықтық экономика теориясына кіріспе". "Экономика". - Алматы, 1996.
ЖОСПАР:
КIРIСПЕ
1. ТРАНСҰЛТТЫҚ КОРПОРАЦИЯЛАР
ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ
2. ТРАНСҰЛТТЫҚ КОРПОРАЦИЯЛАР ҚЫЗМЕТІНІҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI
КIРIСПЕ
Біріккен Ұлттар Ұйымы эксперттерінің пікірі бойынша трансұлттық
корпорациялар дүниежүзілік экономиканың бірегей қозғаушы күші болып
есептеледі. 90-жылдардың ортасында дүние жүзінде 40 мыңнан астам
корпорациялар қызмет атқарған. Олардың бақылауындағы шетелдік еншілес
кәсіпорындардың (дочерние предприятия) саны 250 мыңдай болды. Бұл санның
соңғы екі онжылдықта өсу қарқыны 5 есеге жетті.
Ең ірі 100 халықаралық компаниялардың жалпы мүлігі құнының 40%
шетелдерде орналасқан.
Трансұлттық корпорациялардың негізгі бөлігі АҚШ-та, Еуропалық Одақ
елдерінде және Жапонияда тіркелген. Трансұлттық корпорациялар дүниежүзілік
өнеркәсіп өнімдерін өндірудің 40 процентін, халықаралық сауданың 50
процентін өз бақылауында ұстайды.
Трансұлттық корпорациялардың жыл сайынғы өндіріс көлемі 10 трлн.
доллардан асады. Бұл корпорацияларда 73 млн. адам жұмыс істейді. Мұның өзі
дүниежүзілік шаруашылықта қамтылған жұмысшы күшінің (ауыл шаруашылығын
қоспағанда) әрбір оныншысы деген сөз.
Біріккен Ұлттар Ұйымының анықтамасы бойынша жылдық айналымы 100 млн.
доллардан асатын және кем дегенде 6 елде филиалы бар фирмалар корпорация
деп аталады. Кейінгі жылдары бұл түсінік біраз пысықталып, ендігі уақытта
фирманың халықаралық дәрежесінің көрсеткіші ретінде оның өнімдерінің басқа
елдерде сатылған көлемінің проценті алынатын болып жүр. Мысалы, осы
көрсеткіш бойынша Швейцарияның “НЭСТЛЕ” фирмасы (98%) алдыңғы орындардың
бірін алады.
Біріккен Ұлттар Ұйымының методологиясы халықаралық
корпорацияны оның активтерінің құрылымы арқылы да анықтауға мүмкіндік
береді. Дүние жүзінде шетелдік активтері ең мол трансұлттық корпорацияларға
ағылшын-голланд концерні “РОЯЛ-ДАТЧ ШЕЛЛ” және АҚШ-тың “ФОРД”, “ДЖЕНЕРАЛ
МОТОРС”, “ЭКСОН”, “ИБМ” фирмалары жатады. Халықаралық монополиялар туралы
анықтамаларда: көпұлттық корпорациялар, интернационалдық корпорациялар,
трансұлттық компаниялар, әлемдік компаниялар т.с.с. атауларды кездестіруге
болады. Алайда, олардың түпкі мән-мағынасы қарайлас.
Сонымен, трансұлттық корпорациялар дегеніміз — шетелде активтері
(құнды заттары) бар ұлттық монополиялар. Олардың өндірістік және сауда
өткізу қызметтері ұлттық шекарадан тыс елдерде ұйымдастырылады.
1. ТРАНСҰЛТТЫҚ КОРПОРАЦИЯЛАР
ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ
Қазіргі әлемдік экономикаға транснациализаия үрдісі заманға сай
әдетті. Бұл үрдістін ең негізгі қозғалыс күші ұлтаралық компаниялар болып
санала-ды. Олар құрушы шаруашылығының біріктірулер бас компаниялар және шет-
елдік бөлімшелерден тұрады.Бас компаниялар құрамына кіретін компания-лардың
бір бқлігін иелену арқылы басқарады.Шетелдік Ұак бөлімдерінің бөлігіне
акцияның 10%-дан көбін иемделеді. ХХ-ХХ1 шебіне сыртқы эконо-миканың іс
әрекетінің ауқымды өсуін қадағалауында,ҰАК сатушы , инвес-тор, жаңа
технологияларды таратушы және халықаралық еңбек күші қонының ынталындыру
болып табылды.Ол көп жағдайда әлемдік рынокқа бәсекелестікке жарамдылығы
мен қызмет көрсету рыногінің қозғалысыма қоса отырып халықаралық капитал
қозғалысының анықтайды.Әр түрлі мемлекеттердің кәсіп орындарының арасындағы
орындарвның арасындағы өндірістік қатынастары тереңдетілу және үрдісі
арқылы ҰАК өндірістің интернационализациялауында үлкен роль атқарады.ҰАК
тиімді іс әрекетінің негізгі факторлары болып халықаралық тауар өндірісі
мен Қызмет көрсету саласы табылады.90-жылдардың аяғына таман тауар мен
қызмет көрсетудің халықаралық өндірісі әлемдік ЖШӨ-ның 7%-ң құрды. Барлық
дерлік ірі ҰАК триада да табылады. Триадаға: АҚШ, Жапония және Еуропалық
одақ елдер кіреді соңғы жылдары ЖИЕ-дің ҰАК –ының халықаралық рыноктағы
белсенділігі артуда.
Трансұлттық корпорациялардың шаруашылық жүргізу құқықтары шетелдерде
филиалдар, еншілес компаниялар ұйымдастыру және іскерлік белсенділікті
күшейту арқылы жүзеге асады. Еншілес компаниялар (дочерние компании)
өндірістік және дайын өнімді өткізу, ғылыми-зерттеу жұмыстары,
тұтынушыларға қызмет көрсету мәселелерінде дербес шешімдер қабылдайды.
Тұтас алғанда олар біріктірілген ірі өндірістік өткізу кешендері. Оларда
бар акционерлік капиталға меншік құқығы құрылтайшы елдің өкілдеріне ғана
тарайды. Сонымен бірге филиалдар мен сыбағалас компаниялар жергілікті
капиталдың басым қатысуымен аралас кәсіпорындар құруы да мүмкін.
Көп ұлтты корпорациялар дегеніміз — өндірістік және ғылыми-техникалык,
негізде бірқатар мемлекеттердің ұлттық компанияларын біріктіруші
халықаралық корпорациялар. Мұндай компаниялардың қатарына, мысалы, ағылшын-
голланд концерні “РОЯЛ-ДАТЧ ШЕЛЛ”, машина жасау мен электрондық
инженерлікке маманданған Швейцария-Швед компаниясы “АВВ” т.с.с. жатады.
Еуропадағы көп ұлттық корпорациялар қатарына ағылшын-голланд концерні
“Юнилевер” де кіреді.
Халықаралық құқық бойынша көпұлттық корпорациялардың айрықша
белгілеріне: 1) көпұлттық акционерлік капиталдың бар болуы; 2) көпұлттық
басқару орталығының жұмыс істеуі; 3) шетел филиалдары әкімшілігіне
жергілікті мамандардың тартылуы жатады.
Трансұлттық және көпұлттық корпорацияларға әлемдік (глобальные)
корпорацияларды да қосуға болады.
Әлемдік корпорациялар қазіргі дүниежүзілік қаржы капитальшың бірегей
қуатын көрсетеді. Олар 80-жылдары пайда болып, үнемі өсу жолында. Әлемдік
деңгейге барынша серпінді ұмтылатын салаларға химиялық, электротехникалық,
электрондық, мұнай өндіру, автокөлік, ақпараттық, банк және т. б. салалар
жатады.
Трансұлттық корпорациялардың пайда болуының басты себептерін атайық.
Ең маңызды және жалпыга ортақ себеп өндіргіш күштердің дамуы негізінде
ұлттық шекарадан шығуы мүмкін болған өндіріс пен капиталдың
интернационалдануы.
Өндіріс пен капиталдың интернационалдануы шетелдерде бөлімшелері бар
аса ірі компаниялардың құрылуы, ұлттық корпорациалардың трансұлттық
корпорацияларға айналуы, олардың шаруашылық байланыстарының нығаюы
негізінде жүзеге асады. Капиталды шеже шығару халықаралық корпорацияларды
қалыптастыру мен дамытудың ең маңызды факторына жатады. Трансұлттык,
корпорациялардың жедел дамуының негізгі себебі жоғары, артық пайда табу
үшін ұмтылыс деп айтар едік. Өз кезегінде қатаң бәсекелік күреске төтеп
беру үшін өндіріс пен капиталды халықаралық көлемде шоғырландыру да
трансұлттық корпорациялардың пайда болуын жеделдетті.
Құрылымы
ҰАК-дың басқарудың үйлесімді құрылымы бас компанияның шет
елдердегі бөлімше-лерінің үздіксіз басқаруын қамтамасыз ету керек
.Сонымен қатар бас компния бөлім-шелердің менеджерлеріне жергілікті
рыноктың сұранысын және қадылдаушы жақтың заңдарын ескере отырып өз
шешімдерін қабылдауға мүмкіншілік беру керек .Бас компания ҰАК жүйесінің
әкімшілік орталығы және оның міндеттері:
• Бас бірігу мен туралы шешім қабылдау;
• Жаңа компанияларды сатып алу ;
• Корпорацияның толығымен және бөлімдерінің ұзақ мерзімді өндірістік,
инвести-циялық. , қаржылық саясат тарын қалыптастыру және іске қосу;
• Шетелдік бөлімшелердің қаржыларын қадағалау;
Шетелдік елдердің негізгі ұйымдық нысандары:
• Дочерняя компания –ҰАК негізгі жүйесі болып табылып, қадылдаушы
елдегі кәсіп орындағыдай акцияның жартысынан көбін иеленгендіктен
шешім қабылдауда және бастықты тағайндауда шешімі дауыс құқығы бар;
• Ассоцированная компания –ҰАК негізгі жүйесі болып табылып, қадылдаушы
елдегі кәсіп орындағы акцияның кемдегенде 10% және ең көп 50%-на
иемделеді. . Бас компания бақылай алмайды,бірақ бақылауға қатыса
алады;
• Бөлімше лік- ол шетелдердегі бөлім.Бас компания толық иемделген ҰАК
бірлестік бөлігі;
Ұак-ң теоретикалық концепциялары негізгі моделі
1. Технологиялық себептер моделі. ҰАК жұмысы күрделі өнімдерді
өткізу және оларға техникалық қызмет көрсету қажеттілігінен
туған қабылдауыш елдерде тауар өндіргіш және қызмет көрсететін
кәсіпорындарды ашу арқ-ылы дамыған;
2. Монополиялық артықшылар модел . Жергілікті фирмалармен
салыстырғанда ҰАК-ң монополиялық артықшылықтары бар.
3. Өнімнің өміршендік кезеңі.Тауаурдың өсу және кемелдік
кезеңдерінде оның не экспортқа шығару көлемін арттыру керек, не
шет елде өндіріп, сату қажет .
4. Интернацияналдау моделі.Ұак –ң түпкілікті мақсаты- құрылымының
әр бөлігінен емес ,бір тұтас кешеннен пайда түсіру
5. Эклетикалық модел .ҰАК төмендегі алғышарттар бар юолғанында
ғана жұмыс жүргізеді:монополистікартықшылық,өн діруді
интернацияналдыру артықшылығы ,орналасу артықшылығы.
Рисунок 1 Источники финансирования зарубежных
филиалов америкнских корпараций
1-физические и юридические лица
қабылдаушы елде(45%)
2-физические и юридические лица
из третьех стран (23%)
3-бас компаниялар (13%)
4-физические и юридические
лица в США (3%)
5-өзін өзі қамтамасыз ете ала-
тын (16%)
2. ТРАНСҰЛТТЫҚ КОРПОРАЦИЯЛАР
ҚЫЗМЕТІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Дүниежүзілік шаруашылықта жүріп жатқан объективті экономикалық
процестердің нәтижесінде пайда болған трансұлттық корпорациялардың өзіне
тән бірқатар ерекшеліктері бар.
Трансұлттық корпорациялар халықаралық еңбек бөлінісіне белсенді
қатысушы ретінде оның дамуьша қолайлы жағдайлар туғызады.
Трансұлттық корпорациялар капиталдарының қозғалысы, әдетте, сол
корпорациялар орналасқан елдегі жүріп жатқан процестерден дербес, тәуелсіз.
Трансұлттық корпорациялар халықаралық өндірістер жүйесін қалыптастырады.
Олар дүние жүзінің көптеген елдерінде филиалдар, сыбағалас компаниялар,
бөлімшелер ашуға негізделген.
Трансұлттық корпорациялар орасан зор инвестициялар мен жоғары дәрежелі
маман кадрларды қажет ететін жоғары технологиялық және ғылыми сыйымды
өндіріс салаларына сыналай кіріп, оларды өзіне бағындыра бастайды. Осы
кезде трансұлттық корпорациялардың жекелеген салаларды монополизациялауға
ұмтылысы тенденциясы байқалады.
80-жылдардың орта түсында капиталистік елдердің өнеркәсіп өнімінің
төрттен үші 2 мыңдай қуатты корпорациялардың күшімеіі өндірілген. Солардың
ішінде бірнеше жүздеген корпорациялар өнімнің ең маңызды түрлерінің 50%-тен
80 процентке дейінгі ұлесін өндірген.
Бұл трансұлттық корпорациялар негізінен өндірістік және инновациялық
(жаңалықтар) ауыртпалықтарды да көтереді.
Дүние жүзіндегі қуатты 500 трансұлттық корпорациялардың 85-і шетелдік
инвестициялардың 70% өз қарауында ұстайды. Осы орасан зор компаниялар
электроника мен химия өндірісі өнімдерінің 80%, фармацевтиканың 95% ,
машина жасау өнімінің 76% өндіріп, өткізеді.
Батыс экономистерінің болжамы бойынша 2000 жылға дейін дүниежүзілік
шаруашылықта 600-ге жуық трансұлттық корпорациялардың үстемдігі орнайды.
Сонымен бірге 300 корпорация дүниежүзілік жиынтық өнімнің 75 процентіне
иелік етіп, өз өндірісі мен қызмет көрсету түрлерін едәуір
диверсификациялауды жүзеге асырады. Диверсификация — шаруашылық қызметін
жаңа әрекет өрісіне тарату. Мысалы, Швециялық “Вольво” автомобиль концерні
қазірдің өзінде тек қана автомобиль жасап отырған жоқ. Бұл трансұлттық
корпорацияның Швецияның өзінде 30-дан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КIРIСПЕ
1. ТРАНСҰЛТТЫҚ КОРПОРАЦИЯЛАР
ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ
2. ТРАНСҰЛТТЫҚ КОРПОРАЦИЯЛАР ҚЫЗМЕТІНІҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI
КIРIСПЕ
Біріккен Ұлттар Ұйымы эксперттерінің пікірі бойынша трансұлттық
корпорациялар дүниежүзілік экономиканың бірегей қозғаушы күші болып
есептеледі. 90-жылдардың ортасында дүние жүзінде 40 мыңнан астам
корпорациялар қызмет атқарған. Олардың бақылауындағы шетелдік еншілес
кәсіпорындардың (дочерние предприятия) саны 250 мыңдай болды. Бұл санның
соңғы екі онжылдықта өсу қарқыны 5 есеге жетті.
Ең ірі 100 халықаралық компаниялардың жалпы мүлігі құнының 40%
шетелдерде орналасқан.
Трансұлттық корпорациялардың негізгі бөлігі АҚШ-та, Еуропалық Одақ
елдерінде және Жапонияда тіркелген. Трансұлттық корпорациялар дүниежүзілік
өнеркәсіп өнімдерін өндірудің 40 процентін, халықаралық сауданың 50
процентін өз бақылауында ұстайды.
Трансұлттық корпорациялардың жыл сайынғы өндіріс көлемі 10 трлн.
доллардан асады. Бұл корпорацияларда 73 млн. адам жұмыс істейді. Мұның өзі
дүниежүзілік шаруашылықта қамтылған жұмысшы күшінің (ауыл шаруашылығын
қоспағанда) әрбір оныншысы деген сөз.
Біріккен Ұлттар Ұйымының анықтамасы бойынша жылдық айналымы 100 млн.
доллардан асатын және кем дегенде 6 елде филиалы бар фирмалар корпорация
деп аталады. Кейінгі жылдары бұл түсінік біраз пысықталып, ендігі уақытта
фирманың халықаралық дәрежесінің көрсеткіші ретінде оның өнімдерінің басқа
елдерде сатылған көлемінің проценті алынатын болып жүр. Мысалы, осы
көрсеткіш бойынша Швейцарияның “НЭСТЛЕ” фирмасы (98%) алдыңғы орындардың
бірін алады.
Біріккен Ұлттар Ұйымының методологиясы халықаралық
корпорацияны оның активтерінің құрылымы арқылы да анықтауға мүмкіндік
береді. Дүние жүзінде шетелдік активтері ең мол трансұлттық корпорацияларға
ағылшын-голланд концерні “РОЯЛ-ДАТЧ ШЕЛЛ” және АҚШ-тың “ФОРД”, “ДЖЕНЕРАЛ
МОТОРС”, “ЭКСОН”, “ИБМ” фирмалары жатады. Халықаралық монополиялар туралы
анықтамаларда: көпұлттық корпорациялар, интернационалдық корпорациялар,
трансұлттық компаниялар, әлемдік компаниялар т.с.с. атауларды кездестіруге
болады. Алайда, олардың түпкі мән-мағынасы қарайлас.
Сонымен, трансұлттық корпорациялар дегеніміз — шетелде активтері
(құнды заттары) бар ұлттық монополиялар. Олардың өндірістік және сауда
өткізу қызметтері ұлттық шекарадан тыс елдерде ұйымдастырылады.
1. ТРАНСҰЛТТЫҚ КОРПОРАЦИЯЛАР
ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ
Қазіргі әлемдік экономикаға транснациализаия үрдісі заманға сай
әдетті. Бұл үрдістін ең негізгі қозғалыс күші ұлтаралық компаниялар болып
санала-ды. Олар құрушы шаруашылығының біріктірулер бас компаниялар және шет-
елдік бөлімшелерден тұрады.Бас компаниялар құрамына кіретін компания-лардың
бір бқлігін иелену арқылы басқарады.Шетелдік Ұак бөлімдерінің бөлігіне
акцияның 10%-дан көбін иемделеді. ХХ-ХХ1 шебіне сыртқы эконо-миканың іс
әрекетінің ауқымды өсуін қадағалауында,ҰАК сатушы , инвес-тор, жаңа
технологияларды таратушы және халықаралық еңбек күші қонының ынталындыру
болып табылды.Ол көп жағдайда әлемдік рынокқа бәсекелестікке жарамдылығы
мен қызмет көрсету рыногінің қозғалысыма қоса отырып халықаралық капитал
қозғалысының анықтайды.Әр түрлі мемлекеттердің кәсіп орындарының арасындағы
орындарвның арасындағы өндірістік қатынастары тереңдетілу және үрдісі
арқылы ҰАК өндірістің интернационализациялауында үлкен роль атқарады.ҰАК
тиімді іс әрекетінің негізгі факторлары болып халықаралық тауар өндірісі
мен Қызмет көрсету саласы табылады.90-жылдардың аяғына таман тауар мен
қызмет көрсетудің халықаралық өндірісі әлемдік ЖШӨ-ның 7%-ң құрды. Барлық
дерлік ірі ҰАК триада да табылады. Триадаға: АҚШ, Жапония және Еуропалық
одақ елдер кіреді соңғы жылдары ЖИЕ-дің ҰАК –ының халықаралық рыноктағы
белсенділігі артуда.
Трансұлттық корпорациялардың шаруашылық жүргізу құқықтары шетелдерде
филиалдар, еншілес компаниялар ұйымдастыру және іскерлік белсенділікті
күшейту арқылы жүзеге асады. Еншілес компаниялар (дочерние компании)
өндірістік және дайын өнімді өткізу, ғылыми-зерттеу жұмыстары,
тұтынушыларға қызмет көрсету мәселелерінде дербес шешімдер қабылдайды.
Тұтас алғанда олар біріктірілген ірі өндірістік өткізу кешендері. Оларда
бар акционерлік капиталға меншік құқығы құрылтайшы елдің өкілдеріне ғана
тарайды. Сонымен бірге филиалдар мен сыбағалас компаниялар жергілікті
капиталдың басым қатысуымен аралас кәсіпорындар құруы да мүмкін.
Көп ұлтты корпорациялар дегеніміз — өндірістік және ғылыми-техникалык,
негізде бірқатар мемлекеттердің ұлттық компанияларын біріктіруші
халықаралық корпорациялар. Мұндай компаниялардың қатарына, мысалы, ағылшын-
голланд концерні “РОЯЛ-ДАТЧ ШЕЛЛ”, машина жасау мен электрондық
инженерлікке маманданған Швейцария-Швед компаниясы “АВВ” т.с.с. жатады.
Еуропадағы көп ұлттық корпорациялар қатарына ағылшын-голланд концерні
“Юнилевер” де кіреді.
Халықаралық құқық бойынша көпұлттық корпорациялардың айрықша
белгілеріне: 1) көпұлттық акционерлік капиталдың бар болуы; 2) көпұлттық
басқару орталығының жұмыс істеуі; 3) шетел филиалдары әкімшілігіне
жергілікті мамандардың тартылуы жатады.
Трансұлттық және көпұлттық корпорацияларға әлемдік (глобальные)
корпорацияларды да қосуға болады.
Әлемдік корпорациялар қазіргі дүниежүзілік қаржы капитальшың бірегей
қуатын көрсетеді. Олар 80-жылдары пайда болып, үнемі өсу жолында. Әлемдік
деңгейге барынша серпінді ұмтылатын салаларға химиялық, электротехникалық,
электрондық, мұнай өндіру, автокөлік, ақпараттық, банк және т. б. салалар
жатады.
Трансұлттық корпорациялардың пайда болуының басты себептерін атайық.
Ең маңызды және жалпыга ортақ себеп өндіргіш күштердің дамуы негізінде
ұлттық шекарадан шығуы мүмкін болған өндіріс пен капиталдың
интернационалдануы.
Өндіріс пен капиталдың интернационалдануы шетелдерде бөлімшелері бар
аса ірі компаниялардың құрылуы, ұлттық корпорациалардың трансұлттық
корпорацияларға айналуы, олардың шаруашылық байланыстарының нығаюы
негізінде жүзеге асады. Капиталды шеже шығару халықаралық корпорацияларды
қалыптастыру мен дамытудың ең маңызды факторына жатады. Трансұлттык,
корпорациялардың жедел дамуының негізгі себебі жоғары, артық пайда табу
үшін ұмтылыс деп айтар едік. Өз кезегінде қатаң бәсекелік күреске төтеп
беру үшін өндіріс пен капиталды халықаралық көлемде шоғырландыру да
трансұлттық корпорациялардың пайда болуын жеделдетті.
Құрылымы
ҰАК-дың басқарудың үйлесімді құрылымы бас компанияның шет
елдердегі бөлімше-лерінің үздіксіз басқаруын қамтамасыз ету керек
.Сонымен қатар бас компния бөлім-шелердің менеджерлеріне жергілікті
рыноктың сұранысын және қадылдаушы жақтың заңдарын ескере отырып өз
шешімдерін қабылдауға мүмкіншілік беру керек .Бас компания ҰАК жүйесінің
әкімшілік орталығы және оның міндеттері:
• Бас бірігу мен туралы шешім қабылдау;
• Жаңа компанияларды сатып алу ;
• Корпорацияның толығымен және бөлімдерінің ұзақ мерзімді өндірістік,
инвести-циялық. , қаржылық саясат тарын қалыптастыру және іске қосу;
• Шетелдік бөлімшелердің қаржыларын қадағалау;
Шетелдік елдердің негізгі ұйымдық нысандары:
• Дочерняя компания –ҰАК негізгі жүйесі болып табылып, қадылдаушы
елдегі кәсіп орындағыдай акцияның жартысынан көбін иеленгендіктен
шешім қабылдауда және бастықты тағайндауда шешімі дауыс құқығы бар;
• Ассоцированная компания –ҰАК негізгі жүйесі болып табылып, қадылдаушы
елдегі кәсіп орындағы акцияның кемдегенде 10% және ең көп 50%-на
иемделеді. . Бас компания бақылай алмайды,бірақ бақылауға қатыса
алады;
• Бөлімше лік- ол шетелдердегі бөлім.Бас компания толық иемделген ҰАК
бірлестік бөлігі;
Ұак-ң теоретикалық концепциялары негізгі моделі
1. Технологиялық себептер моделі. ҰАК жұмысы күрделі өнімдерді
өткізу және оларға техникалық қызмет көрсету қажеттілігінен
туған қабылдауыш елдерде тауар өндіргіш және қызмет көрсететін
кәсіпорындарды ашу арқ-ылы дамыған;
2. Монополиялық артықшылар модел . Жергілікті фирмалармен
салыстырғанда ҰАК-ң монополиялық артықшылықтары бар.
3. Өнімнің өміршендік кезеңі.Тауаурдың өсу және кемелдік
кезеңдерінде оның не экспортқа шығару көлемін арттыру керек, не
шет елде өндіріп, сату қажет .
4. Интернацияналдау моделі.Ұак –ң түпкілікті мақсаты- құрылымының
әр бөлігінен емес ,бір тұтас кешеннен пайда түсіру
5. Эклетикалық модел .ҰАК төмендегі алғышарттар бар юолғанында
ғана жұмыс жүргізеді:монополистікартықшылық,өн діруді
интернацияналдыру артықшылығы ,орналасу артықшылығы.
Рисунок 1 Источники финансирования зарубежных
филиалов америкнских корпараций
1-физические и юридические лица
қабылдаушы елде(45%)
2-физические и юридические лица
из третьех стран (23%)
3-бас компаниялар (13%)
4-физические и юридические
лица в США (3%)
5-өзін өзі қамтамасыз ете ала-
тын (16%)
2. ТРАНСҰЛТТЫҚ КОРПОРАЦИЯЛАР
ҚЫЗМЕТІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Дүниежүзілік шаруашылықта жүріп жатқан объективті экономикалық
процестердің нәтижесінде пайда болған трансұлттық корпорациялардың өзіне
тән бірқатар ерекшеліктері бар.
Трансұлттық корпорациялар халықаралық еңбек бөлінісіне белсенді
қатысушы ретінде оның дамуьша қолайлы жағдайлар туғызады.
Трансұлттық корпорациялар капиталдарының қозғалысы, әдетте, сол
корпорациялар орналасқан елдегі жүріп жатқан процестерден дербес, тәуелсіз.
Трансұлттық корпорациялар халықаралық өндірістер жүйесін қалыптастырады.
Олар дүние жүзінің көптеген елдерінде филиалдар, сыбағалас компаниялар,
бөлімшелер ашуға негізделген.
Трансұлттық корпорациялар орасан зор инвестициялар мен жоғары дәрежелі
маман кадрларды қажет ететін жоғары технологиялық және ғылыми сыйымды
өндіріс салаларына сыналай кіріп, оларды өзіне бағындыра бастайды. Осы
кезде трансұлттық корпорациялардың жекелеген салаларды монополизациялауға
ұмтылысы тенденциясы байқалады.
80-жылдардың орта түсында капиталистік елдердің өнеркәсіп өнімінің
төрттен үші 2 мыңдай қуатты корпорациялардың күшімеіі өндірілген. Солардың
ішінде бірнеше жүздеген корпорациялар өнімнің ең маңызды түрлерінің 50%-тен
80 процентке дейінгі ұлесін өндірген.
Бұл трансұлттық корпорациялар негізінен өндірістік және инновациялық
(жаңалықтар) ауыртпалықтарды да көтереді.
Дүние жүзіндегі қуатты 500 трансұлттық корпорациялардың 85-і шетелдік
инвестициялардың 70% өз қарауында ұстайды. Осы орасан зор компаниялар
электроника мен химия өндірісі өнімдерінің 80%, фармацевтиканың 95% ,
машина жасау өнімінің 76% өндіріп, өткізеді.
Батыс экономистерінің болжамы бойынша 2000 жылға дейін дүниежүзілік
шаруашылықта 600-ге жуық трансұлттық корпорациялардың үстемдігі орнайды.
Сонымен бірге 300 корпорация дүниежүзілік жиынтық өнімнің 75 процентіне
иелік етіп, өз өндірісі мен қызмет көрсету түрлерін едәуір
диверсификациялауды жүзеге асырады. Диверсификация — шаруашылық қызметін
жаңа әрекет өрісіне тарату. Мысалы, Швециялық “Вольво” автомобиль концерні
қазірдің өзінде тек қана автомобиль жасап отырған жоқ. Бұл трансұлттық
корпорацияның Швецияның өзінде 30-дан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz