ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы қазақ ағартушыларының қоғамдық - саяси көзқарастары
Ж о с п а р
Кіріспе.
І. Тарау.
ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы қазақ ағартушыларының қоғамдық . саяси көзқарастары
1.1 Ағартушы ғалым Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановтың өмір жолы
1.2 Халыққа білім беру жайлы ағартушы ақын Абай (Ибраһим) Құнанбайұлы
ІІ. Тарау
2.1 Орыс.қазақ мектептерінің кейінгі халі
2.2 Шоқан Уәлихановтың ғылымға сіңірген халі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе.
І. Тарау.
ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы қазақ ағартушыларының қоғамдық . саяси көзқарастары
1.1 Ағартушы ғалым Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановтың өмір жолы
1.2 Халыққа білім беру жайлы ағартушы ақын Абай (Ибраһим) Құнанбайұлы
ІІ. Тарау
2.1 Орыс.қазақ мектептерінің кейінгі халі
2.2 Шоқан Уәлихановтың ғылымға сіңірген халі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
ХІХ ғасырдағы қазақ халқының болашақ тағдырын орыс мәдениетімен бірлікте алып, қараған Шоқан, Ыбырай, Абай секілді ұлы ағартушы демократтар тарихымызда өшпестей із қалдырды. Олар көп салалы мәдениеттің барлық сбаласын дамытуға үлес қосты. Оның үстіне олардың әрқайсысының мәдениетте түбегейлі айналысқан, белгілі бір бағыттары болды. Осы қызметіне қарап халық Шоқанды - ғылымды дамытушы Ыбырайды – оқу ағарту ісін дамытушы, ол мәдениет пен білімнен артта қалған ел – жұртын көрші елдің өнер – білімін, техникасын игеруге шақырып қана қоймай, сол игі істі тікелей жүзеге асыруға да өлшеусіз үлес қосты. Қазақ даласында, тұңғыш рет орыс үлгісіндегі пәндік білім беретін мектептер ашып, оған орыс алфавиті, негізінде оқулықтар жазды, өзі сабақ беріп, жаңа талапқа сай келетін мұғалімдер дайындауға күш салды.
Абай да патшалық дара биліктен орыс халқын айыра білді. Орыс-қазақ еңбекшілерінің достығын уағыздаған Абай ұлы халықтық тілін, мәдениетін үйренуге шақырды.
Абай әндері, өлеңдері қазақ даласына кең тарады. Алайда бай рулық-патриархалдық топтар Абайға оның туыстарын қарсы қоюға әрекеттенді. Ұлы ойшылды күндеп, ақындық шабытын уландыруға тырысты. Білімді де талантты Әбдірахманның, одан кейін сүйікті баласы Мағауияның аурудан дүние салуы Абайды науқасқа шалдықтырды. 1904 жылы ұлы ақын қайтыс болды. Тамаша "Ғаклияның"— нақыл сөздердің авторы Абай Құнанбайұлы өз заманының ұлы кемеңгері еді. Абай шығармаларының терең, ойлы мазмұны — ұрпақтарға қалған өшпес мұра.
Абайды - әдебиетті дамытушы деп бағалайды.
ХІХ ғасырдағы қазақ халқының болашақ тағдырын орыс мәдениетімен бірлікте алып, қараған Шоқан, Ыбырай, Абай секілді ұлы ағартушы демократтар тарихымызда өшпестей із қалдырды. Олар көп салалы мәдениеттің барлық сбаласын дамытуға үлес қосты. Оның үстіне олардың әрқайсысының мәдениетте түбегейлі айналысқан, белгілі бір бағыттары болды. Осы қызметіне қарап халық Шоқанды - ғылымды дамытушы Ыбырайды – оқу ағарту ісін дамытушы, ол мәдениет пен білімнен артта қалған ел – жұртын көрші елдің өнер – білімін, техникасын игеруге шақырып қана қоймай, сол игі істі тікелей жүзеге асыруға да өлшеусіз үлес қосты. Қазақ даласында, тұңғыш рет орыс үлгісіндегі пәндік білім беретін мектептер ашып, оған орыс алфавиті, негізінде оқулықтар жазды, өзі сабақ беріп, жаңа талапқа сай келетін мұғалімдер дайындауға күш салды.
Абай да патшалық дара биліктен орыс халқын айыра білді. Орыс-қазақ еңбекшілерінің достығын уағыздаған Абай ұлы халықтық тілін, мәдениетін үйренуге шақырды.
Абай әндері, өлеңдері қазақ даласына кең тарады. Алайда бай рулық-патриархалдық топтар Абайға оның туыстарын қарсы қоюға әрекеттенді. Ұлы ойшылды күндеп, ақындық шабытын уландыруға тырысты. Білімді де талантты Әбдірахманның, одан кейін сүйікті баласы Мағауияның аурудан дүние салуы Абайды науқасқа шалдықтырды. 1904 жылы ұлы ақын қайтыс болды. Тамаша "Ғаклияның"— нақыл сөздердің авторы Абай Құнанбайұлы өз заманының ұлы кемеңгері еді. Абай шығармаларының терең, ойлы мазмұны — ұрпақтарға қалған өшпес мұра.
Абайды - әдебиетті дамытушы деп бағалайды.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Ә. Сыздықов «Ы. Алтынсариннің педагогикалық идеялар мен ағартышылық қызметі» Алматы, 1969 ж.
2. Мұхамедрахым Жармұхамедов «Ыбырай Алтынсарин тағлымы» Алматы, 1996 ж.
3. Ә. Ламешов Ы. Алтынсарин Алматы, 1991 ж.
4.Педагогика тарихы Ж. Әбиев Алматы, 2006 ж.
5. «Таңдамалы шығармалар» Ы. Алтынсарин Алматы, 1988 ж.
6.Ж. Қасымбаев «Қазақстан тарихы» Алматы, 1998 ж.
7. Ұ. Есназаров Қазақстанның физикалық географиясы
Алматы, 2001 ж.
8. Т. Тұрлығұлов Қазақ елінің қысқаша тарихы
Алматы, 1995 ж.
9. Ш. Уәлиханов Сабақ - әдістеме Алматы, 2002 ж.
10. Мырзахметұлы Мекемтас «Қазақстан тарихы»
Алматы, 1994 ж.
11. Абай дәстүрі ХХ ғасыр әдебиеті Абай Құнанбаев
Алматы, 2007 ж.
12. Рамазан Тоқтаров Абайдың жұмбағы 1999 ж.
13. Ы. Алтынсарин «Ек і томдық шығармалар жинағы»
Алматы, 2003 ж.
14. Ә.Ж.Дербісәлин Ы. Алтынсарин жазушылық қызметің туралы Алматы, 1998 ж.
15. А. Құнанбаев «Таңдамалы шығармалар жинағы» І-ІІ томдық Алматы, 1972 ж.
1. Ә. Сыздықов «Ы. Алтынсариннің педагогикалық идеялар мен ағартышылық қызметі» Алматы, 1969 ж.
2. Мұхамедрахым Жармұхамедов «Ыбырай Алтынсарин тағлымы» Алматы, 1996 ж.
3. Ә. Ламешов Ы. Алтынсарин Алматы, 1991 ж.
4.Педагогика тарихы Ж. Әбиев Алматы, 2006 ж.
5. «Таңдамалы шығармалар» Ы. Алтынсарин Алматы, 1988 ж.
6.Ж. Қасымбаев «Қазақстан тарихы» Алматы, 1998 ж.
7. Ұ. Есназаров Қазақстанның физикалық географиясы
Алматы, 2001 ж.
8. Т. Тұрлығұлов Қазақ елінің қысқаша тарихы
Алматы, 1995 ж.
9. Ш. Уәлиханов Сабақ - әдістеме Алматы, 2002 ж.
10. Мырзахметұлы Мекемтас «Қазақстан тарихы»
Алматы, 1994 ж.
11. Абай дәстүрі ХХ ғасыр әдебиеті Абай Құнанбаев
Алматы, 2007 ж.
12. Рамазан Тоқтаров Абайдың жұмбағы 1999 ж.
13. Ы. Алтынсарин «Ек і томдық шығармалар жинағы»
Алматы, 2003 ж.
14. Ә.Ж.Дербісәлин Ы. Алтынсарин жазушылық қызметің туралы Алматы, 1998 ж.
15. А. Құнанбаев «Таңдамалы шығармалар жинағы» І-ІІ томдық Алматы, 1972 ж.
Ж о с п а р
Кіріспе.
І. Тарау.
ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы қазақ ағартушыларының қоғамдық –
саяси көзқарастары
1.1 Ағартушы ғалым Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановтың өмір жолы
1.2 Халыққа білім беру жайлы ағартушы ақын Абай (Ибраһим)
Құнанбайұлы
ІІ. Тарау
2.1 Орыс-қазақ мектептерінің кейінгі халі
2.2 Шоқан Уәлихановтың ғылымға сіңірген халі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
ХІХ ғасырдағы қазақ халқының болашақ тағдырын орыс мәдениетімен
бірлікте алып, қараған Шоқан, Ыбырай, Абай секілді ұлы ағартушы
демократтар тарихымызда өшпестей із қалдырды. Олар көп салалы
мәдениеттің барлық сбаласын дамытуға үлес қосты. Оның үстіне
олардың әрқайсысының мәдениетте түбегейлі айналысқан, белгілі бір
бағыттары болды. Осы қызметіне қарап халық Шоқанды - ғылымды
дамытушы Ыбырайды – оқу ағарту ісін дамытушы, ол мәдениет пен білімнен
артта қалған ел – жұртын көрші елдің өнер – білімін, техникасын
игеруге шақырып қана қоймай, сол игі істі тікелей жүзеге
асыруға да өлшеусіз үлес қосты. Қазақ даласында, тұңғыш рет
орыс үлгісіндегі пәндік білім беретін мектептер ашып, оған орыс
алфавиті, негізінде оқулықтар жазды, өзі сабақ беріп, жаңа талапқа
сай келетін мұғалімдер дайындауға күш салды.
Абай да патшалық дара биліктен орыс халқын айыра білді. Орыс-қазақ
еңбекшілерінің достығын уағыздаған Абай ұлы халықтық тілін, мәдениетін
үйренуге шақырды.
Абай әндері, өлеңдері қазақ даласына кең тарады. Алайда бай рулық-
патриархалдық топтар Абайға оның туыстарын қарсы қоюға әрекеттенді. Ұлы
ойшылды күндеп, ақындық шабытын уландыруға тырысты. Білімді де талантты
Әбдірахманның, одан кейін сүйікті баласы Мағауияның аурудан дүние салуы
Абайды науқасқа шалдықтырды. 1904 жылы ұлы ақын қайтыс болды. Тамаша
"Ғаклияның"— нақыл сөздердің авторы Абай Құнанбайұлы өз заманының ұлы
кемеңгері еді. Абай шығармаларының терең, ойлы мазмұны — ұрпақтарға қалған
өшпес мұра.
Абайды - әдебиетті дамытушы деп бағалайды.
XIX ҒАСЫРДЫҢ ЕКІНІПІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ
ҚАЗАҚСТАН МӘДЕНИЕТІ
Орыс демократиялық мәдениеті және қазақтың
ұлы ғалымы Шоқан Уәлиханов
XIX ғасырдың екінші жартысы — орыс демократиялық мәдениетінің
көтерілген кезеңі. Қазақстанды игеру қажеттігі және орыс-қазақ
қатынастарынын, тереңдеуі өлкені зерттеу барысына да әсер етті. Дүние
жүзіне белгілі ғалым П. П. Семенов-Тян-Шанский (1827—1914) Алтай бойына,
Жетісу мен Орта Азияға саяхаттар жасады. Өлкені жан-жақты зерттеушілердің
бірі болды. Оның басшылығымен дайындалған Ресей. Отанның толық
географиялық сипаттамасы деген еңбектің Қырғыз өлкесі, Түркістан
өлкесі атты екі томы Қазақстан мен Орта Азияға арналған. Саяхатшы ғалым
Верный, Семей және баск,а да Қазақстан қоныстарында болған. Өлке туралы ұлы
саяхатшының сипаттамасы мен тарихи шолуынын, маңызы зор.
Орыс ғалымдарынық қазақ халқы тарихын, материалдық мәдениеті мен
тұрмыс-салтын, өмірін зерттеулері — қазақ-орыс достығының тамаша беттері.
Көрнекті шығыс зерттеушісі академик В. В. Радлов (1837—1918) Іле алқабын,
Жетісуды зерттеді, халық ауыз әдебиетінін, үлгілерін жинастырып, жариялады.
М. Красовский Сібір қырғыздарынын, облысы деп аталатын өз
еңбегіндегі қазақ халқы тегінің шығуына көңіл бөлді. Көрнекті зерттеуші Л.
Мейердін, Орынбор ведомствосының Қырғыз даласы атты еңбегі Кіші жүз
тарихын статистикалық жағынан сипаттауға арналды.
Қазақ жерлерінің Ресей құрамына қосылу дәуірін біршама толық зерттеген
А. Н. Добромыслов. Торғай облысы. Тарихи очерк атты еңбегінде
Қазақстаннын, саяси тарихы жөнінде сирек кездесетін мәліметтер сақталған.
Сонымен қатар қазақ халқының келелі мәселелеріне И. И. Крафт, В.
Виткевский, Н. А. Макшеев, Л. Ф. Костенко тағы да басқа авторлар өз
еңбектерін арнады. Архивтерде жатып қалған белгісіз болған деректерді
жарыққа шығарып, орыс-қазақ халықтарынын, байланыстарын барынша зерттеуде
де бүл авторлар ірі үлес қосты.[1]
Украинанық ұлы ақыны Т. Г. НІевченконын, шығармашылығында да қазақ
халқы тақырыбы белгілі орын алады. 1847—1857 жылдар аралығында қазақ
жерінде айдауда болған ақын жергілікті тұрғындардың қайыршылық өміріне
көңіл аударды. Оның "Қазақ шаңырағы", "Атқа мінген қазақ", "Байғұстар" және
басқа суреттері — тұрмыстын, шындық жақтарын бейнелеген туындылар. "Менің
ойларым" деген өлеңде қазақ және украин халықтарынын, өмірін салыстыра
жырлайды.
Қазақ халқының қоғамдық ойы мен мәдениетінің дамуында мәдени ағарту
және тұқғыш ғылыми ұйымдар мен мекемелердің ашылуы, олардың қызметі айрықша
болды.
XIX ғасырда халықтың жақаша сауатын ашып, тіл білімі мәселесін
зерттеуді жолға қоюда Тобольск, Томск, Орынбор, Саратов, Астрахань және
басқа қалалар гимназияларында татар тілін оқытудық біршама рөлі болды.
Қазан және Петербург университеттерінің шығыстану бөлімдері де Орта Азия
мен Қазақстанды зерттеуге ат салысты.
Қазақстан тарихын зерттеуді ғылыми жолға қоюда 1845 жылы ашылған орыс
географиялық қоғамынық Орынбордағы, Омбыдағы, Семейдегі және басқа
жерлердегі бөлімдері мен бөлімшелері үлкен рөл атқарды.
XIX ғасырдың екінші жартысында ұйымдастырылған облыстық статистикалық
комитеттер қазақ өлкесінің тарихы, этнографиясы, материалдық мәдениеті
жөнінде көптеген мәліметтер жинады. Олар "Облыстарға шолу жасау"
жинақтарында жарияланды.
Қоғамдық кітапханалар жергілікті халықты ағарту ісіне тартуда бірқатар
еңбек сіңірді. Азаттық қозғалыстың Қазақстанда айдауда болған өкілдері: Е.
П. Михаэлис, А. Леонтьев, Н. Долгополов, С. С. Гросс, А. М. Богомолец, т.
б. қазақтар арасында жиі болып, ауылдарды аралап, Ресейде жүріп жатқан
оқиғалармен таныстырды, сауатын ашты. Қазақ пен орыс халқының өнегелі
өкілдері достығынын, тамаша бір көрінісі — Абай мен Е. П. Михаэлистін,
қарым-қатынасы.
Шоқан Уәлихановтың шын есімі — Мұхаммед Қанапия, ал Шоқан — анасынын,
еркелетіп қойған аты.
1835 жылы қараша айында Құсмұрын бекінісінде туған. Шоқан балалық
шағын әуелі Құсмұрында, содан кейін өзінін, атамекені Сырымбетте өткізген.
Сырымбет — Солтүстік Қазақстандағы тарихи аңызға айналған сұлу өңір.
Болашақ ғалым бойындағы рухани қасиеттердің басты белгілері жастық шағынан
- ақ қалыптаса бастады. Ерте есейген Шоқан өз пікірлерін үлкендерше
тұжырымдайтын. Оның жетіле беруіне, сана-сезімінің ерте оянуына әжесі
Айғаным үлкен әсер етті. Батыс Сібір генерал-губернаторының жанында төтенше
тапсырмалар орындайтын офицер қызметін атқарып жүрген Шоқан сүйікті әжесі
жөнінде суық хабарды алған бойда Сырымбетке арнайы келіп, Айғаныммен
қоштасып, оны ақырғы сапарына шығарып салады.[2]
Шоқанның жас шағынан ғылымға ден қоюына әкесінің алдыңғы қатарлы орыс
интеллигенциясы өкілдерімен тығыз байланысты болуы үлкен әсер етеді.
Академик А. И. Шренк, декабристер С. М. Семенов, А. И. Штейнгель, Н. В.
Басаргин және Қазан университетінің студенті С. Сотников, Н. Ф.
Костылецкий, Т. Сейфуллин сияқты білімді адамдар Шыңғыстың аульщда талай
рет болып жүрген.
1847 жылдың күзінде он екі жасар Шоқан туған елінен тұңғыш рет сапар
шегіп, әкесімен Омбыға келеді. Әкесі өзінің орыс достары көмегімен баласын
сол кездегі ен, алдыдғы қатарлы оқу орнына Сібір кадет корпусына оқуға
түсіреді. Декабрист И. Завалишеннің берген бағасы бойынша, ол "ағарту ісі
мен патриотизмнің ордасы" еді.
Белинский мен Герценнің азаттыққа шақырған идеялары Шоқан білім ала
бастаған Сібір кадет корпусына да жетті. Кадет корпусы жан-жақты әрі терен,
білім беретін оқу орны болды. Қазақстан географиясына да зор көңіл бөлінді.
Бірақ өлкенің табиғи байлықтарын зерттеу мен игеру патшалы Ресейдің әскери
стратегиясы тұрғысынан қажет еді. Қазақ халқының тарихына да көңіл
бөлінетін. Шоқаннын, көрнекті орыс ғалымы И. Н. Березинмен, таңдаулы ұстазы
Н. Ф. Костылецкиймен байланыста болуы әуелден-ақ ғылыми бағытын дұрыс
анықтауға себепші болды.
Пушкин мен Лермонтовтық поэзиясы Шоқанға да әсер етті. Олардын,
көптеген өлеңдерін жас Шоқан жатқа білді, сол кездегі Батыс Еуропа
жазушыларының шығармаларымен таныс болды. Айдаудағы ақын С. Ф. Дуров,
саяхатшы, ғалым П. П. Семенов-Тян-Шанский, Г. Н. Потанин, Ш. Уәлихановтын,
білімділігін жоғары бағалаған. 1853 жылы кадет корпусын он сегіз жаеында
бітірген Шоқан корнет деген офицерлік атақ алды.[3]
Батыс және шығыс елдерінің бірқатар тілін жетік білген Шоқан
шығармашылық еңбек етуді адсады. 1855 жылы ол генерал Г. X. Гасфорттық
сапарына қатысып, Жетісу, Тарбағатай, Орталық Қазақстанды аралады, Іле
Алатауы өңірінде болды. Шоқан тарихи аңыздарды, өлеңдерді жинай жүрді. 1856
жылы Шоқан Уәлиханов Ыстық көлдің көлемін топографиялық суретке түсірді.
Кей маршруттарда ол көрнекті ғалым, географ П. П. Семенов-Тян-Шанскиймен
бірге болып, достығы жалғаса түсті. 1856 жылдың күзінде екеуі Құлжаға барып
қайтады. Ол Қытай мен екі арадағы сауда байланысын жақсартуға өз үлесін
қосып, Қытай ұлықтарымен келіссөз жүргізеді.
1857 жылы Ш. Уәлихановтың Алатау қырғыздарына сапары Қашғар
экспедициясынын, алдындағы сын қадамы болды. "Манас" атты алып шығармаға
көңіл аударды. 1858—1859 жылдары Шоқан өзін әлемге әйгілі еткен Қашғар
саяхатына барып қайтты. Марко Поло мен Иезуит Гоестен кейін бұл елге тұқғыш
барған Шоқан еді.
Петербургте болған жылдар (1859—1861) Шоқан өміріндегі ең бір қызықты
кезең болды. Орыстың озат ойлы интеллигенциясымен араласа жүріп, ол өзінін,
білімділігін, талантын танытты. Шоқан шығысты зерттеушілер В. В.
Григорьевиен, В. П. Васильевпен, В. В. Веньяминов-Зерновпен, Петербург
университетінің профессоры, Құлжадағы бұрынғы орыс елшісі И. Захаровпен,
сыншы Н. Н. Страховпен, ақындар А. Н. Майковпен, Я. П. Полонскиймен және
басқа орыс мәдениетінің алдыңғы қатарлы екілдерімен байланысын үзбеді.[4]
Шоқаннық достары ішінде аса көрнекті орыс жазушысы Ф. М. Достоевский
де болды. Тұңғыш рет 1854 жылы Омбыда танысқан, кейіннен Семейде жалғасқан
бұл достық — ғалым өміріндегі ірі оқиға. Бұл достық Петербургте де
үзілмеді. 1861 жылдан кейінгі дара билеушілікке қарсы күрестен соң бұрынғы
бағытынан ауа бастаған өз досының көзқарасына Шоқан сын көзбен қарады.
1861 жылдың көктемінде белгілі ғалым болып танылған Уәлиханов ауруға
шалдығып, аулына қайтады. Шкірлес достарының арасында Петербургте екі
жылдай болған Шоқан үшін бұл кезең жарқын да, қуанышты да болды. Ағайын-
туысымен келісе алмаған сон, Шоқан Омбыға келді, қазақтың сот
реформасындағы кейбір мәселелермен айналысты. 1864 жылы Шоқан Уәлиханов
генерал М. Г. Черняевтің әскери экспедициясы құрамында Әулиеата бекінісін
алудағы әскери қимылдарға қатысады. Алайда генералдың әділетсіз істеріне
мейлінше налыған Шоқан 1864 жылдың маусым айында басқа да М. Г. Черняевқа
наразы офицерлермен Верныйға қайтады.
1865 жылдың "Русский инвалид" газетінің 51 санында көрнекті жас қазақ
ғалымынын, Қытайдағы дүнгендер көтерілісі туралы ақырғы еңбегі жарияланды.
1865 жылдын, сәуір айында Шоқан Уәлиханов Алтын Емел жотасынын, етегінде
Көшен тоғаны деген жерде, Албан руынын, аға сұлтаны Тезектің аулында
қайтыс болды.
Қазақстандағы халық ағарту ісі
1867—1868 жылдардағы әкімшілік-территориялық реформалар, біртіндеп
қарқын ала бастаған қоғамдық қозғалыс империяның ұлттық аудандарында да
ағарту ісінің дамуына әсерін тигізді.
XIX ғасырдың 60—70-жылдарынан ұйымдастырыла бастаған ғылыми қоғамдар,
көпшілікке арналған кітапханалар, ағарту ісінің жолға қойылуы қоғамдық
өмірдің жандануына алғышарт тудырды.
Облыстық орталықтарда ашыла бастаған халыққа хат таныту қоғамдары да
көп ұлтты қазақ өлкесін де тұңғыш мектептердің қызметіне жаңа бағыт берді.
1868 жылы құрылған Түркістан статистикалық коми-теті, 1878 жылы
ұйымдастырылған Семей облыстық және кейінгі жылдары бірінен кейін бірі
жұмысын жолға қойған басқа да облыстық статистикалық комитеттердің қазақ
және өлкені қоныстанған басқа да ұлттар арасында ғылым мен білімнің,
сауаттылықтын, негіздерін таратуда белгілі рөл атқарды.
Қазақстанды зерттеуге, бірқатар еңбектер жариялауда пәрменді рөл
атқарған Орыс географиялық қоғамының Түркістан, Батыс Сібір бөлімдері,
кейіннен ашылған Семей бөлімшесі қазақ жерінде ғылыми экспедициялар
ұйымдастыруда, өлкенің табиғат байлықтарын меңгеруде, жергілікті
тұрғындардын, өкілдерін осы ұйымдарға тартуда ерекше үлес қосты. Ұлы Абай
Құнанбайұлы Семей облыстық статистикалық комитетінің белді мүшелерінің бірі
болғаны жұртшылыққа белгілі. Қазақ даласында тұңғыш кітапханалардың ішінде
ерекше көзге түскен 1883 жылы ашылған Семейдегі қоғамдық кітапхана.
Алғашында кітап қоры 260 томнан ғана тұрған бұл кітапхана жылдан-жылға өсе
бастады, қоғамдық өмірдің бір орталығына айналды.
Осы қалаға жер аударылған А. Блек, Е. П. Михаэлис, П. Лобановский, С.
С. Гросс және де жергілікті халықтың өкілдері, соның ішінде Абай
Құнанбайұлы кітапханаға құнды басылымдарды жинауға ат салысты. Кейіннен
Ресейдің әр түкпірлерінен осы кітапханаға көптеген журналдар, әр ғылым
салаларынан кітаптар келіп түсе бастады.
Қоғамдық ақысыз пайдаланатын кітапханалар Торғайда, Орынборда ашылды.
XIX ғасырдың 90-жылдарында Қостанайда ұйымдастырылған кітаптарды ақысыз
пайдалануға рұқсат етілген мектептің мақсаты ішкі істер министрлігі
нұсқауында анықталғандай, қала тұрғындарының әр түрлі ғылым салаларынан
білімін көтеру еді. 1876 жылы Ташкентте ұйымдастырылған халықтың сауатын
көтеруді басты мақсат еткен арнайы комиссия да жергілікті тұрғындар
арасында Қазақстанның оңтүстік аудандарында бірқатар ізгі істерді іске
асырды. XIX ғасырдың екінші жартысында өлкеде әр түрлі мектептердің
ашылуына әсер еткен басты фактор тек ағартушылық ғылыми мекемелер мен
кітапханалар болып қойған жоқ. Патша үкіметінің отаршылдық басқару жүйесіне
тілмаштар-ды даярлау қажеттілігі шаруашылық және чиновниктік әкімшілік
мұқтаждығына қызметкерлердің жетіспеуі аралас орыс-қазақ мектептерін жылдан-
жылға көбейтуді қажет етті. 1861 жылы Троицк қаласында, Торғай мақайындағы
Орынбор бекінісінде, Қазалыдағы № 1 фортта ашылған орыс-қазақ мектептері
қазақ жастарын қамтуға тырысқан осындай типтегі оқу орындары болды. Алайда
жеке бекіністерде ұйымдастырылған қазақ мектептерінің материалдық
қамтамасыз етілуі, ондағы оқушыларға білім беру дәрежесі өмір талабына сай
келмеді. Қазалы және Перовскідегі мектептер кейіннен қалалық училищелер
болып қайта құрылды. Онда Қазанда, Петербургте білім алған ұстаздар сабақ
берді.
Қазақстанда халыққа білім берудің басты бағыттары "Орал, Семей, Торғай
Ақмола және Сырдария, Жетісу облыстарын басқару туралы "уақытша ережелерде"
анықталды. Ағарту ісінің дамуына қазақтарға өз еріктерімен қаржы жинауға
құқы берілді.
Ал мұсылман дін өкілдеріне қазақ ауылдарында мешіттердің жанында
мектептер ашу үшін уездік басқармадан ерекше рұқсат алуы қажет болды. Ал
осы молдалардың өтінішімен ашылған мектептердің негізгі шығынын өтейтін де
қазақ шаруалары болды. Қазақ шаруаларының балаларының шамалы ғана ақы
төлеп, казак станицаларында, орыс қыстақтарындағы мектептерге балаларын
оқуға беруге рұқсат етілді. Алайда қазақ жастарын орыс мектептерінде
оқытуда патша үкіметінің мақсаты тек балалардың сауатын ашу емес, сонымен
қатар отаршылдық пиғылын іске асыру болды.[5]
Мектеп, медреселерде қазақ жастарының білім алуына мейлінше қарсылық
жасауы патша үкіметінің Орта Азиямен Қазақстанда ислам дінінің тарауына
қарсылығының бір көрінісі еді. Орынбор губернаторы Крыжановскийдің 1867
жылғы "Ресейдің шығыс бөлігінде мұсылмандықпен күресу жөніндегі шаралары"
да исламдық мектептерге шек қоюға бағытталған арнайы әкімшілік тықсыру еді.
1879 жылы желтоқсанның 11-күні сол Крыжановский халық ағарту министріне
жолдаған хатында Орал, Торғай облыстарында сауаттылық дәрежесін көтеру
мәселесін айта келе, қазақ мектептері үшін арнайы оқытушылар
даярлайтын оқу орындарын ашуды қажет деп тапты, оны бітіргендерді ауылдық
старшын, болыстық іс жүргізуші, тіпті молда қызметтеріне тағайындау
ұсынылған еді. Тұңғыш қазақ мұғалімдік мектебі 1883 жылы Орынбор
губерниясының Орск қаласында ашылды. Осы кезде Торғай облысының
мектептерінің инспекторы қызметіне ағартушы Ыбырай Алтынсарыұлы
тағайындалды. Бұл маңызды істі шешуді тездетті.
XIX ғасырдың аяғында Қазақстанда ағарту ісінің төмендегідей жүйесі
қалыптасты: бастауыш оқу орындары, приход мектептер кластары,
толықтырылмаған гимназиялар, орыс-қазақ аралас мектептер, ауылдық және
сауаттылықтың негізіне үйрететін мектептер. Орта оқу орындары, реалдық
училищелер, қыздар мен ер балалар гимназиялары. Сонымен қатар мұғалімдер
семинариялары да орта буындағы оқу орындарына теңестірілді. Арнайы маман
даярлайтын оқу орындары: қазақтың мұғалім даярлайтын мектептері,
ауылшаруашылық, мал дәрігерлік, Торғайдағы қолөнершілік мектептері,
Оралдағы қолөнер кәсіпшілігіне шәкірттер даярлайтын арнайы мектеп, Омбыдағы
механикалық-техникалық училище, Атыраудағы теңізге жүзу ісін меңгеретін
мектеп т. б. әр түрлі материалдық жабдығы бар оқу орындары болды. Оқу
ісінің ұйымдастырылу сапасына қарай 1872 жылы Омбыда, 1879 жылы Ташкентте
ашылған мұғалімдер институты да Ресейдегі орта оқу орындарына жатқызылды.
XIX ғасырдың соңына қарай өлкеде екі сегіз класты ер балалар
гимназиясы, екі жеті класты қыздар гимназиясы, Верный қаласында сегіз
класты Әскери гимназия, Оралда реальдық училищенің 6,7 және 8 класты ер
балалар гимназиясы, Семейде төрт класты ерлер, 5 класты қыздар гимназиясы
ашылды. Сонымен қатар Қазақстанда шіркеу приход мектептері, жексенбілік
сауат ашатын мектептер де болды. Бұған сондай-ақ білім беруде қалыптасқан
оқу орындарынын, қатарына мұсылман мектебі мен медреселерді де жатқызған
жөн.
Патша үкіметінің кедергі жасауына қарамастан, мұсылмандық мектептер
мен медреселер жастардын, сауатын ашуға, инабаттылыққа баулуда белгілі рөл
атқарғаны белгілі. Пантюркизм ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе.
І. Тарау.
ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы қазақ ағартушыларының қоғамдық –
саяси көзқарастары
1.1 Ағартушы ғалым Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановтың өмір жолы
1.2 Халыққа білім беру жайлы ағартушы ақын Абай (Ибраһим)
Құнанбайұлы
ІІ. Тарау
2.1 Орыс-қазақ мектептерінің кейінгі халі
2.2 Шоқан Уәлихановтың ғылымға сіңірген халі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
ХІХ ғасырдағы қазақ халқының болашақ тағдырын орыс мәдениетімен
бірлікте алып, қараған Шоқан, Ыбырай, Абай секілді ұлы ағартушы
демократтар тарихымызда өшпестей із қалдырды. Олар көп салалы
мәдениеттің барлық сбаласын дамытуға үлес қосты. Оның үстіне
олардың әрқайсысының мәдениетте түбегейлі айналысқан, белгілі бір
бағыттары болды. Осы қызметіне қарап халық Шоқанды - ғылымды
дамытушы Ыбырайды – оқу ағарту ісін дамытушы, ол мәдениет пен білімнен
артта қалған ел – жұртын көрші елдің өнер – білімін, техникасын
игеруге шақырып қана қоймай, сол игі істі тікелей жүзеге
асыруға да өлшеусіз үлес қосты. Қазақ даласында, тұңғыш рет
орыс үлгісіндегі пәндік білім беретін мектептер ашып, оған орыс
алфавиті, негізінде оқулықтар жазды, өзі сабақ беріп, жаңа талапқа
сай келетін мұғалімдер дайындауға күш салды.
Абай да патшалық дара биліктен орыс халқын айыра білді. Орыс-қазақ
еңбекшілерінің достығын уағыздаған Абай ұлы халықтық тілін, мәдениетін
үйренуге шақырды.
Абай әндері, өлеңдері қазақ даласына кең тарады. Алайда бай рулық-
патриархалдық топтар Абайға оның туыстарын қарсы қоюға әрекеттенді. Ұлы
ойшылды күндеп, ақындық шабытын уландыруға тырысты. Білімді де талантты
Әбдірахманның, одан кейін сүйікті баласы Мағауияның аурудан дүние салуы
Абайды науқасқа шалдықтырды. 1904 жылы ұлы ақын қайтыс болды. Тамаша
"Ғаклияның"— нақыл сөздердің авторы Абай Құнанбайұлы өз заманының ұлы
кемеңгері еді. Абай шығармаларының терең, ойлы мазмұны — ұрпақтарға қалған
өшпес мұра.
Абайды - әдебиетті дамытушы деп бағалайды.
XIX ҒАСЫРДЫҢ ЕКІНІПІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ
ҚАЗАҚСТАН МӘДЕНИЕТІ
Орыс демократиялық мәдениеті және қазақтың
ұлы ғалымы Шоқан Уәлиханов
XIX ғасырдың екінші жартысы — орыс демократиялық мәдениетінің
көтерілген кезеңі. Қазақстанды игеру қажеттігі және орыс-қазақ
қатынастарынын, тереңдеуі өлкені зерттеу барысына да әсер етті. Дүние
жүзіне белгілі ғалым П. П. Семенов-Тян-Шанский (1827—1914) Алтай бойына,
Жетісу мен Орта Азияға саяхаттар жасады. Өлкені жан-жақты зерттеушілердің
бірі болды. Оның басшылығымен дайындалған Ресей. Отанның толық
географиялық сипаттамасы деген еңбектің Қырғыз өлкесі, Түркістан
өлкесі атты екі томы Қазақстан мен Орта Азияға арналған. Саяхатшы ғалым
Верный, Семей және баск,а да Қазақстан қоныстарында болған. Өлке туралы ұлы
саяхатшының сипаттамасы мен тарихи шолуынын, маңызы зор.
Орыс ғалымдарынық қазақ халқы тарихын, материалдық мәдениеті мен
тұрмыс-салтын, өмірін зерттеулері — қазақ-орыс достығының тамаша беттері.
Көрнекті шығыс зерттеушісі академик В. В. Радлов (1837—1918) Іле алқабын,
Жетісуды зерттеді, халық ауыз әдебиетінін, үлгілерін жинастырып, жариялады.
М. Красовский Сібір қырғыздарынын, облысы деп аталатын өз
еңбегіндегі қазақ халқы тегінің шығуына көңіл бөлді. Көрнекті зерттеуші Л.
Мейердін, Орынбор ведомствосының Қырғыз даласы атты еңбегі Кіші жүз
тарихын статистикалық жағынан сипаттауға арналды.
Қазақ жерлерінің Ресей құрамына қосылу дәуірін біршама толық зерттеген
А. Н. Добромыслов. Торғай облысы. Тарихи очерк атты еңбегінде
Қазақстаннын, саяси тарихы жөнінде сирек кездесетін мәліметтер сақталған.
Сонымен қатар қазақ халқының келелі мәселелеріне И. И. Крафт, В.
Виткевский, Н. А. Макшеев, Л. Ф. Костенко тағы да басқа авторлар өз
еңбектерін арнады. Архивтерде жатып қалған белгісіз болған деректерді
жарыққа шығарып, орыс-қазақ халықтарынын, байланыстарын барынша зерттеуде
де бүл авторлар ірі үлес қосты.[1]
Украинанық ұлы ақыны Т. Г. НІевченконын, шығармашылығында да қазақ
халқы тақырыбы белгілі орын алады. 1847—1857 жылдар аралығында қазақ
жерінде айдауда болған ақын жергілікті тұрғындардың қайыршылық өміріне
көңіл аударды. Оның "Қазақ шаңырағы", "Атқа мінген қазақ", "Байғұстар" және
басқа суреттері — тұрмыстын, шындық жақтарын бейнелеген туындылар. "Менің
ойларым" деген өлеңде қазақ және украин халықтарынын, өмірін салыстыра
жырлайды.
Қазақ халқының қоғамдық ойы мен мәдениетінің дамуында мәдени ағарту
және тұқғыш ғылыми ұйымдар мен мекемелердің ашылуы, олардың қызметі айрықша
болды.
XIX ғасырда халықтың жақаша сауатын ашып, тіл білімі мәселесін
зерттеуді жолға қоюда Тобольск, Томск, Орынбор, Саратов, Астрахань және
басқа қалалар гимназияларында татар тілін оқытудық біршама рөлі болды.
Қазан және Петербург университеттерінің шығыстану бөлімдері де Орта Азия
мен Қазақстанды зерттеуге ат салысты.
Қазақстан тарихын зерттеуді ғылыми жолға қоюда 1845 жылы ашылған орыс
географиялық қоғамынық Орынбордағы, Омбыдағы, Семейдегі және басқа
жерлердегі бөлімдері мен бөлімшелері үлкен рөл атқарды.
XIX ғасырдың екінші жартысында ұйымдастырылған облыстық статистикалық
комитеттер қазақ өлкесінің тарихы, этнографиясы, материалдық мәдениеті
жөнінде көптеген мәліметтер жинады. Олар "Облыстарға шолу жасау"
жинақтарында жарияланды.
Қоғамдық кітапханалар жергілікті халықты ағарту ісіне тартуда бірқатар
еңбек сіңірді. Азаттық қозғалыстың Қазақстанда айдауда болған өкілдері: Е.
П. Михаэлис, А. Леонтьев, Н. Долгополов, С. С. Гросс, А. М. Богомолец, т.
б. қазақтар арасында жиі болып, ауылдарды аралап, Ресейде жүріп жатқан
оқиғалармен таныстырды, сауатын ашты. Қазақ пен орыс халқының өнегелі
өкілдері достығынын, тамаша бір көрінісі — Абай мен Е. П. Михаэлистін,
қарым-қатынасы.
Шоқан Уәлихановтың шын есімі — Мұхаммед Қанапия, ал Шоқан — анасынын,
еркелетіп қойған аты.
1835 жылы қараша айында Құсмұрын бекінісінде туған. Шоқан балалық
шағын әуелі Құсмұрында, содан кейін өзінін, атамекені Сырымбетте өткізген.
Сырымбет — Солтүстік Қазақстандағы тарихи аңызға айналған сұлу өңір.
Болашақ ғалым бойындағы рухани қасиеттердің басты белгілері жастық шағынан
- ақ қалыптаса бастады. Ерте есейген Шоқан өз пікірлерін үлкендерше
тұжырымдайтын. Оның жетіле беруіне, сана-сезімінің ерте оянуына әжесі
Айғаным үлкен әсер етті. Батыс Сібір генерал-губернаторының жанында төтенше
тапсырмалар орындайтын офицер қызметін атқарып жүрген Шоқан сүйікті әжесі
жөнінде суық хабарды алған бойда Сырымбетке арнайы келіп, Айғаныммен
қоштасып, оны ақырғы сапарына шығарып салады.[2]
Шоқанның жас шағынан ғылымға ден қоюына әкесінің алдыңғы қатарлы орыс
интеллигенциясы өкілдерімен тығыз байланысты болуы үлкен әсер етеді.
Академик А. И. Шренк, декабристер С. М. Семенов, А. И. Штейнгель, Н. В.
Басаргин және Қазан университетінің студенті С. Сотников, Н. Ф.
Костылецкий, Т. Сейфуллин сияқты білімді адамдар Шыңғыстың аульщда талай
рет болып жүрген.
1847 жылдың күзінде он екі жасар Шоқан туған елінен тұңғыш рет сапар
шегіп, әкесімен Омбыға келеді. Әкесі өзінің орыс достары көмегімен баласын
сол кездегі ен, алдыдғы қатарлы оқу орнына Сібір кадет корпусына оқуға
түсіреді. Декабрист И. Завалишеннің берген бағасы бойынша, ол "ағарту ісі
мен патриотизмнің ордасы" еді.
Белинский мен Герценнің азаттыққа шақырған идеялары Шоқан білім ала
бастаған Сібір кадет корпусына да жетті. Кадет корпусы жан-жақты әрі терен,
білім беретін оқу орны болды. Қазақстан географиясына да зор көңіл бөлінді.
Бірақ өлкенің табиғи байлықтарын зерттеу мен игеру патшалы Ресейдің әскери
стратегиясы тұрғысынан қажет еді. Қазақ халқының тарихына да көңіл
бөлінетін. Шоқаннын, көрнекті орыс ғалымы И. Н. Березинмен, таңдаулы ұстазы
Н. Ф. Костылецкиймен байланыста болуы әуелден-ақ ғылыми бағытын дұрыс
анықтауға себепші болды.
Пушкин мен Лермонтовтық поэзиясы Шоқанға да әсер етті. Олардын,
көптеген өлеңдерін жас Шоқан жатқа білді, сол кездегі Батыс Еуропа
жазушыларының шығармаларымен таныс болды. Айдаудағы ақын С. Ф. Дуров,
саяхатшы, ғалым П. П. Семенов-Тян-Шанский, Г. Н. Потанин, Ш. Уәлихановтын,
білімділігін жоғары бағалаған. 1853 жылы кадет корпусын он сегіз жаеында
бітірген Шоқан корнет деген офицерлік атақ алды.[3]
Батыс және шығыс елдерінің бірқатар тілін жетік білген Шоқан
шығармашылық еңбек етуді адсады. 1855 жылы ол генерал Г. X. Гасфорттық
сапарына қатысып, Жетісу, Тарбағатай, Орталық Қазақстанды аралады, Іле
Алатауы өңірінде болды. Шоқан тарихи аңыздарды, өлеңдерді жинай жүрді. 1856
жылы Шоқан Уәлиханов Ыстық көлдің көлемін топографиялық суретке түсірді.
Кей маршруттарда ол көрнекті ғалым, географ П. П. Семенов-Тян-Шанскиймен
бірге болып, достығы жалғаса түсті. 1856 жылдың күзінде екеуі Құлжаға барып
қайтады. Ол Қытай мен екі арадағы сауда байланысын жақсартуға өз үлесін
қосып, Қытай ұлықтарымен келіссөз жүргізеді.
1857 жылы Ш. Уәлихановтың Алатау қырғыздарына сапары Қашғар
экспедициясынын, алдындағы сын қадамы болды. "Манас" атты алып шығармаға
көңіл аударды. 1858—1859 жылдары Шоқан өзін әлемге әйгілі еткен Қашғар
саяхатына барып қайтты. Марко Поло мен Иезуит Гоестен кейін бұл елге тұқғыш
барған Шоқан еді.
Петербургте болған жылдар (1859—1861) Шоқан өміріндегі ең бір қызықты
кезең болды. Орыстың озат ойлы интеллигенциясымен араласа жүріп, ол өзінін,
білімділігін, талантын танытты. Шоқан шығысты зерттеушілер В. В.
Григорьевиен, В. П. Васильевпен, В. В. Веньяминов-Зерновпен, Петербург
университетінің профессоры, Құлжадағы бұрынғы орыс елшісі И. Захаровпен,
сыншы Н. Н. Страховпен, ақындар А. Н. Майковпен, Я. П. Полонскиймен және
басқа орыс мәдениетінің алдыңғы қатарлы екілдерімен байланысын үзбеді.[4]
Шоқаннық достары ішінде аса көрнекті орыс жазушысы Ф. М. Достоевский
де болды. Тұңғыш рет 1854 жылы Омбыда танысқан, кейіннен Семейде жалғасқан
бұл достық — ғалым өміріндегі ірі оқиға. Бұл достық Петербургте де
үзілмеді. 1861 жылдан кейінгі дара билеушілікке қарсы күрестен соң бұрынғы
бағытынан ауа бастаған өз досының көзқарасына Шоқан сын көзбен қарады.
1861 жылдың көктемінде белгілі ғалым болып танылған Уәлиханов ауруға
шалдығып, аулына қайтады. Шкірлес достарының арасында Петербургте екі
жылдай болған Шоқан үшін бұл кезең жарқын да, қуанышты да болды. Ағайын-
туысымен келісе алмаған сон, Шоқан Омбыға келді, қазақтың сот
реформасындағы кейбір мәселелермен айналысты. 1864 жылы Шоқан Уәлиханов
генерал М. Г. Черняевтің әскери экспедициясы құрамында Әулиеата бекінісін
алудағы әскери қимылдарға қатысады. Алайда генералдың әділетсіз істеріне
мейлінше налыған Шоқан 1864 жылдың маусым айында басқа да М. Г. Черняевқа
наразы офицерлермен Верныйға қайтады.
1865 жылдың "Русский инвалид" газетінің 51 санында көрнекті жас қазақ
ғалымынын, Қытайдағы дүнгендер көтерілісі туралы ақырғы еңбегі жарияланды.
1865 жылдын, сәуір айында Шоқан Уәлиханов Алтын Емел жотасынын, етегінде
Көшен тоғаны деген жерде, Албан руынын, аға сұлтаны Тезектің аулында
қайтыс болды.
Қазақстандағы халық ағарту ісі
1867—1868 жылдардағы әкімшілік-территориялық реформалар, біртіндеп
қарқын ала бастаған қоғамдық қозғалыс империяның ұлттық аудандарында да
ағарту ісінің дамуына әсерін тигізді.
XIX ғасырдың 60—70-жылдарынан ұйымдастырыла бастаған ғылыми қоғамдар,
көпшілікке арналған кітапханалар, ағарту ісінің жолға қойылуы қоғамдық
өмірдің жандануына алғышарт тудырды.
Облыстық орталықтарда ашыла бастаған халыққа хат таныту қоғамдары да
көп ұлтты қазақ өлкесін де тұңғыш мектептердің қызметіне жаңа бағыт берді.
1868 жылы құрылған Түркістан статистикалық коми-теті, 1878 жылы
ұйымдастырылған Семей облыстық және кейінгі жылдары бірінен кейін бірі
жұмысын жолға қойған басқа да облыстық статистикалық комитеттердің қазақ
және өлкені қоныстанған басқа да ұлттар арасында ғылым мен білімнің,
сауаттылықтын, негіздерін таратуда белгілі рөл атқарды.
Қазақстанды зерттеуге, бірқатар еңбектер жариялауда пәрменді рөл
атқарған Орыс географиялық қоғамының Түркістан, Батыс Сібір бөлімдері,
кейіннен ашылған Семей бөлімшесі қазақ жерінде ғылыми экспедициялар
ұйымдастыруда, өлкенің табиғат байлықтарын меңгеруде, жергілікті
тұрғындардын, өкілдерін осы ұйымдарға тартуда ерекше үлес қосты. Ұлы Абай
Құнанбайұлы Семей облыстық статистикалық комитетінің белді мүшелерінің бірі
болғаны жұртшылыққа белгілі. Қазақ даласында тұңғыш кітапханалардың ішінде
ерекше көзге түскен 1883 жылы ашылған Семейдегі қоғамдық кітапхана.
Алғашында кітап қоры 260 томнан ғана тұрған бұл кітапхана жылдан-жылға өсе
бастады, қоғамдық өмірдің бір орталығына айналды.
Осы қалаға жер аударылған А. Блек, Е. П. Михаэлис, П. Лобановский, С.
С. Гросс және де жергілікті халықтың өкілдері, соның ішінде Абай
Құнанбайұлы кітапханаға құнды басылымдарды жинауға ат салысты. Кейіннен
Ресейдің әр түкпірлерінен осы кітапханаға көптеген журналдар, әр ғылым
салаларынан кітаптар келіп түсе бастады.
Қоғамдық ақысыз пайдаланатын кітапханалар Торғайда, Орынборда ашылды.
XIX ғасырдың 90-жылдарында Қостанайда ұйымдастырылған кітаптарды ақысыз
пайдалануға рұқсат етілген мектептің мақсаты ішкі істер министрлігі
нұсқауында анықталғандай, қала тұрғындарының әр түрлі ғылым салаларынан
білімін көтеру еді. 1876 жылы Ташкентте ұйымдастырылған халықтың сауатын
көтеруді басты мақсат еткен арнайы комиссия да жергілікті тұрғындар
арасында Қазақстанның оңтүстік аудандарында бірқатар ізгі істерді іске
асырды. XIX ғасырдың екінші жартысында өлкеде әр түрлі мектептердің
ашылуына әсер еткен басты фактор тек ағартушылық ғылыми мекемелер мен
кітапханалар болып қойған жоқ. Патша үкіметінің отаршылдық басқару жүйесіне
тілмаштар-ды даярлау қажеттілігі шаруашылық және чиновниктік әкімшілік
мұқтаждығына қызметкерлердің жетіспеуі аралас орыс-қазақ мектептерін жылдан-
жылға көбейтуді қажет етті. 1861 жылы Троицк қаласында, Торғай мақайындағы
Орынбор бекінісінде, Қазалыдағы № 1 фортта ашылған орыс-қазақ мектептері
қазақ жастарын қамтуға тырысқан осындай типтегі оқу орындары болды. Алайда
жеке бекіністерде ұйымдастырылған қазақ мектептерінің материалдық
қамтамасыз етілуі, ондағы оқушыларға білім беру дәрежесі өмір талабына сай
келмеді. Қазалы және Перовскідегі мектептер кейіннен қалалық училищелер
болып қайта құрылды. Онда Қазанда, Петербургте білім алған ұстаздар сабақ
берді.
Қазақстанда халыққа білім берудің басты бағыттары "Орал, Семей, Торғай
Ақмола және Сырдария, Жетісу облыстарын басқару туралы "уақытша ережелерде"
анықталды. Ағарту ісінің дамуына қазақтарға өз еріктерімен қаржы жинауға
құқы берілді.
Ал мұсылман дін өкілдеріне қазақ ауылдарында мешіттердің жанында
мектептер ашу үшін уездік басқармадан ерекше рұқсат алуы қажет болды. Ал
осы молдалардың өтінішімен ашылған мектептердің негізгі шығынын өтейтін де
қазақ шаруалары болды. Қазақ шаруаларының балаларының шамалы ғана ақы
төлеп, казак станицаларында, орыс қыстақтарындағы мектептерге балаларын
оқуға беруге рұқсат етілді. Алайда қазақ жастарын орыс мектептерінде
оқытуда патша үкіметінің мақсаты тек балалардың сауатын ашу емес, сонымен
қатар отаршылдық пиғылын іске асыру болды.[5]
Мектеп, медреселерде қазақ жастарының білім алуына мейлінше қарсылық
жасауы патша үкіметінің Орта Азиямен Қазақстанда ислам дінінің тарауына
қарсылығының бір көрінісі еді. Орынбор губернаторы Крыжановскийдің 1867
жылғы "Ресейдің шығыс бөлігінде мұсылмандықпен күресу жөніндегі шаралары"
да исламдық мектептерге шек қоюға бағытталған арнайы әкімшілік тықсыру еді.
1879 жылы желтоқсанның 11-күні сол Крыжановский халық ағарту министріне
жолдаған хатында Орал, Торғай облыстарында сауаттылық дәрежесін көтеру
мәселесін айта келе, қазақ мектептері үшін арнайы оқытушылар
даярлайтын оқу орындарын ашуды қажет деп тапты, оны бітіргендерді ауылдық
старшын, болыстық іс жүргізуші, тіпті молда қызметтеріне тағайындау
ұсынылған еді. Тұңғыш қазақ мұғалімдік мектебі 1883 жылы Орынбор
губерниясының Орск қаласында ашылды. Осы кезде Торғай облысының
мектептерінің инспекторы қызметіне ағартушы Ыбырай Алтынсарыұлы
тағайындалды. Бұл маңызды істі шешуді тездетті.
XIX ғасырдың аяғында Қазақстанда ағарту ісінің төмендегідей жүйесі
қалыптасты: бастауыш оқу орындары, приход мектептер кластары,
толықтырылмаған гимназиялар, орыс-қазақ аралас мектептер, ауылдық және
сауаттылықтың негізіне үйрететін мектептер. Орта оқу орындары, реалдық
училищелер, қыздар мен ер балалар гимназиялары. Сонымен қатар мұғалімдер
семинариялары да орта буындағы оқу орындарына теңестірілді. Арнайы маман
даярлайтын оқу орындары: қазақтың мұғалім даярлайтын мектептері,
ауылшаруашылық, мал дәрігерлік, Торғайдағы қолөнершілік мектептері,
Оралдағы қолөнер кәсіпшілігіне шәкірттер даярлайтын арнайы мектеп, Омбыдағы
механикалық-техникалық училище, Атыраудағы теңізге жүзу ісін меңгеретін
мектеп т. б. әр түрлі материалдық жабдығы бар оқу орындары болды. Оқу
ісінің ұйымдастырылу сапасына қарай 1872 жылы Омбыда, 1879 жылы Ташкентте
ашылған мұғалімдер институты да Ресейдегі орта оқу орындарына жатқызылды.
XIX ғасырдың соңына қарай өлкеде екі сегіз класты ер балалар
гимназиясы, екі жеті класты қыздар гимназиясы, Верный қаласында сегіз
класты Әскери гимназия, Оралда реальдық училищенің 6,7 және 8 класты ер
балалар гимназиясы, Семейде төрт класты ерлер, 5 класты қыздар гимназиясы
ашылды. Сонымен қатар Қазақстанда шіркеу приход мектептері, жексенбілік
сауат ашатын мектептер де болды. Бұған сондай-ақ білім беруде қалыптасқан
оқу орындарынын, қатарына мұсылман мектебі мен медреселерді де жатқызған
жөн.
Патша үкіметінің кедергі жасауына қарамастан, мұсылмандық мектептер
мен медреселер жастардын, сауатын ашуға, инабаттылыққа баулуда белгілі рөл
атқарғаны белгілі. Пантюркизм ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz