Несиелік тәуекелді басқару туралы
Кіріспе
I. Негізгі бөлім. Несиелік тәуекелді басқару теориялары
I. 1. Несиелік тәуекелдің мәні
I. 2. Несиелік тәуекелді басқару әдістері
I. 3. Несиелік тәуекелді бағалаудағы шетел тәжірибесі
II.Бөлім. Қазақстан Республикасындағы Екінші Деңгейлі Банктердің
несиелік тәуекелді бағалаудағы тәжірибелері
II. 1. ҚР ЕДБ.дің неселік портфелін басқару
II. 2. Проблемалық несиелермен банктің жұмысы
II. 3. Несиелік тәуекелді басқаруды жетілдіру жолдары
II. 3. 1. ҚР.дағы несиелік бюро ұйымы
II. 3. 2. Потенциалды қарыз алушыны таңдаудағы “алты си ережесі”
Қорытынды
I. Негізгі бөлім. Несиелік тәуекелді басқару теориялары
I. 1. Несиелік тәуекелдің мәні
I. 2. Несиелік тәуекелді басқару әдістері
I. 3. Несиелік тәуекелді бағалаудағы шетел тәжірибесі
II.Бөлім. Қазақстан Республикасындағы Екінші Деңгейлі Банктердің
несиелік тәуекелді бағалаудағы тәжірибелері
II. 1. ҚР ЕДБ.дің неселік портфелін басқару
II. 2. Проблемалық несиелермен банктің жұмысы
II. 3. Несиелік тәуекелді басқаруды жетілдіру жолдары
II. 3. 1. ҚР.дағы несиелік бюро ұйымы
II. 3. 2. Потенциалды қарыз алушыны таңдаудағы “алты си ережесі”
Қорытынды
“ Несиелік тәуекелді басқару ” атты курстық жұмысымның негізгі мақсаты ҚР-ның нарықтық экономикаға көшуінен банк экономикамыздың дамуына күшті әсер ететін сектор болғандықтан, негізгі несиелік операциясының жүргізілуі тәуекелдігімен байланысты болғандықтан несиелік қызметті реттеу және қадағалау, басқару, банкті болатын банкроттықтан сақтап қалу үшін теориялық және тәжірибілік деңгейде мүмкіндігінше белгілі бір іс-шаралар жиынтығын ұсынып, банкке халықтың сенімділігін арттыру, нәтижеде банкті экономикамыздағы ең жоғары деңгейге жеткізу болып табылады.
Ал мұның негізгі өзектілігіне тоқтала кетсем, банк несие бойынша мәселе туындай қалған жағдайда қарыз алушының несиелік қабілетінің өзгерісін қадағалап отыруға байланысты шаралар жүйесі (несиелік мониторинг) мен несиелік тәуекелді төмендету мақсатында жүргізілетін анықтамалар мен тексерулер процесі (несиелік авторизация) болып табылады.
Несиелік тәуекелді басқару үшін банк алдында көптеген мәселелер тұрады, ол мәселелер:
• несиелік қызметті ұйымдастыру;
• несиелік портфелдің сапасын неғұрлым жақсарту немесе басқару;
• қарыз алушының қаржылық жағдайы туралы ақпарат алу;
• несиелік мониторинг;
• несие тәуекелі пайда болған жағдайда шығындарды азайту;
• несие үшін төлейтін сыйақы мөлшерлемесі (несие бағасын белгілеу);
• проблемалық несиелерге қарсы шаралар жүргізу, оны қалпына келтіру;
• неселерді авторизациялау (несиелік шешімдерді қабылдауда құзыретті бөлу), т.б. мәселелер.
Осы мәселелерге қарсы тұру үшін банк мынадай шаралар жасау керек:
• несиелік қызметті жүргізуге мамандандырылған белсенді мамандарды таңдау;
• несиелік тәуекелге қарсы провизиялар құру;
• қарыз алушыға әсер ететін сыртқы және ішкі факторларды анықтай отырып, уақтылы қарсы шаралар қолдану;
• қарыз алушымен тығыз қарым-қатынаста болу, оның берген мәліметінің дұрыстығын дәлдеп тексеру;
• несие бағасын белгілеу мөлшері, жалпы жағдайда тартылған ресурстарға төлем мен сыйақы маржасының қосындысынан тұрады;
• банк несие саясатын жүргізуде проблемалық несиелерді болдырмауға тиіс, бірақ болған күннің өзінде тек потенциалды қарыз алушыға несие беруі мүмкін немесе ресурстар мен активтерді тиімді орналастыру, т.б.
Курстық жұмыс негізінен екі бөлімнен тұрады, бірінші бөлім несиелік тәуекелді басқару теориясы, яғни теориялық жағы қамтылған. Ол мынадай сұрақтарды қамтиды: несиелік тәуекелдің жалпы мәні мен несиелік тәуекелді басқару әдістері және несиелік тәуекелді басқарудағы шетел тәжірибесі.
Ал екінші бөлім ҚР-ғы ЕДБ-дің қазіргі уақытта несиелік тәуекелді басқарудағы тәжірибелері қалай жүзеге асырылып жатқандығы қарастырылған. Мұнда мынадай сұрақтар қамтылады: ҚР-ғы ЕДБ-дің несиелік портфелін басқару, проблемалық несиелермен банктің жұмысы, несиелік тәуекелді басқаруды жетілдіру жолдары. Мұның өзі қосымша мынадай сұрақтардан тұрады: ҚР несиелік бюро ұйымы мен потенциалды қарыз алушыны таңдаудағы “алты си ережесі”.
Ал мұның негізгі өзектілігіне тоқтала кетсем, банк несие бойынша мәселе туындай қалған жағдайда қарыз алушының несиелік қабілетінің өзгерісін қадағалап отыруға байланысты шаралар жүйесі (несиелік мониторинг) мен несиелік тәуекелді төмендету мақсатында жүргізілетін анықтамалар мен тексерулер процесі (несиелік авторизация) болып табылады.
Несиелік тәуекелді басқару үшін банк алдында көптеген мәселелер тұрады, ол мәселелер:
• несиелік қызметті ұйымдастыру;
• несиелік портфелдің сапасын неғұрлым жақсарту немесе басқару;
• қарыз алушының қаржылық жағдайы туралы ақпарат алу;
• несиелік мониторинг;
• несие тәуекелі пайда болған жағдайда шығындарды азайту;
• несие үшін төлейтін сыйақы мөлшерлемесі (несие бағасын белгілеу);
• проблемалық несиелерге қарсы шаралар жүргізу, оны қалпына келтіру;
• неселерді авторизациялау (несиелік шешімдерді қабылдауда құзыретті бөлу), т.б. мәселелер.
Осы мәселелерге қарсы тұру үшін банк мынадай шаралар жасау керек:
• несиелік қызметті жүргізуге мамандандырылған белсенді мамандарды таңдау;
• несиелік тәуекелге қарсы провизиялар құру;
• қарыз алушыға әсер ететін сыртқы және ішкі факторларды анықтай отырып, уақтылы қарсы шаралар қолдану;
• қарыз алушымен тығыз қарым-қатынаста болу, оның берген мәліметінің дұрыстығын дәлдеп тексеру;
• несие бағасын белгілеу мөлшері, жалпы жағдайда тартылған ресурстарға төлем мен сыйақы маржасының қосындысынан тұрады;
• банк несие саясатын жүргізуде проблемалық несиелерді болдырмауға тиіс, бірақ болған күннің өзінде тек потенциалды қарыз алушыға несие беруі мүмкін немесе ресурстар мен активтерді тиімді орналастыру, т.б.
Курстық жұмыс негізінен екі бөлімнен тұрады, бірінші бөлім несиелік тәуекелді басқару теориясы, яғни теориялық жағы қамтылған. Ол мынадай сұрақтарды қамтиды: несиелік тәуекелдің жалпы мәні мен несиелік тәуекелді басқару әдістері және несиелік тәуекелді басқарудағы шетел тәжірибесі.
Ал екінші бөлім ҚР-ғы ЕДБ-дің қазіргі уақытта несиелік тәуекелді басқарудағы тәжірибелері қалай жүзеге асырылып жатқандығы қарастырылған. Мұнда мынадай сұрақтар қамтылады: ҚР-ғы ЕДБ-дің несиелік портфелін басқару, проблемалық несиелермен банктің жұмысы, несиелік тәуекелді басқаруды жетілдіру жолдары. Мұның өзі қосымша мынадай сұрақтардан тұрады: ҚР несиелік бюро ұйымы мен потенциалды қарыз алушыны таңдаудағы “алты си ережесі”.
1. 2002 ж. 3 маусымдағы ҚР ҰБ Басқармасының № 213 қаулысымен бекітілген “Екінші Деңгейлі Банктерге арналған пруденциалдық нормативтер туралы” ереже.
2. 2002 ж. 16 қарашадағы ҚР ҰБ Басқармасының № 465 қаулысымен бекітілген “Активтердің, шартты міндеттемелердің жіктелуі және оларды күмәнді және үмітсіз санаттарға жатқыза отырып, оларға қарсы провизиялар құру туралы” ереже.
3. 2004 ж. шілде “ҚР-да несиелік бюро мен несие тарихын қалыптастыру туралы” Заң .
4. М. С. Биханұлы “Коммерциялық банктер операциялары” “Издат Маркет” Алматы 2004 ж.
5. К. О. Шаяхметова “Банктік тәуекелдер” “Қазақ университеті” Алматы 2004 ж.
6. Под ред. д. э. н. , профессора Г. С. Сейткасымова “Банковское бело” “Қаржы қаражат” Алматы 1998 г.
7. В. М. Усоскин “Коммерческий банк: операций и управление” Москва 1998 г.
8. ҚазҰУ Хабаршысы Экономика сериясы № 3 (43) 2004 23-25 бет
К. О. Шаяхметова, Д. Н. Акежанов “Несиелік тәуекелді реттеудегі мемлекеттің ролі”.
53-57 бет Н. Каумбетов “Проблемалық несиелермен банктің жұмысы”.
9. Ұлттық Банктің статистикалық бюллетені 2003 ж. № 6.
10. Деловая неделя № 29 (607) 30 июля 2004 г. 4 стр. “Кредитные бюро узаконили”
2. 2002 ж. 16 қарашадағы ҚР ҰБ Басқармасының № 465 қаулысымен бекітілген “Активтердің, шартты міндеттемелердің жіктелуі және оларды күмәнді және үмітсіз санаттарға жатқыза отырып, оларға қарсы провизиялар құру туралы” ереже.
3. 2004 ж. шілде “ҚР-да несиелік бюро мен несие тарихын қалыптастыру туралы” Заң .
4. М. С. Биханұлы “Коммерциялық банктер операциялары” “Издат Маркет” Алматы 2004 ж.
5. К. О. Шаяхметова “Банктік тәуекелдер” “Қазақ университеті” Алматы 2004 ж.
6. Под ред. д. э. н. , профессора Г. С. Сейткасымова “Банковское бело” “Қаржы қаражат” Алматы 1998 г.
7. В. М. Усоскин “Коммерческий банк: операций и управление” Москва 1998 г.
8. ҚазҰУ Хабаршысы Экономика сериясы № 3 (43) 2004 23-25 бет
К. О. Шаяхметова, Д. Н. Акежанов “Несиелік тәуекелді реттеудегі мемлекеттің ролі”.
53-57 бет Н. Каумбетов “Проблемалық несиелермен банктің жұмысы”.
9. Ұлттық Банктің статистикалық бюллетені 2003 ж. № 6.
10. Деловая неделя № 29 (607) 30 июля 2004 г. 4 стр. “Кредитные бюро узаконили”
МАЗМҮНЫ:
Кіріспе
І-тарау. Шағын және орта бизнесті несиелеудің
теориялық негіздері
1.1. Шағын және орта бизнестің экономикалық мәні
1.2. Қазақстан Республикасында шағын және орта
бизнесті несиелеу механизмі 1.3. Шағын жоне орта
бизнесті несиелеудегі шетел тәжірибссі
П-тарау. Кдзақстан Республикасындағы шағын және
орта бизнесті несиелеу тәжірибесі
2.1. Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу
жағдайы 2.2. Шағын және орта бизнес субъектілерін
несиелеу процесі 2.3. Шағын және орта бизнес
субъектілерін несиелеуде несиелік тоуекелдерді
төмендету тосілдері
ІН-тарау. Шағын және орта бизнесті несиелеуді
дамыту
3.1. Шағын жоне орта бизнесті несиелеу
проблемалары жоне оларды шешу жолдары
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Қосымшалар
5
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес факультеті
Қаржы кафедрасы
Бітіру жұмысы
Тақырыбы: Неселік тәуекелді басқару.
Мазмұны
Кіріспе
I. Негізгі бөлім. Несиелік тәуекелді басқару теориялары
I. 1. Несиелік тәуекелдің мәні
I. 2. Несиелік тәуекелді басқару әдістері
I. 3. Несиелік тәуекелді бағалаудағы шетел тәжірибесі
II.Бөлім. Қазақстан Республикасындағы Екінші Деңгейлі Банктердің
несиелік тәуекелді бағалаудағы тәжірибелері
II. 1. ҚР ЕДБ-дің неселік портфелін басқару
II. 2. Проблемалық несиелермен банктің жұмысы
II. 3. Несиелік тәуекелді басқаруды жетілдіру жолдары
II. 3. 1. ҚР-дағы несиелік бюро ұйымы
II. 3. 2. Потенциалды қарыз алушыны таңдаудағы “алты си ережесі”
Қорытынды
Кіріспе
“ Несиелік тәуекелді басқару ” атты курстық жұмысымның негізгі
мақсаты ( ҚР-ның нарықтық экономикаға көшуінен банк экономикамыздың дамуына
күшті әсер ететін сектор болғандықтан, негізгі несиелік операциясының
жүргізілуі тәуекелдігімен байланысты болғандықтан несиелік қызметті реттеу
және қадағалау, басқару, банкті болатын банкроттықтан сақтап қалу үшін
теориялық және тәжірибілік деңгейде мүмкіндігінше белгілі бір іс-шаралар
жиынтығын ұсынып, банкке халықтың сенімділігін арттыру, нәтижеде банкті
экономикамыздағы ең жоғары деңгейге жеткізу болып табылады.
Ал мұның негізгі өзектілігіне тоқтала кетсем, банк несие бойынша
мәселе туындай қалған жағдайда қарыз алушының несиелік қабілетінің
өзгерісін қадағалап отыруға байланысты шаралар жүйесі (несиелік мониторинг)
мен несиелік тәуекелді төмендету мақсатында жүргізілетін анықтамалар мен
тексерулер процесі (несиелік авторизация) болып табылады.
Несиелік тәуекелді басқару үшін банк алдында көптеген мәселелер
тұрады, ол мәселелер:
• несиелік қызметті ұйымдастыру;
• несиелік портфелдің сапасын неғұрлым жақсарту немесе басқару;
• қарыз алушының қаржылық жағдайы туралы ақпарат алу;
• несиелік мониторинг;
• несие тәуекелі пайда болған жағдайда шығындарды азайту;
• несие үшін төлейтін сыйақы мөлшерлемесі (несие бағасын
белгілеу);
• проблемалық несиелерге қарсы шаралар жүргізу, оны қалпына
келтіру;
• неселерді авторизациялау (несиелік шешімдерді қабылдауда
құзыретті бөлу), т.б. мәселелер.
Осы мәселелерге қарсы тұру үшін банк мынадай шаралар жасау керек:
• несиелік қызметті жүргізуге мамандандырылған белсенді мамандарды
таңдау;
• несиелік тәуекелге қарсы провизиялар құру;
• қарыз алушыға әсер ететін сыртқы және ішкі факторларды анықтай
отырып, уақтылы қарсы шаралар қолдану;
• қарыз алушымен тығыз қарым-қатынаста болу, оның берген
мәліметінің дұрыстығын дәлдеп тексеру;
• несие бағасын белгілеу мөлшері, жалпы жағдайда тартылған
ресурстарға төлем мен сыйақы маржасының қосындысынан тұрады;
• банк несие саясатын жүргізуде проблемалық несиелерді болдырмауға
тиіс, бірақ болған күннің өзінде тек потенциалды қарыз алушыға
несие беруі мүмкін немесе ресурстар мен активтерді тиімді
орналастыру, т.б.
Курстық жұмыс негізінен екі бөлімнен тұрады, бірінші бөлім несиелік
тәуекелді басқару теориясы, яғни теориялық жағы қамтылған. Ол мынадай
сұрақтарды қамтиды: несиелік тәуекелдің жалпы мәні мен несиелік тәуекелді
басқару әдістері және несиелік тәуекелді басқарудағы шетел тәжірибесі.
Ал екінші бөлім ҚР-ғы ЕДБ-дің қазіргі уақытта несиелік тәуекелді
басқарудағы тәжірибелері қалай жүзеге асырылып жатқандығы қарастырылған.
Мұнда мынадай сұрақтар қамтылады: ҚР-ғы ЕДБ-дің несиелік портфелін басқару,
проблемалық несиелермен банктің жұмысы, несиелік тәуекелді басқаруды
жетілдіру жолдары. Мұның өзі қосымша мынадай сұрақтардан тұрады: ҚР
несиелік бюро ұйымы мен потенциалды қарыз алушыны таңдаудағы “алты си
ережесі”.
I. Несиелік тәуекелді басқару теориялары
I. 1. Несиелік тәуекелдің мәні
Кез-келген банктің қызметінің табыстылығы банктің берген
несиелерінің сапасына, яғни оның қайтарымдылық дәрежесіне байланысты.
Несиенің уақтылы қайтарылмауы банктің зиян шегуіне алып келеді. Несиелік
тәуекелді минимизациялау несиелік мекемелер қызметін басқарудағы басты
міндет болып табылады. Несиелік тәуекелге әр ғалым әр түрлі анықтама
береді. Соған сәйкес несиелік тәуекелдің анықтамаларына тоқталып кетейін.
Несиелік тәуекел( қарыз алушының банкпен алған несиесі бойынша
қарызын немесе оған есептелінген сыйақысын өз уақытында қайтара алмауына
байланысты банктің зиян шегуін сипаттайды.
Несиелік тәуекел немесе қарызды өтемеу тәуекелі( бұл қарызгердің
несиелік келісімдегі мерзім мен жағдайларға сай кредиторға деген өзінің
міндеттемелерін орындамаудың ықтималдығы.
Қысқартылған формада несиелік тәуекел( қаржылық мәміле бойынша
серіктес келісім-шартта бекітілген шартты орындауға жағдайының болмауы,
нәтижеде активті ұстаушы қаржылық шығынға ұшырайды.
Несиелік тәуекел бірқатар себептерге байланысты туындайды:
• қарызгердің жауапкершіліксіздігі;
• қарызгердің өз кінасынан емес, адекватты болашақ ақша ағымдарын
жасауға қабілетсіздігі;
• банк басшылығындағы есептің дұрыс жүргізілмеуі, іскерлік және
экономикалық ортадағы болжанбаған жағымсыз өзгерістер;
• саяси тұрақсыздық;
• қарызгердің іскерлік репутациясындағы теріс жағдайлар;
• несиеге берілген кепілдеменің сапасына (өтімділігі мен рынокта
сатымдылығы) және болашақ құнына сенімсіздігі.
Несиелік тәуекел банктегі жағдайдың нашарлауы немесе оның басты
клиеттерінің банкротқа ұшырауы нәтижесінде де пайда болады.
Несиелік тәуекелдің 3 түрін бөліп көрсетуге болады:
1. Бұрмалау тәуекелі ( банкирлердің немесе клиенттедің заңды
бұзу ықтималдығы, ал ол өз кезегінде банкке айлакерлік шығын әкелу, ұрлау
немесебасқа заңсыз іс-әрекеттер жасау салдарынан зиян келтіруі мүмкін.
Бұрмалау тәуекелі банкте кездесетін несиелік тәуекелдің негізгі түрі
болып табылады. Банк басшысымен немесе қызметкерімен жасалған айла немесе
шығын әкелу банк жағдайын қатты әлсіретуі мүмкін, ал кейде тіпті банкротқа
ұшырауға алып келеді.
Бұрмалау біздің республикамызда 1991-1994 жж. банктердің үмітсіз
қарыздануының ең көп тараған себеп-салдары. Елдегі экономикалық тұрақсыздық
жағдайы да, ақша-несиелік саясаттың тұрақсыздығы кезіндегі қаржы
салаларындағы бақылаудың жоқтығы да, Ұлттық банктің тегін немесе жеңілдік
несие есебінен айналыс сферасын несиелеу де әсер етті.
Сонымен қорыта келгенде бірінен соң бірінің жағдайлары төмендеп және
банкротқа ұшырып жатқан ЕДБ-дің өзіне ауыр тиді. Егер де 1995 ж басында
елде 200 коммерциялық банктер болса, бүгін олардың саны 35 болып отыр.
2. Шетелдік несиелер тәуекелі 70-ші жылдары дамушы елдердің
жаппай тоқырауымен байланысты болып келген. АҚШ-та ол бірқатар ірі
банктердің банкротқа ұшырауының себебі болды.
3. Ішкі қарыздардың төленбеу тәуекелі қарызгердің төлем
қабілеттілігіне әсер ететін барлық факторларды есепке алудың қиындығымен
байланысты.
Несиелік тәуеклдің пайда болуы несиені бергеннен басталады да, несиені
алғанға дейін сақталады. Сонымен қатар ішкі себептерді де айтуға болады: 1.
қызметкерлердің төменгі деңгейде мамандандырылуы;
2. қызметкерлердің өз міндеттерін дұрыс орындамауы, т.б.
Несиелік тәуекелдің негізгі мақсаттары мен жалпы принциптеріне
тоқталсам:
• банктің табыстылығын кеңейту, яғни әрбір несие белгілі бір
тәуекел шегінде пайда әкелуі тиіс;
• қайтарымдылық және ақылық;
• несиелік өтініштерді бағалау;
• қайтарылуы бойынша күмәні бар несиелерді басқару;
• рыноктық қатынастардың қалыптасуынан клиенттің экономикалық
және қаржылық жағдайын нығайту;
Банктік қызметте несиелік тәуекелдің мынадай деңгейлері қарастырылады:
• жеке келісім бойынша несиелік тәуекел ( қарыз алушы нақты несиелік
келісім-шартты орындамауынан туындайтын шығындар;
• барлық портфелдің несиелік тәуекелі ( барлық несиелік портфелдің
келісім-шарты бойынша тәуекелдер көлемі.
Тәуекелдің деңгейін тиімді басқару көптеген мәселелерді шешу керек.
Әрбір банк өз тәуекелін минимизациялауды ойлау керек, ол мемлекеттің банк
жүйесінің дамуын нығайту үшін қажет. Тәуеклді минимизациялау ( шығындарды
төмендетуге күрес. Несиелік тәуекелді минимизациялау үшін банкке қызмет
процесінде төлемдерді қайтармау тәуекелінің дәрежесіне әсер ететін
факторлар:
• рынок конъюктурасындағы жағымсыз өзгерістерге сезімтал келетін
қандай да бір саладағы банктің несиелік қызметі концентрациясының жоғарғы
дәрежесі;
• қаржылық қиындық көріп жүрген клиеттерге қатысты қамтамасыз
етілмеген және үмітсіз несиелердің, басқа келісім-шарттың үлес салмағы;
• кредит беру сияқты банктің саясаты мен стратегиясына жиі өзгерістер
енгізу;
• ірі, жаңа клиеттерге берген несиелердің үлес салмағы;
• қысқа уақыт ішінде жаңа банктік қызметтердің өте көп түрін тәжірибеге
енгізу.
Несиелік тәуекел ( берілген несиенің түрі мен жылдамдығының қамтылуына
байланысты: қамтылған, қамтылмаған; несие берушінің ерекшелігіне
байланысты: мемлекеттік, банктік, коммерциялық, сақтандыру компаниялары мен
жеке тұлғалардың кредиттері; дебиторлар түріне қарай: ауылшаруашылық,
өнеркәсіптік, комуналдық, персоналдық; пайдалану бағытына қарай:
тұтынушылық, өнеркәсіптік, инвестициялық, маусымдық.
Несиелік тәуекел қарызгердің түріне байланысты болады. Мөлшеріне
байланысты банк клиенттері 3 топқа бөлінеді: шағын, орта, ірі.
Шағын және орта қарызгер өте икемді, сондықтан олар рынок
қажеттіліктеріне тез бейімделе алады. Олардың ұйымдық құрылымы жеңіл және
соның өзі оларға жоғары пайда алуға, өзінің іскерлік белсенділігін тез
өзгертуге мүмкіншілік береді. Алайда мұндай қарызгерлердің кемшілігі, олар
әдетте шағын ғана жеке капитал ұстайды, ал ол деген алдын-ала ойламаған
экономикалық және саяси өзгерістерге, қатаң бәсекенің орын тебуі көбінде
банкроттыққа алып келеді.
Ірі қарызгер өте инертті. Олар рынок қажеттілігі мен нақты тұтынушы
қажеттілігіндегі өзгерістерге тез бой бермейді, өзінің іскерлік бағытын жиі
өзгертпейді, жеткілікті дәрежеде капиталы болады, соның арқасында сыртқы
қоршаған ортадағы жағымсыз жағдайға төтеп бере алады.
Банктер несие берген кезде несиенің қайтарылуына сенімді болуы керек.
Олардың өздері несие берушілерге қарағанда тәуекелден қашады, сондықтан
өздерінің тәуекелге баруын шектеуге тырысады.
ҚР-ның банктік жүйесіндегі несиелік тәуеклдің жоғарғы деңгейі жеке
айналым қорларының жеткіліксіздігі, төлемсіздік, дебиторлық және несиелік
қарыздарға тән болатын көптеген кәсіпорындардың қаржылық жағдайымен
сипатталады.
I. 2. Несиелік тәуекелді басқару әдістері
Рыноктық қатынастардың қалыптасуы кезінде ҚР экономикасында
капиталы жеткіліксіз әртүрлі меншік формасына негізделген кәсіпорындар
пайда болуынан алған ссудаларын өтеу бойынша банк алдында өз
міндеттемелерін орындауда 1990 жылы практикаға ссуданы қайтаруды
қамтамасыз ететін жаңа форма пайда болды, ол қарыз алушы ссуданы өтей
алмауынан туындайтын жауапкершілікті сақтандыру.Ссуданы сақтандыру ( ҚР
сақтандыру туралы заңына сәйкес жүзеге асырылады.
Несиелік тәуекелді өз еркімен сақтандыру туралы сақтандыру
компаниясымен келісімге отыру арқылы қарыз алушыға берілетін ссуданы банк
өзі дербес сақтандыруы мүмкін.
Сақтандыру обьектілері коммерциялық және банктік несиелер, несие
бойынша міндеттемелер мен кепілгерліктер бола алады.
Сақтандыру органымен белгіленген тәртіпке сәйкес қарыз алушы
сақтандырушымен сақтандыру келісімін несиелік келісімнің қызмет ету
мерзіміне дейін бекітеді, мұндағы ескерілетін жағдай: несиенің қамтамасыз
етілуі, несиелендіру шараларын іске асыру бойынша тәуекел деңгейі мен қарыз
алушының несиелік қабілеті белгілі мерзімде несие өтелмесе сақтандырушы
несие берген банкке орнын толтыру үшін берілген төлемді жүргізеді. Өтеу
мөлшері несиенің проценті мен өтелмеген несие сомасының 50-90% қамтиды.
Жауапкершіліктің нақты мөлшері сақтандыру келісім - шартында
белгіленеді, егер қарыз алушы төлем мерзімі жеткннен кейін 20 күн
кешіктірілсе сақтандырушының жауапкершілігі туындайды. Осы кезде
сақтандырушы банкке (несие берген) сақтандыру өтемін сақтандыру мерзімі
өткеннен кейін 20 күн ішінде жүргізілуі тиіс.
Банкке барлық сақтандыру өтемі төленгеннен кейін сақтандырушыға
төленген сома шегінде банк-кредитордың барлық құқығы беріледі.
Сақтадырушы сақтандыру өтемін төлеуден бас тарта алады, егер
сақтанушы:
1. Сақтандыру тәуекелі туралы маңызды роль атқаратын жағдай туралы
мәлімет дұрыс болмаса;
2. Сақтандыру шарты бойынша оған жүктелген мідеттемені орындамаса.
Несиелерді өтеу бойынша жауапкершілікті сақтандыру операциясы
сқтанушы үшін ақылы.
Сақтандыру төлемінің мөлшері несиені өтеуге жататын сома негізінде,
нақты сақтандыру түрі бойынша сақтандыру төлемінің тарифтік мөлшері мен
сақтандырушының жауапкершілігі шегінде анықталады.Соңғысы сақтандыру
сомасына процент түрінде бекітіледі.Тәуекел деңгейіне байланысты әр түрлі
нақты жағдайларда көтерілетін және төмендейтін коэффициент қолданылады.
Несиелік тәуекелді сақтандыру барлық қатысушыларға өзара тиімді болып
табылады. Кәсіпорын ( қарыз алушы (сақтанушы) несиені өз уақытында өтемесе
банк несиенің қайтатынына кепіл алады (бірақ ол сақтандыру мәмілесінің
тікелей қатысушысы болмайды), сақтандырушы сақтандыру тарифі түріндегі
қызметі үшін сыйақы алады.
Жоғарғы тәуекел кезінде сақтандырушы үшін сақтандырудың бұл түрін
көбіне сақтандыру компаниялары жүргізеді. Егер осылармен іскерлік қарым-
қатынасқа түссе банктер қаржылық жағдайы мен құрылтайшылық құжаттарына
талдау жүргізе оырып мынадай құжаттарды талап етеді:
1. Сақтандыру операциясын жүргізуге арналған лицензия;
2. Құрылтайшылық келісім-шарт;
3. Қарыз алушының несиені өтемеу жауапкершілігін сақтандыру туралы ереже;
4. Баланс;
5. Қаржы нәтижесі туралы есеп;
6. Банк пайдасына несиені өтемеу тәуекелін сақтандырудың типтік келісім-
шарты.
Сақтандыру компаниясының қаржылық жағдайын талдауда жарғылық
капиталына, сақтандыру жағдайын , мерзімін , қашан және қалай сақтандыру
өтемі жүргізілетініне көп көңіл бөлу керек. Көбінесе келісім-шарт пунктіне
көңіл бөлу керек: сақтандырушының міндетіне, сақтандырушының қойған
шарттарына, банк несиесін өтеу бойынша міндеттемелерге.
Сақтандыру келісім-шарты бекітілгеннен кейін сақтандырушы қайта
сақтандыруды жүзеге асыра алады, егер сақтанушы келісім- шартын берсе.
Қайта сақтандыру бойынша сақтандырушы өз жауапкершілігінің бір бөлігін
басқа сақтандырушыға беруіндегі мақсат ( сақтандыру компанияларының
тәуекелді әртараптандыруы (диверсификациялау),яғни сақтандыру
операцияларының тұрақтылығын қамтамасыз ету мен ірі сақтандыру жағдайынан
сақтану үшін. Өкінішке орай ҚР несиені сақтандыру онша дамымаған.
Несиелік тәеклді реттеудегі мемлекеттің рөлі маңызды болып табылады.
Мұнда мемлекет өз қызметін ҚР Ұлттық Банкімен ҚР Қаржы нарығы мен қаржы
ұйымдарын реттеу және қадағалау Агенттігі арқылы жүзеге асады. Ескере
кететін жағдай, 2003 жылғы 31 желтоқсандағы ҚР-сы Президентінің №1720 “ҚР-
ның мемлекеттік басқару жүйесін одан ары жетілдіру туралы” жарлығына сәйкес
бірқатар өзгерістер болды: ҚР-ның Ұлттық Банкінің реттеу және қадағалау
қызметі жаңа құрылған Агенттікке жүктелген болатын.
Бұл Агенттік ҚР-ғы ЕДБ-дің қызметін, банктік жүйенің тұрақтылығын
қамтамасыз ету, қызметіндегі тәуекелді азайту арқылы салымшылардың
мүдделерін қорғау мақсатында реттеу мен қадағалауды жүзеге асырады. Соның
ішінде несиелік операцияларын реттеу мен қадағалаудың бірнеше себебі бар:
□ Банктің жүйенің тұрақтылығын қамтамасыз ету.
□ Банктер қызметінің сенімділігін қамтамасыз ету. Мысалы бір
қарыз алушыға берілетін несие сомасын шектеу. Мұндағы басты
мақсат несиенің бір қарыз алушының қолында шоғырланбауын
қамтамасыз ету және несиелік тәуекелді төмендету болып табылады.
□ Жалпы экономикаға әсер етуіне байланысты несиенің кейбір
түрлерін шектеу немесе қолдау көрсету.
Банк қызметін реттеу шараларының ішіндегі ең маңыздысы( пруденциалдық
нормативтер 2002 ж 3 маусымдағы Ұлттық Банк Басқармасының №213 қаулысымен
бекітілген “Екінші деңгейдегі банктерге арналған пруденциалдық нормативтер
туралы” ережеге сәйкес жүргізіледі, оларға мыналар жатады:
1. жарғылық капиталдың ең төменгі мөлшері;
2. меншікті қаражаттардың жеткілікті коэффициенті;
3. бір қарыз алушыға келетін тәуекелдің ең жоғарғы мөлшері;
4. өтімділік коэффициенті;
5. ашық валюталық позиция лимиті;
6. негізгі қорларға және басқа қаржылай емес активтерге жұмсалынған
банк инвестициясының ең жоғарғы мөлшерінің коэффициенті.
Осы нормативке сәйкес несиелік тәуекелді басқару үшін мына
бөлімдер арнайы көрсетілген: “Меншікті капиталдың жеткілікті коэффициенті”
және “Бір қарыз алушыға келетін тәуекелдің жоғарғы мөлшері”.
Меншікті капиталдың жеткілікті коэффициенті
Меншікті капитал (К) ( бұл I діңгейлі капилал мен II деңгейлі капитал
(I-деңгейлі капиталдан аспайтын мөлшерде) қосындысынан банктің
инвестицияларын шегеру арқылы есептеледі. Меншікті капиталдың
жеткіліктілігітөмендегідей 2 коэффициенттердің көмегімен есептеледі:
1. Банктің бірінші деңгейлі капиталының, оның барлық активтерінің
сомасына қатынасы 0,06-дан кем болмауға тиіс:
К1 = КI – ИК А
мұнда К1( бірінші деңгейлі капиталдың құрылуы:
( төленген жарғылық капитал;
( қосымша капитал;
( өткен жылдардағы бөлінбеген табыс;
( материалдық емес активтер;
( өткен жылдардағы зиян;
( ағымдық жылдардағы шығыстардың ағымдық жылғы табыстан
артық сомасы.
ИК ( банктің акцияға жұмсаған инвестициялары және басқа заңды
тұлғалардың субординарлық қарызы;
А ( банктің жиынтық балансына сәйкес барлық активтерінің сомасы.
Банктің меншік капиталының, оның тәуекел дәрежесіне байланысты
өлшенген активтеріне қатынасы 0,06-дан кем болмауы керек.
2. Банктің меншікті капиталының, оның тәуекел дәрежесіне
байланысты өлшенген активтеріне қатынасы 0,12-ден кем болмауы керек:
К2 = К Ар – Пс
Мұнда К( банктің меншікті капиталы;
Ар ( тәуекел дәрежесіне байланысты өлшенген активтер және баланстан
тыс міндеттемелер сомасы.
Пс ( арнайы резервтер (күмәнді және үмітсіз несиелер бойынша құрылған
провизиялар) қосылған меншікті капиталға қосылмаған, құрылған жалпы
резервтер сомасы (яғни тәуекелді есепке алып, өлшенген активтер сомасының
1,25% асатын сомасы).
Бір қарыз алушыға келетін тәуекелдің жоғарғы мөлшері
Бір қарыз алушы ( ҚР-ның заңдарында немесе жасалған келісім-
шартта көзделген негізде қарыз алушы немесе үшінші бір тұлғаның алдында
алдағы 2 айдың ішінде не белгісіз мерзімге несиелік тәуекелге баратын банк
тарапынан туындайтын талаптары бар әрбір жеке және заңды тұлға.
Бір қарыз алушыға келетін, тәуекелдің мөлшері мыналардың
сомасынан тұрады:
1. банк балансында есепке алынатын, қарыз алушыға қатысты банк талабы;
2. соңғы бес жыл ішінде банк балансынан шегерілген, қарыз алушыға
қатысты банк талаптары;
3. ҚР заңдарында немесе жасалған келісім-шартта көзделген негізде қарыз
алушы немесе үшінші бір тұлғаның алдында алдағы 2 айдың ішінде не
белгісіз мерзімге несиелік тәуекелге баратын банк тарапынан
туындайтын (несиелік тәуекелмен байланысты) талаптар.
4. шегерілген (-), қарыз алушының міндеттемелері бойынша қамтамасыз ету
сомалары, оның ішінде:
( банк қарамағына берілген депозиттегі ақшасы, ҚР үкіметі және Ұлттық
Банктің шығарған мелекеттік бағалы қағаздары, құйма бағалы металдары,
Standart & Poors және басқа халықаралық рейтингтік агенттіктердің A
рейтингін иеленетін банк кепілхаттары;
(ҚР Үкіметі және Ұлттық банкіне қатысты талаптары;
(Standart & Poors және басқа халықаралық рейтингтік агенттіктердің
BBB рейтингінен төмен емес ұзақ мерзімді қарыздық рейтингі бар
банктердің ашқан корреспонденттік шоттарына қатысты талаптары.
Бір қарыз алушыға келетін тәуекл мөлшері қарыз алушының
міндеттемелері бойынша тәуекел мөлшерінің (Т) банктің меншікті капиталына
(К) қатынасы арқылы есептеледі:
К3 = Т К
мұнда Т( тәуекел мөлшері (несие лимиті);
К( банктің меншікті капиталы;
К3(тің мәні мынадай екі жағдайда қарастырылады:
• банкпен ерекше қарым-қатынастағы қарыз алушылар үшін ( 0,10-нан
аспауға тиіс;
• басқа да қарыз алушылар үшін 0,25-тен аспауы тиіс (соның ішінде
0,10 ( баланстан тыс міндеттемелермен қамтамасыз етілмеген
бланктік несилер, сондай-ақ офшорлық аймақ аумағында тіркелген
ҚР-ның бейрезиденттерге берілген несиелер бойынша).
I. 3. Несиелік тәуекелді бағалаудағы шетел тәжірибесі
Шет елде клиенттердің несиелік қабілеті туралы ақпараттар жинауға
маманданған және олар туралы анықтамалар беретін арнайы фирмалар немесе
агенттіктер жұмыс жасайды. Бұл тәуелсіз ұйымдар мен банктерге келісім-шарт
негізінде қызмет көрсетеді. Мысалға фирма Дан энд Брэд форд 3 млн-ға
жуық АҚШ-тың, Канаданың, Данияның фирмалары туралы ақпараттар жинақтап,
жалпы ұлттық және аймақтық анықтамаларда жариялайды.
Несиелер бойынша банктердің зиянға ұшырауының өсуіне біршама әсер
ететін факторларға жасалған талдау, батыстың банкирлеріне мынадай қорытынды
жасауға мүмкіндік берді, Дүниежүзілік банктің мәліметтеріне сәйкес,
несиелер бойынша банктердің зиян шегуінің басты себебіне 67((ішкі
факторлар, ал 33%-ы сыртқы факторлар үлесіне тиеді ( 1- кесте ).
1- кесте
Несиелеу барысындағы банктің зиян шегуіне әкелетін факторлар
Ішкі факторлар 67% Сыртқы факторлар 33%
Қамтамасыз етудің 22% Компанияның банкроттығы 12%
жетіспеушілігі
Несиеге деген өтінішті оқып 21% Кредиторлық қарызды 11%
үйрену барысында ақпаратты қайтаруын талап етуі
дүрыс бағаламауы
Алдын-ала ескерту белгісіне 18% ЖұмыссыздықОтбасы 6%
кеш көңіл бөліуі және мәселелері
операциялық бақылаудың
әлсіздігі
Қамтамасыз етілудің сапасының 5% ҰрлықАлдау 4%
нашарлығы
Несие бойынша банктердің зиян шегуіне себеп болатын сыртқы факторлар
қатарында бірінші орында компаниялардың банкроттығының тұруы тегін емес.
Банктің кез келген қарыз алушысы осы факторларды басынан кешуі мүмкін.
Сондықтан қарыз алушының несиелік қабілетін талдай отырып, банк
қызметкерлері міндетті түрде оның қаржылық жағдайын толық анықтап білуге
тиіс. Банкроттықтың басты себептері: басқарудағы жетіспеушілік, тиімді
басқаратын ақпараттар жүйесінің болмауы, нарық жағдайларындағы өзгерістер
мен бәсекеге қабңлетінің болмауы, акционерлік капиталдың жетіспеушілігі,
заемдық қаражаттардың үлесінің жоғары болуы жатады.
Қарыз алушының сәтсіздікке ұшырауын көрсететін белгілер: шоттағы
айналым қаражатының қысқаруы, алған несиелері бойынша төлем уақытын
ұзартуы, т.б.
Несиелерді қамтамасыз ету құнына, барлық несиелік құжаттардың
дұрыстығына байланысты несиелерді мынадай тәуекелдер кластарына жіктейді:
• ең төменгі тәуекелі бар несиелер (жіктеуге жатпайтын несиелер);
• ең жоғарғы тәуекелі бар несиелер;
• шектеулі тәуекелі бар несиелер;
• ережеден шығу барысында берілген несиелер ( стандартты емес несиелер).
Әр тәуекел кластарына өтелмеген тәуеклдер үшін өтелмеген несиелердің
өзіндік үлесі белгіленеді.
Несиелік тәуекелді төмендетудің ең басты тәсілі ( потенциалды қарыз
алушыларды таңдау жатады, Қарыз алушының қаржылық жағдайын талдауда және
оның алған қарызды банкке уақтылы қайтаруына байланысты сенімділігін
бағалауда көптеген әдістер қолданылуда.
Шетелдік банктердің тәжірибесінде қарыз алушының несиелік қабілетін
жете бағалау несиелік тәуекелдікті төмендетудегі басты шара болып табылады.
Қарыз алушыға тәуекелді бағалау жүйесінде ағылшынның клирингтік
банктерінде кеңінен пайдаланып келетін әдістердің біріне PARSER немесе
CAMPARI әдістерін жатқызуға болады.
PARSER:
P(Person ( потенциалды қарыз алушы туралы ақпарат, оның беделі;
A(Amount ( сұрайтын несие сомасының негіздемесі;
R( Repayment ( несиені қайтару мүмкіндігі;
S(Security ( қамтамсыз ету құралы;
E(Expediency ( несиенің мақсаттылы,ы;
R(Remuneration ( несиені беру тәуекелі үшін банктің процент
мөлшерлемесі.
CAMPARY:
Charter ( қарыз алушының беделі;
A(Ability ( қарыз алушының бизнесін бағалау;
M(Means ( несиеге деген қажеттілігін талдау;
P(Purpous ( несиенің мақсаты;
A(Amount ( несие сомасының негңзделуі;
R(Repayment ( несиені қайтару мүмкіндігі;
I(Insurance( несиелік тәуекелден сақтандыру әдісі.
Әлемдік банктік тәжірибеде несиелік тәуекелді бағалауда мынадай
көрсеткіштер қолданылады:
1. Активтер сапасындағы коэффициенттер:
а) к1= Несие бойынша зияндар ( Несие бойынша қарыздың орташа
сомасы;
б) к2 = Несие бойынша зияндар Несиелердің жалпы сомасы;
Осы екі коэффициентте банктердегі активтердің сапасын бағалау үшін
қолданылады. К1-дің критериалды деңгейі Солтүстік Американың банктері үшін
0,5 ( 1,0%, ал к2-кі 0,7( 0,7( .Оңтүстік Американың банктерінде (үмітсіз
қарыздар болса) к1 коэффициентінің деңгейі 1,5 ( 2,0% .Солтүстік Америкада
1980 жылдың басы мен ортасында жылжымайтын мүлікті несиелеу сферасындағы
дағдарысқа байланысты ипотекалық несиелер бойынша көп шығынға ұшырауынан к1-
дің мәні 1(-ке жуық болған. Ал қазіргі кезде американдық банктерде к1
шамамен 0,45 ( 0,6( құрайды.
2. Тәуеклге шағылған маржа(RAM) =
Таза пайыздық табыс ( Несие бойынша зиян
Активтер
Бұл коэффициенттің оптималды мәні 3─
Тәуекелге шағылған маржа (RAM-risk adjusted margin), ( бұл несиелік
тәуекелге шағылған жалпы пайыздық маржа (GIM(gross interest margin).
Халықаралық деңгейде танылған нормалар қатарында RAM көрсеткіші болмағанмен
де шетелдік банктер оны несиелік тәуекел деңгейін бағалауда кеңінен
қолдануда. Бұл жерде статистикалық мәліметтер, оның оңтайлы мәнінің 3 (
3,5( құрайды.
Таза пайыздық
табыс ( NII )
3. Таза пайыздық маржа=
Активтер ( NIM )
4. Жалпы пайыздық маржа (GIM) =
Таза пайыздық табыс + Басқа да табыстар
Активтер
5. Несиелік тәуекел Проблемалық несиелер
проценті =
Несиелердің
жалпы сомасы.
6. Несие диверсификациясының проценті =
Бір қарыз алушыға келетін несие
Банктің меншікті капиталы.
Халықаралық банктік тәжірибеде банктердің бір қарыз алушыға келетін
несиенің сомасы банктің меншікті капиталының 25(-нен аспауы тиіс. Бұл әрине
несиенің үлкен мөлшерін білдіреді.
1. Банкпен тығыз байланысты қарыз алушыларға берілетін
несиелер Банктің меншікті капиталы.
Банкпен тығыз байланысты қарыз алушыларға банктің құрылтайшыларын,
директорларын, акционерлерін және банкпен тікелей байланыста болып, несие
алу барысындағы жеңілдіктерді пайдаланатын басқа қарыз алушылар.
Несиелерді сапасына қарай топтау және талдаудың маңызы бар. Несиенің
сапасы деп сол несиеге тиісті несиелік тәуекелдің дәрежесі. Несие сапасы
көрсеткішінің деңгейі несиелік тәуекел деңгейіне кері пропорционал (несие
сапасы қаншалықты жоғары болса, соғұрлым оның қайтарылуы күмәнсіз және
керісінше) болып келеді. Бұл жерде несиелік тәуеклдің көрсеткіштерінен
несие сапасының немесе банктің несиелік портфелінің көрсеткіштерінің
айырмашылығы ( бұл банктің берген несиелері бойынша анықталатын нақты
шамасында. Несиенің сапасының категорияларына байланысты несиелік портфель
құрылымын және несиенің әр категориясы (соның ішінде:тұтыну, ипотекалық
т.б.) бойынша проблемалық, мерзімі өткен, үмітсіз несиелерді біле отырып,
банк несиелік операциялар бойынша зияндарды төмендетуге бағытталатын
шаралар қатарын жүзеге асыру мүмкіндігіне ие болды.
Несиелік тәуекелді басқару, реттеудің негізгі әдістеріне жататындар:
• несиелік портфельді диверсификациялау;
• қарыз алушының төлем қабілетін алдын-ала талдау;
• несиелік тәуекелді жабуға арналған резерв құру;
• банк үшін несиелік портфелдің оң құрылымын талдау және қолдау.
• несиелердің қамтамасыз етілуін және олардың мақсатты пайдалануын
талап ету.
Несиелердің қайтарылмауынан зиян шегу ( кез-келген банк қызметінің
құтылмайтын үлесі. Оларды толық жою мүмкін емес, бірақ ең төменгі деңгейге
жеткізуге болады. Американың банктерінде проблемалық несиелердің пайда болу
себептерін айқындауға көмектесетін, олардың пайда болуын болжайтын толық
жүйе жұмыс жасайды. Бұл жүйеге сәйкес күмәнді несиелердің пайда болуына
әсер ететін банкке байланысты (несиелік процеспен байланысты: несиелік
өтініш, құжатқа т.б. байланысты жасалатын талдау) және байланысты емес
(қолайсыз экономикалық жағдай мен төтенше оқиға) факторлар келтіріледі.
Американдық банктік тәжірибеде несиелік процестегі проблемалық
несиелерді анықтауда25 белгі қолданылады:
Қарыз алушының тарихына байланысты белгілер:
• Таяу арадағы қарыз алушының қаржылық тұрақсыздығы;
• Қарыз алушы туралы ақпараттардағы алшақтық пен қарама-қайшылық.
Қарыз алушының жетекшілері мен басқармасына қатысты белгілер:
• Қарыз алушының серіктестіктерінің тұрақсыздығы;
• Басшыларының моральдық сапасының төмендігі;
• Серіктестер, компанияны иеленушілер, отбасы мүшелері арасындағы
билік үшін күрестің болуы;
• Басшылардың жиі ауысуы;
• Басшылардың салмақсыздық мінезі;
• Қарыз алушының басшысының несиелік процесті жеделдетуге банк
қызметкеріне қысым жасауға ынталы болуы.
Қарыз алушының өндірістік қызметін көрсететін белгілер:
• Қарыз алушының жабдықтаушылары мен сатып алушылар ортасының
өзгеріссіз болуы;
• Қарыз алушының өз алашақтарына жасайтын бақылауының әлсіздігі;
• Қарыз алушының проблемалық салаға жатуы;
• Актив және пассив баптарының толық берілмеуі.
Несиелерді ұйымдастыруға қатысты белгілер:
• Қарыз алушының несиені сұрауда нақты мақсаты болмауы;
• Қарыз алушыда несиені қайтару бойынша нақты бағдарламаның
болмауы;
• Несені өтеудегі резервтік көздердің болмауы;
• Берілген несиенің қарыз алушы тарапынан материалдық қамтамасыз
етілмеуі;
• Қарыз алушының несиелік өтінішінің негіссіз болуы;
• Қарыз алушы акционерлік капиталын кепілге бере отырып несие
сұрауы;
• Несиенің өндіріске емес айналыс аумағына негізделуі;
• Несиені қайтару мерзімін жеткілікті негіздемеуі.
Белгіленген нормалардың ауытқу белгілері:
• Қарыз алушының шаруашылық қызметі туралы есеп беру мәліметі
мерзімінің бұзылуы;
• Банк шоттарын жүргізу тәртібінің нормадан ауытқуы;
• Несиелеу шартының қайта қаралуы, несиенің қайтарылу схемасындағы
өзгерістер, несие мерзімін ұзарту туралы өтініштің болуы;
• Қарыз алушының есеп және бақылау жүйесіндегі ауытқуы.
Осы белгілер банкті сақтандырады, мерзімі өткен несиелердің алдын
алуға немесе олардың пайда болуын анықтап беруге мүмкіндік береді. Егер
банк күмәнді несиелерді анықтап білсе, онда несиелердің өтелуіне
бағытталған бағдарламаны қолданады. Кейде қарыз алушы өз міндеттемелері
бойынша жауап беру қабілетін жағалтпаса банк несиелік келісім-шарттарды
өзгерту туралы сұрақтарды қарастырады.
Жаңа шарт несиені қайтаруға бағытталады.Банк пен қарыз алушы
арасындағы басты мақсат ( проблемалық несиелерді жоюдағы өзара келісілген
іс-әрекеттерді қарайды. Сонымен қатар американдық банктерде күмәнді
несиелерді анықтау және жою жұмысы мынадай кезеңдерді қамтиды:
1-кезең банк және қарыз алушы нағыз серіктестер ретінде әрекет
етеді. Олар жаңа келісім жасай отырып қарыз алушыға несиені өтеудегі
мерзімнің кешіктірілуіне мүмкіндік береді.
2-кезең егер қосымша жасалған келісім-шарт нәтиже бермесе, яғни қарыз
алушының қаржылық жағдайы жақсармаса және несиенің өтелмеуіне көз жеткізу
мүмкін болмаса ( қамтамасыз етілген мүлікті сатуға көшеді. Қамтамасыз
етілген мүлікті сату ( несиенің қамтамасыз ету туралы келісім-шартына
байланысты банктің ол мүлікті нақты ақшаға айналдыру процесін білдіреді.
Қамтамасыз етілген мүлікті аукцион және басқа жолдармен сату несиені
қайтарудың қарапайым тәсілі болып табылады жіне де бұл мүлікті бағалау
нарықтық перспективаларды есепке алып жүргізілуі тиіс.
3-кезең егер қамтамасыз ету құралы несиені қайтаруға толық мүмкіндік
бермесе ( несиені сот арқылы іздеу жұмысы жалғасады. Сот қарыз алушының
банктік міндеттемелері бойынша жауап беруін талап ету туралы шешім
шығарады. Сот сондай-ақ, банкке қарыз алушының қандай табыс көздері мен
активтері арқылы несиені қайтаруға болатынына көмектеседі.
4-кезең сот шешімінің орындалуын банк әр түрлі формада жүзеге асыра
алады.Сонымен таңдау жолдары:
1. Борышқордың мүлкін тәркілеу туралы сот шешімінің орындалуы
жолында қарызды қайтару.
1. Тіркелген мүлікті баспасөз беттеріндегі аукциондар арқылы сату.
2. Борышқордың үшінші бір тұлғадағы қаражаттарына тыйым салу.
3. Банкке тұрақсыз борышқордың мүлкін басқарушы тұлға ретңнде
міртебе беріледі.
Мерзімі өткен несиелермен жасалатын банк жұмысының нәтижесі
борышқордың банкроттығы болып табылады. Банкроттық ( бұл күмәнді несиелерге
қолданылатын соңғы шешім құралы.
II. 2. Проблемалық несиелермен банктің жұмысы
Банк үшін, оның ішінде коммерциялық банктер үшін пайда табу барысында
активті операциялар ішіндегі неселермен жасалатын операциялар аса маңызды
болып табылады. Бірақ банк бұл операция түрінен пайда табу барысында
көптеген қиыншылықтарға кезігеді, ол қиындық ( банктің несие бойынша
баратын тәуекелі. Сондықтан проблемалық несие ұғымын анықтап алсақ.
Проблемалық несие дегеніміз
• келісім-шарт жасау шартында көрсетілген уақытта қайтарылмаған, уақыты
кешіктірілген қосымша келісім берілген несиелер;
• сақтандыру, кепілхат немесе кепілдемемен қамтамасыз етілген несиелер
бойынша сақтандыру компанияларының, кепілхатты және кепілдеме
берушілердің банк алдындағы міндеттемелері орындалмағандар;
• несиелерге есептелетін проценттік несиелік келісім-шартта көрсетілген
күннен 30 күн өткенге дейін қайтарылмаған несиелер.
Банк өзінің несие саясатын жүргізу барысында проблемалық несиелерді
болдырмауға бағытталған әрекеттері өте маңызды. Банк несиелік келісім
бойынша клиентпен міндеттеменің орындалуын қатаң бақылап отырауының басты
мақсаты ( ссуда бойынша төленетін процент және кезекті төлемдерін уақтылы
және тұрақты төленуін қамтамасыз ету. Әрине әрбір ссуда түрі бойынша
банктің өзінің тәуекелі болады болады, сондықтан банк осы тұрғыдан әр түрлі
саясат жүргізуі мүмкін: мысалы тек абсолютті қарыз алушыларға несие беру
саясаты. Бірақ банк бұл кезде жоғары пайда таба алмайды. Сонымен қатар
несиені қайтарумен банкте қиындық туса банк үшін ол өте қымбатқа түседі.
Сондықтан ең оптимальды саясат сақтық пен ресурстарды табысты
орналастырудың барлық мүмкіндіктерін максималды пайдалануы арасындағы
балансты сақтауды қамтамасыз ету болып табылады.
Қарызды қайтаруға байланысты қиындық бірден туындамайды және
кездейсоқ болатын жәйт емес. Бұл процесс белгілі бір уақыт аралығында
өрбиді. Сондықтан банк қызметкері қарызға байланысты туындайтын
қиыншылықтарды алдын-ала байқап, банк мүдделерін қорғауға сол кезден бастап
тиісті шараларды ертерек қолданған жөн. Мұндағы бір жағдай, банк
шығындармен процентті төлап қана қоймайды және мынадай жағдайлар да
туындайды:
• банк беделіне әсер етеді, себебі мерзімі өткен және қайтарылмай жатқан
несиелердің көптігі салымшылар, инвесторлар сенімінің төмендеуіне алып
келеді;
• әкімшілік шаралар ұлғаяды, себебі проблемалық ссудалар несие
персоналының өте мұқият болуын және алтын уақытын алады;
• квалификациясы жоғары кадрлардың кету қауіпі, оларды стимулдау
мүмкіндігінің болмауы;
• барлық қаражаттар өнімді емес активтерге салынады;
• қарыз алушы тарапынан сотқа қарсы арыз түсу қаупінің тууы мүмкін,
онда ол банктің ссуданы қайтып алуы туралы талабы оны банкроттыққа алып
келуі мүмкін.
Ссудаларды қайтарумен байланысты қиындықтар туындауының ең негізгі
себептері: банк персоналымен жіберілген қателер, яғни несиеге өтінішті
қарау уақытында келісім-шарттарын дайындау мен кейінгі бақылау процесінде
туындаған жағымсыз жағдайлар:
• қарыз алушыға деген жеткілікті деңгейде қаталдықтың болмауы (мысалы
өтінішті достық көңілмен мақұлдай салу);
• қаржылық талдаудың профессионалды жүргізілмеуі;
• несие қызметкерінің кәсіпорын қажеттілігін, сала спецификасын, т.б.
маңызды факторларды жақсы зерттемеу әсерінен ссуданы жақсы
құрылымдамау (структурирование);
• ссуда бойынша кепілдіктің жеткілікті болмауы (мысалы кепілдің бағасын
жоғары алуы);
• ссуданы құжаттаған кезде жіберілген қателер (мысалы банк мүдделерін
көздейтін маңызды шарттарын көрсетпеу);
• ссуданы қайтару уақытында қарыз алушы үстінен бақылаудың нашарлығы.
Сонымен қатар банк тарапына тәуелді емес факторлар да маңызды роль
ойнауы мүмкін (саяси өзгеріс, заңи өзгеріс, теехнологиялық
ілгерілеушіліктер, т.б.).
Әдетте қарыз алушының қаржылық жағдайының нашарлауы оған
берген несиенің уақтылы қайтарылмауы немесе мүлдем үмітсіз несиелерге
айналып кеткендігін куәландыратын себептер бар. Олар былай анықталады:
• қаржылық есеп беруін сараптау;
• қарыз алушының өзімен жеке контактілерде;
• үшінші тұлғаның хабарлары нәтижесінде;
• банктің басқа бөлімдерінің мәліметінен.
Қарыз алушы несие аларда банкке балансын, пайда мен шығындары
туралы есебін, нақты қаражаттардың түсуі есебін, т.б. құжаттарды беруге
міндетті. Оларды мұқият сараптаған жағдайда пайда болатын қауіпті ашып бере
алады, сондықтан мынаған көңіл бөлу керек:
1. дебиторлық қарыздың күрт өсуі;
2. запастар айналымының тежелуі;
3. қысқа мерзімді активтер үлесінің төмендеуі;
4. қысқа мерзімді қарыздың пропорционалды өспеуі;
5. өтімділік коэффициентінің төмендеуі;
6. активтер сомасында негізгі капитал үлесінің ұлғаюы;
7. сату көлемінің азаюы;
8. мерзімі өткен қарыздың өсуі;
9. операциондық қызметтен шығындардың пайда болуы;
Банк үшін клиентпен әрдайым персоналды контактілерді сақтап тұру
тиімді, яғни компанияны, оның филиалдарына соғып, басқарушы кадрлармен
кездесуде ол артық запастарды, көрсетілмеген құрал-жабдықтарды,т.б.
анықтауға көмек береді. Банк қызметкерлері келесідей фактілерге мұқият
болуы керек:
1. жоғарғы басқарушы құрамның мінезінің, күнделікті істерінің өзгеруі;
2. банкпен қарым-қатынасқа түскісі келмеуі және арадағы қарым-қатынастың
өзгеруі;
3. басты қызметкерлерін ауыстыру;
4. қаржылық есеп беруді жақсы құрмау;
5. негізделмеген тәуекелге бел буу;
6. әлсіз операциондық бақылау;
7. маңызды клиенттерді жоғалту, т.б.
Егер проблемалық несиені анықтаған жағдайда, осы несиені қайтару
жөнінде қарсы шаралар қолдану қажет. Сондықтан қарыз алушымен бірігіп
несиені қалпына келтіруге және қарама-қайшылықтарды жоюға бағытталған
жұмыстар жоспарын жасау. Егер бұл шаралар мақсатына жетпесе, онда банк өз
мүдделерін қорғап, қарыз алушыға қарызды қайтаруды, кепілді сатуды,
кепілдік берген тұлғаға өз талаптарын орындауды талап етуге міндетті. Ең
соңғы амал ( қарыз қайтармаушы тұлғаны банкрот деп жариялау, бірақ бұл
әрбір тараптар үшін тиімсіз.
Сондай-ақ проблемалық несиелерге қарсы шараларға мыналар жатады;
1. қарыз алушының қызметін қайта құру;
2. несиені қайтару кестесін өзгерту;
3. процент төлеу тәртібін өзгерту.
Банк ешқандай уақыт создырмай іс-әрекет жасау керек, өйткені егер
қарыз алушы сауда кредиторларына, салық органына, сақтандыру компанияларына
төлемдерді кешіктерсе, оның бүкіл мүлкіне шектеу (арест) салынады, нәтижеде
банк өзіне тиесілі соманы алудағы кезекке тұруына алып келеді.
Проблемалық ссуданы анықтаған уақытта ең бірінші қолданылатын қадам (
орын алып отырған жағдайды обьективті тексеру. Қарыз алушы позициясын
айқындап алу керек (осы жағдайды түзеуге оның көзқарасы қандай, оған сенуге
бола ма, компания басшылығы пайдасын дұрыс орнықтырды ма). Банк позициясын
да айқындау қажет (банктің үмітсіз қарыздары көп пе, көп болса сот арқылы
қайтаруды шектей отырып, бейбітшілікпен шешу).
Сосын банктің несие қызметкері компания өкілімен кездесу ұйымдастырып,
орын алып отырған жағдайды талқылау керек және клиентпен банк ары қарай
қызмет жасауға шешім қабылдады ма, жоқ па дегендей шараларды қолдану керек.
Егер клиентті бұл жағдайды түзеуге болатынына көзі жеткіздірсе, онда
іс-әрекеттер жоспарын құрастыруға болады:
• активтерді сату;
• қосымша шығындарды азайту;
• маркетингтік стратегияны өзгерту;
• басшыларын ауыстырып, оның орнына жаңа тұлғаларды тағайындау.
Басқа шешім банкпен кепілді сатуымен сипатталуы мүмкін, бұл үшін ең
алдымен құжаттарды тексеріп, банк шынымен де кепіл бойынша нұсқау беру
құқының бар екендігіне көз жеткізуі қажет. Сосын кепілді сату
мүмкіндіктерінің қандай деңгейде екендігін анықтау керек (бұл қымбат
тұратын және уақыт алатын процесс). Кепілді сатуда ең тиімді жол ( қарыз
алушымен біріге отырып жұмыс істеу.
Егер бірнеше кәсіпорын мен банктер бір-бірімен қарыздық міндеттемеде
болса, онда несиелік қарызды жою жолы ( клиринг болып табылады. Банкілер
мен кәсіпорындардың өзара талаптары цикл бойынша өтеледі. Бұл жерде әрбір
агент өзінен кейінгіге, ал соңғысы біріншіге кредитор болады. Мұндай
қарызды өтеу процедурасы барлық цикл біткенше қайталана береді.
Кейде қарызды өтеу үшін қарыз бағалы қағазға айырбасталса, онда ол
белгілі бір кезең өткеннен кейін банкке табыс әкеледі, бұл жағдай екі
тапапқа да тиімді болады.
ЕДБ-дің ссудалық қарыздарының үлес салмағына әсер ететін сыртқы
факторларды зерттеу қиындыққа түседі, сондықтан несиені қайтармаудың
макроэкономикалық себептері:
1. инфляция деңгейінің секірмелі өзгергіштігі;
2. валюта бағамдарының өзгерісі;
3. нақты қызмет етуші заңнаманың болмауы, және т.б.
Микроэкономикалық деңгейдегі қарыздардың пайда болу себептері:
1. кәсіпорынның өз құрал-жабдықтарын тиімді пайдаланбауы;
2. құрал-жабдықтардың моральды және физикалық тозуы;
3. басқарушы персоналдың төмен білім деңгейі;
4. мамандардың жүйелі түрде жалақысы төленбеуінен жоғалтуы.
Салықтық төлемдерде әсер етуі мұмкін, мысалы қарыз алушы несиені
қайтаруға дайындап қойған ақшасы ойланбаған жерден бюджетке аударылуы.
Банктік жүйенің тұрақтылығы мен сенімділігін арттыру,
кредиторлар мен банк салымшыларының мүдделерін қоғау мақсатында ҚР Ұлттық
Банкі Басқармасының 2002 ж 16 қарашадағы №465 қаулысымен бекітілген
“Активтердің, шартты міндеттемелердің жіктелуі және оларды күмәнді және
үмітсіз санаттарға жатқыза отырып, оларға қарсы провизиялар құру ”ережесін
бекітті. Бұл ережеге сәйкес ЕДБ-дің неселік портфелінің сапасы
бағаланады, несиелер тәуекеліне қарай жіктелінеді, және мүмкін болатын
несиелік тәуекелдерге қарсы провизиялар құрылады.
Қазір бізде проблемалық несиелердің несиелік портфельдегі үлесі шамамен
31,4% құрап отыр, бұл көрсеткіш кейбір банкілерде және олардың
филиалдарында 35%-ке дейін барады. Проблемалық несиелердің (күмәнді
+үмітсіз) несиелердің құрылымы төмендегі диаграммада бейнеленген:
Ресми есеп беруде мерзімі өткен займдардың мөлшері айтарлықтай
қанағаттанарлық дәрежеде. Бұл ең алдымен соңғы уақыттағы несие
портфеліндегі стандартты неселердің көбеюінен, несие ұйымдарымен әр түрлі
шаралар жүргізуінің (пролангациялау, қайта несиелеу, т.б. операциялар).
Несие ұйымының жоғарғы менеджіментімен стратегиялық жоспарлауға
қарағанда тактикалық және басқарушылық жоспарлауды пайдалану көбіне
несиелік тәуекелдің өсуіне алып келеді. Мысалы сала бойынша және аймақ
бойынша уақтылы емес негізделмеген несие портфелін диверсификациялау немесе
несие қызметінің ұйымдастырушылық, функционалды және басқару құрылымдарын
уақтылы емес өзгерту.
II. Қазақстан Республикасындағы Екінші Деңгейлі Банктердің
несиелік тәуекелді басқарудағы тәжірибелері
II. 1. ҚР ЕДБ-дің несиелік портфелін басқару
Банктердің несиелері экономиканы тұрақтандыруда ең маңызды фактор
болып табылады.
Несиелік портфелді басқару ( бұл банк қабылдауға дайын болып отырған
тәуекел түрлерінің барлығын айқындауды және олардың ең жоғарғы жететін
деңгейін анықтауды талап ететін жоғарғы жетекшілер қызметі болып табылады.
Несиелік портфелді басқаруды іске асырудың ортақ алғышарттары:
• нақты қарыз алушылар мен олардың топтары үшін несиелеудің ішкі
банктік лимитін белгілеу;
• несиелік рейтингпен байланысты болатын, жекелеген қарыз
алушылардың тәуекел деңгейін көрсететін несиелік тәуекелді
талдау формасын жасау;
• әртүрлі салалар бойынша несиелеуді диверсификациялау;
• төменгі тәуекел деңгейі бар ең маңызды салаларды анықтау;
• жоғарғы тәуекелі бар салаларға қатысты несиелік саясатты
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І-тарау. Шағын және орта бизнесті несиелеудің
теориялық негіздері
1.1. Шағын және орта бизнестің экономикалық мәні
1.2. Қазақстан Республикасында шағын және орта
бизнесті несиелеу механизмі 1.3. Шағын жоне орта
бизнесті несиелеудегі шетел тәжірибссі
П-тарау. Кдзақстан Республикасындағы шағын және
орта бизнесті несиелеу тәжірибесі
2.1. Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу
жағдайы 2.2. Шағын және орта бизнес субъектілерін
несиелеу процесі 2.3. Шағын және орта бизнес
субъектілерін несиелеуде несиелік тоуекелдерді
төмендету тосілдері
ІН-тарау. Шағын және орта бизнесті несиелеуді
дамыту
3.1. Шағын жоне орта бизнесті несиелеу
проблемалары жоне оларды шешу жолдары
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Қосымшалар
5
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес факультеті
Қаржы кафедрасы
Бітіру жұмысы
Тақырыбы: Неселік тәуекелді басқару.
Мазмұны
Кіріспе
I. Негізгі бөлім. Несиелік тәуекелді басқару теориялары
I. 1. Несиелік тәуекелдің мәні
I. 2. Несиелік тәуекелді басқару әдістері
I. 3. Несиелік тәуекелді бағалаудағы шетел тәжірибесі
II.Бөлім. Қазақстан Республикасындағы Екінші Деңгейлі Банктердің
несиелік тәуекелді бағалаудағы тәжірибелері
II. 1. ҚР ЕДБ-дің неселік портфелін басқару
II. 2. Проблемалық несиелермен банктің жұмысы
II. 3. Несиелік тәуекелді басқаруды жетілдіру жолдары
II. 3. 1. ҚР-дағы несиелік бюро ұйымы
II. 3. 2. Потенциалды қарыз алушыны таңдаудағы “алты си ережесі”
Қорытынды
Кіріспе
“ Несиелік тәуекелді басқару ” атты курстық жұмысымның негізгі
мақсаты ( ҚР-ның нарықтық экономикаға көшуінен банк экономикамыздың дамуына
күшті әсер ететін сектор болғандықтан, негізгі несиелік операциясының
жүргізілуі тәуекелдігімен байланысты болғандықтан несиелік қызметті реттеу
және қадағалау, басқару, банкті болатын банкроттықтан сақтап қалу үшін
теориялық және тәжірибілік деңгейде мүмкіндігінше белгілі бір іс-шаралар
жиынтығын ұсынып, банкке халықтың сенімділігін арттыру, нәтижеде банкті
экономикамыздағы ең жоғары деңгейге жеткізу болып табылады.
Ал мұның негізгі өзектілігіне тоқтала кетсем, банк несие бойынша
мәселе туындай қалған жағдайда қарыз алушының несиелік қабілетінің
өзгерісін қадағалап отыруға байланысты шаралар жүйесі (несиелік мониторинг)
мен несиелік тәуекелді төмендету мақсатында жүргізілетін анықтамалар мен
тексерулер процесі (несиелік авторизация) болып табылады.
Несиелік тәуекелді басқару үшін банк алдында көптеген мәселелер
тұрады, ол мәселелер:
• несиелік қызметті ұйымдастыру;
• несиелік портфелдің сапасын неғұрлым жақсарту немесе басқару;
• қарыз алушының қаржылық жағдайы туралы ақпарат алу;
• несиелік мониторинг;
• несие тәуекелі пайда болған жағдайда шығындарды азайту;
• несие үшін төлейтін сыйақы мөлшерлемесі (несие бағасын
белгілеу);
• проблемалық несиелерге қарсы шаралар жүргізу, оны қалпына
келтіру;
• неселерді авторизациялау (несиелік шешімдерді қабылдауда
құзыретті бөлу), т.б. мәселелер.
Осы мәселелерге қарсы тұру үшін банк мынадай шаралар жасау керек:
• несиелік қызметті жүргізуге мамандандырылған белсенді мамандарды
таңдау;
• несиелік тәуекелге қарсы провизиялар құру;
• қарыз алушыға әсер ететін сыртқы және ішкі факторларды анықтай
отырып, уақтылы қарсы шаралар қолдану;
• қарыз алушымен тығыз қарым-қатынаста болу, оның берген
мәліметінің дұрыстығын дәлдеп тексеру;
• несие бағасын белгілеу мөлшері, жалпы жағдайда тартылған
ресурстарға төлем мен сыйақы маржасының қосындысынан тұрады;
• банк несие саясатын жүргізуде проблемалық несиелерді болдырмауға
тиіс, бірақ болған күннің өзінде тек потенциалды қарыз алушыға
несие беруі мүмкін немесе ресурстар мен активтерді тиімді
орналастыру, т.б.
Курстық жұмыс негізінен екі бөлімнен тұрады, бірінші бөлім несиелік
тәуекелді басқару теориясы, яғни теориялық жағы қамтылған. Ол мынадай
сұрақтарды қамтиды: несиелік тәуекелдің жалпы мәні мен несиелік тәуекелді
басқару әдістері және несиелік тәуекелді басқарудағы шетел тәжірибесі.
Ал екінші бөлім ҚР-ғы ЕДБ-дің қазіргі уақытта несиелік тәуекелді
басқарудағы тәжірибелері қалай жүзеге асырылып жатқандығы қарастырылған.
Мұнда мынадай сұрақтар қамтылады: ҚР-ғы ЕДБ-дің несиелік портфелін басқару,
проблемалық несиелермен банктің жұмысы, несиелік тәуекелді басқаруды
жетілдіру жолдары. Мұның өзі қосымша мынадай сұрақтардан тұрады: ҚР
несиелік бюро ұйымы мен потенциалды қарыз алушыны таңдаудағы “алты си
ережесі”.
I. Несиелік тәуекелді басқару теориялары
I. 1. Несиелік тәуекелдің мәні
Кез-келген банктің қызметінің табыстылығы банктің берген
несиелерінің сапасына, яғни оның қайтарымдылық дәрежесіне байланысты.
Несиенің уақтылы қайтарылмауы банктің зиян шегуіне алып келеді. Несиелік
тәуекелді минимизациялау несиелік мекемелер қызметін басқарудағы басты
міндет болып табылады. Несиелік тәуекелге әр ғалым әр түрлі анықтама
береді. Соған сәйкес несиелік тәуекелдің анықтамаларына тоқталып кетейін.
Несиелік тәуекел( қарыз алушының банкпен алған несиесі бойынша
қарызын немесе оған есептелінген сыйақысын өз уақытында қайтара алмауына
байланысты банктің зиян шегуін сипаттайды.
Несиелік тәуекел немесе қарызды өтемеу тәуекелі( бұл қарызгердің
несиелік келісімдегі мерзім мен жағдайларға сай кредиторға деген өзінің
міндеттемелерін орындамаудың ықтималдығы.
Қысқартылған формада несиелік тәуекел( қаржылық мәміле бойынша
серіктес келісім-шартта бекітілген шартты орындауға жағдайының болмауы,
нәтижеде активті ұстаушы қаржылық шығынға ұшырайды.
Несиелік тәуекел бірқатар себептерге байланысты туындайды:
• қарызгердің жауапкершіліксіздігі;
• қарызгердің өз кінасынан емес, адекватты болашақ ақша ағымдарын
жасауға қабілетсіздігі;
• банк басшылығындағы есептің дұрыс жүргізілмеуі, іскерлік және
экономикалық ортадағы болжанбаған жағымсыз өзгерістер;
• саяси тұрақсыздық;
• қарызгердің іскерлік репутациясындағы теріс жағдайлар;
• несиеге берілген кепілдеменің сапасына (өтімділігі мен рынокта
сатымдылығы) және болашақ құнына сенімсіздігі.
Несиелік тәуекел банктегі жағдайдың нашарлауы немесе оның басты
клиеттерінің банкротқа ұшырауы нәтижесінде де пайда болады.
Несиелік тәуекелдің 3 түрін бөліп көрсетуге болады:
1. Бұрмалау тәуекелі ( банкирлердің немесе клиенттедің заңды
бұзу ықтималдығы, ал ол өз кезегінде банкке айлакерлік шығын әкелу, ұрлау
немесебасқа заңсыз іс-әрекеттер жасау салдарынан зиян келтіруі мүмкін.
Бұрмалау тәуекелі банкте кездесетін несиелік тәуекелдің негізгі түрі
болып табылады. Банк басшысымен немесе қызметкерімен жасалған айла немесе
шығын әкелу банк жағдайын қатты әлсіретуі мүмкін, ал кейде тіпті банкротқа
ұшырауға алып келеді.
Бұрмалау біздің республикамызда 1991-1994 жж. банктердің үмітсіз
қарыздануының ең көп тараған себеп-салдары. Елдегі экономикалық тұрақсыздық
жағдайы да, ақша-несиелік саясаттың тұрақсыздығы кезіндегі қаржы
салаларындағы бақылаудың жоқтығы да, Ұлттық банктің тегін немесе жеңілдік
несие есебінен айналыс сферасын несиелеу де әсер етті.
Сонымен қорыта келгенде бірінен соң бірінің жағдайлары төмендеп және
банкротқа ұшырып жатқан ЕДБ-дің өзіне ауыр тиді. Егер де 1995 ж басында
елде 200 коммерциялық банктер болса, бүгін олардың саны 35 болып отыр.
2. Шетелдік несиелер тәуекелі 70-ші жылдары дамушы елдердің
жаппай тоқырауымен байланысты болып келген. АҚШ-та ол бірқатар ірі
банктердің банкротқа ұшырауының себебі болды.
3. Ішкі қарыздардың төленбеу тәуекелі қарызгердің төлем
қабілеттілігіне әсер ететін барлық факторларды есепке алудың қиындығымен
байланысты.
Несиелік тәуеклдің пайда болуы несиені бергеннен басталады да, несиені
алғанға дейін сақталады. Сонымен қатар ішкі себептерді де айтуға болады: 1.
қызметкерлердің төменгі деңгейде мамандандырылуы;
2. қызметкерлердің өз міндеттерін дұрыс орындамауы, т.б.
Несиелік тәуекелдің негізгі мақсаттары мен жалпы принциптеріне
тоқталсам:
• банктің табыстылығын кеңейту, яғни әрбір несие белгілі бір
тәуекел шегінде пайда әкелуі тиіс;
• қайтарымдылық және ақылық;
• несиелік өтініштерді бағалау;
• қайтарылуы бойынша күмәні бар несиелерді басқару;
• рыноктық қатынастардың қалыптасуынан клиенттің экономикалық
және қаржылық жағдайын нығайту;
Банктік қызметте несиелік тәуекелдің мынадай деңгейлері қарастырылады:
• жеке келісім бойынша несиелік тәуекел ( қарыз алушы нақты несиелік
келісім-шартты орындамауынан туындайтын шығындар;
• барлық портфелдің несиелік тәуекелі ( барлық несиелік портфелдің
келісім-шарты бойынша тәуекелдер көлемі.
Тәуекелдің деңгейін тиімді басқару көптеген мәселелерді шешу керек.
Әрбір банк өз тәуекелін минимизациялауды ойлау керек, ол мемлекеттің банк
жүйесінің дамуын нығайту үшін қажет. Тәуеклді минимизациялау ( шығындарды
төмендетуге күрес. Несиелік тәуекелді минимизациялау үшін банкке қызмет
процесінде төлемдерді қайтармау тәуекелінің дәрежесіне әсер ететін
факторлар:
• рынок конъюктурасындағы жағымсыз өзгерістерге сезімтал келетін
қандай да бір саладағы банктің несиелік қызметі концентрациясының жоғарғы
дәрежесі;
• қаржылық қиындық көріп жүрген клиеттерге қатысты қамтамасыз
етілмеген және үмітсіз несиелердің, басқа келісім-шарттың үлес салмағы;
• кредит беру сияқты банктің саясаты мен стратегиясына жиі өзгерістер
енгізу;
• ірі, жаңа клиеттерге берген несиелердің үлес салмағы;
• қысқа уақыт ішінде жаңа банктік қызметтердің өте көп түрін тәжірибеге
енгізу.
Несиелік тәуекел ( берілген несиенің түрі мен жылдамдығының қамтылуына
байланысты: қамтылған, қамтылмаған; несие берушінің ерекшелігіне
байланысты: мемлекеттік, банктік, коммерциялық, сақтандыру компаниялары мен
жеке тұлғалардың кредиттері; дебиторлар түріне қарай: ауылшаруашылық,
өнеркәсіптік, комуналдық, персоналдық; пайдалану бағытына қарай:
тұтынушылық, өнеркәсіптік, инвестициялық, маусымдық.
Несиелік тәуекел қарызгердің түріне байланысты болады. Мөлшеріне
байланысты банк клиенттері 3 топқа бөлінеді: шағын, орта, ірі.
Шағын және орта қарызгер өте икемді, сондықтан олар рынок
қажеттіліктеріне тез бейімделе алады. Олардың ұйымдық құрылымы жеңіл және
соның өзі оларға жоғары пайда алуға, өзінің іскерлік белсенділігін тез
өзгертуге мүмкіншілік береді. Алайда мұндай қарызгерлердің кемшілігі, олар
әдетте шағын ғана жеке капитал ұстайды, ал ол деген алдын-ала ойламаған
экономикалық және саяси өзгерістерге, қатаң бәсекенің орын тебуі көбінде
банкроттыққа алып келеді.
Ірі қарызгер өте инертті. Олар рынок қажеттілігі мен нақты тұтынушы
қажеттілігіндегі өзгерістерге тез бой бермейді, өзінің іскерлік бағытын жиі
өзгертпейді, жеткілікті дәрежеде капиталы болады, соның арқасында сыртқы
қоршаған ортадағы жағымсыз жағдайға төтеп бере алады.
Банктер несие берген кезде несиенің қайтарылуына сенімді болуы керек.
Олардың өздері несие берушілерге қарағанда тәуекелден қашады, сондықтан
өздерінің тәуекелге баруын шектеуге тырысады.
ҚР-ның банктік жүйесіндегі несиелік тәуеклдің жоғарғы деңгейі жеке
айналым қорларының жеткіліксіздігі, төлемсіздік, дебиторлық және несиелік
қарыздарға тән болатын көптеген кәсіпорындардың қаржылық жағдайымен
сипатталады.
I. 2. Несиелік тәуекелді басқару әдістері
Рыноктық қатынастардың қалыптасуы кезінде ҚР экономикасында
капиталы жеткіліксіз әртүрлі меншік формасына негізделген кәсіпорындар
пайда болуынан алған ссудаларын өтеу бойынша банк алдында өз
міндеттемелерін орындауда 1990 жылы практикаға ссуданы қайтаруды
қамтамасыз ететін жаңа форма пайда болды, ол қарыз алушы ссуданы өтей
алмауынан туындайтын жауапкершілікті сақтандыру.Ссуданы сақтандыру ( ҚР
сақтандыру туралы заңына сәйкес жүзеге асырылады.
Несиелік тәуекелді өз еркімен сақтандыру туралы сақтандыру
компаниясымен келісімге отыру арқылы қарыз алушыға берілетін ссуданы банк
өзі дербес сақтандыруы мүмкін.
Сақтандыру обьектілері коммерциялық және банктік несиелер, несие
бойынша міндеттемелер мен кепілгерліктер бола алады.
Сақтандыру органымен белгіленген тәртіпке сәйкес қарыз алушы
сақтандырушымен сақтандыру келісімін несиелік келісімнің қызмет ету
мерзіміне дейін бекітеді, мұндағы ескерілетін жағдай: несиенің қамтамасыз
етілуі, несиелендіру шараларын іске асыру бойынша тәуекел деңгейі мен қарыз
алушының несиелік қабілеті белгілі мерзімде несие өтелмесе сақтандырушы
несие берген банкке орнын толтыру үшін берілген төлемді жүргізеді. Өтеу
мөлшері несиенің проценті мен өтелмеген несие сомасының 50-90% қамтиды.
Жауапкершіліктің нақты мөлшері сақтандыру келісім - шартында
белгіленеді, егер қарыз алушы төлем мерзімі жеткннен кейін 20 күн
кешіктірілсе сақтандырушының жауапкершілігі туындайды. Осы кезде
сақтандырушы банкке (несие берген) сақтандыру өтемін сақтандыру мерзімі
өткеннен кейін 20 күн ішінде жүргізілуі тиіс.
Банкке барлық сақтандыру өтемі төленгеннен кейін сақтандырушыға
төленген сома шегінде банк-кредитордың барлық құқығы беріледі.
Сақтадырушы сақтандыру өтемін төлеуден бас тарта алады, егер
сақтанушы:
1. Сақтандыру тәуекелі туралы маңызды роль атқаратын жағдай туралы
мәлімет дұрыс болмаса;
2. Сақтандыру шарты бойынша оған жүктелген мідеттемені орындамаса.
Несиелерді өтеу бойынша жауапкершілікті сақтандыру операциясы
сқтанушы үшін ақылы.
Сақтандыру төлемінің мөлшері несиені өтеуге жататын сома негізінде,
нақты сақтандыру түрі бойынша сақтандыру төлемінің тарифтік мөлшері мен
сақтандырушының жауапкершілігі шегінде анықталады.Соңғысы сақтандыру
сомасына процент түрінде бекітіледі.Тәуекел деңгейіне байланысты әр түрлі
нақты жағдайларда көтерілетін және төмендейтін коэффициент қолданылады.
Несиелік тәуекелді сақтандыру барлық қатысушыларға өзара тиімді болып
табылады. Кәсіпорын ( қарыз алушы (сақтанушы) несиені өз уақытында өтемесе
банк несиенің қайтатынына кепіл алады (бірақ ол сақтандыру мәмілесінің
тікелей қатысушысы болмайды), сақтандырушы сақтандыру тарифі түріндегі
қызметі үшін сыйақы алады.
Жоғарғы тәуекел кезінде сақтандырушы үшін сақтандырудың бұл түрін
көбіне сақтандыру компаниялары жүргізеді. Егер осылармен іскерлік қарым-
қатынасқа түссе банктер қаржылық жағдайы мен құрылтайшылық құжаттарына
талдау жүргізе оырып мынадай құжаттарды талап етеді:
1. Сақтандыру операциясын жүргізуге арналған лицензия;
2. Құрылтайшылық келісім-шарт;
3. Қарыз алушының несиені өтемеу жауапкершілігін сақтандыру туралы ереже;
4. Баланс;
5. Қаржы нәтижесі туралы есеп;
6. Банк пайдасына несиені өтемеу тәуекелін сақтандырудың типтік келісім-
шарты.
Сақтандыру компаниясының қаржылық жағдайын талдауда жарғылық
капиталына, сақтандыру жағдайын , мерзімін , қашан және қалай сақтандыру
өтемі жүргізілетініне көп көңіл бөлу керек. Көбінесе келісім-шарт пунктіне
көңіл бөлу керек: сақтандырушының міндетіне, сақтандырушының қойған
шарттарына, банк несиесін өтеу бойынша міндеттемелерге.
Сақтандыру келісім-шарты бекітілгеннен кейін сақтандырушы қайта
сақтандыруды жүзеге асыра алады, егер сақтанушы келісім- шартын берсе.
Қайта сақтандыру бойынша сақтандырушы өз жауапкершілігінің бір бөлігін
басқа сақтандырушыға беруіндегі мақсат ( сақтандыру компанияларының
тәуекелді әртараптандыруы (диверсификациялау),яғни сақтандыру
операцияларының тұрақтылығын қамтамасыз ету мен ірі сақтандыру жағдайынан
сақтану үшін. Өкінішке орай ҚР несиені сақтандыру онша дамымаған.
Несиелік тәеклді реттеудегі мемлекеттің рөлі маңызды болып табылады.
Мұнда мемлекет өз қызметін ҚР Ұлттық Банкімен ҚР Қаржы нарығы мен қаржы
ұйымдарын реттеу және қадағалау Агенттігі арқылы жүзеге асады. Ескере
кететін жағдай, 2003 жылғы 31 желтоқсандағы ҚР-сы Президентінің №1720 “ҚР-
ның мемлекеттік басқару жүйесін одан ары жетілдіру туралы” жарлығына сәйкес
бірқатар өзгерістер болды: ҚР-ның Ұлттық Банкінің реттеу және қадағалау
қызметі жаңа құрылған Агенттікке жүктелген болатын.
Бұл Агенттік ҚР-ғы ЕДБ-дің қызметін, банктік жүйенің тұрақтылығын
қамтамасыз ету, қызметіндегі тәуекелді азайту арқылы салымшылардың
мүдделерін қорғау мақсатында реттеу мен қадағалауды жүзеге асырады. Соның
ішінде несиелік операцияларын реттеу мен қадағалаудың бірнеше себебі бар:
□ Банктің жүйенің тұрақтылығын қамтамасыз ету.
□ Банктер қызметінің сенімділігін қамтамасыз ету. Мысалы бір
қарыз алушыға берілетін несие сомасын шектеу. Мұндағы басты
мақсат несиенің бір қарыз алушының қолында шоғырланбауын
қамтамасыз ету және несиелік тәуекелді төмендету болып табылады.
□ Жалпы экономикаға әсер етуіне байланысты несиенің кейбір
түрлерін шектеу немесе қолдау көрсету.
Банк қызметін реттеу шараларының ішіндегі ең маңыздысы( пруденциалдық
нормативтер 2002 ж 3 маусымдағы Ұлттық Банк Басқармасының №213 қаулысымен
бекітілген “Екінші деңгейдегі банктерге арналған пруденциалдық нормативтер
туралы” ережеге сәйкес жүргізіледі, оларға мыналар жатады:
1. жарғылық капиталдың ең төменгі мөлшері;
2. меншікті қаражаттардың жеткілікті коэффициенті;
3. бір қарыз алушыға келетін тәуекелдің ең жоғарғы мөлшері;
4. өтімділік коэффициенті;
5. ашық валюталық позиция лимиті;
6. негізгі қорларға және басқа қаржылай емес активтерге жұмсалынған
банк инвестициясының ең жоғарғы мөлшерінің коэффициенті.
Осы нормативке сәйкес несиелік тәуекелді басқару үшін мына
бөлімдер арнайы көрсетілген: “Меншікті капиталдың жеткілікті коэффициенті”
және “Бір қарыз алушыға келетін тәуекелдің жоғарғы мөлшері”.
Меншікті капиталдың жеткілікті коэффициенті
Меншікті капитал (К) ( бұл I діңгейлі капилал мен II деңгейлі капитал
(I-деңгейлі капиталдан аспайтын мөлшерде) қосындысынан банктің
инвестицияларын шегеру арқылы есептеледі. Меншікті капиталдың
жеткіліктілігітөмендегідей 2 коэффициенттердің көмегімен есептеледі:
1. Банктің бірінші деңгейлі капиталының, оның барлық активтерінің
сомасына қатынасы 0,06-дан кем болмауға тиіс:
К1 = КI – ИК А
мұнда К1( бірінші деңгейлі капиталдың құрылуы:
( төленген жарғылық капитал;
( қосымша капитал;
( өткен жылдардағы бөлінбеген табыс;
( материалдық емес активтер;
( өткен жылдардағы зиян;
( ағымдық жылдардағы шығыстардың ағымдық жылғы табыстан
артық сомасы.
ИК ( банктің акцияға жұмсаған инвестициялары және басқа заңды
тұлғалардың субординарлық қарызы;
А ( банктің жиынтық балансына сәйкес барлық активтерінің сомасы.
Банктің меншік капиталының, оның тәуекел дәрежесіне байланысты
өлшенген активтеріне қатынасы 0,06-дан кем болмауы керек.
2. Банктің меншікті капиталының, оның тәуекел дәрежесіне
байланысты өлшенген активтеріне қатынасы 0,12-ден кем болмауы керек:
К2 = К Ар – Пс
Мұнда К( банктің меншікті капиталы;
Ар ( тәуекел дәрежесіне байланысты өлшенген активтер және баланстан
тыс міндеттемелер сомасы.
Пс ( арнайы резервтер (күмәнді және үмітсіз несиелер бойынша құрылған
провизиялар) қосылған меншікті капиталға қосылмаған, құрылған жалпы
резервтер сомасы (яғни тәуекелді есепке алып, өлшенген активтер сомасының
1,25% асатын сомасы).
Бір қарыз алушыға келетін тәуекелдің жоғарғы мөлшері
Бір қарыз алушы ( ҚР-ның заңдарында немесе жасалған келісім-
шартта көзделген негізде қарыз алушы немесе үшінші бір тұлғаның алдында
алдағы 2 айдың ішінде не белгісіз мерзімге несиелік тәуекелге баратын банк
тарапынан туындайтын талаптары бар әрбір жеке және заңды тұлға.
Бір қарыз алушыға келетін, тәуекелдің мөлшері мыналардың
сомасынан тұрады:
1. банк балансында есепке алынатын, қарыз алушыға қатысты банк талабы;
2. соңғы бес жыл ішінде банк балансынан шегерілген, қарыз алушыға
қатысты банк талаптары;
3. ҚР заңдарында немесе жасалған келісім-шартта көзделген негізде қарыз
алушы немесе үшінші бір тұлғаның алдында алдағы 2 айдың ішінде не
белгісіз мерзімге несиелік тәуекелге баратын банк тарапынан
туындайтын (несиелік тәуекелмен байланысты) талаптар.
4. шегерілген (-), қарыз алушының міндеттемелері бойынша қамтамасыз ету
сомалары, оның ішінде:
( банк қарамағына берілген депозиттегі ақшасы, ҚР үкіметі және Ұлттық
Банктің шығарған мелекеттік бағалы қағаздары, құйма бағалы металдары,
Standart & Poors және басқа халықаралық рейтингтік агенттіктердің A
рейтингін иеленетін банк кепілхаттары;
(ҚР Үкіметі және Ұлттық банкіне қатысты талаптары;
(Standart & Poors және басқа халықаралық рейтингтік агенттіктердің
BBB рейтингінен төмен емес ұзақ мерзімді қарыздық рейтингі бар
банктердің ашқан корреспонденттік шоттарына қатысты талаптары.
Бір қарыз алушыға келетін тәуекл мөлшері қарыз алушының
міндеттемелері бойынша тәуекел мөлшерінің (Т) банктің меншікті капиталына
(К) қатынасы арқылы есептеледі:
К3 = Т К
мұнда Т( тәуекел мөлшері (несие лимиті);
К( банктің меншікті капиталы;
К3(тің мәні мынадай екі жағдайда қарастырылады:
• банкпен ерекше қарым-қатынастағы қарыз алушылар үшін ( 0,10-нан
аспауға тиіс;
• басқа да қарыз алушылар үшін 0,25-тен аспауы тиіс (соның ішінде
0,10 ( баланстан тыс міндеттемелермен қамтамасыз етілмеген
бланктік несилер, сондай-ақ офшорлық аймақ аумағында тіркелген
ҚР-ның бейрезиденттерге берілген несиелер бойынша).
I. 3. Несиелік тәуекелді бағалаудағы шетел тәжірибесі
Шет елде клиенттердің несиелік қабілеті туралы ақпараттар жинауға
маманданған және олар туралы анықтамалар беретін арнайы фирмалар немесе
агенттіктер жұмыс жасайды. Бұл тәуелсіз ұйымдар мен банктерге келісім-шарт
негізінде қызмет көрсетеді. Мысалға фирма Дан энд Брэд форд 3 млн-ға
жуық АҚШ-тың, Канаданың, Данияның фирмалары туралы ақпараттар жинақтап,
жалпы ұлттық және аймақтық анықтамаларда жариялайды.
Несиелер бойынша банктердің зиянға ұшырауының өсуіне біршама әсер
ететін факторларға жасалған талдау, батыстың банкирлеріне мынадай қорытынды
жасауға мүмкіндік берді, Дүниежүзілік банктің мәліметтеріне сәйкес,
несиелер бойынша банктердің зиян шегуінің басты себебіне 67((ішкі
факторлар, ал 33%-ы сыртқы факторлар үлесіне тиеді ( 1- кесте ).
1- кесте
Несиелеу барысындағы банктің зиян шегуіне әкелетін факторлар
Ішкі факторлар 67% Сыртқы факторлар 33%
Қамтамасыз етудің 22% Компанияның банкроттығы 12%
жетіспеушілігі
Несиеге деген өтінішті оқып 21% Кредиторлық қарызды 11%
үйрену барысында ақпаратты қайтаруын талап етуі
дүрыс бағаламауы
Алдын-ала ескерту белгісіне 18% ЖұмыссыздықОтбасы 6%
кеш көңіл бөліуі және мәселелері
операциялық бақылаудың
әлсіздігі
Қамтамасыз етілудің сапасының 5% ҰрлықАлдау 4%
нашарлығы
Несие бойынша банктердің зиян шегуіне себеп болатын сыртқы факторлар
қатарында бірінші орында компаниялардың банкроттығының тұруы тегін емес.
Банктің кез келген қарыз алушысы осы факторларды басынан кешуі мүмкін.
Сондықтан қарыз алушының несиелік қабілетін талдай отырып, банк
қызметкерлері міндетті түрде оның қаржылық жағдайын толық анықтап білуге
тиіс. Банкроттықтың басты себептері: басқарудағы жетіспеушілік, тиімді
басқаратын ақпараттар жүйесінің болмауы, нарық жағдайларындағы өзгерістер
мен бәсекеге қабңлетінің болмауы, акционерлік капиталдың жетіспеушілігі,
заемдық қаражаттардың үлесінің жоғары болуы жатады.
Қарыз алушының сәтсіздікке ұшырауын көрсететін белгілер: шоттағы
айналым қаражатының қысқаруы, алған несиелері бойынша төлем уақытын
ұзартуы, т.б.
Несиелерді қамтамасыз ету құнына, барлық несиелік құжаттардың
дұрыстығына байланысты несиелерді мынадай тәуекелдер кластарына жіктейді:
• ең төменгі тәуекелі бар несиелер (жіктеуге жатпайтын несиелер);
• ең жоғарғы тәуекелі бар несиелер;
• шектеулі тәуекелі бар несиелер;
• ережеден шығу барысында берілген несиелер ( стандартты емес несиелер).
Әр тәуекел кластарына өтелмеген тәуеклдер үшін өтелмеген несиелердің
өзіндік үлесі белгіленеді.
Несиелік тәуекелді төмендетудің ең басты тәсілі ( потенциалды қарыз
алушыларды таңдау жатады, Қарыз алушының қаржылық жағдайын талдауда және
оның алған қарызды банкке уақтылы қайтаруына байланысты сенімділігін
бағалауда көптеген әдістер қолданылуда.
Шетелдік банктердің тәжірибесінде қарыз алушының несиелік қабілетін
жете бағалау несиелік тәуекелдікті төмендетудегі басты шара болып табылады.
Қарыз алушыға тәуекелді бағалау жүйесінде ағылшынның клирингтік
банктерінде кеңінен пайдаланып келетін әдістердің біріне PARSER немесе
CAMPARI әдістерін жатқызуға болады.
PARSER:
P(Person ( потенциалды қарыз алушы туралы ақпарат, оның беделі;
A(Amount ( сұрайтын несие сомасының негіздемесі;
R( Repayment ( несиені қайтару мүмкіндігі;
S(Security ( қамтамсыз ету құралы;
E(Expediency ( несиенің мақсаттылы,ы;
R(Remuneration ( несиені беру тәуекелі үшін банктің процент
мөлшерлемесі.
CAMPARY:
Charter ( қарыз алушының беделі;
A(Ability ( қарыз алушының бизнесін бағалау;
M(Means ( несиеге деген қажеттілігін талдау;
P(Purpous ( несиенің мақсаты;
A(Amount ( несие сомасының негңзделуі;
R(Repayment ( несиені қайтару мүмкіндігі;
I(Insurance( несиелік тәуекелден сақтандыру әдісі.
Әлемдік банктік тәжірибеде несиелік тәуекелді бағалауда мынадай
көрсеткіштер қолданылады:
1. Активтер сапасындағы коэффициенттер:
а) к1= Несие бойынша зияндар ( Несие бойынша қарыздың орташа
сомасы;
б) к2 = Несие бойынша зияндар Несиелердің жалпы сомасы;
Осы екі коэффициентте банктердегі активтердің сапасын бағалау үшін
қолданылады. К1-дің критериалды деңгейі Солтүстік Американың банктері үшін
0,5 ( 1,0%, ал к2-кі 0,7( 0,7( .Оңтүстік Американың банктерінде (үмітсіз
қарыздар болса) к1 коэффициентінің деңгейі 1,5 ( 2,0% .Солтүстік Америкада
1980 жылдың басы мен ортасында жылжымайтын мүлікті несиелеу сферасындағы
дағдарысқа байланысты ипотекалық несиелер бойынша көп шығынға ұшырауынан к1-
дің мәні 1(-ке жуық болған. Ал қазіргі кезде американдық банктерде к1
шамамен 0,45 ( 0,6( құрайды.
2. Тәуеклге шағылған маржа(RAM) =
Таза пайыздық табыс ( Несие бойынша зиян
Активтер
Бұл коэффициенттің оптималды мәні 3─
Тәуекелге шағылған маржа (RAM-risk adjusted margin), ( бұл несиелік
тәуекелге шағылған жалпы пайыздық маржа (GIM(gross interest margin).
Халықаралық деңгейде танылған нормалар қатарында RAM көрсеткіші болмағанмен
де шетелдік банктер оны несиелік тәуекел деңгейін бағалауда кеңінен
қолдануда. Бұл жерде статистикалық мәліметтер, оның оңтайлы мәнінің 3 (
3,5( құрайды.
Таза пайыздық
табыс ( NII )
3. Таза пайыздық маржа=
Активтер ( NIM )
4. Жалпы пайыздық маржа (GIM) =
Таза пайыздық табыс + Басқа да табыстар
Активтер
5. Несиелік тәуекел Проблемалық несиелер
проценті =
Несиелердің
жалпы сомасы.
6. Несие диверсификациясының проценті =
Бір қарыз алушыға келетін несие
Банктің меншікті капиталы.
Халықаралық банктік тәжірибеде банктердің бір қарыз алушыға келетін
несиенің сомасы банктің меншікті капиталының 25(-нен аспауы тиіс. Бұл әрине
несиенің үлкен мөлшерін білдіреді.
1. Банкпен тығыз байланысты қарыз алушыларға берілетін
несиелер Банктің меншікті капиталы.
Банкпен тығыз байланысты қарыз алушыларға банктің құрылтайшыларын,
директорларын, акционерлерін және банкпен тікелей байланыста болып, несие
алу барысындағы жеңілдіктерді пайдаланатын басқа қарыз алушылар.
Несиелерді сапасына қарай топтау және талдаудың маңызы бар. Несиенің
сапасы деп сол несиеге тиісті несиелік тәуекелдің дәрежесі. Несие сапасы
көрсеткішінің деңгейі несиелік тәуекел деңгейіне кері пропорционал (несие
сапасы қаншалықты жоғары болса, соғұрлым оның қайтарылуы күмәнсіз және
керісінше) болып келеді. Бұл жерде несиелік тәуеклдің көрсеткіштерінен
несие сапасының немесе банктің несиелік портфелінің көрсеткіштерінің
айырмашылығы ( бұл банктің берген несиелері бойынша анықталатын нақты
шамасында. Несиенің сапасының категорияларына байланысты несиелік портфель
құрылымын және несиенің әр категориясы (соның ішінде:тұтыну, ипотекалық
т.б.) бойынша проблемалық, мерзімі өткен, үмітсіз несиелерді біле отырып,
банк несиелік операциялар бойынша зияндарды төмендетуге бағытталатын
шаралар қатарын жүзеге асыру мүмкіндігіне ие болды.
Несиелік тәуекелді басқару, реттеудің негізгі әдістеріне жататындар:
• несиелік портфельді диверсификациялау;
• қарыз алушының төлем қабілетін алдын-ала талдау;
• несиелік тәуекелді жабуға арналған резерв құру;
• банк үшін несиелік портфелдің оң құрылымын талдау және қолдау.
• несиелердің қамтамасыз етілуін және олардың мақсатты пайдалануын
талап ету.
Несиелердің қайтарылмауынан зиян шегу ( кез-келген банк қызметінің
құтылмайтын үлесі. Оларды толық жою мүмкін емес, бірақ ең төменгі деңгейге
жеткізуге болады. Американың банктерінде проблемалық несиелердің пайда болу
себептерін айқындауға көмектесетін, олардың пайда болуын болжайтын толық
жүйе жұмыс жасайды. Бұл жүйеге сәйкес күмәнді несиелердің пайда болуына
әсер ететін банкке байланысты (несиелік процеспен байланысты: несиелік
өтініш, құжатқа т.б. байланысты жасалатын талдау) және байланысты емес
(қолайсыз экономикалық жағдай мен төтенше оқиға) факторлар келтіріледі.
Американдық банктік тәжірибеде несиелік процестегі проблемалық
несиелерді анықтауда25 белгі қолданылады:
Қарыз алушының тарихына байланысты белгілер:
• Таяу арадағы қарыз алушының қаржылық тұрақсыздығы;
• Қарыз алушы туралы ақпараттардағы алшақтық пен қарама-қайшылық.
Қарыз алушының жетекшілері мен басқармасына қатысты белгілер:
• Қарыз алушының серіктестіктерінің тұрақсыздығы;
• Басшыларының моральдық сапасының төмендігі;
• Серіктестер, компанияны иеленушілер, отбасы мүшелері арасындағы
билік үшін күрестің болуы;
• Басшылардың жиі ауысуы;
• Басшылардың салмақсыздық мінезі;
• Қарыз алушының басшысының несиелік процесті жеделдетуге банк
қызметкеріне қысым жасауға ынталы болуы.
Қарыз алушының өндірістік қызметін көрсететін белгілер:
• Қарыз алушының жабдықтаушылары мен сатып алушылар ортасының
өзгеріссіз болуы;
• Қарыз алушының өз алашақтарына жасайтын бақылауының әлсіздігі;
• Қарыз алушының проблемалық салаға жатуы;
• Актив және пассив баптарының толық берілмеуі.
Несиелерді ұйымдастыруға қатысты белгілер:
• Қарыз алушының несиені сұрауда нақты мақсаты болмауы;
• Қарыз алушыда несиені қайтару бойынша нақты бағдарламаның
болмауы;
• Несені өтеудегі резервтік көздердің болмауы;
• Берілген несиенің қарыз алушы тарапынан материалдық қамтамасыз
етілмеуі;
• Қарыз алушының несиелік өтінішінің негіссіз болуы;
• Қарыз алушы акционерлік капиталын кепілге бере отырып несие
сұрауы;
• Несиенің өндіріске емес айналыс аумағына негізделуі;
• Несиені қайтару мерзімін жеткілікті негіздемеуі.
Белгіленген нормалардың ауытқу белгілері:
• Қарыз алушының шаруашылық қызметі туралы есеп беру мәліметі
мерзімінің бұзылуы;
• Банк шоттарын жүргізу тәртібінің нормадан ауытқуы;
• Несиелеу шартының қайта қаралуы, несиенің қайтарылу схемасындағы
өзгерістер, несие мерзімін ұзарту туралы өтініштің болуы;
• Қарыз алушының есеп және бақылау жүйесіндегі ауытқуы.
Осы белгілер банкті сақтандырады, мерзімі өткен несиелердің алдын
алуға немесе олардың пайда болуын анықтап беруге мүмкіндік береді. Егер
банк күмәнді несиелерді анықтап білсе, онда несиелердің өтелуіне
бағытталған бағдарламаны қолданады. Кейде қарыз алушы өз міндеттемелері
бойынша жауап беру қабілетін жағалтпаса банк несиелік келісім-шарттарды
өзгерту туралы сұрақтарды қарастырады.
Жаңа шарт несиені қайтаруға бағытталады.Банк пен қарыз алушы
арасындағы басты мақсат ( проблемалық несиелерді жоюдағы өзара келісілген
іс-әрекеттерді қарайды. Сонымен қатар американдық банктерде күмәнді
несиелерді анықтау және жою жұмысы мынадай кезеңдерді қамтиды:
1-кезең банк және қарыз алушы нағыз серіктестер ретінде әрекет
етеді. Олар жаңа келісім жасай отырып қарыз алушыға несиені өтеудегі
мерзімнің кешіктірілуіне мүмкіндік береді.
2-кезең егер қосымша жасалған келісім-шарт нәтиже бермесе, яғни қарыз
алушының қаржылық жағдайы жақсармаса және несиенің өтелмеуіне көз жеткізу
мүмкін болмаса ( қамтамасыз етілген мүлікті сатуға көшеді. Қамтамасыз
етілген мүлікті сату ( несиенің қамтамасыз ету туралы келісім-шартына
байланысты банктің ол мүлікті нақты ақшаға айналдыру процесін білдіреді.
Қамтамасыз етілген мүлікті аукцион және басқа жолдармен сату несиені
қайтарудың қарапайым тәсілі болып табылады жіне де бұл мүлікті бағалау
нарықтық перспективаларды есепке алып жүргізілуі тиіс.
3-кезең егер қамтамасыз ету құралы несиені қайтаруға толық мүмкіндік
бермесе ( несиені сот арқылы іздеу жұмысы жалғасады. Сот қарыз алушының
банктік міндеттемелері бойынша жауап беруін талап ету туралы шешім
шығарады. Сот сондай-ақ, банкке қарыз алушының қандай табыс көздері мен
активтері арқылы несиені қайтаруға болатынына көмектеседі.
4-кезең сот шешімінің орындалуын банк әр түрлі формада жүзеге асыра
алады.Сонымен таңдау жолдары:
1. Борышқордың мүлкін тәркілеу туралы сот шешімінің орындалуы
жолында қарызды қайтару.
1. Тіркелген мүлікті баспасөз беттеріндегі аукциондар арқылы сату.
2. Борышқордың үшінші бір тұлғадағы қаражаттарына тыйым салу.
3. Банкке тұрақсыз борышқордың мүлкін басқарушы тұлға ретңнде
міртебе беріледі.
Мерзімі өткен несиелермен жасалатын банк жұмысының нәтижесі
борышқордың банкроттығы болып табылады. Банкроттық ( бұл күмәнді несиелерге
қолданылатын соңғы шешім құралы.
II. 2. Проблемалық несиелермен банктің жұмысы
Банк үшін, оның ішінде коммерциялық банктер үшін пайда табу барысында
активті операциялар ішіндегі неселермен жасалатын операциялар аса маңызды
болып табылады. Бірақ банк бұл операция түрінен пайда табу барысында
көптеген қиыншылықтарға кезігеді, ол қиындық ( банктің несие бойынша
баратын тәуекелі. Сондықтан проблемалық несие ұғымын анықтап алсақ.
Проблемалық несие дегеніміз
• келісім-шарт жасау шартында көрсетілген уақытта қайтарылмаған, уақыты
кешіктірілген қосымша келісім берілген несиелер;
• сақтандыру, кепілхат немесе кепілдемемен қамтамасыз етілген несиелер
бойынша сақтандыру компанияларының, кепілхатты және кепілдеме
берушілердің банк алдындағы міндеттемелері орындалмағандар;
• несиелерге есептелетін проценттік несиелік келісім-шартта көрсетілген
күннен 30 күн өткенге дейін қайтарылмаған несиелер.
Банк өзінің несие саясатын жүргізу барысында проблемалық несиелерді
болдырмауға бағытталған әрекеттері өте маңызды. Банк несиелік келісім
бойынша клиентпен міндеттеменің орындалуын қатаң бақылап отырауының басты
мақсаты ( ссуда бойынша төленетін процент және кезекті төлемдерін уақтылы
және тұрақты төленуін қамтамасыз ету. Әрине әрбір ссуда түрі бойынша
банктің өзінің тәуекелі болады болады, сондықтан банк осы тұрғыдан әр түрлі
саясат жүргізуі мүмкін: мысалы тек абсолютті қарыз алушыларға несие беру
саясаты. Бірақ банк бұл кезде жоғары пайда таба алмайды. Сонымен қатар
несиені қайтарумен банкте қиындық туса банк үшін ол өте қымбатқа түседі.
Сондықтан ең оптимальды саясат сақтық пен ресурстарды табысты
орналастырудың барлық мүмкіндіктерін максималды пайдалануы арасындағы
балансты сақтауды қамтамасыз ету болып табылады.
Қарызды қайтаруға байланысты қиындық бірден туындамайды және
кездейсоқ болатын жәйт емес. Бұл процесс белгілі бір уақыт аралығында
өрбиді. Сондықтан банк қызметкері қарызға байланысты туындайтын
қиыншылықтарды алдын-ала байқап, банк мүдделерін қорғауға сол кезден бастап
тиісті шараларды ертерек қолданған жөн. Мұндағы бір жағдай, банк
шығындармен процентті төлап қана қоймайды және мынадай жағдайлар да
туындайды:
• банк беделіне әсер етеді, себебі мерзімі өткен және қайтарылмай жатқан
несиелердің көптігі салымшылар, инвесторлар сенімінің төмендеуіне алып
келеді;
• әкімшілік шаралар ұлғаяды, себебі проблемалық ссудалар несие
персоналының өте мұқият болуын және алтын уақытын алады;
• квалификациясы жоғары кадрлардың кету қауіпі, оларды стимулдау
мүмкіндігінің болмауы;
• барлық қаражаттар өнімді емес активтерге салынады;
• қарыз алушы тарапынан сотқа қарсы арыз түсу қаупінің тууы мүмкін,
онда ол банктің ссуданы қайтып алуы туралы талабы оны банкроттыққа алып
келуі мүмкін.
Ссудаларды қайтарумен байланысты қиындықтар туындауының ең негізгі
себептері: банк персоналымен жіберілген қателер, яғни несиеге өтінішті
қарау уақытында келісім-шарттарын дайындау мен кейінгі бақылау процесінде
туындаған жағымсыз жағдайлар:
• қарыз алушыға деген жеткілікті деңгейде қаталдықтың болмауы (мысалы
өтінішті достық көңілмен мақұлдай салу);
• қаржылық талдаудың профессионалды жүргізілмеуі;
• несие қызметкерінің кәсіпорын қажеттілігін, сала спецификасын, т.б.
маңызды факторларды жақсы зерттемеу әсерінен ссуданы жақсы
құрылымдамау (структурирование);
• ссуда бойынша кепілдіктің жеткілікті болмауы (мысалы кепілдің бағасын
жоғары алуы);
• ссуданы құжаттаған кезде жіберілген қателер (мысалы банк мүдделерін
көздейтін маңызды шарттарын көрсетпеу);
• ссуданы қайтару уақытында қарыз алушы үстінен бақылаудың нашарлығы.
Сонымен қатар банк тарапына тәуелді емес факторлар да маңызды роль
ойнауы мүмкін (саяси өзгеріс, заңи өзгеріс, теехнологиялық
ілгерілеушіліктер, т.б.).
Әдетте қарыз алушының қаржылық жағдайының нашарлауы оған
берген несиенің уақтылы қайтарылмауы немесе мүлдем үмітсіз несиелерге
айналып кеткендігін куәландыратын себептер бар. Олар былай анықталады:
• қаржылық есеп беруін сараптау;
• қарыз алушының өзімен жеке контактілерде;
• үшінші тұлғаның хабарлары нәтижесінде;
• банктің басқа бөлімдерінің мәліметінен.
Қарыз алушы несие аларда банкке балансын, пайда мен шығындары
туралы есебін, нақты қаражаттардың түсуі есебін, т.б. құжаттарды беруге
міндетті. Оларды мұқият сараптаған жағдайда пайда болатын қауіпті ашып бере
алады, сондықтан мынаған көңіл бөлу керек:
1. дебиторлық қарыздың күрт өсуі;
2. запастар айналымының тежелуі;
3. қысқа мерзімді активтер үлесінің төмендеуі;
4. қысқа мерзімді қарыздың пропорционалды өспеуі;
5. өтімділік коэффициентінің төмендеуі;
6. активтер сомасында негізгі капитал үлесінің ұлғаюы;
7. сату көлемінің азаюы;
8. мерзімі өткен қарыздың өсуі;
9. операциондық қызметтен шығындардың пайда болуы;
Банк үшін клиентпен әрдайым персоналды контактілерді сақтап тұру
тиімді, яғни компанияны, оның филиалдарына соғып, басқарушы кадрлармен
кездесуде ол артық запастарды, көрсетілмеген құрал-жабдықтарды,т.б.
анықтауға көмек береді. Банк қызметкерлері келесідей фактілерге мұқият
болуы керек:
1. жоғарғы басқарушы құрамның мінезінің, күнделікті істерінің өзгеруі;
2. банкпен қарым-қатынасқа түскісі келмеуі және арадағы қарым-қатынастың
өзгеруі;
3. басты қызметкерлерін ауыстыру;
4. қаржылық есеп беруді жақсы құрмау;
5. негізделмеген тәуекелге бел буу;
6. әлсіз операциондық бақылау;
7. маңызды клиенттерді жоғалту, т.б.
Егер проблемалық несиені анықтаған жағдайда, осы несиені қайтару
жөнінде қарсы шаралар қолдану қажет. Сондықтан қарыз алушымен бірігіп
несиені қалпына келтіруге және қарама-қайшылықтарды жоюға бағытталған
жұмыстар жоспарын жасау. Егер бұл шаралар мақсатына жетпесе, онда банк өз
мүдделерін қорғап, қарыз алушыға қарызды қайтаруды, кепілді сатуды,
кепілдік берген тұлғаға өз талаптарын орындауды талап етуге міндетті. Ең
соңғы амал ( қарыз қайтармаушы тұлғаны банкрот деп жариялау, бірақ бұл
әрбір тараптар үшін тиімсіз.
Сондай-ақ проблемалық несиелерге қарсы шараларға мыналар жатады;
1. қарыз алушының қызметін қайта құру;
2. несиені қайтару кестесін өзгерту;
3. процент төлеу тәртібін өзгерту.
Банк ешқандай уақыт создырмай іс-әрекет жасау керек, өйткені егер
қарыз алушы сауда кредиторларына, салық органына, сақтандыру компанияларына
төлемдерді кешіктерсе, оның бүкіл мүлкіне шектеу (арест) салынады, нәтижеде
банк өзіне тиесілі соманы алудағы кезекке тұруына алып келеді.
Проблемалық ссуданы анықтаған уақытта ең бірінші қолданылатын қадам (
орын алып отырған жағдайды обьективті тексеру. Қарыз алушы позициясын
айқындап алу керек (осы жағдайды түзеуге оның көзқарасы қандай, оған сенуге
бола ма, компания басшылығы пайдасын дұрыс орнықтырды ма). Банк позициясын
да айқындау қажет (банктің үмітсіз қарыздары көп пе, көп болса сот арқылы
қайтаруды шектей отырып, бейбітшілікпен шешу).
Сосын банктің несие қызметкері компания өкілімен кездесу ұйымдастырып,
орын алып отырған жағдайды талқылау керек және клиентпен банк ары қарай
қызмет жасауға шешім қабылдады ма, жоқ па дегендей шараларды қолдану керек.
Егер клиентті бұл жағдайды түзеуге болатынына көзі жеткіздірсе, онда
іс-әрекеттер жоспарын құрастыруға болады:
• активтерді сату;
• қосымша шығындарды азайту;
• маркетингтік стратегияны өзгерту;
• басшыларын ауыстырып, оның орнына жаңа тұлғаларды тағайындау.
Басқа шешім банкпен кепілді сатуымен сипатталуы мүмкін, бұл үшін ең
алдымен құжаттарды тексеріп, банк шынымен де кепіл бойынша нұсқау беру
құқының бар екендігіне көз жеткізуі қажет. Сосын кепілді сату
мүмкіндіктерінің қандай деңгейде екендігін анықтау керек (бұл қымбат
тұратын және уақыт алатын процесс). Кепілді сатуда ең тиімді жол ( қарыз
алушымен біріге отырып жұмыс істеу.
Егер бірнеше кәсіпорын мен банктер бір-бірімен қарыздық міндеттемеде
болса, онда несиелік қарызды жою жолы ( клиринг болып табылады. Банкілер
мен кәсіпорындардың өзара талаптары цикл бойынша өтеледі. Бұл жерде әрбір
агент өзінен кейінгіге, ал соңғысы біріншіге кредитор болады. Мұндай
қарызды өтеу процедурасы барлық цикл біткенше қайталана береді.
Кейде қарызды өтеу үшін қарыз бағалы қағазға айырбасталса, онда ол
белгілі бір кезең өткеннен кейін банкке табыс әкеледі, бұл жағдай екі
тапапқа да тиімді болады.
ЕДБ-дің ссудалық қарыздарының үлес салмағына әсер ететін сыртқы
факторларды зерттеу қиындыққа түседі, сондықтан несиені қайтармаудың
макроэкономикалық себептері:
1. инфляция деңгейінің секірмелі өзгергіштігі;
2. валюта бағамдарының өзгерісі;
3. нақты қызмет етуші заңнаманың болмауы, және т.б.
Микроэкономикалық деңгейдегі қарыздардың пайда болу себептері:
1. кәсіпорынның өз құрал-жабдықтарын тиімді пайдаланбауы;
2. құрал-жабдықтардың моральды және физикалық тозуы;
3. басқарушы персоналдың төмен білім деңгейі;
4. мамандардың жүйелі түрде жалақысы төленбеуінен жоғалтуы.
Салықтық төлемдерде әсер етуі мұмкін, мысалы қарыз алушы несиені
қайтаруға дайындап қойған ақшасы ойланбаған жерден бюджетке аударылуы.
Банктік жүйенің тұрақтылығы мен сенімділігін арттыру,
кредиторлар мен банк салымшыларының мүдделерін қоғау мақсатында ҚР Ұлттық
Банкі Басқармасының 2002 ж 16 қарашадағы №465 қаулысымен бекітілген
“Активтердің, шартты міндеттемелердің жіктелуі және оларды күмәнді және
үмітсіз санаттарға жатқыза отырып, оларға қарсы провизиялар құру ”ережесін
бекітті. Бұл ережеге сәйкес ЕДБ-дің неселік портфелінің сапасы
бағаланады, несиелер тәуекеліне қарай жіктелінеді, және мүмкін болатын
несиелік тәуекелдерге қарсы провизиялар құрылады.
Қазір бізде проблемалық несиелердің несиелік портфельдегі үлесі шамамен
31,4% құрап отыр, бұл көрсеткіш кейбір банкілерде және олардың
филиалдарында 35%-ке дейін барады. Проблемалық несиелердің (күмәнді
+үмітсіз) несиелердің құрылымы төмендегі диаграммада бейнеленген:
Ресми есеп беруде мерзімі өткен займдардың мөлшері айтарлықтай
қанағаттанарлық дәрежеде. Бұл ең алдымен соңғы уақыттағы несие
портфеліндегі стандартты неселердің көбеюінен, несие ұйымдарымен әр түрлі
шаралар жүргізуінің (пролангациялау, қайта несиелеу, т.б. операциялар).
Несие ұйымының жоғарғы менеджіментімен стратегиялық жоспарлауға
қарағанда тактикалық және басқарушылық жоспарлауды пайдалану көбіне
несиелік тәуекелдің өсуіне алып келеді. Мысалы сала бойынша және аймақ
бойынша уақтылы емес негізделмеген несие портфелін диверсификациялау немесе
несие қызметінің ұйымдастырушылық, функционалды және басқару құрылымдарын
уақтылы емес өзгерту.
II. Қазақстан Республикасындағы Екінші Деңгейлі Банктердің
несиелік тәуекелді басқарудағы тәжірибелері
II. 1. ҚР ЕДБ-дің несиелік портфелін басқару
Банктердің несиелері экономиканы тұрақтандыруда ең маңызды фактор
болып табылады.
Несиелік портфелді басқару ( бұл банк қабылдауға дайын болып отырған
тәуекел түрлерінің барлығын айқындауды және олардың ең жоғарғы жететін
деңгейін анықтауды талап ететін жоғарғы жетекшілер қызметі болып табылады.
Несиелік портфелді басқаруды іске асырудың ортақ алғышарттары:
• нақты қарыз алушылар мен олардың топтары үшін несиелеудің ішкі
банктік лимитін белгілеу;
• несиелік рейтингпен байланысты болатын, жекелеген қарыз
алушылардың тәуекел деңгейін көрсететін несиелік тәуекелді
талдау формасын жасау;
• әртүрлі салалар бойынша несиелеуді диверсификациялау;
• төменгі тәуекел деңгейі бар ең маңызды салаларды анықтау;
• жоғарғы тәуекелі бар салаларға қатысты несиелік саясатты
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz