«Саятшылық» концептісі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5.
1. Тіл біліміндегі «концепт» туралы зерттеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7.
.
1.2 «Ұғым», «концепт» термині және зерттеу бағыттары ... ... ... ... ... ... ...7.
1.2 Концептік талдаудың әдістері мен ұстанымдры ... ... ... ... ... ... ... ... ...12.
2. Саятшылыққа қатысты атаулардың семантикалық топтары
2.1 Саятшылыққа қатысты фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15.
2.2 Саятшылықта қлданылатын құрал.жабдық атаулары ... ... ... ... ... ...18.
2.3 Қыран құстардың ұшуын білдіреін сөз тіркестері ... ... ... ... ... ... ... .21.
2.4 Қыран құсқа қойылатын аттардың жасалу жолдары ... ... ... ... ... ... ..23.
2.5 Қазақ тіліндегі бүркіт жасына байланысты атауладың ерекшелігі...28.
2.6 Саятшылыққа қатысты сөздердің этнолингвистикалық сипаты ... ...33.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45.
1. Тіл біліміндегі «концепт» туралы зерттеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7.
.
1.2 «Ұғым», «концепт» термині және зерттеу бағыттары ... ... ... ... ... ... ...7.
1.2 Концептік талдаудың әдістері мен ұстанымдры ... ... ... ... ... ... ... ... ...12.
2. Саятшылыққа қатысты атаулардың семантикалық топтары
2.1 Саятшылыққа қатысты фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15.
2.2 Саятшылықта қлданылатын құрал.жабдық атаулары ... ... ... ... ... ...18.
2.3 Қыран құстардың ұшуын білдіреін сөз тіркестері ... ... ... ... ... ... ... .21.
2.4 Қыран құсқа қойылатын аттардың жасалу жолдары ... ... ... ... ... ... ..23.
2.5 Қазақ тіліндегі бүркіт жасына байланысты атауладың ерекшелігі...28.
2.6 Саятшылыққа қатысты сөздердің этнолингвистикалық сипаты ... ...33.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45.
Қазіргі тіл біліміндегі когнитивті бағыттың басты мәселесі санада тілге дейінгі бейнеленген дүниелердің ішкі мәнін түсіндірудің әдіс-тәсілдерін табу. Бұл процесс жан-жақты зерттеуді қажет етеді. Бұл қызметті жүзеге асыратын когнитивтік бірлік- концепт. Алғашқыда концепт тілді логикалық талдау тұрғысынан тану бірлігі ретінде анықталып, ұжымның, тұлғаның мәдени, рухани ой-санасын, менталитетін тануда қарқынды қызмет атқарады. Сөйтіп, руан мәдениетті танытатын тірек сөздерді концепт деп атау қарастырылды.
Концепт-адамның танымдық және ойлау әрекетінің нәтижесі, ол дерексіз семантикалық құрылым. Сондықтан оны сөзбен байланыстыру керек. Сөз тілдің элементі ретінде белгілі бір синонимдік қатарға енетіндіктен, концепт бірнеше сөздермен арақатынаста болады. Әрбір концепті толық түрде көрсету үшін орталық тілдік бірлік болады. Оны зерттеушілер «концепт атауы деп атайды».
Тілдегі концептілер ұлттың, халықтың мәдениетіне, әдебиетіне, ғылымына, тарихына, тәжірибесіне, дініне тікелей тәуелді болып келеді. Ол қатып қалған семиотикалық жүйе емес, керісінше, белгілі бір ұлттың мәдениеті негізінде уақыт пен кеңістікте өзгеріп отырады.
Халқымыздың рухани-мәдени өміріндегі ең көне, маңызды өнердің бірі-саятшылық өнері. Саятшылық өнерді халқымыз ежелден жоғары бағалаған. Бұл өнер о баста тіршіліктің негізгі көзі болған. Адамзаттың ең көне және ең алғашқы күн көріс қарекетінің бірі болғанымен, уақыт өте келе кәсіпке ұласып, орта ғасырдың соңына дейін шаруашылықтың негізгі бір түріне айналды.
«Қоғамдағы адамдарды белгілі бір мамндықсыз тіршілік етуі мүмкін емес екенін ескерсек, кәсіп-әлеуметтің тіршілік тірегі, күн көрістің көзі болып табылады», - дейді Т.Өмірзақов.
Уақыт өте келе кәсіптің бұл түрі өнердің бір саласына айналған. Саятшылық өнердің арқасында адамдар табиғаттың сырын ұғынып, онымен тығыз қарым-қатынасқа түсіп, эстетикалық ләззат алған. Топпен шыққан аңшылыққа, әсіресе қыран құс салып салбұрынға қатысу – жігіт ағасының ең үлкен ермегі болған.
Қазақ халқының өзге ұлттардың өнерінен айқындап, ерекшелендіріп тұратын өнері – саятшылық өнер. Халқымыз саятшылық өнерді сан ғасыр өтсе де, көзінің қарашығындай сақтап, бүгінгі ұрпаққа жеткізіп, табыстап отыр. Бүгінгі ғылым мен технианың қарыштап ілгері дамығанына қарамастан жыртқыш қыран құстарды баптап, аңшылық құрып, табиғаттың тепе-теңдігін сақтаған құсбегілер бар, бірақ олардың қатары санаулы. Құсбегілік – құдіретті, сиқырлы, мағынасы терең де қызықты, қиын өнер. Бұл өнерге қатысты айтылатын атаулар, жасалатын ырым-жоралғылардың да өзіндік ерекшеліктері бар.
Концепт-адамның танымдық және ойлау әрекетінің нәтижесі, ол дерексіз семантикалық құрылым. Сондықтан оны сөзбен байланыстыру керек. Сөз тілдің элементі ретінде белгілі бір синонимдік қатарға енетіндіктен, концепт бірнеше сөздермен арақатынаста болады. Әрбір концепті толық түрде көрсету үшін орталық тілдік бірлік болады. Оны зерттеушілер «концепт атауы деп атайды».
Тілдегі концептілер ұлттың, халықтың мәдениетіне, әдебиетіне, ғылымына, тарихына, тәжірибесіне, дініне тікелей тәуелді болып келеді. Ол қатып қалған семиотикалық жүйе емес, керісінше, белгілі бір ұлттың мәдениеті негізінде уақыт пен кеңістікте өзгеріп отырады.
Халқымыздың рухани-мәдени өміріндегі ең көне, маңызды өнердің бірі-саятшылық өнері. Саятшылық өнерді халқымыз ежелден жоғары бағалаған. Бұл өнер о баста тіршіліктің негізгі көзі болған. Адамзаттың ең көне және ең алғашқы күн көріс қарекетінің бірі болғанымен, уақыт өте келе кәсіпке ұласып, орта ғасырдың соңына дейін шаруашылықтың негізгі бір түріне айналды.
«Қоғамдағы адамдарды белгілі бір мамндықсыз тіршілік етуі мүмкін емес екенін ескерсек, кәсіп-әлеуметтің тіршілік тірегі, күн көрістің көзі болып табылады», - дейді Т.Өмірзақов.
Уақыт өте келе кәсіптің бұл түрі өнердің бір саласына айналған. Саятшылық өнердің арқасында адамдар табиғаттың сырын ұғынып, онымен тығыз қарым-қатынасқа түсіп, эстетикалық ләззат алған. Топпен шыққан аңшылыққа, әсіресе қыран құс салып салбұрынға қатысу – жігіт ағасының ең үлкен ермегі болған.
Қазақ халқының өзге ұлттардың өнерінен айқындап, ерекшелендіріп тұратын өнері – саятшылық өнер. Халқымыз саятшылық өнерді сан ғасыр өтсе де, көзінің қарашығындай сақтап, бүгінгі ұрпаққа жеткізіп, табыстап отыр. Бүгінгі ғылым мен технианың қарыштап ілгері дамығанына қарамастан жыртқыш қыран құстарды баптап, аңшылық құрып, табиғаттың тепе-теңдігін сақтаған құсбегілер бар, бірақ олардың қатары санаулы. Құсбегілік – құдіретті, сиқырлы, мағынасы терең де қызықты, қиын өнер. Бұл өнерге қатысты айтылатын атаулар, жасалатын ырым-жоралғылардың да өзіндік ерекшеліктері бар.
1. Смағұлова Г.Н. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері. -Алматы: Ана тілі 1998.-196 б.
2. Степанов Ю.С. Слова правда и цевилизация в русском языке к вопросу о методе в семантике языка культуры // Известия АН. СССР. Серия литературы и языка- 1972-№2.-с 146
3. Маслова В.А. Введение в когнетивную лингвистику. – М.: Наука, 2006-45б
4. Арутюнова Н.Д. Образ / опыт концептуального анализа // Референция и проблемы текстобрудования. М., 1998-117б
5. Мороховский А.Н. «Культурные» и «некультурные» слово // концептуальный анализ: методы, результаты, перспективы. Тезис конференции. М., 1990-79б
6. Вежбицкая А. Язык, Культура. Познание. М., 1996-29б
7. Аскольдов – Алексеев С.А. Концепт и слово//Русская речь. Новая сери/под ред. И.Р.Гальперина – 1986-79б
8. Лихачев Д.С. Концептосфера русского языка // Изв.РАН.Сер.Лит. и яз. – 1993 - № 1.-79б
9. Рябцева Н.К.: «Вопрос»: прототическое значение концепта // Логический анализ языка. Культурные концепты М., 1991-74б
10. Степанов Ю.С., Проскурин С.Г. Константы мировой культуры. М., Наука, 1993
11. Бабушкин А.П. Типы концептов в лексико – фразеологической семантики языка их личностная и национальная специфика. Дисс...док.филол.наук.Воронеж, 1998-14б
12. Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі – Алматы: Ғылым, 1977. – 712 б.
13. Қазақ дәстүрлі мәдениетінің энциклопедиялық сөздігі – Алматы: Сөздік – Словарь, 2002 - 102 б.
14. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі: 10 томдық / жалпы ред.басқарған А.Ы.Ысқақов – Алматы: ғылым, 1980 – 5т. – 639 б.
15. Қайдар А. Структура односложных корней и основ в казахском языке – Алматы.: Арыс, 2005 – 304 с.
16. Асылова. Р.О. Аңшылық пен саятшылыққа қатысты атаулардың лингвомәдени мазмұны: Филол.Ғыл.канд.дис. – Алмты, 2009
17. Марғұлан Ә. «Саят құстары» // Егемен Қазақстан – 1991.-22 ақпан.
18. Уәлиұлы Н. Фразеология және тілдік норма. – Алматы: Санат, 1998. – 128б
19. Кәмәләшұлы Б. Қазақтың дәстүрі құсбегілігі және ат бегілігі. – Алматы: Өнер, 2006. – 120 б.
20. Кәмәләшұлы Б. «Қыран бүркіттің қырық сыны» // Маңмаңгер. - 2000.№3-4.-11-12бб
21. Хинаят Б., Исабеков К.М. Саятшылық – қазақтың дәстүрлі аңшылығы. – Аламты, Алматы- кітап, 2007-120б
22. Қазақ дәстүрлі мәдениетнің энциклопедиялық сөздігі. – Алматы: Сөздік – Словарь, 2002 – 102
23. Хазимова Ә. Қазақ фразеологизмдерінің ұлттық – мәдени деректері. Филол.ғыл.канд.дисс. – Алматы.2002
24. Қазақ тілінің тарихи лексикологиясының мәселелері. – Алматы: Ғылым, 1988
25. Қашқари М. Түрік сөздігі. Т. І-ІІІ. – Алматы: Ханат, 1998. – 584б
26. Оразова М. Қазақ тілінің семантикасы. – Алматы: Рауан, 1991. – 213 б.
27. Смағұлова Г.Н.Фразеологизмдердің варианттылығы. – Алматы: Ана тілі, 1998
28. Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. – Алматы: Ана тілі. 1998
29. Авакова Р.Ә. Фразеологиялық семантика. – Алматы: Қазақ университеті, 2002
30. Қазақтың мақал-мәтелдері. Өлке баспасы. – Алматы. 2000
31. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. Алматы: Санат. 1993. – 49 б.
2. Степанов Ю.С. Слова правда и цевилизация в русском языке к вопросу о методе в семантике языка культуры // Известия АН. СССР. Серия литературы и языка- 1972-№2.-с 146
3. Маслова В.А. Введение в когнетивную лингвистику. – М.: Наука, 2006-45б
4. Арутюнова Н.Д. Образ / опыт концептуального анализа // Референция и проблемы текстобрудования. М., 1998-117б
5. Мороховский А.Н. «Культурные» и «некультурные» слово // концептуальный анализ: методы, результаты, перспективы. Тезис конференции. М., 1990-79б
6. Вежбицкая А. Язык, Культура. Познание. М., 1996-29б
7. Аскольдов – Алексеев С.А. Концепт и слово//Русская речь. Новая сери/под ред. И.Р.Гальперина – 1986-79б
8. Лихачев Д.С. Концептосфера русского языка // Изв.РАН.Сер.Лит. и яз. – 1993 - № 1.-79б
9. Рябцева Н.К.: «Вопрос»: прототическое значение концепта // Логический анализ языка. Культурные концепты М., 1991-74б
10. Степанов Ю.С., Проскурин С.Г. Константы мировой культуры. М., Наука, 1993
11. Бабушкин А.П. Типы концептов в лексико – фразеологической семантики языка их личностная и национальная специфика. Дисс...док.филол.наук.Воронеж, 1998-14б
12. Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі – Алматы: Ғылым, 1977. – 712 б.
13. Қазақ дәстүрлі мәдениетінің энциклопедиялық сөздігі – Алматы: Сөздік – Словарь, 2002 - 102 б.
14. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі: 10 томдық / жалпы ред.басқарған А.Ы.Ысқақов – Алматы: ғылым, 1980 – 5т. – 639 б.
15. Қайдар А. Структура односложных корней и основ в казахском языке – Алматы.: Арыс, 2005 – 304 с.
16. Асылова. Р.О. Аңшылық пен саятшылыққа қатысты атаулардың лингвомәдени мазмұны: Филол.Ғыл.канд.дис. – Алмты, 2009
17. Марғұлан Ә. «Саят құстары» // Егемен Қазақстан – 1991.-22 ақпан.
18. Уәлиұлы Н. Фразеология және тілдік норма. – Алматы: Санат, 1998. – 128б
19. Кәмәләшұлы Б. Қазақтың дәстүрі құсбегілігі және ат бегілігі. – Алматы: Өнер, 2006. – 120 б.
20. Кәмәләшұлы Б. «Қыран бүркіттің қырық сыны» // Маңмаңгер. - 2000.№3-4.-11-12бб
21. Хинаят Б., Исабеков К.М. Саятшылық – қазақтың дәстүрлі аңшылығы. – Аламты, Алматы- кітап, 2007-120б
22. Қазақ дәстүрлі мәдениетнің энциклопедиялық сөздігі. – Алматы: Сөздік – Словарь, 2002 – 102
23. Хазимова Ә. Қазақ фразеологизмдерінің ұлттық – мәдени деректері. Филол.ғыл.канд.дисс. – Алматы.2002
24. Қазақ тілінің тарихи лексикологиясының мәселелері. – Алматы: Ғылым, 1988
25. Қашқари М. Түрік сөздігі. Т. І-ІІІ. – Алматы: Ханат, 1998. – 584б
26. Оразова М. Қазақ тілінің семантикасы. – Алматы: Рауан, 1991. – 213 б.
27. Смағұлова Г.Н.Фразеологизмдердің варианттылығы. – Алматы: Ана тілі, 1998
28. Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. – Алматы: Ана тілі. 1998
29. Авакова Р.Ә. Фразеологиялық семантика. – Алматы: Қазақ университеті, 2002
30. Қазақтың мақал-мәтелдері. Өлке баспасы. – Алматы. 2000
31. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. Алматы: Санат. 1993. – 49 б.
Глоссарий
Ұғым өз бойына мәнді, маңызды белгілерді жинайды және ақиқат
болмысты бейнелейді. Құрылымында тек мазмұндық элементтер болады. Ұғым
берілген дүниені толықтыратын белгілер мен қасиеттерінің жиынтығы.
Концепт термині латын тілінен енген conceptus – ой, түсінік,
ұғым деген мағынаны білдіреді. Концепт – адамдардың білімі мен
тәжірибесін қамтитын таным және ақпараттық құрылымдағы ментальдық қордың
бірліктерін танытатын термин. Концепт термині ғылымдар тоғысында жиі
талдауға түскені соншалық, лингвистер әр қырынан қарастырғанда әртүрлі
толықтырулармен жан-жақты анықтай түскен. Концепт – когнитивтік тіл
білімінің негізгі категорияларының бірі. Концепт ретінде адамның әлем
туралы мәдени – ұлттық дүниетанымын білдіретін тілдік бірліктер танылады.
Концепт арқылы тіл мен адам ойының арасындағы байланыс жүзеге асырылады.
Концептілік жүйе дегеніміз – концептілік құрылымдардың реттелген
формасы. Концепт ұғымының теориялық негіздері Н.Д.Арутюнова, Е.С.Кубрякова,
Ю.С.Степанов т.б.
Мәдениет – адамдардың өмірі мен іс-әрекетінен олардың материалдық және
руани байлықты жасауынан көрінетін қоғам мен адамның белгілі бір тарихи
даму дәрежесі. Мәдениет дегеніміз – белгілі бір этникалық топтың өмір
тіршілігінен туындай отырып, олардың ғасырлар бойы жинақтаған шығармашылық
мұрасы, қоғам мен жеке адамның рухани ізденісінен, халықтың даналығы мен
адамгершілік нышандарынан қалыптасқан көрсеткіші. Осындай ұғымды білдіретін
тіліміздегі мәдеиет сөзі араб тілінен қала, қалалық деген мағынаны
білдіретін маданият сөзінен келген.
Саятшылық – құс салып, аң аулау мен кәсіптенген аңшылық. Саятшылық –
адамзаттың ең көне күн көріс қарекетінің бірі болған. Уақыт өте келе
кәсіпке ұласып, орта ғасырдың соңына дейін шаруашылықтың негізгі бір түріне
айналды. Саятшылық – халқымыздың рухани – мәдени өміріндегі ең көне,
маңызды өнердің бірі.
РЕФЕРАТ
Диплом жұмысының тақырыбы: Саятшылық концептісі
Диплом жұмысының көлемі: 45 бет.
Диплом жұмысында пайдаланылған әдебиеттер саны: 30
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, негізгі бөлімнен,
қорытындыдан тұрады. Жұмыстың бірінші бөлімінде қазіргі қазақ
лингвистикасындағы концепт туралы айтылса, екінші бөлімінде мәдениеттегі
саятшылық өнерінің орны және саятшылық концептісіне енетін мақал-мәтелдер,
фразеологизмдер мазмұны қамтылған.
Жұмыстың нысаны: Тарихи деректер, көркем шығармалар мен
сөздіктерге, сүйене отырып, саятшылыққа қатысты атауларды анықтау.
Диплом жұмысында қолданылған тірек сөздер: концепт, концептология,
фразеологизм, мақал-мәтел.
Диплом жұмыстың мақсаты мен міндеттері: зерттеудің мақсаты – қазақ
тіліндегі саятшылық концептісіне қатысты атауларға талдау жасай отырып,
кешенді түрде қарастыру.
Диплом жұмысында қолданылған әдіс-тәсілдер: саралау, талдау, концепт
пен ұғым ерекшелігін анықтау.
Диплом жұмыстың дерек көздері: зерттеу еңбектері, саятшылыққа қатысты
түрлі ғылыми зерттеулер, танымдық еңбектер, мақалалар. М.Қашқаридың
Түрік сөздігі Т.I-III-Алматы: Ханат (1998). Қазақ тілінің түсіндірме
сөздігі. 1-10 томдар (1974-1986); Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық
сөздігі – Алматы 1996; Ж.Бабалықов, А.Тұрдыбаевтың Қырандар А., 1983;
Б.Кәмәләшұлының Қазақ халқының дәстүрлі құсбегілігі мен атбегілігі А.,
2006; Қ.М.Исабеков Саятшылық қазақтың дәстүрлі аңшылығы А., 2007.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5.
1. Тіл біліміндегі концепт туралы
зерттеулер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 7.
.
1.2 Ұғым, концепт термині және зерттеу
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. .7.
1.2 Концептік талдаудың әдістері мен
ұстанымдры ... ... ... ... ... ... . ... ... ..12.
2. Саятшылыққа қатысты атаулардың семантикалық топтары
2.1 Саятшылыққа қатысты
фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15.
2.2 Саятшылықта қлданылатын құрал-жабдық
атаулары ... ... ... ... ... ...18.
2.3 Қыран құстардың ұшуын білдіреін сөз
тіркестері ... ... ... ... ... ... . ... 21.
2.4 Қыран құсқа қойылатын аттардың жасалу
жолдары ... ... ... ... ... ... ..23 .
2.5 Қазақ тіліндегі бүркіт жасына байланысты атауладың
ерекшелігі...28.
2.6 Саятшылыққа қатысты сөздердің этнолингвистикалық сипаты ... ...33.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43.
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45.
КІРІСПЕ
Қазіргі тіл біліміндегі когнитивті бағыттың басты мәселесі санада
тілге дейінгі бейнеленген дүниелердің ішкі мәнін түсіндірудің әдіс-
тәсілдерін табу. Бұл процесс жан-жақты зерттеуді қажет етеді. Бұл қызметті
жүзеге асыратын когнитивтік бірлік- концепт. Алғашқыда концепт тілді
логикалық талдау тұрғысынан тану бірлігі ретінде анықталып, ұжымның,
тұлғаның мәдени, рухани ой-санасын, менталитетін тануда қарқынды қызмет
атқарады. Сөйтіп, руан мәдениетті танытатын тірек сөздерді концепт деп атау
қарастырылды.
Концепт-адамның танымдық және ойлау әрекетінің нәтижесі, ол дерексіз
семантикалық құрылым. Сондықтан оны сөзбен байланыстыру керек. Сөз тілдің
элементі ретінде белгілі бір синонимдік қатарға енетіндіктен, концепт
бірнеше сөздермен арақатынаста болады. Әрбір концепті толық түрде көрсету
үшін орталық тілдік бірлік болады. Оны зерттеушілер концепт атауы деп
атайды.
Тілдегі концептілер ұлттың, халықтың мәдениетіне, әдебиетіне,
ғылымына, тарихына, тәжірибесіне, дініне тікелей тәуелді болып келеді. Ол
қатып қалған семиотикалық жүйе емес, керісінше, белгілі бір ұлттың
мәдениеті негізінде уақыт пен кеңістікте өзгеріп отырады.
Халқымыздың рухани-мәдени өміріндегі ең көне, маңызды өнердің бірі-
саятшылық өнері. Саятшылық өнерді халқымыз ежелден жоғары бағалаған. Бұл
өнер о баста тіршіліктің негізгі көзі болған. Адамзаттың ең көне және ең
алғашқы күн көріс қарекетінің бірі болғанымен, уақыт өте келе кәсіпке
ұласып, орта ғасырдың соңына дейін шаруашылықтың негізгі бір түріне
айналды.
Қоғамдағы адамдарды белгілі бір мамндықсыз тіршілік етуі мүмкін емес
екенін ескерсек, кәсіп-әлеуметтің тіршілік тірегі, күн көрістің көзі болып
табылады, - дейді Т.Өмірзақов.
Уақыт өте келе кәсіптің бұл түрі өнердің бір саласына айналған.
Саятшылық өнердің арқасында адамдар табиғаттың сырын ұғынып, онымен тығыз
қарым-қатынасқа түсіп, эстетикалық ләззат алған. Топпен шыққан аңшылыққа,
әсіресе қыран құс салып салбұрынға қатысу – жігіт ағасының ең үлкен ермегі
болған.
Қазақ халқының өзге ұлттардың өнерінен айқындап, ерекшелендіріп
тұратын өнері – саятшылық өнер. Халқымыз саятшылық өнерді сан ғасыр өтсе
де, көзінің қарашығындай сақтап, бүгінгі ұрпаққа жеткізіп, табыстап отыр.
Бүгінгі ғылым мен технианың қарыштап ілгері дамығанына қарамастан жыртқыш
қыран құстарды баптап, аңшылық құрып, табиғаттың тепе-теңдігін сақтаған
құсбегілер бар, бірақ олардың қатары санаулы. Құсбегілік – құдіретті,
сиқырлы, мағынасы терең де қызықты, қиын өнер. Бұл өнерге қатысты айтылатын
атаулар, жасалатын ырым-жоралғылардың да өзіндік ерекшеліктері бар.
Халықпен біте қайнасқан бұл өнер қазақ халқының бүкіл болмыс-бітімін,
даму деңгейін, наным-түсінігін көрсетеді. Осы өнерге қатысты туған бүгінгі
күні қолданыста бар және қолданыстан мүлдем шыққан, қолдану аясы тар,
атаулар мен тұрақты тіркестер тілімізде мол кездеседі. Саятшылық өнер көне
замандардан басталып алғандықтан, бүгінгі қазақ тілінің ауызекі, жазба
әдебиетінде кездесетін жүздеген тұрақты тіркестері мен атаулары қазақ
тілінің сөздік қорының ең байырғы әрі құнарлы құрамы болып табылады.
Қазақ тіліндегі саятшылыққа қатысты атаулар халқымыздың дүниетанымдық
ерекшеіктерін танып білуге мүмкіндік береді. Саятшылыққа қатысты атаулар
ұлттық рухани мұраны өз бойына сақтап келеді. Осы атаулардың тілдік
қабаттарын зерттеудің маңыздылығы өте зор.
Ұлттық сөздік қордың кең қабатын құрайтын фразалық тіркестер
құсбегілік, аңшылық кәсіпке байланысты тілімізде молынан кездеседі.
Фразеологиялық тіркестердің мол ұшырасуы халықтың тіл байлығынан, салт-
дәстүрінен, әдет-ғұрпынан мағлұмат береді. Әр халықтың ұлттық тұрмыс-
тіршілігіне сай, наным-сеніміне қарай, табиғат құбылыстарының түрлі әсеріне
байланысты туған фразеологизмдер сол халықтың күн көріс тұрмысынан, әдет-
ғұрпынан хабардар етеді, - дейді Г.Н.Смағұлова [1.46 б].
Диплом жұмысының бірінші тарауында концепт пен ұғым
терминдерінің мәні мен ерекшеліктері қамтылған.Екінші тарауда саятшылыққа
қатысты атаулардың семантикалық топтары қарастырылған.
1. Тіл біліміндегі концепт туралы зерттеулер.
1.1 Ұғым, концепт термині және зерттеу бағыттары.
Адамзат қоғамы дамып, өндірі, мәдениет, ғылым өрбіген сайын,
адамның танымдық, ұғымдық ой-өрісі арта түсетіні заңды құбылыс. Санада
қалыптасқан ұғымды танытудағы шеңбері де кеңейе түсетіні де белгілі.
Сондықтан қазіргі тіл біліміндегі когнитивті бағыттың басты мәселесі санада
тілге дейінгі бейнеленген дүниелердің ішкі мәнін түсіндірудің әдіс-
тәсілдерін табу. Бұл процесс жан-жақты зерттеуді қажет етеді. Бұл қызметті
жүзеге асыратын когнитивтік бірлік – концепт.
Концепт ұғымы қазіргі тіл білімінде ХХғасырдан бастап белсенді қызмет
атқара бастады. Алғашқыда концепт тілді логикалық талдау тұрғысынан тану
бірлігі ретінде анықталып, ұжымның, тұлғаның мәдени, рухани ой-санасын,
менталитетін тануда қарқынды қызмет атқарады. Сөйтіп, рухани мәдениетті
танытатын тірек сөздерді (тірек-ұғым) концепт деп атау қарастырылды.
Концепті зерттеуге когнитивтік лингвистикада басты назар аударылады.
Концептің табиғатын тануға деген кез-келген ұмтылыс онымен сабақтасып,
астарласып жататын ұғымдардың, терминдердің бар екендігін көрсетеді олар ең
алдымен: концепт, ұғым, мағына.
Оларды дифференцациялау мәселесі – бүгінгі тіл білімінің ең көп пікір-
талас туғызатын мәселесінің бірі. Бұл мәселемен айналысқан ғалымдар қанша
болса, сонша көзқарас та бар. Соңғы он жыл ішінде бұл мәселеге деген
көзқарас едәуір өзгерді.
Мәселен, Ю.С.Степанов: Концепт пен сөз мағынасы біріңғай, бірақ, өзге
байланыстар жүйесінде қарастырылады. деп есептеледі [2,146 б].
Соңғы жылдары когнетивті лингвистика саласында бірнеше еңбек жазған
Маслова Концепт объективті шындықтан алынған біршама тұрақты танымдық
ұйытқы деп санап, оның себебін концепттің мағынаға қарағанда шынайы
өмірмен тығыз байланыста болуынан деп түсінеді. Дегенмен концептті тануға
апаратын жол сөз, сөйлем арқылы жатыр, деген қорытындыға келеді.[3,296б]
Н.Д.Арутюнова, А.Н. Мороховский, Д. С. Лихачев, В.В. Колесов т.б.
Н.Д. Арутюнова: Мәдени концептілер- бұл ең алдымен философиялық мәдени
терминдердің қарапайым сәйкестігі. Осы ұғымды білдіретін тіл бірліктері
ғылыми, философиялық, мәдени ұғымдарды таныта отырып, жалпыға ортақ
күнделікті қолданыстағы мағыналардың таңбасы бола алады,-
түсіндіреді.[4,117б]. Мысалы, тіл иесі күнделікті қолданыстағы (тағдыр,
ақиқат, ар, ождан, еркіндік т.б.) сөздерді нақты дефинация арқылы таныта
алмайды. Сондықтан бұл создер ұжымдық санада қалай танылса, қай қырынан
басым түссе, сол мәнді танытатын (көбіне әлеуметтік, мәдени мазмұн) тіл
бірліктері арұылы ұғынылады. Бұл ұғымдық мән субектінің жеке өмірлік
тәжірбиесі, жинаған ақпараты арқылы бірнеше тіл бірліктерімен корініс
табады. А.К. Мороховский зерттеулерінде концепт ұғымы мен оның қалыптасуы
тілдің семантикалық мазмұны арқылы анықталады. Ғалым тілді үш түрлі
семантикалық топқа ажыратады: 1. Мәдени сөздер; 2. Ғылыми сөздер; 3.
Идеологиялық сөздер.[5,296] Топтастырудағы басты себеп: біріншіден, оладың
мағынасы белгілі бір мақсатқа бағытталады, екіншіден, олардың қолданылу
орны, аясы бар. Мәселен, ғылыми концептілердің атауын береді. Мәдени сөздер
- әлеуметтік ортада қалыптасады, мақсаты – социумда мазмұндық сипат алған
концептілерді рухани санада тіл арқылы бекіту, нақтылау. Идеологиялық
сөздер жеке тұлғлар санасында қалыптасып, социумға қолданысқа ұсынады,
мақсаты – бейнелерді танытуда айқын көрінеді. Концепт табиғаты жөніндегі
ғылыми зерттеулерінде А.Вежбицкая: Концепт идеалды дүниенің объектісі
ретінде танылып, субъектінің дүние туралы түсінігінде қалыптасады, - деген
тұжырым жасаған. [6,79 б]. А.Вежбицкаяның С.А.Аскольдов – Алексеевтің:
концепт санадағы актілердің мазмұны [6, 29 б], - деген пікірімен
сабақтас. Демек концепт тілге дейінгі санадағы ой-әрекеті арқылы пайда
болып, ондағы мазмұнды танытатын бірлік ретінде ұғыныла бастады. Бұдан
кейін зерттеушілер (В.В.Колесов, Д.С.Лихачев, Е.С.Кубрякова, Р.И.Павиленис
т.б.) концептіні ментальды түсінік ретінде тани бастады.
Д.С.Лихачев зерттеулерінде концепт ұғымының тұлғалық санасында
шоғырланып, өзара байланыс жасай отырып, концептілік отау құрайтынын
дәлелдейді. Бұл отауды концептосфера деп атап көрсетеді.[8,79б] Кейінгі
зерттеулерде концептосфераның қызметі концептілік жүйеге айналады. Ғалым
зерттеулерінде концептосфера концепт - 1 және концепт – 2 арқылы құрылған.
Олардың тілдік көрінісі көп жағдайда фразеологизм болып табылады.
Н.К.Ряпцева концепт қасиеттерін былай анықтайды:
- адам санасындағы ақпарат тұлғаның тәжірибесі, танымы, қабылдауы арқылы
толығып, өзгеріп отырады;
- концепт логикалы ұйымдасқан динамикалық құрылымнан тұрады. Оның базистік
элементі – негізгі құрылым болып танылса, прототиптік мазмұндары көмекші
элементтер болып саналады.
- концепт (санадағы ескі және жаңа ақпараттар) уәжделенген және өңделіп
ұсынылған өнім ретінде танылады. [9, 74 б].
Концепт – лингвистикалық категория. Бірақ басқа лингвистикалық
терминдермен балама қолдануға болмайды. Концепт когнетивтік тіл білімінің
басты термині ретінде қарала бастағаннан-ақ мағына мен ұғым, лингвомәдени
бірлік терминдерімен ауыстыра қолдану жағдайы кездесе бастады. Сондықтан
зерттеушілер ең алдымен осы ұғымдардың ара жігін ажыратып көрсеткенді жөн
көрді. Ю.Степанов: Мағына тек тіл жүйесінде ғана анықталатын тіл білімінің
термині, ал ұғым тіл білім мен логика саласындағы логикалық қатынастар
жүйесінде анықталады, - деп көрсетеді. [10, 35 б].
Қазіргі тіл білімінде дәстүрлі терминге айналған “концепт” атауы
терминдік жүйеде өзіндік мазмұнға ие болып отыр. Концепт термині латын
тілінен енген concеptus – “ой”, “түсінік”, “ұғым” деген мағынаны білдіреді.
Концепт – когнитивтік тіл білімінің негізгі категорияларының бірі. Концепт
ретінде адамның әлем туралы мәдени-ұлттық дүниетанымын білдіретін тілдік
бірліктер танылады. Концепт арқылы тіл мен адам ойының арасындағы байланыс
жүзеге асырылады. Концепт – жеке тұлғаның тілдік санасының элементі, ал
сана – мәдениет айнасы. Санаға ақпарат түседі, өңделеді, жүйеленеді және
сақталады. Сана тілдесімге түсушілерге қарым-қатынастың белгілі бір
жағдаятына ақпаратты беру үшін тілдік құралдарды таңдауды анықтайды. Сөз
белгісінің өзгермейтін семантикалық тірегі концепт – сөзде құпия
таңбаланған ұлттың сананың өзіне ғана тән бір бөлігі.
Концепттілерді зерттеуге әлемдік лингвистикада бірінші болып көңіл
аударған А.С.Аскольдов болды. Ғалым: “концепт – ойдағы құрылым, яғни
белгілі бір затты ойлану кезінде оны сол тектес басқа бір заттармен
ауыстырады”, - деп, концептінің танымдық әдіс ретінде негізгі қызмет
орынбасушылық қызмет екенін көрсетеді.
А.С.Аскольдовтың ойларын жалғастырушы Д.С.Лихачев концептіні
мағынаның алгебралық мәнері деп ұсынды. Ғалым: “Ауызша және жазбаша тілде
адамдар концептіге, яғни мағынаның алгебралық мәнеріне сүйенеді, себебі
адам мағынаны, оның барлық күрделілігімен қамтуға үлгере алмайды. Кейде
мағынаны қабылдай алмайды, ал кейде өзінің біліміне, жеке тәжірибесіне,
белігілі бір ортаға жататындығына, мамандығына және т.с.с байланысты оған
өз бетінше талдау жасайды”, - дейді. [9, 7 б]
Тілдегі концептілер ұлттың, халықтың мәдениетіне, әдебиетіне,
ғылымына, тарихына, тәжірибесіне, дініне тікелей тәуелді болып келеді. Ол
қатып қалған семиотикалық жүйе емес, керісінше, белгілі бір ұлттың
мәдениеті негізінде уақыт пен кеңістікте өзгеріп отырады. Концептілер
адамға берілген ақпараттың концептуалдану процесінде жаңа мағынаға ие
болуы арқылы құралады. Ал концептуалдану адамның танымдық әрекетінің
маңызды процестерінің бірі. Ол адамға берілген ақпаратты өңдеп, адам
санасында жаңа концептілердің, концептілік құрылымдар мен концептуалдық
жүйенің жасалуына әкеледі.
Концепт термині ұғым сөзіне синоним ретінде де қолданылған болатын,
дегенмен қазіргі кезде бұл екі терминнің ара жігі ашылып келеді. Концепт
мазмұны ұғымға қарағанда кең. Ұғым тек ақиқат болмысты бейнелесе, концепт
құрылымы бойынша күрделі, ол этникалық бөлікті де, дүниетанымды да,
бейнелілікті де, ұғымды да қамтиды. Концептілер үнемі тәжірибеге
негізделеді.
Концепт – адамның танымдық және ойлау әрекетінің нәтижесі, Ол
дерексіз семнтикалық құрылым. Сондықтан оны сөзбен байланыстыру керек. Сөз
тілдің элементі ретінде белгілі бір синонимдік қатарға енетіндіктен концепт
бірнеше сөздермен арақатынаста болады. Әрбір концепті толық түрде көрсету
үшін орталық тілдік бірлік болады. Оны зерттеушілер концепт атауы деп
атайды.
Бірақ қазіргі таңда екі ұғымның да өзіндік ерекшелігі байқалуда. Егер
ұғым танылатын объектінің мәнді мазмұнды қасиеттерінің жиынтығы болса, ал
концет – ұлттық болмысқа негізделген ментальді білім жиынтығы. Оның мазмұн
межесі – объект туралы ұжымдық, тұлғалық санадағы барлық біліми ақпараттар
шоғыры болса, тұрпат межесі – тіл бірліктерінің жүйеленген көрінісі
(лексикалық, фразеологиялық, паремиологиялық т.б.). Концептіні таныту
мақсатында кез-келген тілдік бірлік, лексикалық мағынасы бар сөздер
қолданылады. Ал концепт ретінде барлық ұғымды ала алмаймыз, тек белгілі бір
мәдениетті тануда қолданылатын және автор үшін маңызы зор деп танылатын
күрделі ұғымдарды, ең бастысы жалпыадамзаттық, жалпыхалықтық, жалпыұлттық
құндылықты таныта алатын ұғымды тани аламыз. Мысалы, қазақ халқы үшін киіз
үй, шаңырақ, қамшы, жазық дала, көш, бөрік, бесік, домбыра, тұмар т.б.
сөздер лингвомәдени бірлік ретінде ұлттық-мәдени концепт деп таныла алады.
Ал орыс халқы үшін баспалдақ, қоңырау лингвомәдени бірлік ретінде мәдени
концепт деп танылады.
Концепт пен ұғымның басқа да өзгешеліктері бар: ұғым өз бойына мәнді,
маңызды белгілерді жинайды, ал концепт – бұнымен қоса, мәнді емес
қасиеттерін де қамтиды. Ұғым құрылымына қарағанда концепт құрылымының
шеңбері едәуір кең. Концепт пен ұғымды оның құрылымдары арқылы ажыратуға
болады. Ұғым құрылымында тек мазмұндық элементтер болады, оған концептілік
құрылымдағы барлық компонент ене бермейді. Концептінің әрқашан эмоционалды,
экспрессивті, бағалауыш сәулелері көрінеді (В.А.Маслова)[3,45б]. Яғни
концепт бойынан адамның объект (дүние) туралы жағымды, жағымсыз бағасы,
әсері, эмоциясы, ойы, танымы көрінеді.
А.П.Бабушкин концепт пен ұғым терминдерін ұқсас деп танып, ғылыми
саладан оның бірін, яғни “ұғымды” ығыстырып шығаруды ұсынады. “Қазіргі
таңда тілші ғалымдар “ұғым” терминін классикалық мәнінде қолдана бермейді,
оның орныныа концепт деп аталатын ойлау конструктісін қолданғанды жөн
көреді” [11; 14б]. Н.Н.Болдырев, керісінше, екі терминнің де қолдану аясы
бар деп есептеп, оларды былай ажыратады: “Егер ғылыми танымда ұғымның
көлемі (берілген дүниені толықтыратын белгілер мен қасиеттерінің жиынтығы)
және мазмұны (ондағы бір немесе бірнеше объекті белгілерінің біріккен
жиынтығы) болса, ал концептіде ұғымның мазмұндық бөлігі ғана көрінеді.
Қазіргі тіл білімінде “концепт” ұғымы кең мағынада қолданылады және
тілдің семантикасын бейнелеуде немесе тілдің мағынасын айқындауда
концептілік құрылымға сүйенеді.
Сонымен, концепт пен ұғым ғылымда екі түрлі термин. Ұғым – логика мен
философия термині, ал концепт – математикалық логика, мәдениеттану,
когнитивтік тіл білімі термині. Концет пен мағына біржақты ұғымдар емес.
Концепт дүние туралы тұрақты мәлімет жинайды, ал өз мағынасымен концептінің
бір элементін ғана танытады. Дегенмен концептіні анықтауды оны танытып
тұрған мағыналар мен сөйлемдерге, дискурсқа сүйенеміз. Концепт объектінің
схемасы арқылы да танылады. Бірақ ол мазмұн – жадыда саналы түрде автоматты
сақталған форма. Концепт – сөзден туындайтын идеялардың санада өңделіп,
болжам ұсыну бірлігі. Концепт – бұл жалпы мағына емес, ол жалпы түсінік.
Концептіні барлық жағдайда бейне деп тани алмаймыз, себебі, ол бірде бейне
ретінде, бірде жалпы идея ретінде танылады. Дегенмен сөздің мағынасы
концепт қалыптастырушы материал ретінде қызмет атқарады. Сондықтан да
концепт терминіне түсінік беруде санадағы ментальді бейнелерден бұрын
сөздің мағынасы бірден тілге тиек болады. Концепт терминін анықтау сөз
мағынасының қалыптасуына үңілуден туындайды. В.Виноградов зерттеулерінде
сөз мағынасы ұғым белгілермен сәйкестендіріліп, “ақиқаттың үзігі”
формасында танылған. Г.В.Колшанский, Б.А.Серебренниковтердің
зерттеулерінде де сөз мағынасын санадағы мазмұнның бейнеленуімен таныту
басым көрінеді. Демек сөз мағынасы санадағы ұғымның мазмұнына қызмет етеді.
Сөз мағынасы сана әрекеті арқылы танылатын ойлау субстратының бір элементі
деп тануға болады.
Когнитивтік ғылым базасында, терең зерттеулердің нәтижесінде
концептінің санада ойлау әрекеті арқылы қалыптасып, психикалық ментальді
қабілеттер негізінде танылатыны айқындалды. Кең ұғымда концепт – санадағы
ментальді бірліктер мен психикалық ресурстар қызметі арқылы индивидтің
тәжірибесі мен білімін танытатын ақпараттық құрылым. Концепт ұғымына
берілген тұжырымдар мен зерттеулерді сараптау нәтижесі оның қалыптасуы мен
танылуының мынадай басты қағидаларын, анықтауға негіз болды.
1. Концепт – санада қалыптасатын логикалық болмыс. (С.А.Аскольдов;
Алексеев; Чесноков; Е.С.Кубрякова). “Концепт – бұл сөзбен оның ұғымы
арасындағы делдал. Ішкі сөйлеу барысында санада қалыптасқан ұғым бірден
сөзбен таңбалана алмайды. Сондықтан оның орнына мағына элементі ретінде
ойдағы алғашқы түсінік – ментальді сигналдар көмекке келеді. Бұл
концепт болып саналады”. “Концепт – зат не құбылыстардың өзара қарым-
қатынастары қалай, олар қалай топтастырылады, қалай категорияланады
деген мәселелерді айқындайтын ментальді репрезентация”. “Концепт – бұл
өзінше бөлек бүтін мазмұнға ие, әрі ұсақ ойларға бөлінбейтін ойлау
бірлігі, яғни ішкі қабаттың үстірт қарапайым көрінісі”. Е.С.Кубрякова:
“Концетіні адам санасының және ойының аспектілері ретінде сипатталады”,
- деп таниды.
2. Концепт – адамның өмірлік тәжірибесі мен ұлттық тәжірибедегі бейнелер
(таңбалар) жиынтығы. (Чубарян, Р.И.Павиленис, А.П.Бабушкин) “Концепт –
ұқсас заттар мен құбылыстардың ұқсастық дәрежесі, олардың бойындағы
белгілері мен қасиетіне байланысты екі объектінің де ортақ белгісі
концепт қалыптастыруға негіз болды”. “Концепт – белгілеуге болатын
таңбасы бар ұжымдық сананың дискреттік бірлігі”. “Концепт – бұл белгілі
бір сөзді айқындайтын түсінік, білім, ассоциация шоғыры”.
3. Концепт – ақиқат дүниенің мәдени бейнесі. Демек белгілі бір ұлттың не
адамның мәдени танымы сол дәуірдің мәдениетін анықтайды. А.Н.Арутюнова,
М.М.Копыленко, А.Н.Мороховский пікірінше, мағыналық аясы белгілі бір
мәдениеттің белгілерін білдіре алса, әрбір тірек сөз концепт бола
алады. Д.С.Лихачев концептосфера ұғымын концепт-1, концепт-2 топтарына
сүйену арқылы айқындайды. Концепт-1 – алғашқы ментальді түсінік;
концепт-2 – рухани мәдениетті танытатын тірек сөздер. Дегенмен қазіргі
таңда тіл білімінде концепт терминін анықтайтын үш бағыт қалыптасты:
Бірінші бағыт. (Ю.С.Степанов, Н.Телия) Концептіні мәдениеттаным
аспектісінде қарастырып, адамның ментальді дүниесіндегі мәдениеттің қайнар
көзі деп таниды. “Концептіні танытуда тіл басты қызмет атқармайды, ол тек
мәдени концептілердің ең құнды бөлігін таңбалау үшін қажет”, - деп
түсінеді.
Екінші бағыт. (Н.Д.Арутюнова, Т.Булыгина, Н.Д.Шмелев) Концептіні тану
үшін оның мазмұнын ашатын негізгі құрал – тіл таңбасының семантикасын
анықтау керек. Демек бұл бағыт когнитивтік семантикаға сүйенеді.
Үшінші бағыт. (Д.Лихачев, Е.Кубрякова) Концепт тек сөз мағынасынан
туындап қана қоймайды, сөз мағыналарымен қатар адамзаттық, халықтық,
тұлғалық тәжірибелер мен аялық білімі, көрген, білген ақпараттары, танымдық
дүниесі арқылы қалыптасады. Яғни концепт – ақиқат дүние мен сол дүниені
таңбалайтын сөз аралығындағы көмекші делдал білімдер жиынтығы.
1.2 Концептік талдаудың әдістері мен ұстанымдары.
Концепт термині сияқты концептік талдау терминінің де
лингвистикалық әдебиеттерде тұрақталған анықтамасы жоқ. Концептік сөзі
негізінен ұғымдық
немесе логикалық деген мағынаны білдіреді, сәйкесінше концептік талдау
сөздің тілдегі, сөйлемдегі шынайы өмірін ескермейтін сөздің ұғымдық жағы
мен логикалық байланыстарын талдау. Бұл жағдайда тілдің коммуникативті
аспекті назарын тыс қалдырылып гносеологиялық аспект абсолютті мәнге ие
болады. Концептік талдауды бұлай ұғыну біздің зерттеулеріміздің мақсатына
жауап бере алмайды, сондықтан ең алдымен осы еңбекте бұл терминмен біз нені
атап тұрғанымызды анықтап алу қажет. Кең мағынасындағы концептік талдау
адамзат мәдениеті үшін аса маңызды ерекше мазмұнға ие ұғымдарды таңбалайтын
сөздердің талдануы ретінде ұғынылады. Н.Д. Арутюнова мәдени сөздердің жеке
тілі зерттегенде келесі мәселелерге назар аудару қажет дейді:
- концептің қандай да бір концептік өріске қатыстылығын көрсететін
белгілер жиынтығы;
- концептің құндылықтар жүйесіндегі орнын көрсететін анықтамалар;
- концептің адам өмірінде атқаратын қызметінің көрсетілуі. [4,3б].
Жалпы, концептік талдаудың әдістері мен ұстанымдары концепт табиғатына
байланысты болады да, соған орай алуан түрлі болып келеді. Концептік талдау
сөздің семантикалық тарихының сипаттамасы. Оның сол тілде сөйлеушілердің
тілдік санасына әсері және керісінше сөйлеушілердің прагматикасына әсерінің
қарастырылуы болуы мүмкін. Ол концепт сөз семантикасының түрлі
контекстердегі салыстырылуы болуы мүмкін, не болмаса бір жалпы мәдени кілт
– сөздің әр түрлі мәдениеттегі сипатының салғастыра зерделенуі болуы
мүмкін. Тар мағынасында концептік талдау термині екі ұшты түсінілуі мүмкін:
1. Мәдени құбылыс, ұғым немесе мәдени қабатқа осындай талдаулардың құралы
болатын концепт сөздер арқылы талдау жасау;
2. Мәдени құбылыс ретінде қарастырылатын сөздің семантикалық құрылымы мен
прагматикасына жасалатын талдау.
Концептік талдау сыртынан семантикалық талдауға ұқсағанымен олардың
алдарына қойған мақсаттары өзгеше болып келеді. Е.С:Кубрякованың пікірінше,
семантикалық талдау – сөздің семантикалық құрылымының эксплинациясы, сөздің
денотаттық, сигнификаттық және канотативтік айырмашылықтарын нақтылау;
концептік талдау – бір таңбаға шоғырланған ортақ концептерді табу. Сонымен
семантикалық талдаудың мақсаты – қоршаған әлем жайлы мағлұматты көрсету.
Бұл тұрғыдан келгенде, қарастырылып отырған құбылыс пен сыртқы орта
байланыстарын көрсетуге бағытталған сол тілде сөйлеушілердің өмірді
қабылдауының өзіндік ерекшелігін сөз арқылы ашып бере алатын кез-келген
лингвистикалық талдау концептік талдау бола алады.
Концептік талдау бір жағынан зерттеушіге өзінің жеке амал-тәсілдерін
пайдалануға зор мүмкіндік береді. Н.Д.Арутюнованың пікірінше бір ғана
сөзжасамдық ұяны талдау концептің сөзжасамдық мүмкүндіктерінің зор
екендігін көрсетеді, ал бұл мүмкүндіктерді сөздің мәдени игерілу тұрғысынан
түсіндіру – мәдени талдау жүргізу болып есептеледі.
Сонымен қатар концептік талдау семантикалық өрістерді сөзжасамдық ұялар
мен типтерді сипаттауға, этимологиялық мағыналар мен қазіргі мағыналарды
салыстыруға негізделе алады. Концептік талдаудың негізі ретінде сөздің
халық өміріндегі алатын орны мен символикалық тарихының сипаттамасын алуға
болады. Концептік талдауды толық әрі ұтымды жүзеге асыру үшін оның дамуының
басы мен соңын көрсететін концепт – 1 мен концепт – 2 анықталуы тиіс.
Концептік талдауды сөздің семантикалық толысуы мен даму тарихын алдын
ала белгілейтін концепт-1-ді анықтаудан бастау керек. Концепт-1-ді анықтау,
этимон түбірді анықтау, сөздің ішкі формасын қалпына келтірумен тығыз
байланыста жүргізіледі. Қазіргі концепт пен этимон арасындағы
салыстырмалар адам мен әлемнің тілдік бейнесі арасындағы байланыс болжамдар
айтуға негіз бола алады.
Этимондық анықтау – сыртқы экстралингвистикалық факторлар негізінде сөз
туындауының ішкі уәжділігін іздеу. Бұл жерде әлемді мәдени және тілдік
игеру терең байланысып, астасып жатады. Сөздің түп-төркініне үңілу арқылы
біз, концептің туындауындағы құпияның бет пердесін ашуға талпынамыз.
Сөздің этимологиялық мағынасын, семантикасы мен прагматикасын салыстыру
тек айырмашылықты білу үшін ғана емес, сөздің терең қойнауында болып өткен
және болып жатқан процестерді ашу үшін қажет.
Концептік талдауда аталған амал-тәсілдердің қайсысы қолданылса да, ол
концепт-1-ді ашуға бағытталуы керек. Өйткені, онсыз ең маңызды мәдени –
тілдік бірлік концепт-2-нің мәнін толық түсіну мүмкін емес.
Д.С.Лихачев зерттеулерінде концепт ұғымының тұлғалық санасында
шоғырланып, өзара байланыс жасай отырып, концептілік отау құрайтынын
дәлелдейді. Бұл отауды концептосфера деп атап көрсетеді.[6,79б] Кейінгі
зерттеулерде концептосфераның қызметі концептілік жүйеге айналады. Ғалым
зерттеулерінде концептосфера концепт - 1 және концепт – 2 арқылы құрылған.
Олардың тілдік көрінісі көп жағдайда фразеологизм болып табылады.
Қорыта келгенде, концептік талдаудың әдістері мен ұстанымдары концепт
табиғатына байланысты болады да, соған орай алуан түрлі болып келеді.
Концептік талдау сөздің семантикалық тарихының сипаттамасы. Оның сол тілде
сөйлеушілердің тілдік санасына әсері және керісінше сөйлеушілердің
прагматикасына әсерінің қарастырылуы болуы мүмкін. Ол концепт сөз
семантикасының түрлі контекстердегі салыстырылуы болуы мүмкін, не болмаса
бір жалпы мәдени кілт – сөздің әр түрлі мәдениеттегі сипатының салғастыра
зерделенуі болуы мүмкін.
2.Саятшылыққа қатысты атаулардың семантикалық топтары.
2.1Саятшылыққа қатысты фразеологизмдер
Халқымыздың рухани-мәдени өміріндегі ең көне, маңызды өнердің бірі-
саятшылық өнер. Халықпен бірте қайнасқан бұл өнер қазақ халқының бүкіл
болмыс бітімін, даму денгейін, наным түсінігін көрсетеді. Осы өнерге
қатысты туған бүгінгі күні қолданыста бар немесе қолданыстан мүлдем шыққан,
қолдау аясы тар атаулар мен тұрақты тіркестер тілімізде мол кездеседі.
Ұлттық сөздік қордың кең қабатын құрайтын фразалық тіркестер құсбегілік
кәсіпке байланысты тәләмәзде молынан кездеседі. Аталған фразеологиялық
тіркестердің мол ұшырасуы халықтың тіл байлығынан, салт-дәстүрінен, әдет-
ғұрпынан мағлұмат береді. "Әр халықтың ұлттық тұрмыс-тіршілігіне сай, наным-
сеніміне қарай, табиғат құбылыстарының түрлі әсеріне байланысты туған
фразеологизмдер сол халықтың күн көріс тұрмысынан, әдет-ғұрпынан хабардар
етеді",- Г.Н. Смағұлова [1,46б].
Күн көрістің көзі болып, кейін өнердің бір саласына ауысқан саятшылық
өнерге қатысты туған фразеологизмдердің мән мағынасына зер салайық.
Тілімізде көкейге қонымды, көркем, бейнелі алуан түрлі фразеологизмдердің
қатарын құсбегілік кәсіпке қатысты фразалық бірліктері толықтырады. Тіл
қазынасына жататын құсбегілікке қатысты фразеологизмдердің төмендегідей
түрлеріне ерекше тоқталып өтуге болады. Мысал, Зар күйіне келтіру. Бүркітті
баптау атты баптаудан да қиын өнер екені бүгінгі таңдағы құсбегілік өнермен
айналысатын адамдардың аз екенін аңғаруға болады. Егер түлкіні көріп
тұрған бүркіт ұшпаса, онда бүркіт күйінің кемдігі. Бүркіт жеммен бірге жүн-
жұрқа, қыл-қыбырды бірге жұтады, денесіндегі запыран да түлкі алуына
кедергі жасайды. Құсбегілер бүркіттің ішін тазалау үшін қоя тастады. Қоя
зат.
1) Құстың бөтегесі мен иттің асқазанына жеген асына қалып қоятын жүн-
жұртқа, қоқсық заттар.
2) Жасырын, пікір, ашылмаған сыр, былық. Қоясын ашты (ақтарды) жиналған
лас, қыл-қыбыр бүркіт оны сыртқа өздігінен шығара алмағандықтан,
құсбегілер әртүрлі жолдар арқылы (киіз қоя, тал қоя, сүйек қоя, зерде,
томыртқа, мұсатыр ішкізу, күшәлә беру, мұз қоя, ілім, қызыл тұз, қант
жұтқызу) бүркіттің ішін тазартады. Құсбегілер осыны зар күйіне келтіру
деп айтады.
Жүрегі қарайды. 1) Қарны ашты, жүрегі сазды. 2) Ниеті бұзылды, жамандық
ойлады [12, 215 б]. Құсбегілер бұл тіркесті жиі қолданады. Алғаш жауған
қарда түлкіге ұшпаған бүркіттің ішіне қар жіберіп ширатады, тоңдырады.
Біраз уақыттан соң шақпақ қант жұтқызып жібереді. Сонда жүрегі қарайған
бүркіт түлкіге құлшына түседі.
Жүрегінде майы бар – жүрегі май ішкендей кекілдеді (болды) көңілі
қобалжыды, тынышсызданды. [12, 215 б] Аңды көріп тұрып бүркіт түспесе,
саятшылар бүркіттің жүрегінде майы бар деп атайды. Мұндай жағдайда қурап
қалған жілік басын ақ кемігін қозғап, құстың аузына нығыздап тығады. Құстың
жүрек майы сүйек ұнтағына шабады.
Көзі майланды-көзін шел басты. Көкірек керді, менмендік жасады, ешкімді
менсінбеді, өзімшілдікке салында [13, 264 б]. Бүркіт түлкі не қоянға көз
салмаған жағдайда осы тіркесті қолданады. Мұндай жағдайда құсбегі майда
тұзды шайнап бүркіттің көзіне бүркіп- бүркіп жіберсе, көзі бірден ашылады.
Тілімізде көзі майланды фразеологиялық тіркесімен жарыса қолданатын
варианттары да бар. Мысалы, көзін шел қаптады, көзіне шел бітті, көзінің
еті өсті, бұл тіркестер көбіне адамға қатысты айтылады. Бұл тіркестерге
негіз болған көз сөзі саятшылыққа қатысты қанды көз тіркесі бар. Мағынасы:
1) Қыран құс. 2) Қара ниет, зорлық-зомбылық [13, 315 б]. Ауыспалы мағынада
қолданылатын қанды көз қарақшы қан төгіп, ұрлықты кәсіп еткен адамға
байланысты айтылады.
Қаңсоқтаның қаңсығы. Құсбегілер құсты тамақтандыра отырып, оның барлық
жағдайын бақылап отырған құстың тұмсығын қысып, аузын ашады да, жемсауын
басады. Содан кейін құстың демін тартып, иіскеп көреді, шыққан иісті
қансоқтаның қаңсығы дейді. Ал “қансоқта” сөзінің мазмұнына терең зер
салатын болсақ, бұл сөз қазақ тілінің диалектологиялық сөздігінде ет, май,
өкпе, бауыр турап қанды мол араластырып ұн қосып бүйенге салып пісірген
тамақ. Ұңғыл-шұңғыл мүжитіп, омыртқасы мұның жоқ. Құрбақ-құрбақ асайтын
қансоқтасы және жоқ.(Түрік, Красновод) Суқту – ішекке бауыр, ет және сондай
еттің бөлімдерін толтырып, содан соң пісіріп жейтін тағам атауы. Құсбегілер
қансоқта деп өлген аңның немесе малдың туралмаған, қаны сорғалаған етін
айтады. Тіліміздегі қарақұрт жеп қой семіреді, қансоқта жеп ит семіреді,
пара жеп би семіреді деген мақал бар.
Ұйқысын алу – қолға ұстап, тез жуасыту үшін ұйқысын алу әдісі
қолданылады. Бүркітті күндіз қолға алып, мәпелеп ұйықтатпайды. Түнде ырыққа
көндіру үшін ырғаққа отырғызады. Оңды-солды ырғалып, ырғақтан құлап та
кетеді. Құсбегі оны қайтадан ырғаққа отырғызады, түз тағысын баптап қолға
үйрете бастайды. [14, 6 б]
Қанат құйрығын сүзіп қою. Түз тағысын баптап, бірінші рет ұшырғанда,
қанат құйрығы кең жайылып, биікке көтеріле алмай үшін қанат қауырсындарының
арасын жиі етіп байлап қояды.
Алғырлығынан айну. Бүркіт қасиетті құс, кейде оның қасиетін білмейтін
адамдар құстың мазасын алып, ойнап не түрткілей береді. Оған құс ызаланады.
Соның нәтижесінде бүркіт алғырлығынан айныйды, бұзылады.
Бұл келтірілген мысалдардан еркін тіркестердің негізінде фразеологиялық
тіркестер жасалғандығы аңғарылады. Тілдің ішкі заңдылығына сәйкес тұрақты
тіркестің негізгі мағынасына көмескеленіп, ауыспалы мағына бергені талдау
барысында айқындалады. Мысалы, қанжығасында жүру, көзі майланды т.б.
Құс салып, саятшылыққа құру өнері ертеден бар. “Ешкімге зияны жоқ, өзім
көрген бір қызық ісім екен бұл жалғанда” деп Абай атамыз айтқандай, құс
салу қазақтың бір сүйікті қызықшылық кәсібі болған.
Бұл өнер әрі құс жайлы ақындар поэзиясында көп жырланып, көптеген
айшықты сөз келісімдері жасалған. Сондай-ақ, мол тіл қазынасының бір алуаны
– фразеологизмдер десек, қазақ халқының айқындап тұратын киелі өнерлер-
құсбиегілік пен аңшылыққа қатысты тұрақты тіркестер осы мол қазынаны
толықтырады.
Халқымыздың рухани-мәдени өміріндегі ең көне маңызды өнердің бірі –
саятшылық өнер. Халықпен бірге қайнасқан бұл өнер қазақ халқының бүкіл
болмыс бітімін, даму деңгейін, наным түсінігін көрсетеді. Осы өнерге
қатысты туған бүгінгі күні қолданыста бар немесе қолданыстан мүлдем шыққан,
қолдану аясы тар атаулар мен тұрақты тіркестер тілімізде мол кездеседі.
Ұлттық сөздік қордың кең қабатын құрайтын фразалық тіркестер құсбегілік
кәсіпке байланысты тілімізде молынан кездеседі. Аталған фразеологиялық
тіркестердің мол ұшырасуы халықтың тіл байлығынан, салт-дәстүрінен, әдет-
ғұрпынан мағлұмат береді. “Әр халықтың ұлттық тұрмыс-тіршілігіне сай, наным
сеніміне қарай, табиғат құбылыстарының түрлі әсеріне байланысты туған
фразеологизмдер сол халықтың күн көріс тұрмысынан, әдет-ғұрпынан хабардар
етеді”, - Г.Н.Смағұлова [1, 46 б].
Қыран құстардан бүркіт салу қазақтың барлық жерінде де тараған. Өзге
құстардай емес бүркітке лақап ат беріп, тұқымын қуалай тергеп отыру салты
болған.
Қыран құс фразеологизмі - бүркіт, қаршыға, сұңқар тектес құстардың
қырымнан шалар қырағылығын, қиыннан ілер алымын білдіретін ортақ атының
мағынасын білдіреді.
Фразеологизмдер ішіндегі кейбір сөздер семантикалық жағынан ерен
балқып, түп қазық есебі қызметін атқарады. Ондай сөздер әлденеше Фелерде
қайталанып отырады. Оны “ұйытқы сөзі” деп атайды. [13, 611 б]. Тілімізде
түс атауын білдіретін “ақ” сөзі жоғарыда айтылғандай бүркіттің лақап атына
т.б. өзгешеліктеріне қатысты фразеологизмдерге ұйытқы болған. Мысалы:
• Ақ сұңқар шыршалар,
Саятшы алдын парласа (Мұңлық-Зарлық)
• Ақ иық – мұзбалақ, ерекше қыран, айрықша асыл қыран мағынасында
қолданылады. Кейбір жағдайда бұл фразеологизмнің орнына - “ақ иық мұз
балақ” варианты қолданылады. Мысалы:
1. Ақ иық мұз балақпын жерге түспес. (Айтыс)
2. Ақ иық бүркіт төмендер, екі қанат талғанда.
3. Құсбегілер ұстаған бүркіттердің “Алтайдың ақ иығы”, “Қарағайдың қызыл
балақ сарысы”, “Түменнің сары құсы” деп аталуы да мекен-жайына
байланысты қалыптасқан осындай бітім ерекшеліктерін туса керек.
(Т.Әлімеров)
“Ақ” сөзі тек бүркіт түрлеріне және құстың атына, фразеологизмдерге
ұйытқы болып қоймай, саятшылыққа қатысты кәсіби сөздердей тұрақты
тіркескен де негіз болады. Мысалы:
• Ақ жем ақ жем қылды [болды; етті] – қанын суға сорғызған ет. Яғни
құсбегінің құсына етті қанына суға жауып, сорғызып дайындап беретін
азығы.
Талданған фразеологизмдерден халқымыздың саятшылық өнерді аса жоғары
бағалағанын аңғаруға болады. Саятшылыққа қатысты айтылатын сөздерді
мағынасы жеке тұрғанда емес, тек контексте көрініс табады.
2.2 Саятшылықта қолданылатын құрал-жабдық атаулары
Халық тілінің дамуына сол халықтың кәсібі мен шаруашылығының әсері сол.
Қазақ халқы тіршілігіне тірек, өміріне өзек болған саятшылық кәсібімен
айналысқан туралы тіліміздің ауызек әдебиет үлгілерінде кездеседі. Мысалы
жырларда, ертегілерде, ауыз әңгімелерде, жаңылтпаштарда (әкем томаламаған
бүркітті мен томағаламай кім томағалайды; қара бүркіт томағасын түсірді,
оны мен томағаламай кім томағалайды) мақал – мәтелдерде т.б.
Қазіргі қазақ тілі сөздік қарынан саятшылыққа қолданылатын құрал
атауларының сан жағынан мол екенін аңғаруға болады. Көшпелі тіршілікпен
өмір сүрген халқымыздың саятшылық дәстүрі күн көрістің өзекті бір саласы,
кейін әскери жаттығудың, шынығудың үлгісі болған. Өркениетке қол жеткізген
бүгінгі таңда, дала төсінде ата-бабамыз сара жолын салып кеткен саятшылық
дәстүрі күні бүгінге дейін ұмыт болған доқ.
Саятшылыққа қатысты құрал-жабдық атаулары күнделікті тұрмыс-тіршілікте
қолданылатыны, бірақ кейбір атаулар мен тілдік бірліктер тіліміздің пассив
қабатына өткені байқалады.
Саятшылыққа қатысты қолданылатын құрал-жабдықтар: мылтық, шыжым,
шыжымбау, құбау, бүркіт құндақ, бүркіт балдақ қолдық, құсхана, қыран үйі,
талүйшік.
Мылтық. Зат. Сүмбесі, дүмі, затворы, оқпен атылатын соғыс қару. Қос
ауыз мылтық. Сүмбесінде қос ұңғысы бар мылтық. Құс мылтық. Құс ататын
мылтық. Бердеңке мылтық. Бір оқпен атылатын, алысқа тиетін мылтық. Шиті
мылтық. Көне аузынан оқталып, білтемен оқ салатын сирақты мылтық. [15 ҚТТС,
Т.VII. 281-282 б].
Шыжым. 1) Арқан тәрізді, бірақ жіңішке етіп есілген мықты жіп. Біздің
елде тұйғын, лашын ұстаушы аңшылар асау құсық сенбегенде шыжыммен ұшырады.
(I Омаров, Шабыт) [15 ҚТТС, т.х. 324 б]. Кішірек қыран құстарды жаз
айларында түмекке отырғызады. Бұлақ жанына арқандап қояды. Аяқ бауға
жалғайтын бұл қай арқаншаны шыжым дейді. Қызық жоқта шым, тасқа да байлауға
болады. Қызықты қатты қайыңнан, темірден жасайды. Сонда құсбегілер құстың
қашып кетпеуі үшін жасалған арқанды атайды. Шыжым қарақалпақ, өзбек
тілдерінде “жіңішке арқан” дегенді білдірсе, Түрікмен тілдерінде “түйе
жүнінен тоқылған белбеу” деген мағына береді. Қазақ говорларында осы сөздің
бірнеше мағынасы бар. Қостанайда – басына балық аулайтын топ баллап, қыста
мұз астына жіберетін ұзын арқан. Тағы бір мағынасы “кеңдір жіп” .
Балықшылар ауды шыжымнан тоқиды.
Тіркесу арқылы жасалған шыжым арқан – аудың арқалығына байлайтын жуан,
кендір дегенді, шыжым жіптің “ауға арнап есімен жіңішке жіп” деген мағынасы
да бар.
Академик Ә.Қайдар плеоназм (грек pleonasmos – артықшылық, шамадан тыс).
Бір мағынаны білдіретін қалыптасып кеткен екі сөз. Шыжым жіп – “веревка,
святое из персти”... слово шыжым – вполне конкретную разновидность веревки,
святой из шерсти деп маңғол тіліндегі шижим “шнурок”, бечевка, шапагат,
веревочка”; шижмийн морь “пристяжная лошадь” – дейді [16, 304б]. Шыжым,
шынжыр, шыжым жіп, жіп сөздерінің шығу этимологиясы бір жүн жіпжүнарқан.
Аң-құстарды аулағанда қолданылатын құралдың бір түрі – тұзақ. ТҰЗАҚ –
зат. Әртүрлі құстарды ұстау үшін, қылдан есіп жасалатын аңшылық құралы.
Тұзақ құрды а) Құс жолына тұзақ байлады. ә) Ауыс. Айла, амал жасады, пәле
ойлады. Тұзаққа түсті а) тұзаққа ілініп қалды. ә) Ауыс. Алдауға түсті,
ұсталды [ҚТТС, Т. IХ. 264 б]. Құс тұзаққа құлқынының қырсығынан түсер;
Тырна көкте, тұзақ жерде. Құсты тұзақпен ұстау өте көне өнер және ол әлі де
өзінің маңызын жоя қойған жоқ. Тұзақтың түрлері де көп: жемтұзақтар (түйір
етті тізіп бүркітке жұтқызып ұстайды), қылтұзақ (бөдене т.б. құстарды ұстау
үшін аттың жалы, кекілі, құйрығынан жасалады), сымтұзақ (суыр алуға
арналған сымнан жасалады), жұтпа тұзақ (түлкінің ортаң жілігі не қозының
домалаш жілігін буындап алып, етін жұты салатындай қырлап, шыжым тағып,
шырғаны бұтаға іліп қояды) қақпан тұзақтар, шаппа тұзақтар, босаға
тұзақтар, мойын тұзақтар, желілі тұзақтар т.б.
Аңдарға құратын тұзақтың, аудың атауы М.Қашқари сөздігінде кездеседі.
Бұл грамматикалық еңбек қана емес, сол замандағы түркі халқының тұрмыс-
тіршілігінен, мәдениетінен, салт-дәстүрінен мағлұмат беретін бай жазба
ескерткіш. Мысалы саятшылықта құстарды баптау тұзаққұруға байланысты тілдік
материалдар бар: JАРҒАҚ ИАПҒАҚ: құс аулайтын тұзақтың бір түрі [15, 60 б.].
САШРАТТЫ: шашыратты. Тұзақтың бір түрі saшratғu: сашыратғұ – шашыратқы. Ол
тұзақ мынадай болады. Екі айыр бұтақтың арасына тұзақтан жіп байлайды. Оны
топыраққа көміп, үстіне дәм шашып тастайды. Жем жеуге келген құс тұзаққа не
аяғымен, не мойнымен ілініп қалады. Мақалда былай деп айтылған Saшratғudыn
қоrқmыш қuш қыrқ jыl азrы jығаш yze қonmas: Сашыратқыдан қорыққан құс қырық
жыл ағаш үстіне қонбас [15, 475-476 б.].
Ғылыми деректерге сүйенсек, тұзақ пен тұсау сөздерінің шығу төркіні
бір. Аң құстайын ұшайын, Аяғыңды тұсайын. (Сүйінбай) Тұсамыс пен тұзақ
мағынасы бір-біріне жақын. Ә.Қайдар тұс [tus] Ү: тұс + ау тұсамыс тұс
+ амыс тұсақ тұс + ақ диал.путы; тұса тұс + а налагать путы. Ср.
тұз тұзақ [15, 259 б.]. Ұйғыр тілінде тұз ау деген мағынада қолданылады.
Қазақ тілінде тұзақ сөзімен мағыналық жағынан жақын тор деген сөз
қолданылады. Түсерсің сегіз тозақ жайған торға. Тұз тұзақ тұсау
тұсамыс тор мағыналары жақын сөздер. Тұз ТОР шығу генетикасы бір
сияқты.
Саятшылық кәсібімен тығыз байланысты, тіліміздегі биялай сөз көнеліп
бара жатқанға ұқсайды. Биялайды кейде бүркітқолғап деп айтады. БИЯЛАЙ зат.
жерг. Қолға киетін қолғап. [ҚТТС, Т. II. 317 б] Бабына келген бүркіт
биялайдың сыртынан шеңбектеп ұстағанынан белгілі (Н.Қызылханқызы). Биялай
бүркітшілердің оң қолына киетін қолғабы. Оны жұмсақ теріден (қасқыр, тау
ешкі, түйе, өгіз, серке, аю, бұғы, елік, сиырдың терісі т.б.) жасайды,
ішіне жұқа киізден не мақта жүн қабылған матадан астар салады. Жеңінен іліп
қою үшін қайыс бау не шығыршық тағылады. Биялайдың білезігі шынтақтан
келетіндей етіп тігіледі. Биялайды керегеге, бақанға іліп қояды. Төр жаққа
ілмейді, себебі онда бүркіт ұстаған аң-құс қанының ізі қалады.
Зерттеуші Е.Қосбасаров бұл сөздің төркінін түркі, моңғол, тунгус-
маньчжур тілдерімен салыстыра зерттейді. Алтай тілінде – мелей, татарда –
бияләй, башқұрт тілінде – бәйелей формасында кездессе, моңғол тілінде –
бээлий қалмақта – бееле, бурят тілінде – бээлээ түрінде кездеседі дейді.
Биялайды білек сөзімен де байланыстыра қарауға болады.
Қазақ сөздерінің этимологиясын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұғым өз бойына мәнді, маңызды белгілерді жинайды және ақиқат
болмысты бейнелейді. Құрылымында тек мазмұндық элементтер болады. Ұғым
берілген дүниені толықтыратын белгілер мен қасиеттерінің жиынтығы.
Концепт термині латын тілінен енген conceptus – ой, түсінік,
ұғым деген мағынаны білдіреді. Концепт – адамдардың білімі мен
тәжірибесін қамтитын таным және ақпараттық құрылымдағы ментальдық қордың
бірліктерін танытатын термин. Концепт термині ғылымдар тоғысында жиі
талдауға түскені соншалық, лингвистер әр қырынан қарастырғанда әртүрлі
толықтырулармен жан-жақты анықтай түскен. Концепт – когнитивтік тіл
білімінің негізгі категорияларының бірі. Концепт ретінде адамның әлем
туралы мәдени – ұлттық дүниетанымын білдіретін тілдік бірліктер танылады.
Концепт арқылы тіл мен адам ойының арасындағы байланыс жүзеге асырылады.
Концептілік жүйе дегеніміз – концептілік құрылымдардың реттелген
формасы. Концепт ұғымының теориялық негіздері Н.Д.Арутюнова, Е.С.Кубрякова,
Ю.С.Степанов т.б.
Мәдениет – адамдардың өмірі мен іс-әрекетінен олардың материалдық және
руани байлықты жасауынан көрінетін қоғам мен адамның белгілі бір тарихи
даму дәрежесі. Мәдениет дегеніміз – белгілі бір этникалық топтың өмір
тіршілігінен туындай отырып, олардың ғасырлар бойы жинақтаған шығармашылық
мұрасы, қоғам мен жеке адамның рухани ізденісінен, халықтың даналығы мен
адамгершілік нышандарынан қалыптасқан көрсеткіші. Осындай ұғымды білдіретін
тіліміздегі мәдеиет сөзі араб тілінен қала, қалалық деген мағынаны
білдіретін маданият сөзінен келген.
Саятшылық – құс салып, аң аулау мен кәсіптенген аңшылық. Саятшылық –
адамзаттың ең көне күн көріс қарекетінің бірі болған. Уақыт өте келе
кәсіпке ұласып, орта ғасырдың соңына дейін шаруашылықтың негізгі бір түріне
айналды. Саятшылық – халқымыздың рухани – мәдени өміріндегі ең көне,
маңызды өнердің бірі.
РЕФЕРАТ
Диплом жұмысының тақырыбы: Саятшылық концептісі
Диплом жұмысының көлемі: 45 бет.
Диплом жұмысында пайдаланылған әдебиеттер саны: 30
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, негізгі бөлімнен,
қорытындыдан тұрады. Жұмыстың бірінші бөлімінде қазіргі қазақ
лингвистикасындағы концепт туралы айтылса, екінші бөлімінде мәдениеттегі
саятшылық өнерінің орны және саятшылық концептісіне енетін мақал-мәтелдер,
фразеологизмдер мазмұны қамтылған.
Жұмыстың нысаны: Тарихи деректер, көркем шығармалар мен
сөздіктерге, сүйене отырып, саятшылыққа қатысты атауларды анықтау.
Диплом жұмысында қолданылған тірек сөздер: концепт, концептология,
фразеологизм, мақал-мәтел.
Диплом жұмыстың мақсаты мен міндеттері: зерттеудің мақсаты – қазақ
тіліндегі саятшылық концептісіне қатысты атауларға талдау жасай отырып,
кешенді түрде қарастыру.
Диплом жұмысында қолданылған әдіс-тәсілдер: саралау, талдау, концепт
пен ұғым ерекшелігін анықтау.
Диплом жұмыстың дерек көздері: зерттеу еңбектері, саятшылыққа қатысты
түрлі ғылыми зерттеулер, танымдық еңбектер, мақалалар. М.Қашқаридың
Түрік сөздігі Т.I-III-Алматы: Ханат (1998). Қазақ тілінің түсіндірме
сөздігі. 1-10 томдар (1974-1986); Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық
сөздігі – Алматы 1996; Ж.Бабалықов, А.Тұрдыбаевтың Қырандар А., 1983;
Б.Кәмәләшұлының Қазақ халқының дәстүрлі құсбегілігі мен атбегілігі А.,
2006; Қ.М.Исабеков Саятшылық қазақтың дәстүрлі аңшылығы А., 2007.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5.
1. Тіл біліміндегі концепт туралы
зерттеулер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 7.
.
1.2 Ұғым, концепт термині және зерттеу
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. .7.
1.2 Концептік талдаудың әдістері мен
ұстанымдры ... ... ... ... ... ... . ... ... ..12.
2. Саятшылыққа қатысты атаулардың семантикалық топтары
2.1 Саятшылыққа қатысты
фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15.
2.2 Саятшылықта қлданылатын құрал-жабдық
атаулары ... ... ... ... ... ...18.
2.3 Қыран құстардың ұшуын білдіреін сөз
тіркестері ... ... ... ... ... ... . ... 21.
2.4 Қыран құсқа қойылатын аттардың жасалу
жолдары ... ... ... ... ... ... ..23 .
2.5 Қазақ тіліндегі бүркіт жасына байланысты атауладың
ерекшелігі...28.
2.6 Саятшылыққа қатысты сөздердің этнолингвистикалық сипаты ... ...33.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43.
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45.
КІРІСПЕ
Қазіргі тіл біліміндегі когнитивті бағыттың басты мәселесі санада
тілге дейінгі бейнеленген дүниелердің ішкі мәнін түсіндірудің әдіс-
тәсілдерін табу. Бұл процесс жан-жақты зерттеуді қажет етеді. Бұл қызметті
жүзеге асыратын когнитивтік бірлік- концепт. Алғашқыда концепт тілді
логикалық талдау тұрғысынан тану бірлігі ретінде анықталып, ұжымның,
тұлғаның мәдени, рухани ой-санасын, менталитетін тануда қарқынды қызмет
атқарады. Сөйтіп, руан мәдениетті танытатын тірек сөздерді концепт деп атау
қарастырылды.
Концепт-адамның танымдық және ойлау әрекетінің нәтижесі, ол дерексіз
семантикалық құрылым. Сондықтан оны сөзбен байланыстыру керек. Сөз тілдің
элементі ретінде белгілі бір синонимдік қатарға енетіндіктен, концепт
бірнеше сөздермен арақатынаста болады. Әрбір концепті толық түрде көрсету
үшін орталық тілдік бірлік болады. Оны зерттеушілер концепт атауы деп
атайды.
Тілдегі концептілер ұлттың, халықтың мәдениетіне, әдебиетіне,
ғылымына, тарихына, тәжірибесіне, дініне тікелей тәуелді болып келеді. Ол
қатып қалған семиотикалық жүйе емес, керісінше, белгілі бір ұлттың
мәдениеті негізінде уақыт пен кеңістікте өзгеріп отырады.
Халқымыздың рухани-мәдени өміріндегі ең көне, маңызды өнердің бірі-
саятшылық өнері. Саятшылық өнерді халқымыз ежелден жоғары бағалаған. Бұл
өнер о баста тіршіліктің негізгі көзі болған. Адамзаттың ең көне және ең
алғашқы күн көріс қарекетінің бірі болғанымен, уақыт өте келе кәсіпке
ұласып, орта ғасырдың соңына дейін шаруашылықтың негізгі бір түріне
айналды.
Қоғамдағы адамдарды белгілі бір мамндықсыз тіршілік етуі мүмкін емес
екенін ескерсек, кәсіп-әлеуметтің тіршілік тірегі, күн көрістің көзі болып
табылады, - дейді Т.Өмірзақов.
Уақыт өте келе кәсіптің бұл түрі өнердің бір саласына айналған.
Саятшылық өнердің арқасында адамдар табиғаттың сырын ұғынып, онымен тығыз
қарым-қатынасқа түсіп, эстетикалық ләззат алған. Топпен шыққан аңшылыққа,
әсіресе қыран құс салып салбұрынға қатысу – жігіт ағасының ең үлкен ермегі
болған.
Қазақ халқының өзге ұлттардың өнерінен айқындап, ерекшелендіріп
тұратын өнері – саятшылық өнер. Халқымыз саятшылық өнерді сан ғасыр өтсе
де, көзінің қарашығындай сақтап, бүгінгі ұрпаққа жеткізіп, табыстап отыр.
Бүгінгі ғылым мен технианың қарыштап ілгері дамығанына қарамастан жыртқыш
қыран құстарды баптап, аңшылық құрып, табиғаттың тепе-теңдігін сақтаған
құсбегілер бар, бірақ олардың қатары санаулы. Құсбегілік – құдіретті,
сиқырлы, мағынасы терең де қызықты, қиын өнер. Бұл өнерге қатысты айтылатын
атаулар, жасалатын ырым-жоралғылардың да өзіндік ерекшеліктері бар.
Халықпен біте қайнасқан бұл өнер қазақ халқының бүкіл болмыс-бітімін,
даму деңгейін, наным-түсінігін көрсетеді. Осы өнерге қатысты туған бүгінгі
күні қолданыста бар және қолданыстан мүлдем шыққан, қолдану аясы тар,
атаулар мен тұрақты тіркестер тілімізде мол кездеседі. Саятшылық өнер көне
замандардан басталып алғандықтан, бүгінгі қазақ тілінің ауызекі, жазба
әдебиетінде кездесетін жүздеген тұрақты тіркестері мен атаулары қазақ
тілінің сөздік қорының ең байырғы әрі құнарлы құрамы болып табылады.
Қазақ тіліндегі саятшылыққа қатысты атаулар халқымыздың дүниетанымдық
ерекшеіктерін танып білуге мүмкіндік береді. Саятшылыққа қатысты атаулар
ұлттық рухани мұраны өз бойына сақтап келеді. Осы атаулардың тілдік
қабаттарын зерттеудің маңыздылығы өте зор.
Ұлттық сөздік қордың кең қабатын құрайтын фразалық тіркестер
құсбегілік, аңшылық кәсіпке байланысты тілімізде молынан кездеседі.
Фразеологиялық тіркестердің мол ұшырасуы халықтың тіл байлығынан, салт-
дәстүрінен, әдет-ғұрпынан мағлұмат береді. Әр халықтың ұлттық тұрмыс-
тіршілігіне сай, наным-сеніміне қарай, табиғат құбылыстарының түрлі әсеріне
байланысты туған фразеологизмдер сол халықтың күн көріс тұрмысынан, әдет-
ғұрпынан хабардар етеді, - дейді Г.Н.Смағұлова [1.46 б].
Диплом жұмысының бірінші тарауында концепт пен ұғым
терминдерінің мәні мен ерекшеліктері қамтылған.Екінші тарауда саятшылыққа
қатысты атаулардың семантикалық топтары қарастырылған.
1. Тіл біліміндегі концепт туралы зерттеулер.
1.1 Ұғым, концепт термині және зерттеу бағыттары.
Адамзат қоғамы дамып, өндірі, мәдениет, ғылым өрбіген сайын,
адамның танымдық, ұғымдық ой-өрісі арта түсетіні заңды құбылыс. Санада
қалыптасқан ұғымды танытудағы шеңбері де кеңейе түсетіні де белгілі.
Сондықтан қазіргі тіл біліміндегі когнитивті бағыттың басты мәселесі санада
тілге дейінгі бейнеленген дүниелердің ішкі мәнін түсіндірудің әдіс-
тәсілдерін табу. Бұл процесс жан-жақты зерттеуді қажет етеді. Бұл қызметті
жүзеге асыратын когнитивтік бірлік – концепт.
Концепт ұғымы қазіргі тіл білімінде ХХғасырдан бастап белсенді қызмет
атқара бастады. Алғашқыда концепт тілді логикалық талдау тұрғысынан тану
бірлігі ретінде анықталып, ұжымның, тұлғаның мәдени, рухани ой-санасын,
менталитетін тануда қарқынды қызмет атқарады. Сөйтіп, рухани мәдениетті
танытатын тірек сөздерді (тірек-ұғым) концепт деп атау қарастырылды.
Концепті зерттеуге когнитивтік лингвистикада басты назар аударылады.
Концептің табиғатын тануға деген кез-келген ұмтылыс онымен сабақтасып,
астарласып жататын ұғымдардың, терминдердің бар екендігін көрсетеді олар ең
алдымен: концепт, ұғым, мағына.
Оларды дифференцациялау мәселесі – бүгінгі тіл білімінің ең көп пікір-
талас туғызатын мәселесінің бірі. Бұл мәселемен айналысқан ғалымдар қанша
болса, сонша көзқарас та бар. Соңғы он жыл ішінде бұл мәселеге деген
көзқарас едәуір өзгерді.
Мәселен, Ю.С.Степанов: Концепт пен сөз мағынасы біріңғай, бірақ, өзге
байланыстар жүйесінде қарастырылады. деп есептеледі [2,146 б].
Соңғы жылдары когнетивті лингвистика саласында бірнеше еңбек жазған
Маслова Концепт объективті шындықтан алынған біршама тұрақты танымдық
ұйытқы деп санап, оның себебін концепттің мағынаға қарағанда шынайы
өмірмен тығыз байланыста болуынан деп түсінеді. Дегенмен концептті тануға
апаратын жол сөз, сөйлем арқылы жатыр, деген қорытындыға келеді.[3,296б]
Н.Д.Арутюнова, А.Н. Мороховский, Д. С. Лихачев, В.В. Колесов т.б.
Н.Д. Арутюнова: Мәдени концептілер- бұл ең алдымен философиялық мәдени
терминдердің қарапайым сәйкестігі. Осы ұғымды білдіретін тіл бірліктері
ғылыми, философиялық, мәдени ұғымдарды таныта отырып, жалпыға ортақ
күнделікті қолданыстағы мағыналардың таңбасы бола алады,-
түсіндіреді.[4,117б]. Мысалы, тіл иесі күнделікті қолданыстағы (тағдыр,
ақиқат, ар, ождан, еркіндік т.б.) сөздерді нақты дефинация арқылы таныта
алмайды. Сондықтан бұл создер ұжымдық санада қалай танылса, қай қырынан
басым түссе, сол мәнді танытатын (көбіне әлеуметтік, мәдени мазмұн) тіл
бірліктері арұылы ұғынылады. Бұл ұғымдық мән субектінің жеке өмірлік
тәжірбиесі, жинаған ақпараты арқылы бірнеше тіл бірліктерімен корініс
табады. А.К. Мороховский зерттеулерінде концепт ұғымы мен оның қалыптасуы
тілдің семантикалық мазмұны арқылы анықталады. Ғалым тілді үш түрлі
семантикалық топқа ажыратады: 1. Мәдени сөздер; 2. Ғылыми сөздер; 3.
Идеологиялық сөздер.[5,296] Топтастырудағы басты себеп: біріншіден, оладың
мағынасы белгілі бір мақсатқа бағытталады, екіншіден, олардың қолданылу
орны, аясы бар. Мәселен, ғылыми концептілердің атауын береді. Мәдени сөздер
- әлеуметтік ортада қалыптасады, мақсаты – социумда мазмұндық сипат алған
концептілерді рухани санада тіл арқылы бекіту, нақтылау. Идеологиялық
сөздер жеке тұлғлар санасында қалыптасып, социумға қолданысқа ұсынады,
мақсаты – бейнелерді танытуда айқын көрінеді. Концепт табиғаты жөніндегі
ғылыми зерттеулерінде А.Вежбицкая: Концепт идеалды дүниенің объектісі
ретінде танылып, субъектінің дүние туралы түсінігінде қалыптасады, - деген
тұжырым жасаған. [6,79 б]. А.Вежбицкаяның С.А.Аскольдов – Алексеевтің:
концепт санадағы актілердің мазмұны [6, 29 б], - деген пікірімен
сабақтас. Демек концепт тілге дейінгі санадағы ой-әрекеті арқылы пайда
болып, ондағы мазмұнды танытатын бірлік ретінде ұғыныла бастады. Бұдан
кейін зерттеушілер (В.В.Колесов, Д.С.Лихачев, Е.С.Кубрякова, Р.И.Павиленис
т.б.) концептіні ментальды түсінік ретінде тани бастады.
Д.С.Лихачев зерттеулерінде концепт ұғымының тұлғалық санасында
шоғырланып, өзара байланыс жасай отырып, концептілік отау құрайтынын
дәлелдейді. Бұл отауды концептосфера деп атап көрсетеді.[8,79б] Кейінгі
зерттеулерде концептосфераның қызметі концептілік жүйеге айналады. Ғалым
зерттеулерінде концептосфера концепт - 1 және концепт – 2 арқылы құрылған.
Олардың тілдік көрінісі көп жағдайда фразеологизм болып табылады.
Н.К.Ряпцева концепт қасиеттерін былай анықтайды:
- адам санасындағы ақпарат тұлғаның тәжірибесі, танымы, қабылдауы арқылы
толығып, өзгеріп отырады;
- концепт логикалы ұйымдасқан динамикалық құрылымнан тұрады. Оның базистік
элементі – негізгі құрылым болып танылса, прототиптік мазмұндары көмекші
элементтер болып саналады.
- концепт (санадағы ескі және жаңа ақпараттар) уәжделенген және өңделіп
ұсынылған өнім ретінде танылады. [9, 74 б].
Концепт – лингвистикалық категория. Бірақ басқа лингвистикалық
терминдермен балама қолдануға болмайды. Концепт когнетивтік тіл білімінің
басты термині ретінде қарала бастағаннан-ақ мағына мен ұғым, лингвомәдени
бірлік терминдерімен ауыстыра қолдану жағдайы кездесе бастады. Сондықтан
зерттеушілер ең алдымен осы ұғымдардың ара жігін ажыратып көрсеткенді жөн
көрді. Ю.Степанов: Мағына тек тіл жүйесінде ғана анықталатын тіл білімінің
термині, ал ұғым тіл білім мен логика саласындағы логикалық қатынастар
жүйесінде анықталады, - деп көрсетеді. [10, 35 б].
Қазіргі тіл білімінде дәстүрлі терминге айналған “концепт” атауы
терминдік жүйеде өзіндік мазмұнға ие болып отыр. Концепт термині латын
тілінен енген concеptus – “ой”, “түсінік”, “ұғым” деген мағынаны білдіреді.
Концепт – когнитивтік тіл білімінің негізгі категорияларының бірі. Концепт
ретінде адамның әлем туралы мәдени-ұлттық дүниетанымын білдіретін тілдік
бірліктер танылады. Концепт арқылы тіл мен адам ойының арасындағы байланыс
жүзеге асырылады. Концепт – жеке тұлғаның тілдік санасының элементі, ал
сана – мәдениет айнасы. Санаға ақпарат түседі, өңделеді, жүйеленеді және
сақталады. Сана тілдесімге түсушілерге қарым-қатынастың белгілі бір
жағдаятына ақпаратты беру үшін тілдік құралдарды таңдауды анықтайды. Сөз
белгісінің өзгермейтін семантикалық тірегі концепт – сөзде құпия
таңбаланған ұлттың сананың өзіне ғана тән бір бөлігі.
Концепттілерді зерттеуге әлемдік лингвистикада бірінші болып көңіл
аударған А.С.Аскольдов болды. Ғалым: “концепт – ойдағы құрылым, яғни
белгілі бір затты ойлану кезінде оны сол тектес басқа бір заттармен
ауыстырады”, - деп, концептінің танымдық әдіс ретінде негізгі қызмет
орынбасушылық қызмет екенін көрсетеді.
А.С.Аскольдовтың ойларын жалғастырушы Д.С.Лихачев концептіні
мағынаның алгебралық мәнері деп ұсынды. Ғалым: “Ауызша және жазбаша тілде
адамдар концептіге, яғни мағынаның алгебралық мәнеріне сүйенеді, себебі
адам мағынаны, оның барлық күрделілігімен қамтуға үлгере алмайды. Кейде
мағынаны қабылдай алмайды, ал кейде өзінің біліміне, жеке тәжірибесіне,
белігілі бір ортаға жататындығына, мамандығына және т.с.с байланысты оған
өз бетінше талдау жасайды”, - дейді. [9, 7 б]
Тілдегі концептілер ұлттың, халықтың мәдениетіне, әдебиетіне,
ғылымына, тарихына, тәжірибесіне, дініне тікелей тәуелді болып келеді. Ол
қатып қалған семиотикалық жүйе емес, керісінше, белгілі бір ұлттың
мәдениеті негізінде уақыт пен кеңістікте өзгеріп отырады. Концептілер
адамға берілген ақпараттың концептуалдану процесінде жаңа мағынаға ие
болуы арқылы құралады. Ал концептуалдану адамның танымдық әрекетінің
маңызды процестерінің бірі. Ол адамға берілген ақпаратты өңдеп, адам
санасында жаңа концептілердің, концептілік құрылымдар мен концептуалдық
жүйенің жасалуына әкеледі.
Концепт термині ұғым сөзіне синоним ретінде де қолданылған болатын,
дегенмен қазіргі кезде бұл екі терминнің ара жігі ашылып келеді. Концепт
мазмұны ұғымға қарағанда кең. Ұғым тек ақиқат болмысты бейнелесе, концепт
құрылымы бойынша күрделі, ол этникалық бөлікті де, дүниетанымды да,
бейнелілікті де, ұғымды да қамтиды. Концептілер үнемі тәжірибеге
негізделеді.
Концепт – адамның танымдық және ойлау әрекетінің нәтижесі, Ол
дерексіз семнтикалық құрылым. Сондықтан оны сөзбен байланыстыру керек. Сөз
тілдің элементі ретінде белгілі бір синонимдік қатарға енетіндіктен концепт
бірнеше сөздермен арақатынаста болады. Әрбір концепті толық түрде көрсету
үшін орталық тілдік бірлік болады. Оны зерттеушілер концепт атауы деп
атайды.
Бірақ қазіргі таңда екі ұғымның да өзіндік ерекшелігі байқалуда. Егер
ұғым танылатын объектінің мәнді мазмұнды қасиеттерінің жиынтығы болса, ал
концет – ұлттық болмысқа негізделген ментальді білім жиынтығы. Оның мазмұн
межесі – объект туралы ұжымдық, тұлғалық санадағы барлық біліми ақпараттар
шоғыры болса, тұрпат межесі – тіл бірліктерінің жүйеленген көрінісі
(лексикалық, фразеологиялық, паремиологиялық т.б.). Концептіні таныту
мақсатында кез-келген тілдік бірлік, лексикалық мағынасы бар сөздер
қолданылады. Ал концепт ретінде барлық ұғымды ала алмаймыз, тек белгілі бір
мәдениетті тануда қолданылатын және автор үшін маңызы зор деп танылатын
күрделі ұғымдарды, ең бастысы жалпыадамзаттық, жалпыхалықтық, жалпыұлттық
құндылықты таныта алатын ұғымды тани аламыз. Мысалы, қазақ халқы үшін киіз
үй, шаңырақ, қамшы, жазық дала, көш, бөрік, бесік, домбыра, тұмар т.б.
сөздер лингвомәдени бірлік ретінде ұлттық-мәдени концепт деп таныла алады.
Ал орыс халқы үшін баспалдақ, қоңырау лингвомәдени бірлік ретінде мәдени
концепт деп танылады.
Концепт пен ұғымның басқа да өзгешеліктері бар: ұғым өз бойына мәнді,
маңызды белгілерді жинайды, ал концепт – бұнымен қоса, мәнді емес
қасиеттерін де қамтиды. Ұғым құрылымына қарағанда концепт құрылымының
шеңбері едәуір кең. Концепт пен ұғымды оның құрылымдары арқылы ажыратуға
болады. Ұғым құрылымында тек мазмұндық элементтер болады, оған концептілік
құрылымдағы барлық компонент ене бермейді. Концептінің әрқашан эмоционалды,
экспрессивті, бағалауыш сәулелері көрінеді (В.А.Маслова)[3,45б]. Яғни
концепт бойынан адамның объект (дүние) туралы жағымды, жағымсыз бағасы,
әсері, эмоциясы, ойы, танымы көрінеді.
А.П.Бабушкин концепт пен ұғым терминдерін ұқсас деп танып, ғылыми
саладан оның бірін, яғни “ұғымды” ығыстырып шығаруды ұсынады. “Қазіргі
таңда тілші ғалымдар “ұғым” терминін классикалық мәнінде қолдана бермейді,
оның орныныа концепт деп аталатын ойлау конструктісін қолданғанды жөн
көреді” [11; 14б]. Н.Н.Болдырев, керісінше, екі терминнің де қолдану аясы
бар деп есептеп, оларды былай ажыратады: “Егер ғылыми танымда ұғымның
көлемі (берілген дүниені толықтыратын белгілер мен қасиеттерінің жиынтығы)
және мазмұны (ондағы бір немесе бірнеше объекті белгілерінің біріккен
жиынтығы) болса, ал концептіде ұғымның мазмұндық бөлігі ғана көрінеді.
Қазіргі тіл білімінде “концепт” ұғымы кең мағынада қолданылады және
тілдің семантикасын бейнелеуде немесе тілдің мағынасын айқындауда
концептілік құрылымға сүйенеді.
Сонымен, концепт пен ұғым ғылымда екі түрлі термин. Ұғым – логика мен
философия термині, ал концепт – математикалық логика, мәдениеттану,
когнитивтік тіл білімі термині. Концет пен мағына біржақты ұғымдар емес.
Концепт дүние туралы тұрақты мәлімет жинайды, ал өз мағынасымен концептінің
бір элементін ғана танытады. Дегенмен концептіні анықтауды оны танытып
тұрған мағыналар мен сөйлемдерге, дискурсқа сүйенеміз. Концепт объектінің
схемасы арқылы да танылады. Бірақ ол мазмұн – жадыда саналы түрде автоматты
сақталған форма. Концепт – сөзден туындайтын идеялардың санада өңделіп,
болжам ұсыну бірлігі. Концепт – бұл жалпы мағына емес, ол жалпы түсінік.
Концептіні барлық жағдайда бейне деп тани алмаймыз, себебі, ол бірде бейне
ретінде, бірде жалпы идея ретінде танылады. Дегенмен сөздің мағынасы
концепт қалыптастырушы материал ретінде қызмет атқарады. Сондықтан да
концепт терминіне түсінік беруде санадағы ментальді бейнелерден бұрын
сөздің мағынасы бірден тілге тиек болады. Концепт терминін анықтау сөз
мағынасының қалыптасуына үңілуден туындайды. В.Виноградов зерттеулерінде
сөз мағынасы ұғым белгілермен сәйкестендіріліп, “ақиқаттың үзігі”
формасында танылған. Г.В.Колшанский, Б.А.Серебренниковтердің
зерттеулерінде де сөз мағынасын санадағы мазмұнның бейнеленуімен таныту
басым көрінеді. Демек сөз мағынасы санадағы ұғымның мазмұнына қызмет етеді.
Сөз мағынасы сана әрекеті арқылы танылатын ойлау субстратының бір элементі
деп тануға болады.
Когнитивтік ғылым базасында, терең зерттеулердің нәтижесінде
концептінің санада ойлау әрекеті арқылы қалыптасып, психикалық ментальді
қабілеттер негізінде танылатыны айқындалды. Кең ұғымда концепт – санадағы
ментальді бірліктер мен психикалық ресурстар қызметі арқылы индивидтің
тәжірибесі мен білімін танытатын ақпараттық құрылым. Концепт ұғымына
берілген тұжырымдар мен зерттеулерді сараптау нәтижесі оның қалыптасуы мен
танылуының мынадай басты қағидаларын, анықтауға негіз болды.
1. Концепт – санада қалыптасатын логикалық болмыс. (С.А.Аскольдов;
Алексеев; Чесноков; Е.С.Кубрякова). “Концепт – бұл сөзбен оның ұғымы
арасындағы делдал. Ішкі сөйлеу барысында санада қалыптасқан ұғым бірден
сөзбен таңбалана алмайды. Сондықтан оның орнына мағына элементі ретінде
ойдағы алғашқы түсінік – ментальді сигналдар көмекке келеді. Бұл
концепт болып саналады”. “Концепт – зат не құбылыстардың өзара қарым-
қатынастары қалай, олар қалай топтастырылады, қалай категорияланады
деген мәселелерді айқындайтын ментальді репрезентация”. “Концепт – бұл
өзінше бөлек бүтін мазмұнға ие, әрі ұсақ ойларға бөлінбейтін ойлау
бірлігі, яғни ішкі қабаттың үстірт қарапайым көрінісі”. Е.С.Кубрякова:
“Концетіні адам санасының және ойының аспектілері ретінде сипатталады”,
- деп таниды.
2. Концепт – адамның өмірлік тәжірибесі мен ұлттық тәжірибедегі бейнелер
(таңбалар) жиынтығы. (Чубарян, Р.И.Павиленис, А.П.Бабушкин) “Концепт –
ұқсас заттар мен құбылыстардың ұқсастық дәрежесі, олардың бойындағы
белгілері мен қасиетіне байланысты екі объектінің де ортақ белгісі
концепт қалыптастыруға негіз болды”. “Концепт – белгілеуге болатын
таңбасы бар ұжымдық сананың дискреттік бірлігі”. “Концепт – бұл белгілі
бір сөзді айқындайтын түсінік, білім, ассоциация шоғыры”.
3. Концепт – ақиқат дүниенің мәдени бейнесі. Демек белгілі бір ұлттың не
адамның мәдени танымы сол дәуірдің мәдениетін анықтайды. А.Н.Арутюнова,
М.М.Копыленко, А.Н.Мороховский пікірінше, мағыналық аясы белгілі бір
мәдениеттің белгілерін білдіре алса, әрбір тірек сөз концепт бола
алады. Д.С.Лихачев концептосфера ұғымын концепт-1, концепт-2 топтарына
сүйену арқылы айқындайды. Концепт-1 – алғашқы ментальді түсінік;
концепт-2 – рухани мәдениетті танытатын тірек сөздер. Дегенмен қазіргі
таңда тіл білімінде концепт терминін анықтайтын үш бағыт қалыптасты:
Бірінші бағыт. (Ю.С.Степанов, Н.Телия) Концептіні мәдениеттаным
аспектісінде қарастырып, адамның ментальді дүниесіндегі мәдениеттің қайнар
көзі деп таниды. “Концептіні танытуда тіл басты қызмет атқармайды, ол тек
мәдени концептілердің ең құнды бөлігін таңбалау үшін қажет”, - деп
түсінеді.
Екінші бағыт. (Н.Д.Арутюнова, Т.Булыгина, Н.Д.Шмелев) Концептіні тану
үшін оның мазмұнын ашатын негізгі құрал – тіл таңбасының семантикасын
анықтау керек. Демек бұл бағыт когнитивтік семантикаға сүйенеді.
Үшінші бағыт. (Д.Лихачев, Е.Кубрякова) Концепт тек сөз мағынасынан
туындап қана қоймайды, сөз мағыналарымен қатар адамзаттық, халықтық,
тұлғалық тәжірибелер мен аялық білімі, көрген, білген ақпараттары, танымдық
дүниесі арқылы қалыптасады. Яғни концепт – ақиқат дүние мен сол дүниені
таңбалайтын сөз аралығындағы көмекші делдал білімдер жиынтығы.
1.2 Концептік талдаудың әдістері мен ұстанымдары.
Концепт термині сияқты концептік талдау терминінің де
лингвистикалық әдебиеттерде тұрақталған анықтамасы жоқ. Концептік сөзі
негізінен ұғымдық
немесе логикалық деген мағынаны білдіреді, сәйкесінше концептік талдау
сөздің тілдегі, сөйлемдегі шынайы өмірін ескермейтін сөздің ұғымдық жағы
мен логикалық байланыстарын талдау. Бұл жағдайда тілдің коммуникативті
аспекті назарын тыс қалдырылып гносеологиялық аспект абсолютті мәнге ие
болады. Концептік талдауды бұлай ұғыну біздің зерттеулеріміздің мақсатына
жауап бере алмайды, сондықтан ең алдымен осы еңбекте бұл терминмен біз нені
атап тұрғанымызды анықтап алу қажет. Кең мағынасындағы концептік талдау
адамзат мәдениеті үшін аса маңызды ерекше мазмұнға ие ұғымдарды таңбалайтын
сөздердің талдануы ретінде ұғынылады. Н.Д. Арутюнова мәдени сөздердің жеке
тілі зерттегенде келесі мәселелерге назар аудару қажет дейді:
- концептің қандай да бір концептік өріске қатыстылығын көрсететін
белгілер жиынтығы;
- концептің құндылықтар жүйесіндегі орнын көрсететін анықтамалар;
- концептің адам өмірінде атқаратын қызметінің көрсетілуі. [4,3б].
Жалпы, концептік талдаудың әдістері мен ұстанымдары концепт табиғатына
байланысты болады да, соған орай алуан түрлі болып келеді. Концептік талдау
сөздің семантикалық тарихының сипаттамасы. Оның сол тілде сөйлеушілердің
тілдік санасына әсері және керісінше сөйлеушілердің прагматикасына әсерінің
қарастырылуы болуы мүмкін. Ол концепт сөз семантикасының түрлі
контекстердегі салыстырылуы болуы мүмкін, не болмаса бір жалпы мәдени кілт
– сөздің әр түрлі мәдениеттегі сипатының салғастыра зерделенуі болуы
мүмкін. Тар мағынасында концептік талдау термині екі ұшты түсінілуі мүмкін:
1. Мәдени құбылыс, ұғым немесе мәдени қабатқа осындай талдаулардың құралы
болатын концепт сөздер арқылы талдау жасау;
2. Мәдени құбылыс ретінде қарастырылатын сөздің семантикалық құрылымы мен
прагматикасына жасалатын талдау.
Концептік талдау сыртынан семантикалық талдауға ұқсағанымен олардың
алдарына қойған мақсаттары өзгеше болып келеді. Е.С:Кубрякованың пікірінше,
семантикалық талдау – сөздің семантикалық құрылымының эксплинациясы, сөздің
денотаттық, сигнификаттық және канотативтік айырмашылықтарын нақтылау;
концептік талдау – бір таңбаға шоғырланған ортақ концептерді табу. Сонымен
семантикалық талдаудың мақсаты – қоршаған әлем жайлы мағлұматты көрсету.
Бұл тұрғыдан келгенде, қарастырылып отырған құбылыс пен сыртқы орта
байланыстарын көрсетуге бағытталған сол тілде сөйлеушілердің өмірді
қабылдауының өзіндік ерекшелігін сөз арқылы ашып бере алатын кез-келген
лингвистикалық талдау концептік талдау бола алады.
Концептік талдау бір жағынан зерттеушіге өзінің жеке амал-тәсілдерін
пайдалануға зор мүмкіндік береді. Н.Д.Арутюнованың пікірінше бір ғана
сөзжасамдық ұяны талдау концептің сөзжасамдық мүмкүндіктерінің зор
екендігін көрсетеді, ал бұл мүмкүндіктерді сөздің мәдени игерілу тұрғысынан
түсіндіру – мәдени талдау жүргізу болып есептеледі.
Сонымен қатар концептік талдау семантикалық өрістерді сөзжасамдық ұялар
мен типтерді сипаттауға, этимологиялық мағыналар мен қазіргі мағыналарды
салыстыруға негізделе алады. Концептік талдаудың негізі ретінде сөздің
халық өміріндегі алатын орны мен символикалық тарихының сипаттамасын алуға
болады. Концептік талдауды толық әрі ұтымды жүзеге асыру үшін оның дамуының
басы мен соңын көрсететін концепт – 1 мен концепт – 2 анықталуы тиіс.
Концептік талдауды сөздің семантикалық толысуы мен даму тарихын алдын
ала белгілейтін концепт-1-ді анықтаудан бастау керек. Концепт-1-ді анықтау,
этимон түбірді анықтау, сөздің ішкі формасын қалпына келтірумен тығыз
байланыста жүргізіледі. Қазіргі концепт пен этимон арасындағы
салыстырмалар адам мен әлемнің тілдік бейнесі арасындағы байланыс болжамдар
айтуға негіз бола алады.
Этимондық анықтау – сыртқы экстралингвистикалық факторлар негізінде сөз
туындауының ішкі уәжділігін іздеу. Бұл жерде әлемді мәдени және тілдік
игеру терең байланысып, астасып жатады. Сөздің түп-төркініне үңілу арқылы
біз, концептің туындауындағы құпияның бет пердесін ашуға талпынамыз.
Сөздің этимологиялық мағынасын, семантикасы мен прагматикасын салыстыру
тек айырмашылықты білу үшін ғана емес, сөздің терең қойнауында болып өткен
және болып жатқан процестерді ашу үшін қажет.
Концептік талдауда аталған амал-тәсілдердің қайсысы қолданылса да, ол
концепт-1-ді ашуға бағытталуы керек. Өйткені, онсыз ең маңызды мәдени –
тілдік бірлік концепт-2-нің мәнін толық түсіну мүмкін емес.
Д.С.Лихачев зерттеулерінде концепт ұғымының тұлғалық санасында
шоғырланып, өзара байланыс жасай отырып, концептілік отау құрайтынын
дәлелдейді. Бұл отауды концептосфера деп атап көрсетеді.[6,79б] Кейінгі
зерттеулерде концептосфераның қызметі концептілік жүйеге айналады. Ғалым
зерттеулерінде концептосфера концепт - 1 және концепт – 2 арқылы құрылған.
Олардың тілдік көрінісі көп жағдайда фразеологизм болып табылады.
Қорыта келгенде, концептік талдаудың әдістері мен ұстанымдары концепт
табиғатына байланысты болады да, соған орай алуан түрлі болып келеді.
Концептік талдау сөздің семантикалық тарихының сипаттамасы. Оның сол тілде
сөйлеушілердің тілдік санасына әсері және керісінше сөйлеушілердің
прагматикасына әсерінің қарастырылуы болуы мүмкін. Ол концепт сөз
семантикасының түрлі контекстердегі салыстырылуы болуы мүмкін, не болмаса
бір жалпы мәдени кілт – сөздің әр түрлі мәдениеттегі сипатының салғастыра
зерделенуі болуы мүмкін.
2.Саятшылыққа қатысты атаулардың семантикалық топтары.
2.1Саятшылыққа қатысты фразеологизмдер
Халқымыздың рухани-мәдени өміріндегі ең көне, маңызды өнердің бірі-
саятшылық өнер. Халықпен бірте қайнасқан бұл өнер қазақ халқының бүкіл
болмыс бітімін, даму денгейін, наным түсінігін көрсетеді. Осы өнерге
қатысты туған бүгінгі күні қолданыста бар немесе қолданыстан мүлдем шыққан,
қолдау аясы тар атаулар мен тұрақты тіркестер тілімізде мол кездеседі.
Ұлттық сөздік қордың кең қабатын құрайтын фразалық тіркестер құсбегілік
кәсіпке байланысты тәләмәзде молынан кездеседі. Аталған фразеологиялық
тіркестердің мол ұшырасуы халықтың тіл байлығынан, салт-дәстүрінен, әдет-
ғұрпынан мағлұмат береді. "Әр халықтың ұлттық тұрмыс-тіршілігіне сай, наным-
сеніміне қарай, табиғат құбылыстарының түрлі әсеріне байланысты туған
фразеологизмдер сол халықтың күн көріс тұрмысынан, әдет-ғұрпынан хабардар
етеді",- Г.Н. Смағұлова [1,46б].
Күн көрістің көзі болып, кейін өнердің бір саласына ауысқан саятшылық
өнерге қатысты туған фразеологизмдердің мән мағынасына зер салайық.
Тілімізде көкейге қонымды, көркем, бейнелі алуан түрлі фразеологизмдердің
қатарын құсбегілік кәсіпке қатысты фразалық бірліктері толықтырады. Тіл
қазынасына жататын құсбегілікке қатысты фразеологизмдердің төмендегідей
түрлеріне ерекше тоқталып өтуге болады. Мысал, Зар күйіне келтіру. Бүркітті
баптау атты баптаудан да қиын өнер екені бүгінгі таңдағы құсбегілік өнермен
айналысатын адамдардың аз екенін аңғаруға болады. Егер түлкіні көріп
тұрған бүркіт ұшпаса, онда бүркіт күйінің кемдігі. Бүркіт жеммен бірге жүн-
жұрқа, қыл-қыбырды бірге жұтады, денесіндегі запыран да түлкі алуына
кедергі жасайды. Құсбегілер бүркіттің ішін тазалау үшін қоя тастады. Қоя
зат.
1) Құстың бөтегесі мен иттің асқазанына жеген асына қалып қоятын жүн-
жұртқа, қоқсық заттар.
2) Жасырын, пікір, ашылмаған сыр, былық. Қоясын ашты (ақтарды) жиналған
лас, қыл-қыбыр бүркіт оны сыртқа өздігінен шығара алмағандықтан,
құсбегілер әртүрлі жолдар арқылы (киіз қоя, тал қоя, сүйек қоя, зерде,
томыртқа, мұсатыр ішкізу, күшәлә беру, мұз қоя, ілім, қызыл тұз, қант
жұтқызу) бүркіттің ішін тазартады. Құсбегілер осыны зар күйіне келтіру
деп айтады.
Жүрегі қарайды. 1) Қарны ашты, жүрегі сазды. 2) Ниеті бұзылды, жамандық
ойлады [12, 215 б]. Құсбегілер бұл тіркесті жиі қолданады. Алғаш жауған
қарда түлкіге ұшпаған бүркіттің ішіне қар жіберіп ширатады, тоңдырады.
Біраз уақыттан соң шақпақ қант жұтқызып жібереді. Сонда жүрегі қарайған
бүркіт түлкіге құлшына түседі.
Жүрегінде майы бар – жүрегі май ішкендей кекілдеді (болды) көңілі
қобалжыды, тынышсызданды. [12, 215 б] Аңды көріп тұрып бүркіт түспесе,
саятшылар бүркіттің жүрегінде майы бар деп атайды. Мұндай жағдайда қурап
қалған жілік басын ақ кемігін қозғап, құстың аузына нығыздап тығады. Құстың
жүрек майы сүйек ұнтағына шабады.
Көзі майланды-көзін шел басты. Көкірек керді, менмендік жасады, ешкімді
менсінбеді, өзімшілдікке салында [13, 264 б]. Бүркіт түлкі не қоянға көз
салмаған жағдайда осы тіркесті қолданады. Мұндай жағдайда құсбегі майда
тұзды шайнап бүркіттің көзіне бүркіп- бүркіп жіберсе, көзі бірден ашылады.
Тілімізде көзі майланды фразеологиялық тіркесімен жарыса қолданатын
варианттары да бар. Мысалы, көзін шел қаптады, көзіне шел бітті, көзінің
еті өсті, бұл тіркестер көбіне адамға қатысты айтылады. Бұл тіркестерге
негіз болған көз сөзі саятшылыққа қатысты қанды көз тіркесі бар. Мағынасы:
1) Қыран құс. 2) Қара ниет, зорлық-зомбылық [13, 315 б]. Ауыспалы мағынада
қолданылатын қанды көз қарақшы қан төгіп, ұрлықты кәсіп еткен адамға
байланысты айтылады.
Қаңсоқтаның қаңсығы. Құсбегілер құсты тамақтандыра отырып, оның барлық
жағдайын бақылап отырған құстың тұмсығын қысып, аузын ашады да, жемсауын
басады. Содан кейін құстың демін тартып, иіскеп көреді, шыққан иісті
қансоқтаның қаңсығы дейді. Ал “қансоқта” сөзінің мазмұнына терең зер
салатын болсақ, бұл сөз қазақ тілінің диалектологиялық сөздігінде ет, май,
өкпе, бауыр турап қанды мол араластырып ұн қосып бүйенге салып пісірген
тамақ. Ұңғыл-шұңғыл мүжитіп, омыртқасы мұның жоқ. Құрбақ-құрбақ асайтын
қансоқтасы және жоқ.(Түрік, Красновод) Суқту – ішекке бауыр, ет және сондай
еттің бөлімдерін толтырып, содан соң пісіріп жейтін тағам атауы. Құсбегілер
қансоқта деп өлген аңның немесе малдың туралмаған, қаны сорғалаған етін
айтады. Тіліміздегі қарақұрт жеп қой семіреді, қансоқта жеп ит семіреді,
пара жеп би семіреді деген мақал бар.
Ұйқысын алу – қолға ұстап, тез жуасыту үшін ұйқысын алу әдісі
қолданылады. Бүркітті күндіз қолға алып, мәпелеп ұйықтатпайды. Түнде ырыққа
көндіру үшін ырғаққа отырғызады. Оңды-солды ырғалып, ырғақтан құлап та
кетеді. Құсбегі оны қайтадан ырғаққа отырғызады, түз тағысын баптап қолға
үйрете бастайды. [14, 6 б]
Қанат құйрығын сүзіп қою. Түз тағысын баптап, бірінші рет ұшырғанда,
қанат құйрығы кең жайылып, биікке көтеріле алмай үшін қанат қауырсындарының
арасын жиі етіп байлап қояды.
Алғырлығынан айну. Бүркіт қасиетті құс, кейде оның қасиетін білмейтін
адамдар құстың мазасын алып, ойнап не түрткілей береді. Оған құс ызаланады.
Соның нәтижесінде бүркіт алғырлығынан айныйды, бұзылады.
Бұл келтірілген мысалдардан еркін тіркестердің негізінде фразеологиялық
тіркестер жасалғандығы аңғарылады. Тілдің ішкі заңдылығына сәйкес тұрақты
тіркестің негізгі мағынасына көмескеленіп, ауыспалы мағына бергені талдау
барысында айқындалады. Мысалы, қанжығасында жүру, көзі майланды т.б.
Құс салып, саятшылыққа құру өнері ертеден бар. “Ешкімге зияны жоқ, өзім
көрген бір қызық ісім екен бұл жалғанда” деп Абай атамыз айтқандай, құс
салу қазақтың бір сүйікті қызықшылық кәсібі болған.
Бұл өнер әрі құс жайлы ақындар поэзиясында көп жырланып, көптеген
айшықты сөз келісімдері жасалған. Сондай-ақ, мол тіл қазынасының бір алуаны
– фразеологизмдер десек, қазақ халқының айқындап тұратын киелі өнерлер-
құсбиегілік пен аңшылыққа қатысты тұрақты тіркестер осы мол қазынаны
толықтырады.
Халқымыздың рухани-мәдени өміріндегі ең көне маңызды өнердің бірі –
саятшылық өнер. Халықпен бірге қайнасқан бұл өнер қазақ халқының бүкіл
болмыс бітімін, даму деңгейін, наным түсінігін көрсетеді. Осы өнерге
қатысты туған бүгінгі күні қолданыста бар немесе қолданыстан мүлдем шыққан,
қолдану аясы тар атаулар мен тұрақты тіркестер тілімізде мол кездеседі.
Ұлттық сөздік қордың кең қабатын құрайтын фразалық тіркестер құсбегілік
кәсіпке байланысты тілімізде молынан кездеседі. Аталған фразеологиялық
тіркестердің мол ұшырасуы халықтың тіл байлығынан, салт-дәстүрінен, әдет-
ғұрпынан мағлұмат береді. “Әр халықтың ұлттық тұрмыс-тіршілігіне сай, наным
сеніміне қарай, табиғат құбылыстарының түрлі әсеріне байланысты туған
фразеологизмдер сол халықтың күн көріс тұрмысынан, әдет-ғұрпынан хабардар
етеді”, - Г.Н.Смағұлова [1, 46 б].
Қыран құстардан бүркіт салу қазақтың барлық жерінде де тараған. Өзге
құстардай емес бүркітке лақап ат беріп, тұқымын қуалай тергеп отыру салты
болған.
Қыран құс фразеологизмі - бүркіт, қаршыға, сұңқар тектес құстардың
қырымнан шалар қырағылығын, қиыннан ілер алымын білдіретін ортақ атының
мағынасын білдіреді.
Фразеологизмдер ішіндегі кейбір сөздер семантикалық жағынан ерен
балқып, түп қазық есебі қызметін атқарады. Ондай сөздер әлденеше Фелерде
қайталанып отырады. Оны “ұйытқы сөзі” деп атайды. [13, 611 б]. Тілімізде
түс атауын білдіретін “ақ” сөзі жоғарыда айтылғандай бүркіттің лақап атына
т.б. өзгешеліктеріне қатысты фразеологизмдерге ұйытқы болған. Мысалы:
• Ақ сұңқар шыршалар,
Саятшы алдын парласа (Мұңлық-Зарлық)
• Ақ иық – мұзбалақ, ерекше қыран, айрықша асыл қыран мағынасында
қолданылады. Кейбір жағдайда бұл фразеологизмнің орнына - “ақ иық мұз
балақ” варианты қолданылады. Мысалы:
1. Ақ иық мұз балақпын жерге түспес. (Айтыс)
2. Ақ иық бүркіт төмендер, екі қанат талғанда.
3. Құсбегілер ұстаған бүркіттердің “Алтайдың ақ иығы”, “Қарағайдың қызыл
балақ сарысы”, “Түменнің сары құсы” деп аталуы да мекен-жайына
байланысты қалыптасқан осындай бітім ерекшеліктерін туса керек.
(Т.Әлімеров)
“Ақ” сөзі тек бүркіт түрлеріне және құстың атына, фразеологизмдерге
ұйытқы болып қоймай, саятшылыққа қатысты кәсіби сөздердей тұрақты
тіркескен де негіз болады. Мысалы:
• Ақ жем ақ жем қылды [болды; етті] – қанын суға сорғызған ет. Яғни
құсбегінің құсына етті қанына суға жауып, сорғызып дайындап беретін
азығы.
Талданған фразеологизмдерден халқымыздың саятшылық өнерді аса жоғары
бағалағанын аңғаруға болады. Саятшылыққа қатысты айтылатын сөздерді
мағынасы жеке тұрғанда емес, тек контексте көрініс табады.
2.2 Саятшылықта қолданылатын құрал-жабдық атаулары
Халық тілінің дамуына сол халықтың кәсібі мен шаруашылығының әсері сол.
Қазақ халқы тіршілігіне тірек, өміріне өзек болған саятшылық кәсібімен
айналысқан туралы тіліміздің ауызек әдебиет үлгілерінде кездеседі. Мысалы
жырларда, ертегілерде, ауыз әңгімелерде, жаңылтпаштарда (әкем томаламаған
бүркітті мен томағаламай кім томағалайды; қара бүркіт томағасын түсірді,
оны мен томағаламай кім томағалайды) мақал – мәтелдерде т.б.
Қазіргі қазақ тілі сөздік қарынан саятшылыққа қолданылатын құрал
атауларының сан жағынан мол екенін аңғаруға болады. Көшпелі тіршілікпен
өмір сүрген халқымыздың саятшылық дәстүрі күн көрістің өзекті бір саласы,
кейін әскери жаттығудың, шынығудың үлгісі болған. Өркениетке қол жеткізген
бүгінгі таңда, дала төсінде ата-бабамыз сара жолын салып кеткен саятшылық
дәстүрі күні бүгінге дейін ұмыт болған доқ.
Саятшылыққа қатысты құрал-жабдық атаулары күнделікті тұрмыс-тіршілікте
қолданылатыны, бірақ кейбір атаулар мен тілдік бірліктер тіліміздің пассив
қабатына өткені байқалады.
Саятшылыққа қатысты қолданылатын құрал-жабдықтар: мылтық, шыжым,
шыжымбау, құбау, бүркіт құндақ, бүркіт балдақ қолдық, құсхана, қыран үйі,
талүйшік.
Мылтық. Зат. Сүмбесі, дүмі, затворы, оқпен атылатын соғыс қару. Қос
ауыз мылтық. Сүмбесінде қос ұңғысы бар мылтық. Құс мылтық. Құс ататын
мылтық. Бердеңке мылтық. Бір оқпен атылатын, алысқа тиетін мылтық. Шиті
мылтық. Көне аузынан оқталып, білтемен оқ салатын сирақты мылтық. [15 ҚТТС,
Т.VII. 281-282 б].
Шыжым. 1) Арқан тәрізді, бірақ жіңішке етіп есілген мықты жіп. Біздің
елде тұйғын, лашын ұстаушы аңшылар асау құсық сенбегенде шыжыммен ұшырады.
(I Омаров, Шабыт) [15 ҚТТС, т.х. 324 б]. Кішірек қыран құстарды жаз
айларында түмекке отырғызады. Бұлақ жанына арқандап қояды. Аяқ бауға
жалғайтын бұл қай арқаншаны шыжым дейді. Қызық жоқта шым, тасқа да байлауға
болады. Қызықты қатты қайыңнан, темірден жасайды. Сонда құсбегілер құстың
қашып кетпеуі үшін жасалған арқанды атайды. Шыжым қарақалпақ, өзбек
тілдерінде “жіңішке арқан” дегенді білдірсе, Түрікмен тілдерінде “түйе
жүнінен тоқылған белбеу” деген мағына береді. Қазақ говорларында осы сөздің
бірнеше мағынасы бар. Қостанайда – басына балық аулайтын топ баллап, қыста
мұз астына жіберетін ұзын арқан. Тағы бір мағынасы “кеңдір жіп” .
Балықшылар ауды шыжымнан тоқиды.
Тіркесу арқылы жасалған шыжым арқан – аудың арқалығына байлайтын жуан,
кендір дегенді, шыжым жіптің “ауға арнап есімен жіңішке жіп” деген мағынасы
да бар.
Академик Ә.Қайдар плеоназм (грек pleonasmos – артықшылық, шамадан тыс).
Бір мағынаны білдіретін қалыптасып кеткен екі сөз. Шыжым жіп – “веревка,
святое из персти”... слово шыжым – вполне конкретную разновидность веревки,
святой из шерсти деп маңғол тіліндегі шижим “шнурок”, бечевка, шапагат,
веревочка”; шижмийн морь “пристяжная лошадь” – дейді [16, 304б]. Шыжым,
шынжыр, шыжым жіп, жіп сөздерінің шығу этимологиясы бір жүн жіпжүнарқан.
Аң-құстарды аулағанда қолданылатын құралдың бір түрі – тұзақ. ТҰЗАҚ –
зат. Әртүрлі құстарды ұстау үшін, қылдан есіп жасалатын аңшылық құралы.
Тұзақ құрды а) Құс жолына тұзақ байлады. ә) Ауыс. Айла, амал жасады, пәле
ойлады. Тұзаққа түсті а) тұзаққа ілініп қалды. ә) Ауыс. Алдауға түсті,
ұсталды [ҚТТС, Т. IХ. 264 б]. Құс тұзаққа құлқынының қырсығынан түсер;
Тырна көкте, тұзақ жерде. Құсты тұзақпен ұстау өте көне өнер және ол әлі де
өзінің маңызын жоя қойған жоқ. Тұзақтың түрлері де көп: жемтұзақтар (түйір
етті тізіп бүркітке жұтқызып ұстайды), қылтұзақ (бөдене т.б. құстарды ұстау
үшін аттың жалы, кекілі, құйрығынан жасалады), сымтұзақ (суыр алуға
арналған сымнан жасалады), жұтпа тұзақ (түлкінің ортаң жілігі не қозының
домалаш жілігін буындап алып, етін жұты салатындай қырлап, шыжым тағып,
шырғаны бұтаға іліп қояды) қақпан тұзақтар, шаппа тұзақтар, босаға
тұзақтар, мойын тұзақтар, желілі тұзақтар т.б.
Аңдарға құратын тұзақтың, аудың атауы М.Қашқари сөздігінде кездеседі.
Бұл грамматикалық еңбек қана емес, сол замандағы түркі халқының тұрмыс-
тіршілігінен, мәдениетінен, салт-дәстүрінен мағлұмат беретін бай жазба
ескерткіш. Мысалы саятшылықта құстарды баптау тұзаққұруға байланысты тілдік
материалдар бар: JАРҒАҚ ИАПҒАҚ: құс аулайтын тұзақтың бір түрі [15, 60 б.].
САШРАТТЫ: шашыратты. Тұзақтың бір түрі saшratғu: сашыратғұ – шашыратқы. Ол
тұзақ мынадай болады. Екі айыр бұтақтың арасына тұзақтан жіп байлайды. Оны
топыраққа көміп, үстіне дәм шашып тастайды. Жем жеуге келген құс тұзаққа не
аяғымен, не мойнымен ілініп қалады. Мақалда былай деп айтылған Saшratғudыn
қоrқmыш қuш қыrқ jыl азrы jығаш yze қonmas: Сашыратқыдан қорыққан құс қырық
жыл ағаш үстіне қонбас [15, 475-476 б.].
Ғылыми деректерге сүйенсек, тұзақ пен тұсау сөздерінің шығу төркіні
бір. Аң құстайын ұшайын, Аяғыңды тұсайын. (Сүйінбай) Тұсамыс пен тұзақ
мағынасы бір-біріне жақын. Ә.Қайдар тұс [tus] Ү: тұс + ау тұсамыс тұс
+ амыс тұсақ тұс + ақ диал.путы; тұса тұс + а налагать путы. Ср.
тұз тұзақ [15, 259 б.]. Ұйғыр тілінде тұз ау деген мағынада қолданылады.
Қазақ тілінде тұзақ сөзімен мағыналық жағынан жақын тор деген сөз
қолданылады. Түсерсің сегіз тозақ жайған торға. Тұз тұзақ тұсау
тұсамыс тор мағыналары жақын сөздер. Тұз ТОР шығу генетикасы бір
сияқты.
Саятшылық кәсібімен тығыз байланысты, тіліміздегі биялай сөз көнеліп
бара жатқанға ұқсайды. Биялайды кейде бүркітқолғап деп айтады. БИЯЛАЙ зат.
жерг. Қолға киетін қолғап. [ҚТТС, Т. II. 317 б] Бабына келген бүркіт
биялайдың сыртынан шеңбектеп ұстағанынан белгілі (Н.Қызылханқызы). Биялай
бүркітшілердің оң қолына киетін қолғабы. Оны жұмсақ теріден (қасқыр, тау
ешкі, түйе, өгіз, серке, аю, бұғы, елік, сиырдың терісі т.б.) жасайды,
ішіне жұқа киізден не мақта жүн қабылған матадан астар салады. Жеңінен іліп
қою үшін қайыс бау не шығыршық тағылады. Биялайдың білезігі шынтақтан
келетіндей етіп тігіледі. Биялайды керегеге, бақанға іліп қояды. Төр жаққа
ілмейді, себебі онда бүркіт ұстаған аң-құс қанының ізі қалады.
Зерттеуші Е.Қосбасаров бұл сөздің төркінін түркі, моңғол, тунгус-
маньчжур тілдерімен салыстыра зерттейді. Алтай тілінде – мелей, татарда –
бияләй, башқұрт тілінде – бәйелей формасында кездессе, моңғол тілінде –
бээлий қалмақта – бееле, бурят тілінде – бээлээ түрінде кездеседі дейді.
Биялайды білек сөзімен де байланыстыра қарауға болады.
Қазақ сөздерінің этимологиясын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz