Шығыс Дешті Қыпшақ территориясында тәуелсіз мемлекет жүйесінің қалыптасуы (ХІІІ ғ. ІІ-жартысы)

Кіріспе.
1.тарау. Шығыс Дешті Қыпшақ территориясында тәуелсіз мемлекет жүйесінің қалыптасуы (ХІІІ ғ. ІІ.жартысы).
2.тарау. ХІҮ ғасырдың І жартысындағы Ақ Орда мемлекетінің саяси құрылымындағы өзгерістер.
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі

Қазақстан тарихының түрлі аспектілерін, оның нақты тарихи даму жолдарын жан-жақты, терең ғылыми тұрғыда зерттеу және белгілі бір тарихи кезеңде Қазақстан аймағында өткен этно-саяси процестердің сипаттамасын беру тарих ғылымы үшін өзекті проблема болып табылады. Қазақстан тарихының аз зерттелген аспектілерін қарастыру халықтың тарихи зердесін қайтадан қалпына келтіруге септігін тигізеді. Қазақстан территориясындағы ұзаққа созылған этникалық процестер ХІҮ-ХҮ ғасырларда қазақ халқының қалыптасуы аяқталып, осы этнос негізінде алғашқы ұлттық мемлекет – Қазақ хандығының құрылуына әкелді. Қазақ халқының этно-саяси даму жолдарын анықтай алмай тұрып бұл процестердің күрделілігін ұғыну мүмкін емес. Осы аймақтағы тарихи процестердің кейінгі барысына негіз болған ХІІІ-ХҮ ғасырлардағы кезеңін ғылыми және обьективті түрде зерттеу міндеті туады. Және де осы кезеңдегі Шығыс Дешті Қыпшақтың аймағында орналасқан Ақ Орда тарихын жан-жақты әрі терең ғылыми тұрғыда зерттеу болып табылады.
Шығыс Дешті Қыпшақ территориясында моңғол дәуірінен кейінгі кезеңде жергілікті этникалық топтар негізінде құрылған алғашқы мемлекеттік құрылымға Ақ Орда мемлекеті жатады. ХІІІ-ХҮ ғасырларда Қазақстан территориясындағы әлеуметтік-этникалық, саяси-этникалық және мәдени процестерді анықтауда, сондай-ақ ХІҮ ғасыр ортасында қалыптасқан Қазақ хандығының құрылуының алғы шарттары мен қазақ халқының қалыптасу барысындағы этникалық кезеңді білуде – Ақ Орда тарихының маңызы өте ерекше.
Осындай маңызы жоғары тақырып болса да әлі күнге дейін Ақ Орда тарихына арналған ғылыми жұмыстар жеткілікті емес. Оның себептеріне: тақырыптың өте күрделілігі мен ауқымдылығы, дерек мәліметтерінің тапшылығы, қарама-қайшылықты пікірлердің көптігі және т.б. жатса керек. Аталған жайттар тақырыпты зерттеуге мүмкіншілік жоқ деген ой тудырмайды. Зерттеушілердің бүгінгі күнгі өкілдері болмаса да, ертеңгі күнгі ұрпақ өкілдерінен Ақ Орда тарихымен айналысатын мамандардың шығатыны сөзсіз.
Бұған қоса осындай тақырыпты таңдаудың тағы бір қажеттігі мынадай: Жошы ұлысының тарихи жазбаларында Ақ Орда тарихын зерттейтін арнайы жұмыстар жоқ, бір жағынан Жошы ұлысының жалпы тарихы бойынша зерттеулердің көбі біржақты болып келеді. Жошы ұлысына тәуелсіз екі ұлыс – Бату мен Орда ұрпақтарының билеген екі мемлекеті жатады, ал зерттеулерде көбіне Батыс бөлігіне көп көңіл бөлінеді.

1. Ахинжанов С.М. Кыпчаки в истории средневекового Казахстана. А., 1989, 251-273 беттер.
2. Плетнева С.А. Қыпшақтар ерте заманнан – XIX ғ. Кезеңінде
Жалын – 1998ж. № 7-8 24-37 бет.
3. А. Тұңғыш «Түркілер тарихынан»
Заман – Қазақстан – 1995ж. №13 - 8-бет
4. Аманжолов К.Р. Қазақстан тарихының дәрістер курсы. 1-кітап. Ежелгі заманнан 1917 жылғы Қазан төңкерісіне дейін. А., 2004, 118 б.
5. М.Қани. Қазақтың көне тарихы. А., 1993, 187 б.
Мусин. Ч. Қазақстан тарихы. А., 2003, 39-56 беттер

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 19 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кіріспе.
1–тарау. Шығыс Дешті Қыпшақ территориясында тәуелсіз мемлекет жүйесінің
қалыптасуы (ХІІІ ғ. ІІ-жартысы).
2-тарау. ХІҮ ғасырдың І жартысындағы Ақ Орда мемлекетінің саяси
құрылымындағы өзгерістер.
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі

Кіріспе.
Қазақстан тарихының түрлі аспектілерін, оның нақты тарихи даму
жолдарын жан-жақты, терең ғылыми тұрғыда зерттеу және белгілі бір тарихи
кезеңде Қазақстан аймағында өткен этно-саяси процестердің сипаттамасын беру
тарих ғылымы үшін өзекті проблема болып табылады. Қазақстан тарихының аз
зерттелген аспектілерін қарастыру халықтың тарихи зердесін қайтадан қалпына
келтіруге септігін тигізеді. Қазақстан территориясындағы ұзаққа созылған
этникалық процестер ХІҮ-ХҮ ғасырларда қазақ халқының қалыптасуы аяқталып,
осы этнос негізінде алғашқы ұлттық мемлекет – Қазақ хандығының құрылуына
әкелді. Қазақ халқының этно-саяси даму жолдарын анықтай алмай тұрып бұл
процестердің күрделілігін ұғыну мүмкін емес. Осы аймақтағы тарихи
процестердің кейінгі барысына негіз болған ХІІІ-ХҮ ғасырлардағы кезеңін
ғылыми және обьективті түрде зерттеу міндеті туады. Және де осы кезеңдегі
Шығыс Дешті Қыпшақтың аймағында орналасқан Ақ Орда тарихын жан-жақты әрі
терең ғылыми тұрғыда зерттеу болып табылады.
Шығыс Дешті Қыпшақ территориясында моңғол дәуірінен кейінгі кезеңде
жергілікті этникалық топтар негізінде құрылған алғашқы мемлекеттік
құрылымға Ақ Орда мемлекеті жатады. ХІІІ-ХҮ ғасырларда Қазақстан
территориясындағы әлеуметтік-этникалық, саяси-этникалық және мәдени
процестерді анықтауда, сондай-ақ ХІҮ ғасыр ортасында қалыптасқан Қазақ
хандығының құрылуының алғы шарттары мен қазақ халқының қалыптасу
барысындағы этникалық кезеңді білуде – Ақ Орда тарихының маңызы өте ерекше.
Осындай маңызы жоғары тақырып болса да әлі күнге дейін Ақ Орда
тарихына арналған ғылыми жұмыстар жеткілікті емес. Оның себептеріне:
тақырыптың өте күрделілігі мен ауқымдылығы, дерек мәліметтерінің тапшылығы,
қарама-қайшылықты пікірлердің көптігі және т.б. жатса керек. Аталған
жайттар тақырыпты зерттеуге мүмкіншілік жоқ деген ой тудырмайды.
Зерттеушілердің бүгінгі күнгі өкілдері болмаса да, ертеңгі күнгі ұрпақ
өкілдерінен Ақ Орда тарихымен айналысатын мамандардың шығатыны сөзсіз.
Бұған қоса осындай тақырыпты таңдаудың тағы бір қажеттігі мынадай:
Жошы ұлысының тарихи жазбаларында Ақ Орда тарихын зерттейтін арнайы
жұмыстар жоқ, бір жағынан Жошы ұлысының жалпы тарихы бойынша зерттеулердің
көбі біржақты болып келеді. Жошы ұлысына тәуелсіз екі ұлыс – Бату мен Орда
ұрпақтарының билеген екі мемлекеті жатады, ал зерттеулерде көбіне Батыс
бөлігіне көп көңіл бөлінеді.

І–тарау. Шығыс Дешті Қыпшақ территориясында тәуелсіз мемлекет
жүйесінің қалыптасуы (ХІІІ ғ. ІІ-жартысы).

ХІІІ ғасыр басындағы моңғолдардың Қазақстан мен Орта Азия
территориясын жаулауы аталған аймақтың саяси картасын түбегейлі өзгеріске
ұшыратқаны белгілі. Бұрынғы саяси құрылымдардың орнына жаңа құрылымдар
пайда болды. Бірақ та саяси құрылымдар өзгергенімен жаулап алушылар
аймақтың этникалық құрылымына түбегейлі өзгерістер енгізе алмады, тек
этникалық процестерге ықпал ете алды.
ХІІІ ғасырдың екінші жартысынан бастап, Моңғол империясының
құрамындағы жергілікті халықтардың саяси өмірдегі рөлі өсе бастайды. Бұл
процесс моңғол қағандарының орталық билігінің әлсіреуімен қатар жүріп,
нәтижесінде жергілікті этностарға негізделген Шыңғыс хан ұрпақтарының
мемлекеттері пайда болады. Оған Қытайдағы Құбылай әулетінің, Ирандағы
Хулагу әулетінің, Батыс Дешті Қыпшақтағы Батый әулетінің, Жетісу мен Шығыс
Түркістандағы, Орта Азиядағы Шағатай әулетінің мемлекеттері дәлел бола
алады. Ал Қазақстан жеріндегі моңғол жаулап алушылығынан кейінгі дәуірде
этникалық негізде құрылған мемлекетке Орда Ежен әулетінің мемлекеті немесе
Ақ Орда мемлекеті жатады.
Ақ Орда тарихы арқылы ХІІІ-ХҮ ғасырлардағы әлеуметтік-этникалық,
саяси-этникалық және мәдени процестерді анықтауда, сондай-ақ ХҮ ғасыр
ортасында қалыптасқан Қазақ хандығының құрылуының алғы шарттары мен қазақ
халқының қалыптасуы барысындағы этникалық процесті біле аламыз. Сондықтан
да Ақ Орда мемлекеті тарихының Отандық тарихта, оның ішінде Орта ғасырлық
Қазақстан тарихында алатын орны ерекше.
Шығыс Дешті Қыпшақ территориясында Жошы Ұлысының құрылуы өлкенің
әскери, саяси, этникалық дамуындағы өте маңызды фактор болып табылады. Жошы
Ұлысы ортағасырлық Қазақстан территориясында болашақтағы мықты
мемлекеттіліктің негізін салып берді. Дербес ұлыстық құрылыс, Жошының
жүргізген әкімшілік-саяси істері ол қайтыс болғаннан кейін оның балалары
жалғастырды. Әкесінің жүргізген саясатын жалғастыруда улкен баласы Орда
Еженнің рөлі зор.
Шыңғыс ханның жаулап алған жерлерін төрт ұлына бөліп бергені баршаға
мәлім. Жошыға тиген Дешті Қыпшақ жері өз ішінде Жошының ұлдары арасында
ұлыстарға бөлінеді. Жазба дерек мәліметтеріне сүйенсек, Дешті Қыпшақта
Жошының үш ұлы: Орда Ежен, Батый және Шайбан билік еткен. Жоғарғы билікке
үлкен ұл Орда Еженнің толық құқы болса да, ол Жошының мұрагері етіп інісі
Батыйды ұсынады. Батыйдың Ұлысы Дештінің батысында, ал ағасы Орда Ежен
шығыста, Жошының бесінші ұлы Шайбан екі ағасының ортасындағы иеліктерге
билік жүргізеді. Дешті Қыпшақта ұлыстардың құрылуы, 1225 жылдан кейін, яғни
Жошы ханның өлімінен кейін жүзеге асады [1].
Жошының үлкен ұлы мұрагерлік дәстүр бойынша әкесінен кейін оның
алғашқы қонысы – Ертіс аймағын иемденді. Яғни, Орда Ежен ұлысы Дештінің
шығысында: Ертістен Ұлытау мен Қаратауға дейінгі аймақ аралығында болып,
орталығы Ертістің жоғарғы ағысы бойындағы Алакөл маңында орналасады. Бұл
жөнінде ХІІІ ғасырдың 40-жылдары осы маңнан өткен Плано Карпини, ХІІІ
ғасырдың соңында Марко Поло мәліметтер жазып қалдырған. Саяси құрылымның
аты бұл кезеңде Орда Ұлысы деп аталғандығы деректерден белгілі.
Жошы өлгеннен кейін хан тағына мұрагерлердің отыру мәселесін Шыңғыс
ханның өзі шешті. Авторы белгісіз "Шаджарат әл-атрак" дерегі бойынша,
"Жошының баласы Бату, әкесінің өлімінен кейін өзінің ұлы атасы Шыңғысханның
бұйрығы бойынша Дешті Қыпшақта сұлтан билігіне келді"[2]. Дәл осы процесс
Әбілғазының "Түрік шежіресінде" төмендегідей беріледі: "Шыңғыс хан Жошы
өлімінен соң, қатты қайғырып аза тұтты. Аза тұтып біткен соң, Өтшікенге:
"Сен Дешті Қыпшаққа бар, Жошы ханның екінші баласы Бату, лақабы Сайып хан,
соны әкесінің орнына отырғызып, інілері мен әмірлерді соған бағындыр. Егер
інілері мен әмірлері сенің сөзіңді тыңдамаса, өзің анда қалып, маған
хабарла, біз сенің айтқаныңды істелік", -деді. Өтшікен Жошының ұлысына
жақындағанда Бату хан хабар алып, інілері мен балаларын алдынан жіберді,
өзі олардың артынан шықты. Өтшікенмен көрісіп, қазаны аза қылды. Үш күннен
соң Өтшікен Батуды әкесінің тағына отырғызып, Бату ханның інілері мен
әмірлеріне Шыңғыс ханның айтқан сөздерін жеткізді, барлық халық оны қабыл
қылды. Одан соң моңғол рәсімімен ұлық той жасап, Батуға аяқ берді, көп
сыйлықтар үлестірді"[3]. Шыңғыс ханның Жошы ұлысының мұрагерін таңдаудағы
мұндай шешіміне Жошының екінші ұлы Батудың талантты қолбасшы, тәжірибелі
саясаткер болып, оның Батыс елдерін жаулауда және Мөңкені жалпы
империялық таққа әкелуде дәлелдеуі ғана емес, оның үлкен ағасы әке тағынан
бас тартып Батуға беруі әсер етті. Сонымен қатар, Рашид ад-дин "Орда
Батудың хандық құруына келісті. Сөйтіп ол әке орнына таққа келді,"- деп
жазады [4].
Жошы хан Шыңғысханның тұңғыш ұлы, бірақ ол империяның жеке дара
билеушісі емес, Жошы оның билігіндегі ел, жері империяның ұлы қағаны
Шыңғысханның тікелей өз билігінде болғанынескерген жөн. Сондықтан ұлы
қағанның көзі тірісінде оның өз ұрпақтары арасында тақ таластың тууы мүмкін
емес. Өйткені қаған билігіндегі аймақтардың билік мәселесін қаған тікелей
өзі шешетін болған. Бұл туралы әйгілі Көк дәптер (Ұлы жарғы) және 1219 жылы
көктемде өткен құрылтай шешімдерінде белгіленген. Жарлық бойынша ұрпақ
мұрагерлігін жасының үлкен, кішісіне қарай емес, білгір, біліктілігіне орай
қаған кеңесі шешетін болған. Бұл туралы 1219 жылы көктемде болған құрылтай
шешімінен айқын аңғаруға болады. Мұнда ұлы қағанның өзінің ресми мұрагері
болып қағанның тұңғыш ұлы Жошы емес, үшінші ұлы Үгедей белгіленді. Сол
жиында Үгедейдің: Егер менің ұрпағымнан шөпке ораса мал жемейтін, бұғы
аттым деп тышқан алатын жетесіз шықса қайтпекпін?,-деген. Бұл сауалға
Шыңғысханның: Егер олай бола қалса, менің басқа ұрпағымнан бір жетелі
табылар,-деген жауабы көп жағдайды аңғартады. Мұнан ең әуелі ежелгі Түрік-
моңғолдың мұрагерлік салтымен қатар, көшпенді ордалардың демократиялық
дәстүрін аңғаруға болады.
Сонымен Шыңғыс хан үш немересін басқаларынан жоғары қойып, олардың бір-
бірінің арасындағы дәрежелерін анықтады: ақ түс және алтын Батудың
белгіленген үлкендігінің айғағы болды, көк түс және күміс Орда Еженнің
Батуға бағыныштылығын, боз түс және болат – Шайбанның Батуға да, Орда
Еженге де бағыныштылығын көрсетті. Мұнда түс пен металл рәмізінен түрік-
моңғол халықтарының құндылық түсініктерінің сатысы айқын көрінеді: бірінші
орында ақ түс пен алтын, екінші орында – көк пен күміс, үшінші орында боз
бен болат. Ақ пен алтын, көк пен күміс, боз бен болат сөз жұптары өзара
үндесіп келеді. Бұл үндестік мәтіннің поэтикалық әуезділігі мен
салтанатттылығын күшейтіп қана қоймайды, сонымен бірге байырғылығы
қиындықпен танылатын эпикалық-лексикалық еліктеме штамптарын да айқындай
түседі. Бұл мысалдар түс белгілеу символикасы дүниенің төрт құбыласы
бойынша анықтауға емес, әлеуметтік жіктелуге байланысты болуымен қызықты.
Келтірілген үзіндінің анық аңыз әңгімесін тарихи шынайы да түсінсек,
оны басқа мәліметтермен салыстырғанда мынадай ақпарат алуға болады:
1. Ақ Орда мен Көк Орданың тура мағынасы – ақ және көк түсті киіз
үйлер. Киіз үйлерді Шыңғысханның өзі қойғызғандықтан, бұл жай дәріптеліп,
саяси құқықтық дәстүр құруға негіз болды. Олар Жошы қайтыс болғаннан кейін,
Шыңғыстың өліміне дейін, яғни 1227 жылы қойылған. Қалай болғанда да ол
Батудың 1236 жылғы Батыс жорығынан бұрын болды, оны біз Орда Еженнің Біз
жат жұртқа кетіп бара жатырмыз деген сөздерінен көре аламыз.
2. Киіз үйлердің түстері Жошының үш ұлының дәрежесін, сонымен қатар
олардың Жошы ұлысындағы иеліктерін белгіледі: Орда Еженнің ордасы шығыста
орналасқан, сондықтан Көк Орда термині ұлыстың шығыс бөлігіне, оның сол
қанатына, ал Ақ Орда - батыс, оң қанатына қатысты айтылу керек. Батыс
жорығынан кейін Дунайға шейін жеткен Жошы ұрпағы ұлысының жері емес,
Жошының Шыңғыстан алған, Жайықтан Ертіске дейін созылған ұлыс аумағы
үлестірілді. Бұл өз кезегімен Батудың Ордасы – Ақ Үй бастапқыда Жайықтан
Шығысқа қарай, ал Еженнің Ордасы, Көк Үй - Ертістің (Сырдарияның,
Алакөлдің, Емілдің) жағасында орналасқан, яғни Ақ Орда және Көк Орда
терминдері державаның немесе тіпті географиялық аудандардың ресми атаулары
ретінде де әлі қолданылмаған және ауыспалы метафоралық мәнге ие болып, Көк
Орда Ежен үлесін, Жошы ұлысының сол қанатын белгілеу үшін пайдаланылған.
3. Батыс жорығынан кейін Жошы ұрпағының ұлысы өлшеусіз өсті және Бату
мен Орда Ежен иеліктері арасындағы шекара батысқа қарай ығысып кетті.
Нәтижесінде Ақ және Көк Ордалардың жаңа аумақтық нұсқалары белгіленді,
олардың екі түрлі географиялық бейнесі пайда болды және олардың мөлшері мен
шекаралары жөнінде екі ассоциациялар жүйесі белгілене бастады, олардың
біріншісі Батыс жорығына дейінгі кезеңге жатады, ал екіншісі жорықтан кейін
қалыптасқан. Ақ және Көк Ордалар тек кей кездерде ғана жазбаша еңбектердің
беттеріне түскені болмаса, ресми белгілеу болмағандықтан, негізінен ресми
іс жүргізуде қолданылмай, далалық ауызша тарихи дәстүрде сақталған.
Автордың есептеу нүктесі ретінде осы екі жүйенің қайсысын қолданғанына
байланысты дереккөздерінде Ақ және Көк Ордалардың алғашқы және кейінгі
бейнелерінің бір-біріне сәйкестігінің нәтижесі ретінде қайшылықтар
туындайтын. Осы айтылғанның барлығы жазбаша деректерде Ақ Орда және Көк
Орда терминдерінің көрінеу жүйесіз және тіпті кездейсоқ қолданылғандығын
түсіндіреді; ал қазіргі кейбір мамандар болса қазіргі кездегідей мағына,
мазмұн және нақты тарихи, аумақтық-саяси мәнді негізге алады да, олардың
қызмет етулерінің мүлдем басқа көрінісін көргілері келеді.
Кейбір дерек көздері Ақ және Көк Орда туралы мәселені тіпті
шиеленістіріп жіберді. Ең алдымен олардың қатарына Ақ және Көк Ордалардың
орнын қателесіп ауыстырып жіберген, смондай-ақ Шығыс Дешті Қыпшақта билік
құрған әулеттер туралы мәселені мүлдем шатастырған Муин ад-Дин Натанзидың
Ескендір анонимін жатқызуға болады.
Шайбан мен оның ұрпақтарын шексіз дәріптеп жіберген Шайбан
ұрпақтарының тарихнамасы да бұл ретте өз рөлін атқарды. Түрлі тарихнамалық
шығыс шығармаларын ғылыми айналымға дәйексіз ендіру және солардың
кейбірінің, мысалы, жанағы Ескендір анонимінің, шығыстанудың соңғы
жетістіктеріне сай қайта қаралуы тиіс. Әбілғазының Шаджара-йи турк ва
могулының биік беделінің орынсыз сақталуы – Ақ және Көк Ордалар проблемасы
жөніндегі пікірталаста және жалпы Дешті Қыпшақ тарихнамасында күні бүгінге
дейін жағымсыз рөл атқарды және атқарып келеді.
Алтын Орданың Ресей мен Батыста ғылыми зерттеле басталғанынан бері Ақ
және Көк Ордалардың қай жерде болғаны туралы туындаған пікірталас жалғасып
келіп, Көк Орда шығыста, ал Ақ Орда батыста болған деген тұжырыммен
аяқталды. Батыс жорығынан кейін Алтын Орда Ақ Ордамен теңдестіріліп кеткені
анықталды. Бұл пікірді Шыңғыс-наменің деректері де растайды.
Алтын Орда – Жошы ұлысының орталығы, Ақ Орда – оның сол қанаты, ал Көк
Орда – оң қанаты деп есептейтін А.В.Митрошкинаның пікірі өзгелерден оқшау
тұр.
Пікірталастың қорытындылары шығарылды. Сондықтан да пікірталас
нәтижелерін саралаусыз Ақ Орданың шығыстық мекені туралы пікір қайта
көтеріліп, оның үстіне ол ХІІІ ғасырдың ортасынан ХҮ ғасырдың бірінші
ширегіне дейін өмір сүрген мемлекет болды деп айтылатын жарияланымның жарық
көруі күтпеген жағдай еді.
Қазіргі күнде Ақ және Көк Орда жөніндегі пікірталас негізінен олардың
пайда болуы мен құру уақыты және Шайбан иелігінің орналасуы мен аталуына
қатысты мәселелер шеңберіне ауысты. Ақ және Көк Ордалардың пайда болу
уақыты туралы айтыстың егжей-тегжейіне кірмей, тек Шыңғыс-наме
мәліметтері бойынша оар уақыты жағынан Жошы ұлысымен шамалас және Батыс
жорығынан дейінгі уақыттан басталады, сондықтан олардың генезисі ХІІІ
ғасырдың ортасынан гөрі ертерек уақытпен белгілену керек екенін айтамыз. (1
том деректе)
Жошы хан қайтыс болғаннан кейін оның негізгі иелігі болып табылатын
Ертіс өңірі оның үлкен ұлы Орда Еженге өтті. Оның ордасы алғашында Ертіс
бойында, кейінірек ХІІІ ғасырдың ІІ жартысында Орданың ұрпақтары тұсында
Сырдарияның орта ағысына көшті. Осы Орда Еженнің және оның ұрпақтарының
иелігіндегі жерлер Ақ Орда мемлекетін құрды. Сонымен қатар Қазақстанның
барлық территориясы Ертістен Жайыққа дейін, Шағатайлықтардың иелігінде
болған Қазақстанның біршама аудандары Жетісуды қоса алғанда Орда
ұрпақтарының иеліктерінің құрамына кірді.
Шығыс Дешті Қыпшақ территториясында жаңа ұлыстық жүйенің құрылуы
Жошының үлкен ұлы Орда Еженнің қызметімен тікелей байланысты. Орда Еженнің
туылған және қайтыс болған жылдары туралы ортағасырлық тарихи деректерде
нақты мәлімет кездеспейді. Ал оның билікке келуі, сонымен қатар саяси
қызметімен байланысты саяси оқиғалар туралы Рашид-ад дин, “Васссаф-и
Хазрет”, Джузжани, Джувайни және басқа да тарихшылар мен жылнамашылар
еңбектерінде кездеседі.
Жошының 1225 ж. күзде қайтыс болғанын ескере отырып, әкесінің
мұрагері және Жошы ұлысының ханы болып Бату тағайындалғанын есепке алу
керек. Осыдан шыға отырып, зерттеулер бойынша 1226-1241 жылдар аралығы
Жошының екі баласының билеу кезеңі деуге болады. Шығыс Еуропаға жеті
жылдық жорыққа дейін Жошы ұлысының батыс шекарасы Жайықпен шектелген
болатын. Орда Ежен Ұлысының алғашқы кезеңдегі территориясы Қазақстанның
біршама бөлігін: Жетісудың солтүстік-шығыс бөлігіін, Ертіс бойының кең
алқаптарынан Ұлытау мен Қаратауға дейінгі жерлерді алып жатты. 1236-1242
жылдары Батыйдың батысқа жасаған жеті жылдық жорығы нәтижесінде Жошы
ұрпақтары ұлысының территориясы батыста Дунайға дейін кеңейді. Өз кезегінде
Батый хан ағасы Орда Ежен мен інісі Шайбанға сіңірген еңбектері үшін
бұрынғы ұлыстарына тағы жаңа жерлер үлестіреді. Тарихшы Әбілғазының
дерегінде Батый Шайбаниға он бес мың үйлік, Орда Еженге он мың үйлік ел
берген [5]. Соның нәтижесінде Шайбан ұлысы солтүстік және солтүстік-батысқа
қарай созылып, Батыс Сібірмен башқұрлар жерін қамтиды. Ал Орда Ежен ұлысы
болса, Сырдың орта ағысы бойына дейін созылып, шығысы Ертіс алқаптарынан
батыста Ырғыз өзеніне дейінгі жерлерді және Оңтүстік Қазақстан өңірін
қамтиды. Осылайша, Сыр өңірі Орда Ежен ұлысына қосылады.
Жошы ұлысы территориясы әскери бөлуге сәйкес үлкен екі қанатқа
бөлінді. Жошының басқа ұлдарының барлығы осы екі қанаттарға кіріп,
өздерінің үлкен ағаларына бағынышты болды. Жошыға берген монғол әскері де
оның өлімінен соң үлкен ұлдары арасында бөліске түсті. Осыған байланысты
“Жамиғат тауарихта”, -“Жошы ханның әскерінің жартысы Батуға берілді,”-
делінеді [6]. Жошының төрт мың жеке әскері, ол қайтыс болған соң “бір түмен
әскерден асып, үлкен ұлы Хордуға (Бату) бағынышты болды. Орда өзінің кіші
інілері Удур, Тоқа Темір, Шингкум және Сингкумдармен бірге әскердің сол
қанатын құрды, оларды қазіргі уақытқа дейін сол қанат сұлтандары деп
атайды”[7].
Шығыс Дешті Қыпшақ территориясында Жошы ұлысын бірігіп басқару ұзаққа
созылмады. Батыйдың жеті жылдық жорығынан кейін, ол, Еділ бойында
зерттеушілер еңбектерінде “Алтын Орда” деп аталған жаңа ұлыстық мемлекетті
құрды. Жошы ұлысының батыс шекарасы болған Жайық, енді Батый мен Орда
ұлыстарының иелігінің арасы болды. Осы уақыттан бастап, әр ұлыс өзінің
тарихын бастап, ішкі және сыртқы саясатын бөлек жүргізді [8].
Әбілғазыдан бұрын жазылған Өтеміс хажының “Шыңғыснаме” еңбегінде Ақ
және Көк Орда туралы мәлімет Дешті Қыпшақтағы жоғарғы билікті Батуға беру
жайлы әңгіме де кездеседі. Жошының өлімінен кейін үлкен ұлы Орда Ежен мен
Бату арасында билікті бір-біріне ұсынады. Нәтижесінде олар Шыңғысханға
аттанады: "Бір шешеден туған екі бала және басқа әйедерінен туылған он
жеті бала бірге ұлы ханның ордасына аттанады. Олар ханға келген кезде, хан
оларға үш орда: Сайын (Бату) ханға Алтын босағалы Ақ орда, Едженге (Орда
Ежен) – Күміс босағалы Көк Орда, Шайбанға Болат босағалы Боз Орда
тігеді"[9].
Бұл мәлімет Ақ Ордамен Көк Орданың тікелей мағынасын беретін болса,
онда олар Бату ханның батысқа жасаған жорығына дейін құрылған. Мұны Батудың
Орда Еженге “біз басқа ордаға кетеміз”, – деген сөздері дәлелдейді.
Үйлердің түсі Жошы балаларының Орда түсін анықтаған және Жошы ұлысындағы
иеліктерді шектеген. Орда Еженнің ұлысы шығыс аймақта болды, сондықтан “Көк
Орда” ұғымы ұлыстың шығыс бөлігіне, сол қанатқа, ал Ақ Орда ұғымы батыс
бөлігіне оң қанатқа тиесілі қолданылуы керек. Бұған батыс жорығынан кейінгі
Дунайға дейін созылған Жошы ұрпақтарының териториясы емес, Жошының
Шыңғысханнан алған Ертіс және Жайық өзендері арасындағы иелік енеді. Соған
сәйкес, Батудың алғашқы Ордасы – Ақ Орда, Жайықтың шығыс жағында, ал Орда
Ежен ұлысы – Көк Орда, Ертіс жағалауында орналасқан. Плано Карпини (1245-
1247 жж.) Орда Ежен Ордасын Алакөл көлінен шығысқа қарай орналастыра
отырып, “бұл жерде Балқаш көлінен оңтүстік шығыс Татар сұлтандарының ең
алғашқы өкілі, Батудың ағасы Орда сұлтан тұрған және мұнда оның өз ордасы
немесе әкесінің ордасы орналасқан”, – деп мәлімет береді [10].
Бірақ бұл кезде Ақ Орда және Көк Орда терминдері мемлекет атауы
немесе географиялық аймақ ұғымы ретінде қолданылмайды, тек Көк Орда – Орда
Ежен, Жошы ұлысының сол қанат иелігі, ал Ақ Орда – Бату ханның, Жошы
ұлысының оң қанат иелігі екендігін анықтауда пайдаланылады.
Жошы ұрпақтарының Батыс жорығынан кейін, Бату хан мен Орда Ежен
иеліктерінің шекарасы Батысқа қарай кеңейді. Әбілғазы өз еңбегінде Бату
хан жеті жылдық жорықтың нәтижелі аяқталуынан кейін ағасы Орда Еженге
Қосымша ұлыстар мен иеліктер берді деп баяндайды. Нәтижесінде Ақ және Көк
Орданың жаңа территориялық құрылымы айқындалды, соған сәйкес екі жүйе
қалыптасты. Біріншісі – батыс жорығына дейінгі иелік, екіншісі – батыс
жорығынан кейінгі қалыптасқан иелік. Себебі бұған дейін Ақ Орда және Көк
Орда атаулары нақты қолданылмаған еді.
Ақ және Көк Орда мәселесін кейбір деректер күрделендіре түседі.
Мәселен, Муин Ад-Дин Натанзидың Ескендір Анонимі еңбегінде мынадай бір
деректі кездестіруге болады. Жошы ұлысы екі бөлікке бөлінді. Сол қанатқа
қарайтындар Ұлық-таға, Сегіз ағаш, және Қаратал, Түйсен (Тюмень) жерлері,
Женд және Барчкент аймақтары ноғай ұрпағына бекітілді, олар Ақ Орда
сұлтандары деп аталды, оң қанат Ибир-Сибирь, Русь, Липка , Маджар, Булгар,
Башқұрт және Сарай, Берке Тоқтай ұрпағына қарады, оларды Көк Орда
сұлтандары деп атады.
Орда Ежен ұлысының билеушілері іс жүзінде тәуелсіз болды, өздерін
Алтын Орда хандарына бағынышты деп мойындаса да, олардың құрылтай
жиналыстарына бармады. "Әуел бастан-ақ деп жазады Рашид ад-Дин, -оның
орнындағы Орда тұқымының қайсы біреуінің Батый тұқымынан тараған хандарға
барған кезі болған емес, өйткені олар бір-бірінен шалғай орналасқан,
сонымен қатар, өз ұлысының тәуелсіз патшалары болып табылады. Бірақ олар да
Батыйдың орынбасары кім болса соны өзінің патшасы әрі әміршісі санау әдеті
болған және олардың есімдерін бұлар өз жарлықтарының жоғарғы жағына жазып
отырады"[11].
Іс жүзінде ХІІІ ғасырдың ортасынан бастап Орда Ежен ұлысы дербес
мемлекет болып, шығыс деректерінде ол Ақ Орда деп аталады. Оған билік
жүргізгендер хан атағын иеленді және олармен Батый хан және оның
мирасқорлары ғана емес, сондай-ақ, бүкіл империяның жоғарғы хандары да
санасып отырған. Бірақ мәселе осымен тынып, мемлекет істеріне нақты араласу
болмаған. Алтын Орда хандары Иран әміршілерімен үнемі дұшпандық қатынаста
болғанымен, Ақ Орданың хандары XIII-XIV ғасырлар шебінде Хулагу
ұрпақтарымен дипломатиялық қатынаста болып, елшілер ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.