ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы музыка мәдениеті
Жоспар.
Кіріспе.
ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы музыка .
1.А.Құнанбаевтың музыкалық шығармашылығы.
2.Сал.серілер түсінігі.
3.Жаяу Мұса Байжанұлы.
4.Халық композиторлары.
5.Құрманғазы Сағырбайұлы.
6.Дәулеткерей Шығайұлы.
7.Тәттімбет Қазанғапұлы.
8.Ықылас Дүкенұлы.
9.Мұхит Мералыұлы.
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе.
ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы музыка .
1.А.Құнанбаевтың музыкалық шығармашылығы.
2.Сал.серілер түсінігі.
3.Жаяу Мұса Байжанұлы.
4.Халық композиторлары.
5.Құрманғазы Сағырбайұлы.
6.Дәулеткерей Шығайұлы.
7.Тәттімбет Қазанғапұлы.
8.Ықылас Дүкенұлы.
9.Мұхит Мералыұлы.
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе.
ХІХ ғасырдың ІІ жартысы Қазақстанның музыка өнерінің гүлденген кезеңі
болды.Осынау рухани қайнарлардың ішінде музыканы,дәлірек айтсақ,күйдің алатын орны айрықша.Себебі,қазақ халқының тарих аясындағы мәдени- рухани
болмысын тануға келгенде ең мол дерек көзі күй түрінде және күй аңыздары түрінде сақталған.Бұған мына сияқты мысалдарды көлденең тартуға болады.
Біріншіден,халық жадында сақталған ең байырғы тұлғаларымыз-күйші-компо-
зиторларымыз.Мәселен,атақты күйші Қорқыттан бүгінгі күнімізге дейін жиыр-
ма шақты күй жетіп отыр.Екіншіден,атақты күйші Қорқыт пен ХХ ғасырда өмір
сүрген Дина арасындағы мың екі жүз жылдық тарихи кезеңнің бірде-бір ғасыры күйші-композитордан құралақан емес деуге болады.Үшіншіден,осынау мың екі
жүз жыл аясында ғұмыр кешкен екі жүздей күйші-композитор белгілі және ол-ардың бес мыңдай күйі қазіргі таңда тіркеуге алынып отыр.Төртіншіден,қазақ
күйлеріне арқау болған оқиғалардың тарихи хронологиясы Евразия континен-
тіндегі соңғы екі жарым жылдық оқиғаны қамтиды.Мәселен,»Қос мүйізді Ескендір»атты халық күйі белгілі және М.Хамзиннің»Космонавт»деген күйі бар.Бұл күйлердің тақырыбына арқау болған тарихи кезеңдердің арасында,
яғни,Александр Македонскйй мен Юрий Гагариннің арасында аттай екі жарым
мың жылдық оқиғаны қамтиды.Бесіншіден,көшпелілер өркениетінде 8-20 ға-
сырдың өзінде-ақ күй және ән түрінде музыкалық жанрлардың сараланып үл-
геруі мәдени-рухани өреліліктің жарқын айғағы. Міне,бұл дәлелдер музыка мәдениетіміздің, оның ішінде күй өнерінің тарихи-рухани болмысымызда ер-
екше мәртебелі орынының бар екенін көрсетеді.
ХІХ ғасырдың ІІ жартысында көптеген аса көрнекті кәсіби композитор-әншілер
мен күйшілердің шығармашылығы халықтың музыкалық классикасының негі-зін құрады.Көптеген композиторлар өз заманындағы білімді адамдар болды.
Олардың бәрі дерлік хат танитын, кейбіреулері орыс тілі мен араб тілін бі-летін, бірақ өз шығармалаларын нотаға түсіріп жаза алмайтын еді. Компо-
зиторлардың дүние танымы тарихи тұрғыда шектеулі бола тұрса да , олар-
6
дың шығармалырда әлеуметтік қайшылықтар айқын бейнеленді , әділетсіз
заңдарға ,билеуші сұлтандарға , олардың зорлық – зомбылығына қарсы кү-
реске шақырған әуен анық естілген. Әндер мен күйлерде халықтың бас бос-
тандығы , әйел теңдігі жөніндегі армандары , бай – шонжарларға ,билеп-төс-
теуші сұлтандарға деген наразылық үндері айқын бейнеленген. Көптеген композитор әншілер мен күйшілер өздерінің шығарған әндері мен күйлері арқылы халықтың рухын көтеріп отырған.Сол үшін де олар қуғын – сүргін-
ге көп ұшырап отырған.
Осы кезеңде өмір сүрген ақын , күйшілер өмір шындығын терең жырлаған.
Олар өздері өмір сүрген заманның асқақ ақындары ғана емес , сонымен қа-
тар сыршыл лирикалық сезіммен , әншілік –орындаушылық,композиторлық өнерімен бұкіл қазақ даласына танылған ерекше дарын иелері.Олардың әндері, күйлері – қазақтың классикалық ән творчесвасының алтын қорына еніп ,бүкіл халқымыздың өшпес мұрасына айналған туындылар.Кейбір ақындар,халық композиторлары жастайынан қиыншылық тауқыметін тарқандықтан,өздерінің көптеген туындыларын қайғылы-мұңды шығармаларды орындау арқылы жеткізген.Олар бай-шожарларды , жоғарғы үстем тап өккілдерін жаман жағынан көрсеткені үшін қуғын- сүргінге көп ұшыраған .Ал бай-шонжарлар оларға лақап ат қойып, жала жауып қудалаған.
ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы Қазақстанның музыка өнерінің дамуына
Құрманғазы Сағырбайұлы , Дәулеткерей Шығайұлы , Тәттімбет Қазанғапұлы,
Ықылас Дүкенұлы , Мұхит Мералыұлы, Сарымалай ,Біржан сал Қожағұлұлы,
Ақан сері Қорамсаұлы , Жаяу Мұса Байжанұлы сияқты әнші-коипозитор му-
зыканттар үлес қосты.
Бұлардың әрқайсысы әр түрлі өз туындыларын шығарғанымен ,олардың бә-
рінің мақсаттары бір болды , яғни халықты билеп – төстеушілерге деген на-
разылық. Кейбір әнші – күйшілер өздерінің туып - өскен жерлерінің әсем та-
биғатын ,тауларын , өзен –көлдерін сол жердегі халықтың тұрмыс-жағдайын
өз туындыларында әсем де көрікті етіп көрсете білген .
ХІХ ғасырдың ІІ жартысы Қазақстанның музыка өнерінің гүлденген кезеңі
болды.Осынау рухани қайнарлардың ішінде музыканы,дәлірек айтсақ,күйдің алатын орны айрықша.Себебі,қазақ халқының тарих аясындағы мәдени- рухани
болмысын тануға келгенде ең мол дерек көзі күй түрінде және күй аңыздары түрінде сақталған.Бұған мына сияқты мысалдарды көлденең тартуға болады.
Біріншіден,халық жадында сақталған ең байырғы тұлғаларымыз-күйші-компо-
зиторларымыз.Мәселен,атақты күйші Қорқыттан бүгінгі күнімізге дейін жиыр-
ма шақты күй жетіп отыр.Екіншіден,атақты күйші Қорқыт пен ХХ ғасырда өмір
сүрген Дина арасындағы мың екі жүз жылдық тарихи кезеңнің бірде-бір ғасыры күйші-композитордан құралақан емес деуге болады.Үшіншіден,осынау мың екі
жүз жыл аясында ғұмыр кешкен екі жүздей күйші-композитор белгілі және ол-ардың бес мыңдай күйі қазіргі таңда тіркеуге алынып отыр.Төртіншіден,қазақ
күйлеріне арқау болған оқиғалардың тарихи хронологиясы Евразия континен-
тіндегі соңғы екі жарым жылдық оқиғаны қамтиды.Мәселен,»Қос мүйізді Ескендір»атты халық күйі белгілі және М.Хамзиннің»Космонавт»деген күйі бар.Бұл күйлердің тақырыбына арқау болған тарихи кезеңдердің арасында,
яғни,Александр Македонскйй мен Юрий Гагариннің арасында аттай екі жарым
мың жылдық оқиғаны қамтиды.Бесіншіден,көшпелілер өркениетінде 8-20 ға-
сырдың өзінде-ақ күй және ән түрінде музыкалық жанрлардың сараланып үл-
геруі мәдени-рухани өреліліктің жарқын айғағы. Міне,бұл дәлелдер музыка мәдениетіміздің, оның ішінде күй өнерінің тарихи-рухани болмысымызда ер-
екше мәртебелі орынының бар екенін көрсетеді.
ХІХ ғасырдың ІІ жартысында көптеген аса көрнекті кәсіби композитор-әншілер
мен күйшілердің шығармашылығы халықтың музыкалық классикасының негі-зін құрады.Көптеген композиторлар өз заманындағы білімді адамдар болды.
Олардың бәрі дерлік хат танитын, кейбіреулері орыс тілі мен араб тілін бі-летін, бірақ өз шығармалаларын нотаға түсіріп жаза алмайтын еді. Компо-
зиторлардың дүние танымы тарихи тұрғыда шектеулі бола тұрса да , олар-
6
дың шығармалырда әлеуметтік қайшылықтар айқын бейнеленді , әділетсіз
заңдарға ,билеуші сұлтандарға , олардың зорлық – зомбылығына қарсы кү-
реске шақырған әуен анық естілген. Әндер мен күйлерде халықтың бас бос-
тандығы , әйел теңдігі жөніндегі армандары , бай – шонжарларға ,билеп-төс-
теуші сұлтандарға деген наразылық үндері айқын бейнеленген. Көптеген композитор әншілер мен күйшілер өздерінің шығарған әндері мен күйлері арқылы халықтың рухын көтеріп отырған.Сол үшін де олар қуғын – сүргін-
ге көп ұшырап отырған.
Осы кезеңде өмір сүрген ақын , күйшілер өмір шындығын терең жырлаған.
Олар өздері өмір сүрген заманның асқақ ақындары ғана емес , сонымен қа-
тар сыршыл лирикалық сезіммен , әншілік –орындаушылық,композиторлық өнерімен бұкіл қазақ даласына танылған ерекше дарын иелері.Олардың әндері, күйлері – қазақтың классикалық ән творчесвасының алтын қорына еніп ,бүкіл халқымыздың өшпес мұрасына айналған туындылар.Кейбір ақындар,халық композиторлары жастайынан қиыншылық тауқыметін тарқандықтан,өздерінің көптеген туындыларын қайғылы-мұңды шығармаларды орындау арқылы жеткізген.Олар бай-шожарларды , жоғарғы үстем тап өккілдерін жаман жағынан көрсеткені үшін қуғын- сүргінге көп ұшыраған .Ал бай-шонжарлар оларға лақап ат қойып, жала жауып қудалаған.
ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы Қазақстанның музыка өнерінің дамуына
Құрманғазы Сағырбайұлы , Дәулеткерей Шығайұлы , Тәттімбет Қазанғапұлы,
Ықылас Дүкенұлы , Мұхит Мералыұлы, Сарымалай ,Біржан сал Қожағұлұлы,
Ақан сері Қорамсаұлы , Жаяу Мұса Байжанұлы сияқты әнші-коипозитор му-
зыканттар үлес қосты.
Бұлардың әрқайсысы әр түрлі өз туындыларын шығарғанымен ,олардың бә-
рінің мақсаттары бір болды , яғни халықты билеп – төстеушілерге деген на-
разылық. Кейбір әнші – күйшілер өздерінің туып - өскен жерлерінің әсем та-
биғатын ,тауларын , өзен –көлдерін сол жердегі халықтың тұрмыс-жағдайын
өз туындыларында әсем де көрікті етіп көрсете білген .
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
1.Ақан сері Қорамсаұлының шығармашылығы. Алматы:1963 ж
2.Бес ғасыр жырлайды. ІІ том. Алматы «Жазушы» 1989 ж.
3.Бисенова Г.Н. «Песенное творчество А.Кунанбаева» Алматы : 1995 ж.
4.Жұбанов А. «Замана бұлбұлдары» ІІ – б. Алматы : 1963 ж.
5.Жұбанов А. «Ғасырлар пернесі» Алматы : 1958 ж.
6 Жұбанов А. «Ғасырлар пернесі» Алматы : 1975 ж
7.Жұбанов А. «Құрманғазы күйлері қалай шыққан ?» Алматы : 1993 ж.
8.Қазақстан тарихы .ІІІ том. Алматы : 2002 ж.
9. Қирабаев С. «Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері» Алматы :1995 ж.
10. Қазақ совет энциклопедиясы . ІІ том.
11.Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінгі күнге дейін . Алматы :2002 ж.
12.Қазақ ССР тарихы Алматы : 1981 ж.
13.Мұқанов С. Қазақтың ХҮІІІ-ХІХ ғ.ғ. әдеби тарихының очерктері .А :1942 ж.
14.Мұқанов С. «Жарқын жұлдыздар» Алматы : 1964 ж.
15.Мұқанов С. «Халық мұрасы» Алматы : 1974 ж .
16.Мағауин М. «Қобыз сарыны» Алматы : 1968 ж.
17. Тарақты Ақселеу . «Қазақтың әйгілі күйшілері» Алматы : 1992 ж.
18. Шақанов Б.Хасенов И.Жақанов И. «Қобыз атасы-Ықылас» Алматы : 1993 ж.
19.Қоспақов З. «Әнші тағдыры» Алматы : 1971 ж.
20.ХҮІІІ-ХІХ ғ.ғ. қазақ ақындар шығармашылығы. Алматы : 1962 ж.
1.Ақан сері Қорамсаұлының шығармашылығы. Алматы:1963 ж
2.Бес ғасыр жырлайды. ІІ том. Алматы «Жазушы» 1989 ж.
3.Бисенова Г.Н. «Песенное творчество А.Кунанбаева» Алматы : 1995 ж.
4.Жұбанов А. «Замана бұлбұлдары» ІІ – б. Алматы : 1963 ж.
5.Жұбанов А. «Ғасырлар пернесі» Алматы : 1958 ж.
6 Жұбанов А. «Ғасырлар пернесі» Алматы : 1975 ж
7.Жұбанов А. «Құрманғазы күйлері қалай шыққан ?» Алматы : 1993 ж.
8.Қазақстан тарихы .ІІІ том. Алматы : 2002 ж.
9. Қирабаев С. «Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері» Алматы :1995 ж.
10. Қазақ совет энциклопедиясы . ІІ том.
11.Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінгі күнге дейін . Алматы :2002 ж.
12.Қазақ ССР тарихы Алматы : 1981 ж.
13.Мұқанов С. Қазақтың ХҮІІІ-ХІХ ғ.ғ. әдеби тарихының очерктері .А :1942 ж.
14.Мұқанов С. «Жарқын жұлдыздар» Алматы : 1964 ж.
15.Мұқанов С. «Халық мұрасы» Алматы : 1974 ж .
16.Мағауин М. «Қобыз сарыны» Алматы : 1968 ж.
17. Тарақты Ақселеу . «Қазақтың әйгілі күйшілері» Алматы : 1992 ж.
18. Шақанов Б.Хасенов И.Жақанов И. «Қобыз атасы-Ықылас» Алматы : 1993 ж.
19.Қоспақов З. «Әнші тағдыры» Алматы : 1971 ж.
20.ХҮІІІ-ХІХ ғ.ғ. қазақ ақындар шығармашылығы. Алматы : 1962 ж.
ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы музыка мәдениеті.
Жоспар.
Кіріспе.
ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы музыка .
1.А.Құнанбаевтың музыкалық шығармашылығы.
2.Сал-серілер түсінігі.
3.Жаяу Мұса Байжанұлы.
4.Халық композиторлары.
5.Құрманғазы Сағырбайұлы.
6.Дәулеткерей Шығайұлы.
7.Тәттімбет Қазанғапұлы.
8.Ықылас Дүкенұлы.
9.Мұхит Мералыұлы.
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
4.
Жұмыстың мақсаты:
Жұмыстың мақсаты ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы қазақтың музыка мәде-
ниетіне сипатамма беру.
Жұмыстың міндеттері:
- Ақын , композиторлардың шығармашылығымен танысу.
- Олардың қай таптың өкілі екенін, қандай мақсатта өз туындыларын жаз-
ғанын анықтау.
- Олар жайында жазылған әдебиеттерді оқу.
Жұмыстың өзектілігі:
ХІХ ғасырда қазақ халқының музыка мәдениеті жақсы дамыған.Осы кезде көп-
теген ақындар, сал-серілер өмір сұріп қазақ музыкасының дамуына сүбелі үлес
қосты .Осы кезеңдегі қазақ халқының тұрмысы, салт-дәстүрі әдеп - ғұрпы тура-
лы бұл музыканттардың шығармаларынан білуге болады.А.Құнанбаев,Жаяу
Мұса,Қ.Сағырбайұлы,Д.Шығайұлы,Ы.Дүк енұлы т.б. қазақтың тарландарының мызыка
мәдениеттің дамуына қосқан үлестері орасан зор.Бұл ақындар мен
композиторлар әр тақырыпқа шығармаларын арнаған.Олардың арасында патша
шенеуніктерінің жергілікті халыққа көрсеткен зорлық зомбылығын айтамын деп
қуғынға түскен ақын, композиторларда болған.
Жұмыстың тарихнамасы:
Қазақ халқының ХІХ ғасырдағы музыкалық өмірін зертеуде,сондай-ақ қазақ
музыкасының мазмұны мен ерекшеліктерін айқындауда орыстың ғалымдары мен
саяхатшыларының сіңірген еңбектерінің маңызы зор.Мысалы:С.Г.Рыбаков,
этнограф А.А.Ивановский., П.И.Паншино. С.Г.Рыбаков 100 ден астам қазақ
әндерін жинады және өз еңбектерінде қазақтарда сұлулық пен ғашықтықты
жырлайтын лирикалық әндердің не ғұрлым көп тарағанын атап көрсетті.
А.Затаевич өзінің 1931 жылы жариялаған Қазақ халқының 500 ән-күй деген
еңбегінде Құрманғазының Серпер, Ақсақ киік, Кісен ашқан күйлерінің
ноталарын келтіріп , олар жайында азды-көпті бірқатар пікірлер айтқан.
5
Кіріспе.
ХІХ ғасырдың ІІ жартысы Қазақстанның музыка өнерінің гүлденген кезеңі
болды.Осынау рухани қайнарлардың ішінде музыканы,дәлірек айтсақ,күйдің
алатын орны айрықша.Себебі,қазақ халқының тарих аясындағы мәдени- рухани
болмысын тануға келгенде ең мол дерек көзі күй түрінде және күй аңыздары
түрінде сақталған.Бұған мына сияқты мысалдарды көлденең тартуға болады.
Біріншіден,халық жадында сақталған ең байырғы тұлғаларымыз-күйші-компо-
зиторларымыз.Мәселен,атақты күйші Қорқыттан бүгінгі күнімізге дейін жиыр-
ма шақты күй жетіп отыр.Екіншіден,атақты күйші Қорқыт пен ХХ ғасырда өмір
сүрген Дина арасындағы мың екі жүз жылдық тарихи кезеңнің бірде-бір ғасыры
күйші-композитордан құралақан емес деуге болады.Үшіншіден,осынау мың екі
жүз жыл аясында ғұмыр кешкен екі жүздей күйші-композитор белгілі және ол-
ардың бес мыңдай күйі қазіргі таңда тіркеуге алынып отыр.Төртіншіден,қазақ
күйлеріне арқау болған оқиғалардың тарихи хронологиясы Евразия континен-
тіндегі соңғы екі жарым жылдық оқиғаны қамтиды.Мәселен,Қос мүйізді
Ескендіратты халық күйі белгілі және М.ХамзинніңКосмонавтдеген күйі
бар.Бұл күйлердің тақырыбына арқау болған тарихи кезеңдердің арасында,
яғни,Александр Македонскйй мен Юрий Гагариннің арасында аттай екі жарым
мың жылдық оқиғаны қамтиды.Бесіншіден,көшпелілер өркениетінде 8-20 ға-
сырдың өзінде-ақ күй және ән түрінде музыкалық жанрлардың сараланып үл-
геруі мәдени-рухани өреліліктің жарқын айғағы. Міне,бұл дәлелдер музыка
мәдениетіміздің, оның ішінде күй өнерінің тарихи-рухани болмысымызда ер-
екше мәртебелі орынының бар екенін көрсетеді.
ХІХ ғасырдың ІІ жартысында көптеген аса көрнекті кәсіби композитор-әншілер
мен күйшілердің шығармашылығы халықтың музыкалық классикасының негі-зін
құрады.Көптеген композиторлар өз заманындағы білімді адамдар болды.
Олардың бәрі дерлік хат танитын, кейбіреулері орыс тілі мен араб
тілін бі-летін, бірақ өз шығармалаларын нотаға түсіріп жаза
алмайтын еді. Компо-
зиторлардың дүние танымы тарихи тұрғыда шектеулі бола тұрса да ,
олар-
6
дың шығармалырда әлеуметтік қайшылықтар айқын бейнеленді , әділетсіз
заңдарға ,билеуші сұлтандарға , олардың зорлық – зомбылығына қарсы кү-
реске шақырған әуен анық естілген. Әндер мен күйлерде халықтың бас
бос-
тандығы , әйел теңдігі жөніндегі армандары , бай – шонжарларға ,билеп-
төс-
теуші сұлтандарға деген наразылық үндері айқын бейнеленген. Көптеген
композитор әншілер мен күйшілер өздерінің шығарған әндері мен
күйлері арқылы халықтың рухын көтеріп отырған.Сол үшін де олар қуғын
– сүргін-
ге көп ұшырап отырған.
Осы кезеңде өмір сүрген ақын , күйшілер өмір шындығын терең
жырлаған.
Олар өздері өмір сүрген заманның асқақ ақындары ғана емес , сонымен
қа-
тар сыршыл лирикалық сезіммен , әншілік –орындаушылық,композиторлық
өнерімен бұкіл қазақ даласына танылған ерекше дарын иелері.Олардың әндері,
күйлері – қазақтың классикалық ән творчесвасының алтын қорына еніп ,бүкіл
халқымыздың өшпес мұрасына айналған туындылар.Кейбір ақындар,халық
композиторлары жастайынан қиыншылық тауқыметін тарқандықтан,өздерінің
көптеген туындыларын қайғылы-мұңды шығармаларды орындау арқылы
жеткізген.Олар бай-шожарларды , жоғарғы үстем тап өккілдерін жаман жағынан
көрсеткені үшін қуғын- сүргінге көп ұшыраған .Ал бай-шонжарлар оларға лақап
ат қойып, жала жауып қудалаған.
ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы Қазақстанның музыка өнерінің дамуына
Құрманғазы Сағырбайұлы , Дәулеткерей Шығайұлы , Тәттімбет Қазанғапұлы,
Ықылас Дүкенұлы , Мұхит Мералыұлы, Сарымалай ,Біржан сал Қожағұлұлы,
Ақан сері Қорамсаұлы , Жаяу Мұса Байжанұлы сияқты әнші-коипозитор му-
зыканттар үлес қосты.
Бұлардың әрқайсысы әр түрлі өз туындыларын шығарғанымен ,олардың бә-
рінің мақсаттары бір болды , яғни халықты билеп – төстеушілерге деген
на-
разылық. Кейбір әнші – күйшілер өздерінің туып - өскен жерлерінің әсем
та-
биғатын ,тауларын , өзен –көлдерін сол жердегі халықтың тұрмыс-жағдайын
өз туындыларында әсем де көрікті етіп көрсете білген .
7
А.Құнанбаевтың музыкалық шығармашылығы.
Абай Құнанбаев – қазақтың ұлы ақыны, сазгер , философ , қазақ жазба
әдеби-етінің негізін салушы.Ол 1845 жылы осы күнгі Семей облысының
Шыңғыс
тауында дүниеге келген. Оның әкесі Құнанбай сол маңайдағы қазақ
рула –
рының ішінде бай, би әрі беделді адамдардың бірі болған.Абай
жастайынан
халықтың шығармашылығына жіті, ерекше назар аударған. Соның нәтиже –
сінде Абай қазақтың ауыз әдебиетімен қатар өз халқының ән –күйін
жетік білген.Ақан сері ,Біржан сал,Тәттімбет, Жаяу Мұса , Ықылас сияқты
халық
композиторларының ән –күй дариясын сусындап ,олардың әнші –күйшілік
өнерін ,музыкалық шығармашылығын жоғары бағалаған. Бертін келе өзі де
ән шығара бастаған. Оның музыкалық тілінің қалыптасуына негіз болған
қа-
зақтың халық музыкасы ,ішінара орыс шаруалары мен қаланың әндері, сон-
дай –ақ демократиялық сарындағы тұрмыстық және классикалық романстар.
Абай өзі қазақшаға аударған А.С.Пушкин мен М.Ю.Лермонтов өлеңдерін
халыққа жеткізу үшін оларға арнап өзгеше бір үлгідегі әндер
шығарған.
Пушкиннің Евгений Онегин поэмасынан аударған Татьяна хатының сө-
зіне шығарған Татьянаның қырдағы әні қалың елдің сүйікті әніне
айнал-ған. Торғай даласына барған бір орыс тілшінің аймуынша , ол
осы әнді
Нүрпейіс деген қазақтың үйіне барғанда тыңдаған. Үй иесі демалып отыр
–
ған көңілдендіру үшін Абылай Қарабатыров деген әншіні шақыртты. Ол
бірнеше әннен кейін жаңа бір ән шырқайды. Шынымды айтсам , - деп
жазды әлгі тілші ,- мен өз құлағыма өзім сенбедім . Қайран қалмай
қайте-
мін , әлгі қарт қазақ ән салғанда айна қатесі жоқ... нақ Татьянаның
Онегин-
ге хатын айтып отырды ... Бұл хатқа, әрине , отырғандардың барлығы
риза
болды , әсіресе Нүрпейістің әйелі ерекше сүйсініп тыңдады. 1
Ол өзінің өмірге деген көзқарасын, жан тебірінісін, көңіл- күйін тек
ақынды-
ғымен ғана емес сондай-ақ әсем әндерімен де жеткізе білген .Абайдың
музы-
калық мұрасы қазақтардың ұлттық өнерінің тарихында ерекше орын алады.
1.Қазақстан тарихы ІІІ-том. Атамұра Алматы 2002 ж 556 б .
8
Оның Айттым сәлем Қаламқас, Сегіз аяқ, Желсіз түнде жарық ай,
Қаранғы түнде тау қалғып, Көзімнің қарасы, және т. басқа әндері
бар.
Абайдың әндері халықтың ән шығармашылығына жаңа әуен ырғақ пен
өлшем түрлерін алып келді .Оның халықтың копозиторлығынан бір ерекшелі-
гі – қазақтың халық әндермен қоса өзге елдер музыкасына құлақ түруі
,со-
дан үйренуі еді және де сонымен қатар оның музыкалық шығармашылығы
орыс пен украинанаың халық әндеріне , лирикалық үлгісіне ,музыкадағы
демократиялық дәстүрлерге жақын , үндес екендігі айқын байқалады .Абай
әндерінің тағы бір ерекшілігі – орыс тілінде аударылған өлеңдердің
негізінде шығарылған әндер тобы. Ақын А.С.Пушкин поэзиясын қазақ
тілінде өлеңмен де , әнмен де насихаттаған және оның әндері қазақ
халқы мен орыс халқының арасындағы бауырлас достықты нығайтуға игі
ықпал еткен. Бізге Абайдың 40 –қа жуық әндері жеткен.Соның бірі
Қараңғы түнде тау қалғып
Қараңғы түнде тау қалғып ,
Ұйқыға кетер балбырап .
Даланы жым –жырт , дел – сал ғып ,
Түн басады салбырап .
Шаң шығармас жол – дағы ,
Сілкіне алмас жапырақ .
Тыншығарсың сен – дағы ,
Сабыр қылсаң азырақ.
Орыстың белгілі ақын – жазушыларының шығармаларын қазақ тіліне
аударып , қазақ халқына таратуда да Абайдың еңбегі бір төбе . Ол
әсіресе М. Ю.Лермонтовтың , А.С.Пушкиннің өлеңдерін , Крыловтың
мысалдарын көп аударған. Оның сол аудармасы осы күнге дейін
пайдаланып келеді . 2
Ол 1904 жылы қайтыс болған. Оның сүйегі сол өзі туып өскен жерде – Жиде-
2.Мұқанов С. Жарқын жұлдыздар А:1964ж. 204 б.
9
бай мекеніне жерленеді. Абайдың мұражайы да осы жерде орналасқан.
3
Мұнда тек біздің елімізден ғана емес , дүние жүзінің көптеген
елдері –
нен қонақтар , саяхатшылар келіп – кетіп жатады . Композитордың ән
шығар-
машылығы ұлттық мәдениетімізге қосқан асыл қазына болып табылады .
Сал –серілер түсінігі .
Біржан сал Қожағұлұлы – қазақтың атақты халық композиторы , сазгері
,ән-
ші , ақын . Ол ХІХ ғасырдың ІІ жартысында өмір сүрген қазақтың ірі
бір тұлғасы . Біржан 1834 жылы қазіргі Солтүстік Қазақстан облысының
Жам –
был ауданындағы Қожағұл бүркеуі деп аталатын жерде дүниеге келген.
Біржанның өмір кешкен жері Көкшетаудың Бурабай өлкесінде.4 Оның
әкесі өте қарапайым адам болған .Біржан жеті жасынан бастап
Қызылжардағы екі кластық орыс мектебінде оқыған . Ол алғаш ел
арасында ән салып , өнер қуған , ал жиырма жасынан бастап ән шығара
бастаған . Асқақ ақын , жез – таңдай әнші қазақ әндерін өз өнерімен
байытып қана қоймай , оны жаңа белестерге көтеріп отырған. Біржан
қазақтың әншілік- орындаушылық өнер-
ін дамытып , халық музыкасын биік белеске көтерген аса дарынды халық
композиторы . Әншінің әндері өзі өмір кешкен неше алуан
оқиғаларын ,
адамгершілік, ізгілік мәселелерін толғап , адам жанының нәзік
сезімдерін ли-
рикалық әсем сазға бөлеген . Оның әндері дәстүрлі ән өнерінің ең
таңдау-
лы , озық үлгісі болып табылады . Біржанның өнерін жетілдіруге сол
өлке –
нің белгілі ақындары , күйшілері ықпал жасап ұстаздық еткен . Әншінің
му-
зыкалық –ақындық шығармашылығының демократиялық сипаты айқын көрініп
тұрған . Біржанның алғашқы әндерінің бірі – Біржан сал.
Баласы Қожағұлдың Біржан салмын,
Адамға зияны жоқ жүрген жанмын.
Қасыңа мені сендер неге алмайсың,
3. Қазақстан тарихы, ІІ том, 556 – бет.
4. А. Жұбанов, Ғасырлар пернесі, Алматы 1958 ж., 144 - бет.
10
Өзім сұңқар ,өзім сал ,кімге зармын.
Жасым бар жиырмада жасырмаймын,
Басымнан дұшпан сөзін асырмаймын.
Басымнан дұшпан сөзі асып кетсе,
Сен түгіл патшағада бас ұрмаймын.
Мұнда ол жастық шақтық от жалынын да,салдық, серлік,салтын-да,сүлулық
атаулыны да,ашып әсемдеп көрсетеді.Ол өмір бойы салдық құрып,ел аралап ,ән
салып жүргендіктен, оған Біржан сал деген ат берген. Айтбай, Бірлән,
Ғашығым сияқты әндер Біржан шығармашылығының шоқтығы биік,сыршыл
шығармалар.Біржан өзі өмір сүрген ортаның етектен тартқан, ескілігіне
зорлық-шыл істеріне, әлеуметтік теңсіздігіне асқақ әндерімен, уытты
жырларымен қарсы тұрған суреткер.Заманның әділетсіздігіне,зорлық -
зомбылығына деген
наразылығы,өкініш үні оның өмірінің соңғы кезінен шығарған Жанбас сипар,
Теміртас деен аталатын трагедиялық әндерінен айқын көруге болады.Ол өз
шығармаларында сараң байларды ,әділетсіз болыстармен олардың
шабармандарының кінәсін бектеріне басып отырған.Оның ән шығармашылығынан
сүлу қыз,жел жетпес жүйрік,тайпалаған жорға елеулі орын
алады.Ақсеркем,Телқоңыр,Сұржорға,Бу рултай-Біржан әндерінен жақсы
жарасымын,шынайы көркем шешімін ,тапқан жүйріктер.Біржан негізінде нәзік
сезімді ,әсершіл ,әдемі көңіл-күйді,сұлулық атаулыны талмай жырлаған лирик
композитор.Мысалы : Ләйлім - Шырақ немесе Көлбай-Жанбай әніндежоғалған
шідерін тілге тиек ете отырып,өзі қонып шықан үйдың сұлу қызы Ләйлімге
деген ішкі жан толқынысы көңіл – күйін паш еткен 5.
Оның Жанботасы тек Азнабай болыстың ғана зорлықшыл әрекетін әшкерлеп қана
қоймайды ,сол сияқты озбыр Жанботаға деген ақының ашу- ызысын білдіреді.Ол
өз төңірегіне талантты ақандарды,өнерпаздарды,әншілерді жинай
білген.Солардың ішінде Жаяу Мүса,Ақан сері,Үкілі Ыбырай және басқалар
Біржан бастаған ақындық ,әншілік өнеріді одан әрі қарай дамытқан .Олар
5. А.Жұбанов, Замана бұлбұлдары, Алматы 1936 ж., 108-бет.
11
ұстазының әндерін қалың қазақ арасына таратушылар болған.Осының
нәтижиесінде бізге Біржанның қырыққа жуық әндері жеткен.Оның ізін қуған
Қ.Байжанов,М.Ержанов,Қ Бабақов сынды әншілер Біржанның өнерін бүгінгі
ұрпаққа жеткізген.Біржан сонымен қатар дарынды ақын да болған .Бұл қасиеті
оның сурып салма ақындығынан байқалады.Осы өнерінің сол заманның белгілі
ақындарымен айтысында көрінген.Әсіресе оның өмірінде Сарамен айтысы ерекше
маңызды.
Біржанның неше түрлі мысқыл ,күлкілі өлеңдері де болған .Ол өз
шығармаларында сараң байлардың ,феодалдардың жаман әрекеттерін
әшкерлеген.Біржанның өмірінің соңғы кезеңі трагедиялық жағдайда өткен.Ел
ішіндегі кикілжің ,ұсақ-түйек талас-тартыстың салдары Біржанның өміріне
әсер еткен.Біржанды Жындандыдеп ел арасында лақап таратып ,қол –аяғын
байлап ,оған жан азабын тартқызған .Біржан 1897 жылы қайтыс болады.
Бір сөзбен айтқанда Біржан –қазақтың халықтық ән өнерінің алыбы.Кейінрек
әдебиетшілер мен музыка этнографтары Біржанның жырлары ,сыршыл әндерін
жинап ,бірнеше рет жинақ етіп бастырған .Оның әдеби және музыка
шығармашылығы туралы бір қатар зертеулер де жарық көрген.Біржан мен
Сараның айтысы негізінде композитор М.Төлебаев қазақ опера өміріне
классикалық туынды қойған.Ал А.Қ.Жұбанов Қазақ композиторларының өмірі мен
творчествасы атты кітабының үлкен бір тарауын Біржанға арнаған 6.
Ақан сері Қорамсаұлы.
Ақан сері – 1843 жылы қазіргі Көкшетау облысында ,Қоскөл деген жерде
дүниеге келген.Ол талантты ақын ,халық әншісі, композитор .Ақан кішкентай
кезінен-ақ зеректігімен ,тұрлі өнерге әуестігімен көзге түскен .13 жасында
Ақанды әкесі діни мектепке берген ,бірақ сергек ойлы бала дүмше молданың
шалдыр- шатпағына көнбей,оқуды тастап кеткен .Ақан сері жас шағынан
халықтың ән-күй шалқарына сусындап ,өзіне дейінгі әншілік өнерді еркін
6. А.Жұбанов, Ғасырлар пернесі, Алматы 1958, 145-бет.
12
меңгерген жан .Ол он алты-он жеті жасынан бастап домбыра тартып ,өлең айта
бастаған .Шілдехана,алтыбақан,ойын-тойдан қалмайтын болған. Әр кез маңына
өзі сияқты өнерпаз жастарды жинап ,ел аралап ,ойын-сауық құрып жүрген.Сәнді
киініп,жүйрік ат ,қыран бүркіт,құмай тазы ұстап серілік
құрған.Осындай сегіз қырлы өнерпаздығы үшін ел арасында Ақан сері
атанған.Ол әншілік ,композиторлық өнерінде атақты Біржан салды аға
түтіп,ұстаз санаған,ал Естай,Балуан Шолақ,Құлтума сияқты әнші-
композиторлар оның өнер жолындағы ең жақын да сенімді достары болған
.Ақанның Алғаш шығарған әнінің бірі Желдірме, Маң-манкер.Бұлар белгілі
бір оқиғаға байланысты шыққан.Орта жүзде үлкен бір ас болады. Оның
бәйгесіне бүкіл жүзден үш жүздей ат қосылады,олардың ішінде көптеген жүйрік
тұлпарлар болады.Осы бәйгеден Құлагер бірінші болып жалғыз келеді.Атына
риза болған Ақан оның демін басу үшін жетелеп ,ілбітіп жүреді Ол Құлагердің
маңдайынан сипап ,оны Маң-манкер деп атайды.
Оның адамдарға ақыл-кеңес беретін өлеңдері де болған.Мысалы: Адамның
біліміне ақыл серік деген өлеңінде былай деген :
Тірлікте тырбанып қал сайра етіп
Ажал келмей тұрғанда шауып жетіп...
Тұрмысқа тірі күнде боп себептер,
Отырма құр үйіңде бойға сініп,
Талап қыл,азды-көпті жұмса ойды,
Әр істің ақылын ойла,көңіл бөліп.
Бұл өлеңінде ол әрбір адам өзі үшін,өзінің отбасы үшін еңбек ету керектігін
,өзінің ақылына, біліміне сену керектігіне туралы айтқан.Ақан серінің
өмірінде қайғылы тұстары да аз болмаған.Соның бірі бәйгеге қосқан
Құлагердің дұшпандар қолынан мерт болуына байланысты Құлагерәні дүниеге
келген7. Онда :
Құлагер ,шешен сұңқар ,әкең тұлпар,
7. Ақан Серінің шығармашылығы, Алматы 1963 ж. , 55-бет.
13
Соғып ең дөненінде сегіз арқар
Сен өлсең орнын басар көкбесті бар,
Болады құдай қосса олда тұлпар
Құлагер топтан озған жүйрігім-ай
Жарасар келте жібек құйрығың-ай
Түбіне ерейменнің айдап келіп ,
Құдайдың қарай қойшы бұйрығын-ай...
Құлагер,нұрың қандай,данқын қандай,
Тұрушы ең тоғыз шелек суға қанбай.
Бәйгеге жүз шақырым айдағанда,
Жүруші ем ауыздықпен тоқтата алмай...-
деген өліңінде өз тұлпарының қандай болғандығы туралы сипаттап көрсеткен.
Ақанның әсерлі,сазды әндері (40-тан астам) жүрекке жылы тиер жан
тол-қытар сыршылдығымен ерекшеленеді . Ақан серінің әндерінде тұрмыстың
, қоғамдық өмірдің күрделі әлеуметтік проблемалары көрініс тауып , адамның
ар –намысын аяққа басатын ескілік қалдықтарыны және әлеуметтік
теңсіздік-
ке қарсылық шебер бейнеленген.
Ақан сері көптеген елдерді ,қалаларды аралаған.Ол өз елінің білім -
өнерден кенже қалғанына қынжылатын. Ел жақсылары деп аталатын кейбір
болыс-
тардың ,билердің пара жейтінін, шен-шекпен үшін қандай сұмдық қылмысқа да
бара алатынын көреді.Өнер іздемейтін ,білімге ұмтылмайтын ,құр қолы бос-
тыққа мәз болып жүрген жастарға ренжіген.Мұны ол Заманға қарап деген
өлеңінде былай бейнелеген:
Болғанда мұндай күйде заманымыз,
Жай жатып сахарада қамалымыз .
Болыс ,би ет пен шайға мәз болуда ,
Қайткенде тура жолды таба аламыз...
Ел мұңын жоқтап,жүрген жері думанға айналған Ақан сері Балуан Шолақ,Жаяу
14
Мұса,Естай,Иман Жүсіп,Құлтума сынды атақты сал –серілермен жақын қарым-
қатынаста болған. Ақан сері өмір шындығын терең жырлаған заманының асқақ
ақыны ғана емес, сыршыл лирикалық сезіммен ,әншілік- орындаушылық,ком-
позиторлық өнерімен бүкіл қазақ даласына танылған ерекше дарын иесі.Сері-
нің әндері – қазақтың классикалық ән творчествосының алтын қорына еніп,
халқымыздың өлмес -өшпес мұасына айналған туындылар.Ол өзіне тұстас әлеу-
меттік өмірдің көп мәселерін шығармашылығына арқау етіп, өлеңімен де, әні
–
мен де таратқан ол өзінің ерлік өмірімен де туған халқының сүйікті
ұлдарының бірі саналған.
Қазіргі таңда Ақан серінің әндері Қазақстан композиторларының шығармашы-
лығынан да жан-жақты орын алып отыр8.
Жаяу Мұса Байжанұлы.(1835-1929)
ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы қазақ музыкасындағы аса үлкен құбылыс
Жаяу Мұса Байжанұлының шығармашылығы болды .Ол 1835 жылы қазіргі Павлодар
облысы,Баянауыл ауданында дүниеге келген.Ол қазақ әншісі ,ақын әрі халық
композиторы. Жаяу Мұса жасынан өнерпаз ,талапкер және білімге өте құштар
болып өскен.Жаяу Мұса кішкентай кезінен бастап ән салуды ұната-
ды , кейіннен ауыл арасында домбырамен өлең аттып көзге түседі .Ол домбыра,
қобыз тартумен қатар, сырнай, скрипка ойнауды да меңгерген талантты жан –
дардың бірі болған. 1854 жылы Омбы қаласындағы орыс мектебінде оқып
жүргенде Жаяу Мұсаның тырнақалды туындысы Қыздар-ай дүниеге келген9.
Ол Омбыдан ауылына оралғанда әкімдердің,би-болыстардың парақорлығын
әшкерлеп, әсіресе Баянауыл аға сұлтаны Мұса Шорманов пен оның
інісі
Мұстафаның зорлық-зомбылығын айтып , Омбы генерал-губернаторлығына
шағым жазады.Сол үшін ағайынды Шормановтар оның астындағы атын
8. Бес ғасыр жырлайды, Алматы 1989 ж., 70-бет.
9. Бес ғасыр жырлайды, Алматы 1989 ж., 70-бет.
15
тартып алып Жаяу аттандырады 10.Өз әндерінде ол әлеуметтік теңсіздікті
зорлықшыл үстем ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспар.
Кіріспе.
ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы музыка .
1.А.Құнанбаевтың музыкалық шығармашылығы.
2.Сал-серілер түсінігі.
3.Жаяу Мұса Байжанұлы.
4.Халық композиторлары.
5.Құрманғазы Сағырбайұлы.
6.Дәулеткерей Шығайұлы.
7.Тәттімбет Қазанғапұлы.
8.Ықылас Дүкенұлы.
9.Мұхит Мералыұлы.
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
4.
Жұмыстың мақсаты:
Жұмыстың мақсаты ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы қазақтың музыка мәде-
ниетіне сипатамма беру.
Жұмыстың міндеттері:
- Ақын , композиторлардың шығармашылығымен танысу.
- Олардың қай таптың өкілі екенін, қандай мақсатта өз туындыларын жаз-
ғанын анықтау.
- Олар жайында жазылған әдебиеттерді оқу.
Жұмыстың өзектілігі:
ХІХ ғасырда қазақ халқының музыка мәдениеті жақсы дамыған.Осы кезде көп-
теген ақындар, сал-серілер өмір сұріп қазақ музыкасының дамуына сүбелі үлес
қосты .Осы кезеңдегі қазақ халқының тұрмысы, салт-дәстүрі әдеп - ғұрпы тура-
лы бұл музыканттардың шығармаларынан білуге болады.А.Құнанбаев,Жаяу
Мұса,Қ.Сағырбайұлы,Д.Шығайұлы,Ы.Дүк енұлы т.б. қазақтың тарландарының мызыка
мәдениеттің дамуына қосқан үлестері орасан зор.Бұл ақындар мен
композиторлар әр тақырыпқа шығармаларын арнаған.Олардың арасында патша
шенеуніктерінің жергілікті халыққа көрсеткен зорлық зомбылығын айтамын деп
қуғынға түскен ақын, композиторларда болған.
Жұмыстың тарихнамасы:
Қазақ халқының ХІХ ғасырдағы музыкалық өмірін зертеуде,сондай-ақ қазақ
музыкасының мазмұны мен ерекшеліктерін айқындауда орыстың ғалымдары мен
саяхатшыларының сіңірген еңбектерінің маңызы зор.Мысалы:С.Г.Рыбаков,
этнограф А.А.Ивановский., П.И.Паншино. С.Г.Рыбаков 100 ден астам қазақ
әндерін жинады және өз еңбектерінде қазақтарда сұлулық пен ғашықтықты
жырлайтын лирикалық әндердің не ғұрлым көп тарағанын атап көрсетті.
А.Затаевич өзінің 1931 жылы жариялаған Қазақ халқының 500 ән-күй деген
еңбегінде Құрманғазының Серпер, Ақсақ киік, Кісен ашқан күйлерінің
ноталарын келтіріп , олар жайында азды-көпті бірқатар пікірлер айтқан.
5
Кіріспе.
ХІХ ғасырдың ІІ жартысы Қазақстанның музыка өнерінің гүлденген кезеңі
болды.Осынау рухани қайнарлардың ішінде музыканы,дәлірек айтсақ,күйдің
алатын орны айрықша.Себебі,қазақ халқының тарих аясындағы мәдени- рухани
болмысын тануға келгенде ең мол дерек көзі күй түрінде және күй аңыздары
түрінде сақталған.Бұған мына сияқты мысалдарды көлденең тартуға болады.
Біріншіден,халық жадында сақталған ең байырғы тұлғаларымыз-күйші-компо-
зиторларымыз.Мәселен,атақты күйші Қорқыттан бүгінгі күнімізге дейін жиыр-
ма шақты күй жетіп отыр.Екіншіден,атақты күйші Қорқыт пен ХХ ғасырда өмір
сүрген Дина арасындағы мың екі жүз жылдық тарихи кезеңнің бірде-бір ғасыры
күйші-композитордан құралақан емес деуге болады.Үшіншіден,осынау мың екі
жүз жыл аясында ғұмыр кешкен екі жүздей күйші-композитор белгілі және ол-
ардың бес мыңдай күйі қазіргі таңда тіркеуге алынып отыр.Төртіншіден,қазақ
күйлеріне арқау болған оқиғалардың тарихи хронологиясы Евразия континен-
тіндегі соңғы екі жарым жылдық оқиғаны қамтиды.Мәселен,Қос мүйізді
Ескендіратты халық күйі белгілі және М.ХамзинніңКосмонавтдеген күйі
бар.Бұл күйлердің тақырыбына арқау болған тарихи кезеңдердің арасында,
яғни,Александр Македонскйй мен Юрий Гагариннің арасында аттай екі жарым
мың жылдық оқиғаны қамтиды.Бесіншіден,көшпелілер өркениетінде 8-20 ға-
сырдың өзінде-ақ күй және ән түрінде музыкалық жанрлардың сараланып үл-
геруі мәдени-рухани өреліліктің жарқын айғағы. Міне,бұл дәлелдер музыка
мәдениетіміздің, оның ішінде күй өнерінің тарихи-рухани болмысымызда ер-
екше мәртебелі орынының бар екенін көрсетеді.
ХІХ ғасырдың ІІ жартысында көптеген аса көрнекті кәсіби композитор-әншілер
мен күйшілердің шығармашылығы халықтың музыкалық классикасының негі-зін
құрады.Көптеген композиторлар өз заманындағы білімді адамдар болды.
Олардың бәрі дерлік хат танитын, кейбіреулері орыс тілі мен араб
тілін бі-летін, бірақ өз шығармалаларын нотаға түсіріп жаза
алмайтын еді. Компо-
зиторлардың дүние танымы тарихи тұрғыда шектеулі бола тұрса да ,
олар-
6
дың шығармалырда әлеуметтік қайшылықтар айқын бейнеленді , әділетсіз
заңдарға ,билеуші сұлтандарға , олардың зорлық – зомбылығына қарсы кү-
реске шақырған әуен анық естілген. Әндер мен күйлерде халықтың бас
бос-
тандығы , әйел теңдігі жөніндегі армандары , бай – шонжарларға ,билеп-
төс-
теуші сұлтандарға деген наразылық үндері айқын бейнеленген. Көптеген
композитор әншілер мен күйшілер өздерінің шығарған әндері мен
күйлері арқылы халықтың рухын көтеріп отырған.Сол үшін де олар қуғын
– сүргін-
ге көп ұшырап отырған.
Осы кезеңде өмір сүрген ақын , күйшілер өмір шындығын терең
жырлаған.
Олар өздері өмір сүрген заманның асқақ ақындары ғана емес , сонымен
қа-
тар сыршыл лирикалық сезіммен , әншілік –орындаушылық,композиторлық
өнерімен бұкіл қазақ даласына танылған ерекше дарын иелері.Олардың әндері,
күйлері – қазақтың классикалық ән творчесвасының алтын қорына еніп ,бүкіл
халқымыздың өшпес мұрасына айналған туындылар.Кейбір ақындар,халық
композиторлары жастайынан қиыншылық тауқыметін тарқандықтан,өздерінің
көптеген туындыларын қайғылы-мұңды шығармаларды орындау арқылы
жеткізген.Олар бай-шожарларды , жоғарғы үстем тап өккілдерін жаман жағынан
көрсеткені үшін қуғын- сүргінге көп ұшыраған .Ал бай-шонжарлар оларға лақап
ат қойып, жала жауып қудалаған.
ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы Қазақстанның музыка өнерінің дамуына
Құрманғазы Сағырбайұлы , Дәулеткерей Шығайұлы , Тәттімбет Қазанғапұлы,
Ықылас Дүкенұлы , Мұхит Мералыұлы, Сарымалай ,Біржан сал Қожағұлұлы,
Ақан сері Қорамсаұлы , Жаяу Мұса Байжанұлы сияқты әнші-коипозитор му-
зыканттар үлес қосты.
Бұлардың әрқайсысы әр түрлі өз туындыларын шығарғанымен ,олардың бә-
рінің мақсаттары бір болды , яғни халықты билеп – төстеушілерге деген
на-
разылық. Кейбір әнші – күйшілер өздерінің туып - өскен жерлерінің әсем
та-
биғатын ,тауларын , өзен –көлдерін сол жердегі халықтың тұрмыс-жағдайын
өз туындыларында әсем де көрікті етіп көрсете білген .
7
А.Құнанбаевтың музыкалық шығармашылығы.
Абай Құнанбаев – қазақтың ұлы ақыны, сазгер , философ , қазақ жазба
әдеби-етінің негізін салушы.Ол 1845 жылы осы күнгі Семей облысының
Шыңғыс
тауында дүниеге келген. Оның әкесі Құнанбай сол маңайдағы қазақ
рула –
рының ішінде бай, би әрі беделді адамдардың бірі болған.Абай
жастайынан
халықтың шығармашылығына жіті, ерекше назар аударған. Соның нәтиже –
сінде Абай қазақтың ауыз әдебиетімен қатар өз халқының ән –күйін
жетік білген.Ақан сері ,Біржан сал,Тәттімбет, Жаяу Мұса , Ықылас сияқты
халық
композиторларының ән –күй дариясын сусындап ,олардың әнші –күйшілік
өнерін ,музыкалық шығармашылығын жоғары бағалаған. Бертін келе өзі де
ән шығара бастаған. Оның музыкалық тілінің қалыптасуына негіз болған
қа-
зақтың халық музыкасы ,ішінара орыс шаруалары мен қаланың әндері, сон-
дай –ақ демократиялық сарындағы тұрмыстық және классикалық романстар.
Абай өзі қазақшаға аударған А.С.Пушкин мен М.Ю.Лермонтов өлеңдерін
халыққа жеткізу үшін оларға арнап өзгеше бір үлгідегі әндер
шығарған.
Пушкиннің Евгений Онегин поэмасынан аударған Татьяна хатының сө-
зіне шығарған Татьянаның қырдағы әні қалың елдің сүйікті әніне
айнал-ған. Торғай даласына барған бір орыс тілшінің аймуынша , ол
осы әнді
Нүрпейіс деген қазақтың үйіне барғанда тыңдаған. Үй иесі демалып отыр
–
ған көңілдендіру үшін Абылай Қарабатыров деген әншіні шақыртты. Ол
бірнеше әннен кейін жаңа бір ән шырқайды. Шынымды айтсам , - деп
жазды әлгі тілші ,- мен өз құлағыма өзім сенбедім . Қайран қалмай
қайте-
мін , әлгі қарт қазақ ән салғанда айна қатесі жоқ... нақ Татьянаның
Онегин-
ге хатын айтып отырды ... Бұл хатқа, әрине , отырғандардың барлығы
риза
болды , әсіресе Нүрпейістің әйелі ерекше сүйсініп тыңдады. 1
Ол өзінің өмірге деген көзқарасын, жан тебірінісін, көңіл- күйін тек
ақынды-
ғымен ғана емес сондай-ақ әсем әндерімен де жеткізе білген .Абайдың
музы-
калық мұрасы қазақтардың ұлттық өнерінің тарихында ерекше орын алады.
1.Қазақстан тарихы ІІІ-том. Атамұра Алматы 2002 ж 556 б .
8
Оның Айттым сәлем Қаламқас, Сегіз аяқ, Желсіз түнде жарық ай,
Қаранғы түнде тау қалғып, Көзімнің қарасы, және т. басқа әндері
бар.
Абайдың әндері халықтың ән шығармашылығына жаңа әуен ырғақ пен
өлшем түрлерін алып келді .Оның халықтың копозиторлығынан бір ерекшелі-
гі – қазақтың халық әндермен қоса өзге елдер музыкасына құлақ түруі
,со-
дан үйренуі еді және де сонымен қатар оның музыкалық шығармашылығы
орыс пен украинанаың халық әндеріне , лирикалық үлгісіне ,музыкадағы
демократиялық дәстүрлерге жақын , үндес екендігі айқын байқалады .Абай
әндерінің тағы бір ерекшілігі – орыс тілінде аударылған өлеңдердің
негізінде шығарылған әндер тобы. Ақын А.С.Пушкин поэзиясын қазақ
тілінде өлеңмен де , әнмен де насихаттаған және оның әндері қазақ
халқы мен орыс халқының арасындағы бауырлас достықты нығайтуға игі
ықпал еткен. Бізге Абайдың 40 –қа жуық әндері жеткен.Соның бірі
Қараңғы түнде тау қалғып
Қараңғы түнде тау қалғып ,
Ұйқыға кетер балбырап .
Даланы жым –жырт , дел – сал ғып ,
Түн басады салбырап .
Шаң шығармас жол – дағы ,
Сілкіне алмас жапырақ .
Тыншығарсың сен – дағы ,
Сабыр қылсаң азырақ.
Орыстың белгілі ақын – жазушыларының шығармаларын қазақ тіліне
аударып , қазақ халқына таратуда да Абайдың еңбегі бір төбе . Ол
әсіресе М. Ю.Лермонтовтың , А.С.Пушкиннің өлеңдерін , Крыловтың
мысалдарын көп аударған. Оның сол аудармасы осы күнге дейін
пайдаланып келеді . 2
Ол 1904 жылы қайтыс болған. Оның сүйегі сол өзі туып өскен жерде – Жиде-
2.Мұқанов С. Жарқын жұлдыздар А:1964ж. 204 б.
9
бай мекеніне жерленеді. Абайдың мұражайы да осы жерде орналасқан.
3
Мұнда тек біздің елімізден ғана емес , дүние жүзінің көптеген
елдері –
нен қонақтар , саяхатшылар келіп – кетіп жатады . Композитордың ән
шығар-
машылығы ұлттық мәдениетімізге қосқан асыл қазына болып табылады .
Сал –серілер түсінігі .
Біржан сал Қожағұлұлы – қазақтың атақты халық композиторы , сазгері
,ән-
ші , ақын . Ол ХІХ ғасырдың ІІ жартысында өмір сүрген қазақтың ірі
бір тұлғасы . Біржан 1834 жылы қазіргі Солтүстік Қазақстан облысының
Жам –
был ауданындағы Қожағұл бүркеуі деп аталатын жерде дүниеге келген.
Біржанның өмір кешкен жері Көкшетаудың Бурабай өлкесінде.4 Оның
әкесі өте қарапайым адам болған .Біржан жеті жасынан бастап
Қызылжардағы екі кластық орыс мектебінде оқыған . Ол алғаш ел
арасында ән салып , өнер қуған , ал жиырма жасынан бастап ән шығара
бастаған . Асқақ ақын , жез – таңдай әнші қазақ әндерін өз өнерімен
байытып қана қоймай , оны жаңа белестерге көтеріп отырған. Біржан
қазақтың әншілік- орындаушылық өнер-
ін дамытып , халық музыкасын биік белеске көтерген аса дарынды халық
композиторы . Әншінің әндері өзі өмір кешкен неше алуан
оқиғаларын ,
адамгершілік, ізгілік мәселелерін толғап , адам жанының нәзік
сезімдерін ли-
рикалық әсем сазға бөлеген . Оның әндері дәстүрлі ән өнерінің ең
таңдау-
лы , озық үлгісі болып табылады . Біржанның өнерін жетілдіруге сол
өлке –
нің белгілі ақындары , күйшілері ықпал жасап ұстаздық еткен . Әншінің
му-
зыкалық –ақындық шығармашылығының демократиялық сипаты айқын көрініп
тұрған . Біржанның алғашқы әндерінің бірі – Біржан сал.
Баласы Қожағұлдың Біржан салмын,
Адамға зияны жоқ жүрген жанмын.
Қасыңа мені сендер неге алмайсың,
3. Қазақстан тарихы, ІІ том, 556 – бет.
4. А. Жұбанов, Ғасырлар пернесі, Алматы 1958 ж., 144 - бет.
10
Өзім сұңқар ,өзім сал ,кімге зармын.
Жасым бар жиырмада жасырмаймын,
Басымнан дұшпан сөзін асырмаймын.
Басымнан дұшпан сөзі асып кетсе,
Сен түгіл патшағада бас ұрмаймын.
Мұнда ол жастық шақтық от жалынын да,салдық, серлік,салтын-да,сүлулық
атаулыны да,ашып әсемдеп көрсетеді.Ол өмір бойы салдық құрып,ел аралап ,ән
салып жүргендіктен, оған Біржан сал деген ат берген. Айтбай, Бірлән,
Ғашығым сияқты әндер Біржан шығармашылығының шоқтығы биік,сыршыл
шығармалар.Біржан өзі өмір сүрген ортаның етектен тартқан, ескілігіне
зорлық-шыл істеріне, әлеуметтік теңсіздігіне асқақ әндерімен, уытты
жырларымен қарсы тұрған суреткер.Заманның әділетсіздігіне,зорлық -
зомбылығына деген
наразылығы,өкініш үні оның өмірінің соңғы кезінен шығарған Жанбас сипар,
Теміртас деен аталатын трагедиялық әндерінен айқын көруге болады.Ол өз
шығармаларында сараң байларды ,әділетсіз болыстармен олардың
шабармандарының кінәсін бектеріне басып отырған.Оның ән шығармашылығынан
сүлу қыз,жел жетпес жүйрік,тайпалаған жорға елеулі орын
алады.Ақсеркем,Телқоңыр,Сұржорға,Бу рултай-Біржан әндерінен жақсы
жарасымын,шынайы көркем шешімін ,тапқан жүйріктер.Біржан негізінде нәзік
сезімді ,әсершіл ,әдемі көңіл-күйді,сұлулық атаулыны талмай жырлаған лирик
композитор.Мысалы : Ләйлім - Шырақ немесе Көлбай-Жанбай әніндежоғалған
шідерін тілге тиек ете отырып,өзі қонып шықан үйдың сұлу қызы Ләйлімге
деген ішкі жан толқынысы көңіл – күйін паш еткен 5.
Оның Жанботасы тек Азнабай болыстың ғана зорлықшыл әрекетін әшкерлеп қана
қоймайды ,сол сияқты озбыр Жанботаға деген ақының ашу- ызысын білдіреді.Ол
өз төңірегіне талантты ақандарды,өнерпаздарды,әншілерді жинай
білген.Солардың ішінде Жаяу Мүса,Ақан сері,Үкілі Ыбырай және басқалар
Біржан бастаған ақындық ,әншілік өнеріді одан әрі қарай дамытқан .Олар
5. А.Жұбанов, Замана бұлбұлдары, Алматы 1936 ж., 108-бет.
11
ұстазының әндерін қалың қазақ арасына таратушылар болған.Осының
нәтижиесінде бізге Біржанның қырыққа жуық әндері жеткен.Оның ізін қуған
Қ.Байжанов,М.Ержанов,Қ Бабақов сынды әншілер Біржанның өнерін бүгінгі
ұрпаққа жеткізген.Біржан сонымен қатар дарынды ақын да болған .Бұл қасиеті
оның сурып салма ақындығынан байқалады.Осы өнерінің сол заманның белгілі
ақындарымен айтысында көрінген.Әсіресе оның өмірінде Сарамен айтысы ерекше
маңызды.
Біржанның неше түрлі мысқыл ,күлкілі өлеңдері де болған .Ол өз
шығармаларында сараң байлардың ,феодалдардың жаман әрекеттерін
әшкерлеген.Біржанның өмірінің соңғы кезеңі трагедиялық жағдайда өткен.Ел
ішіндегі кикілжің ,ұсақ-түйек талас-тартыстың салдары Біржанның өміріне
әсер еткен.Біржанды Жындандыдеп ел арасында лақап таратып ,қол –аяғын
байлап ,оған жан азабын тартқызған .Біржан 1897 жылы қайтыс болады.
Бір сөзбен айтқанда Біржан –қазақтың халықтық ән өнерінің алыбы.Кейінрек
әдебиетшілер мен музыка этнографтары Біржанның жырлары ,сыршыл әндерін
жинап ,бірнеше рет жинақ етіп бастырған .Оның әдеби және музыка
шығармашылығы туралы бір қатар зертеулер де жарық көрген.Біржан мен
Сараның айтысы негізінде композитор М.Төлебаев қазақ опера өміріне
классикалық туынды қойған.Ал А.Қ.Жұбанов Қазақ композиторларының өмірі мен
творчествасы атты кітабының үлкен бір тарауын Біржанға арнаған 6.
Ақан сері Қорамсаұлы.
Ақан сері – 1843 жылы қазіргі Көкшетау облысында ,Қоскөл деген жерде
дүниеге келген.Ол талантты ақын ,халық әншісі, композитор .Ақан кішкентай
кезінен-ақ зеректігімен ,тұрлі өнерге әуестігімен көзге түскен .13 жасында
Ақанды әкесі діни мектепке берген ,бірақ сергек ойлы бала дүмше молданың
шалдыр- шатпағына көнбей,оқуды тастап кеткен .Ақан сері жас шағынан
халықтың ән-күй шалқарына сусындап ,өзіне дейінгі әншілік өнерді еркін
6. А.Жұбанов, Ғасырлар пернесі, Алматы 1958, 145-бет.
12
меңгерген жан .Ол он алты-он жеті жасынан бастап домбыра тартып ,өлең айта
бастаған .Шілдехана,алтыбақан,ойын-тойдан қалмайтын болған. Әр кез маңына
өзі сияқты өнерпаз жастарды жинап ,ел аралап ,ойын-сауық құрып жүрген.Сәнді
киініп,жүйрік ат ,қыран бүркіт,құмай тазы ұстап серілік
құрған.Осындай сегіз қырлы өнерпаздығы үшін ел арасында Ақан сері
атанған.Ол әншілік ,композиторлық өнерінде атақты Біржан салды аға
түтіп,ұстаз санаған,ал Естай,Балуан Шолақ,Құлтума сияқты әнші-
композиторлар оның өнер жолындағы ең жақын да сенімді достары болған
.Ақанның Алғаш шығарған әнінің бірі Желдірме, Маң-манкер.Бұлар белгілі
бір оқиғаға байланысты шыққан.Орта жүзде үлкен бір ас болады. Оның
бәйгесіне бүкіл жүзден үш жүздей ат қосылады,олардың ішінде көптеген жүйрік
тұлпарлар болады.Осы бәйгеден Құлагер бірінші болып жалғыз келеді.Атына
риза болған Ақан оның демін басу үшін жетелеп ,ілбітіп жүреді Ол Құлагердің
маңдайынан сипап ,оны Маң-манкер деп атайды.
Оның адамдарға ақыл-кеңес беретін өлеңдері де болған.Мысалы: Адамның
біліміне ақыл серік деген өлеңінде былай деген :
Тірлікте тырбанып қал сайра етіп
Ажал келмей тұрғанда шауып жетіп...
Тұрмысқа тірі күнде боп себептер,
Отырма құр үйіңде бойға сініп,
Талап қыл,азды-көпті жұмса ойды,
Әр істің ақылын ойла,көңіл бөліп.
Бұл өлеңінде ол әрбір адам өзі үшін,өзінің отбасы үшін еңбек ету керектігін
,өзінің ақылына, біліміне сену керектігіне туралы айтқан.Ақан серінің
өмірінде қайғылы тұстары да аз болмаған.Соның бірі бәйгеге қосқан
Құлагердің дұшпандар қолынан мерт болуына байланысты Құлагерәні дүниеге
келген7. Онда :
Құлагер ,шешен сұңқар ,әкең тұлпар,
7. Ақан Серінің шығармашылығы, Алматы 1963 ж. , 55-бет.
13
Соғып ең дөненінде сегіз арқар
Сен өлсең орнын басар көкбесті бар,
Болады құдай қосса олда тұлпар
Құлагер топтан озған жүйрігім-ай
Жарасар келте жібек құйрығың-ай
Түбіне ерейменнің айдап келіп ,
Құдайдың қарай қойшы бұйрығын-ай...
Құлагер,нұрың қандай,данқын қандай,
Тұрушы ең тоғыз шелек суға қанбай.
Бәйгеге жүз шақырым айдағанда,
Жүруші ем ауыздықпен тоқтата алмай...-
деген өліңінде өз тұлпарының қандай болғандығы туралы сипаттап көрсеткен.
Ақанның әсерлі,сазды әндері (40-тан астам) жүрекке жылы тиер жан
тол-қытар сыршылдығымен ерекшеленеді . Ақан серінің әндерінде тұрмыстың
, қоғамдық өмірдің күрделі әлеуметтік проблемалары көрініс тауып , адамның
ар –намысын аяққа басатын ескілік қалдықтарыны және әлеуметтік
теңсіздік-
ке қарсылық шебер бейнеленген.
Ақан сері көптеген елдерді ,қалаларды аралаған.Ол өз елінің білім -
өнерден кенже қалғанына қынжылатын. Ел жақсылары деп аталатын кейбір
болыс-
тардың ,билердің пара жейтінін, шен-шекпен үшін қандай сұмдық қылмысқа да
бара алатынын көреді.Өнер іздемейтін ,білімге ұмтылмайтын ,құр қолы бос-
тыққа мәз болып жүрген жастарға ренжіген.Мұны ол Заманға қарап деген
өлеңінде былай бейнелеген:
Болғанда мұндай күйде заманымыз,
Жай жатып сахарада қамалымыз .
Болыс ,би ет пен шайға мәз болуда ,
Қайткенде тура жолды таба аламыз...
Ел мұңын жоқтап,жүрген жері думанға айналған Ақан сері Балуан Шолақ,Жаяу
14
Мұса,Естай,Иман Жүсіп,Құлтума сынды атақты сал –серілермен жақын қарым-
қатынаста болған. Ақан сері өмір шындығын терең жырлаған заманының асқақ
ақыны ғана емес, сыршыл лирикалық сезіммен ,әншілік- орындаушылық,ком-
позиторлық өнерімен бүкіл қазақ даласына танылған ерекше дарын иесі.Сері-
нің әндері – қазақтың классикалық ән творчествосының алтын қорына еніп,
халқымыздың өлмес -өшпес мұасына айналған туындылар.Ол өзіне тұстас әлеу-
меттік өмірдің көп мәселерін шығармашылығына арқау етіп, өлеңімен де, әні
–
мен де таратқан ол өзінің ерлік өмірімен де туған халқының сүйікті
ұлдарының бірі саналған.
Қазіргі таңда Ақан серінің әндері Қазақстан композиторларының шығармашы-
лығынан да жан-жақты орын алып отыр8.
Жаяу Мұса Байжанұлы.(1835-1929)
ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы қазақ музыкасындағы аса үлкен құбылыс
Жаяу Мұса Байжанұлының шығармашылығы болды .Ол 1835 жылы қазіргі Павлодар
облысы,Баянауыл ауданында дүниеге келген.Ол қазақ әншісі ,ақын әрі халық
композиторы. Жаяу Мұса жасынан өнерпаз ,талапкер және білімге өте құштар
болып өскен.Жаяу Мұса кішкентай кезінен бастап ән салуды ұната-
ды , кейіннен ауыл арасында домбырамен өлең аттып көзге түседі .Ол домбыра,
қобыз тартумен қатар, сырнай, скрипка ойнауды да меңгерген талантты жан –
дардың бірі болған. 1854 жылы Омбы қаласындағы орыс мектебінде оқып
жүргенде Жаяу Мұсаның тырнақалды туындысы Қыздар-ай дүниеге келген9.
Ол Омбыдан ауылына оралғанда әкімдердің,би-болыстардың парақорлығын
әшкерлеп, әсіресе Баянауыл аға сұлтаны Мұса Шорманов пен оның
інісі
Мұстафаның зорлық-зомбылығын айтып , Омбы генерал-губернаторлығына
шағым жазады.Сол үшін ағайынды Шормановтар оның астындағы атын
8. Бес ғасыр жырлайды, Алматы 1989 ж., 70-бет.
9. Бес ғасыр жырлайды, Алматы 1989 ж., 70-бет.
15
тартып алып Жаяу аттандырады 10.Өз әндерінде ол әлеуметтік теңсіздікті
зорлықшыл үстем ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz