ХХ ғасырдың 30-40 жылдарындағы Депортация
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І.тарау. Қиыр Шығыс өлке халықтарын Қазақстанға күштеп қоныс аудару тарихы:
1.1 Қазақстандағы ұйғыр, дүнген халықтарының қоныс аударуы ... ... ... 9
1.2 Корейлер қасіреті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.3 Қазақстандағы неміс халқының келу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ...17
ІІ тарау.Қырым Кавказ және Еділ бойы Халықтарын қуғындау:
2.1 Қазақстандағы Солтүстік Кавказ халықтарының диаспорасы ... ... ...25
2.2 Қазақстандағы Қырым татарлары, гректер, грузин . месхитиндер, армиян, балғар халықтарының диаспораларының ашылуы ... ... ... ... ... ... ... ..35
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І.тарау. Қиыр Шығыс өлке халықтарын Қазақстанға күштеп қоныс аудару тарихы:
1.1 Қазақстандағы ұйғыр, дүнген халықтарының қоныс аударуы ... ... ... 9
1.2 Корейлер қасіреті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.3 Қазақстандағы неміс халқының келу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ...17
ІІ тарау.Қырым Кавказ және Еділ бойы Халықтарын қуғындау:
2.1 Қазақстандағы Солтүстік Кавказ халықтарының диаспорасы ... ... ...25
2.2 Қазақстандағы Қырым татарлары, гректер, грузин . месхитиндер, армиян, балғар халықтарының диаспораларының ашылуы ... ... ... ... ... ... ... ..35
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
Кіріспе
Қазақстандағы диаспораның қалыптасуы туралы әңгімені бастамас бұрын «диспопра» туралы ұғымға түсінік берген жөн. Бұл ұғым біздің дәуірімізден бұрын 722 жылы және 586 жылы Палестинадағы ежелгі еврей мемлекеттері –Израиль және иудия патшалықтарын Ассирия мен Вавилон жаулап алғаннан кейін еврейлер дүние шашырап кетуіне орай туған. Еврейлер барған жеріндегі жергілікті халықтардың тілін қабылдап қана қоймай, өздерінің тілін, дінін, мәдениетін, салтын сақатап қалған. Сондықтан бұл құбылыс «диспора» деген грек сөзімен аталған. «шашыраңқы» немесе «елінен жерінен ажыраған» деген мағына береді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.Қазақ жеріндегі диаспоралардың тарихын таразыға салып, ғылыми тұжырымдар жасасақ «Диспора дегеніміз - халықтың белгілі бір бөлігінің өзі қалыптасқан елден тыс жерде отанымен бірізден сезімін сақатуда болатындар». Осы тұжырымның төңірегіне тоқталатын болсақ, кейбіреулер қазақстанда ұлт деңгейіне көтергісі келетіндердің бәрі диаспора болып шығады. Ғылымға сүйенсек, орыстардың санының көптігіне қарасақ та, өздерінің тарихи отаны бар. Украйндар да, немістер де, кәрістердің де, татарлар да, өзбектер де солай. Ұйғырлар мен курдтердің төл мемлекеті болмағанымен, олардың маңдайына жазған тарих-тағдырдың өз сыбағасы бар. Сол себепті олар да диаспор шеңберінен шыға алмайды. Сондықтан қай жағынан алғанда да еліміздегі диаспора өкілдерін ұлттар деңгейіне көтеруге ешқандай негіз жоқ түйіндеуге болады.
Әсте, бұл еліміздегі диаспора өкілдерін ешқандай құқықтық жағынан кемістушілік емес. Ондай болса, Қазақстанда ұлттық-мәдени орталықтар құрылып, диаспоралардың жан-жақты дамуына мемлекет тарапынан қамқорлық жасалмаста еді ғой. Республикада этноцентристік немесе этнократиялық әрекеттің жүргізіліп отырмағаны да мәлім. Мұндай әрекетке бармақ түгілі, қазақ этносы толыққанды тарихтың өң бойвнда өзіне келген зардаптардан әлі айығып болған жоқ. Сол себепті де қазақ ұлтына белгілі – бір деңгейде басымдық беріліп отыр деудің өзі артық болар еді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті. Тарихымызда бұрын біржақты қарастырлып келген, өзге ұлт өкілдерінің Қазақстанға келу, қоныс аудару тарихы Кеңес өкіметі тұсындағы тоталитарлық жүйенің дамуымен тікелей байланысты. Сондықтанда әлеуметтік –саяси сипаты мен мәнін ғылыми айналымға түспеген құжаттар мен деректер негізінде көрсете отырып, оны жаңа тарихыи көзқарас тұрғысынан бағалау зерттеу жұмысының басты мақсаты болып табылды. Осыған орай зерттеу жұмысының алдына мынадай міндеттері қойылып отыр:
- Қазақстандағы ұйғыр, дүнген диаспорасы
- Корейлер қасіреті. Қазақстандағы кәріс диаспорасы
- Қазақстандағы неміс диаспорасы
- Қазақстандағы Солтүстік Кавказ халықтарының диаспорасы
- Қазақстандағы Қырым татарлары, гректер, грузин - месхитиндер, армиян, балғар халықтарының диаспоралары
Тағы бір айта кететіні , диаспора өкілдерінің қазақ даласына жаппай қоныстана бастағаны соңғы бір ғасырдың иелігіне тиеді. Оның ар жағында ресей патшасының отарлау саясатына қатысты қазақ даласына қарашекпенділердің келе бастағаны мәлім. Алайда, қазақ даласына жаппай қоныс аудара бастауы Қазан төңкерісінен кейін ғана күрт өсті. Қуғын-сүргінге ұшырап, қазақ жерін паналап, тұрақтап қалғандар сол уақыттың құрбандары. Одан кейін Мәскеуден жергілікті халықты ассимляциялау саясатының шеңберінде тың көтеру, кәсіпорындар салу тәрізді түрлі шаралардың ықпалымен келгендер жеткілікті болды. Осының бәрі жинақтала келіп жергілікті ұлттың азшылықта қалуына әкеліп соқтырды. Санының аздығы қазақта әсте этнос құқығынан айыруға немесе саны көп диаспораны этнос деңгейіне көтеруге ешқандай мүмкіндік бермейді.Осы жерде ерекше атап өтетін, біздің қозғаған мәселемізге төрелік болатын бір дәйек бар. Ол қалай болғанда да, қандай жағдаймен болсада қазақ жеріне қоныс аударған диаспора өкілдерінің бүгінгі қазақстан халқын құрып отырғандығы. Бұл туралы Ата Заңымызда да айқын жазылған «Біз, ортақ тарихи тағдыр біріктірген Қазақстан халқы». Міне «Қазақстан көп ұлтты мемлекет» дегендерге беретін негізгі жауаптың бірі осы.
Қазақстан халқының 56 пайызын қазақ этносы құрайды. 28 паиызы орыс диаспорасының еншісінде. Басқа ұлт өкілдерінің еншісіне 16 паиыз ғана тиеді.
Алдымен «этнос» (немесе халық) дегеніміз - өзінің дамуының бастапқы кезеңінде аумағының бірдейлігі, бірдей тілге негізделген мәдениетінің, шаруашылық – тұрмыстық ерекшеліктері болуы, өзіне тән бірқатар белгілері бар тарихи жағынан қалыптасқан әлеуметтік топ . Енді осы талаптар төңірегінен тұжырымдасақ, Қазақстандағы этнос белгісі тек қазақ ұлтының шеңберіне ғана сәикес келеді. Қазақ этносы бабалардың бүгінгі күнге жеткен бір тұтас ұлан – ғасыр далада халық ретінде қалыптасты, жетілді. Тіпті оны Ата Заңымыздың басталуындағы Біз, ортақ тарихи тағдыр біріктірген Қазақстан халқы, баиырғы қазақ жерінде мемлекеттікқұра отырып... деп жазылған преамбула да айғақтайды. Қазақ этносының қадам заманнан бері Қазақстан аумағын еркін жүріп, ең жайлағандығына қатысты басты темірқазығының бірі де осы. Бұл біріншеден. Екіншіден, қазақ тіліне негізделген шоқтығы биік қазақ мәдениетінің. Үшіншеден, сан ғасырлар боиғы дала мәдениетінің өркениетіне көрсететін қазақтардың шаруашылық – тұрмыстық өзіндік ерекшеліктері болғандығын тарихатан хабардар кез-келген адамның мойындайтыны да белгілі. Сонымен, Қазақстандағы қазақ этносына қатысты бір дәйекті ұшын осылайша қайыруға тура келді.
Қазақстанда тұратын қалған «129 диаспораларының бірде біреуін әлеуметтік қауымдастық қатарына жатқызуға болмайды». Өйткені, біз Қазақстандағы басқа ұлттардың қауымдастығын қаншама ұлт деңгейіне көтергіміз келгенімен, жоғарыда этнос ұғымына берілетін қасиеттер мен ғылыми тұжырым оған мүмкіндік бермейді.
Еліміздің Конститутциясы жоғарыда айтқандай, «Біз Қазақстан халқы» деп басталады.Ал еліміздегі диаспоралардың ана тілін, мәдениетін өркендетуге үлкен септігін тигізп отырған қоғамдық – консультативтік орган Қазақстан халықтарының Ассамблеясы деп аталады. Бұл атау мемлекеттің Негізгі Заңына сәйкес келмейді. Елімізде ұлттар емес диаспоралар бар. Қазақстанда қазақ ұлты және басқа ұлт өкілдері тұрады. Ал қоғамдық – консултативтік органды Қазақстан халқының Ассамблеясы дегеніміз заңдылыққа сәйкес келеді. Оның үстіне бұл Ата Заңда таңбаланған нормамен сәйкестендірледі. Қорыта келгенде Қазақстанда қазақ ұлты және басқа өкілдері тұрады, орынсыз басқа ұлт өкілдерін қолпаштап Қазақстанда тұратын басқа ұлт өкілдерін «этнос» қатарына көтеру ғылымға сәйкес келмейді және әділетсіздік. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан Республикасының орталық мемлекеттік мұрағатында арнайы комиссарлар Кеңесі, Қазақ ССР Министрлер Кеңесі мен Жоғарғы Кеңесі Президумы құжаттарының құпиясын ашу жүргізілді.
Құпиясы ашылған құжаттар 1936 жылдан 1955 жылға дейінгі елеулі уақыт аралығын қамтиды. Бұл кезең өзіне жаппай саяси репрессияның басталуын, екінші дүниежүзілік соғыс жылдарында халықтардың елден қуылуын, «хрущевтік жылымық» деп аталатын кезеңнің басында-ақ тоталитарлық жүйенің адамдар үстінен жаппай қылмыстық эксперименттер жасауда біршама тәжірбиесі болды: күштеп коллективтендіруді ұйымдастыру, бай мен кулакты жою, халықтық қарсылықты басып тастау, жасанды аштықты ұйымдастыру, бостандық сүйгіш халыққа қарсы зұламат, зияткер және басқа да зиялы қауымды іріктеп жою.
Тоталитаризмнің бұнымен қатар аса ауыр қылмысының бірі халықтарды өз елі мен жерінен қуу – олардың этно - әлеуметтік және аумақтық бірлігін күш көрсетумен қирату.
1930-1950 жылдар аралығында 3 миллионнан астам адам елден қуылды, оның ішінде 1 миллионы Қазақстанға қоныс аударылды.
Қазақтардың елден қуылған адамдарды қалай қабылдағаны жөнінде Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өз сөзінде былай деген болатын: «Қазақтар мәжбүрлікпен қоныс аударушыларды қандай кеңпейілдікпен қарсы алғандары бәрімізге белгілі. Коллективтендіру мен ұлы жұттан қансыраған, аштықта өмір сүрген олар соған қарамай тағдыр талқысында қалған ададармен соңғы бір үзім нандарын бөлісіп, оларға ажылу, бастарына баспана берді. Мұның бәрін олар қадір-қасиетпен, риясыз жасады.Сол қиын кезде олар өмір сүруге, аяғынан тұрып кетуге көмектескендердің бәрі күні бүгінге шейін көрсеткен көмектері үшін қазақтарға айтар алғыстары шексіз.
Осылардың бәрімен мен тек айтылған сөздерді естумен ғана таныс емеспін. Әлі есімде, шамасы мен алты немесе жеті жастарда болатынмын.Бір күні әкем үйге бейтаныс адамдарды – ер адамды, әйелі мен үш баласын алып келді. Олардың үстіндегі кйімдері жұпыны, жуылмаған және өздерінің тамақ ішпегендері көрініп тұр. Әйелдің көзінен үмітсіздік байқалады, балалары жылаған. Кейіннен білгенімдей, бұлар балқарлар екен – сол жылы аудандық арнайы комендатура неге екенін, ертеректе кабарда –Балқардан жөнелтілген бірнеше жанұяны «асыра лақтыруды» және алыстағы бір ауылға, біздің Шамалған ауылына қоныс аударуды шешіпті. Оларды ат үсті – кімді сарайға, енді біреуін сүт фермасына орналастырды. Азды –көпті қанағат етерлік өмір жағдайын жасауды «құзырлы ұйымдардың» ойластырмағаны түсінікті. Бірақ, жергілікті тұрғындар басқаша шешіп, қоныс аударушыларға өз баспаналарын ұсынды.
Біздің де жанұямыз аштықтың алдында өмір сүрді: егер сиырдан сүт шықса, онда ол күні үйде мереке болатын.
Жаңа таныстарға біз бұдан басқа ештеңе ұсына алмадық. Бірақ, осы қарапайым дастарқан, ыстық пеш, жылу және ата-аналарымыздың ықласы олардың өмір сүруіне, балаларын құтқаруға көмектесті.
Әкем сол отбасының басшысы Хазретпен тез достасып кетті, оның жұмысқа орналасуына көмектесті, бір-екі айдан соң балқарлармен олардың ана тілінде еркін сөйлесе алатын болды.
Бұл республикаға қоныс аударушы халықтарды қазақтардың қалай қарсы алғаны туралы мәселеге орай.
1930-1950 жылдары он беске жуық этностар жаппай қуғындауға ұшырады, олардың ішінде поляктар, гректер, болгарлар,қырым татарлары , қабардалықтар, балқарлар, шешендер, ингуштар, қарашайлықтар, черкестер, қалмақтар, немістер, кәрістер және т.б. болды. Олардың миллионнан көбі Қазақстаннан екінші отандарын тапты. Бұл халықтардың әрқайсының қуғындауға ұшырау тарихына жеке-жеке тоқталамыз.
Қазақстандағы диаспораның қалыптасуы туралы әңгімені бастамас бұрын «диспопра» туралы ұғымға түсінік берген жөн. Бұл ұғым біздің дәуірімізден бұрын 722 жылы және 586 жылы Палестинадағы ежелгі еврей мемлекеттері –Израиль және иудия патшалықтарын Ассирия мен Вавилон жаулап алғаннан кейін еврейлер дүние шашырап кетуіне орай туған. Еврейлер барған жеріндегі жергілікті халықтардың тілін қабылдап қана қоймай, өздерінің тілін, дінін, мәдениетін, салтын сақатап қалған. Сондықтан бұл құбылыс «диспора» деген грек сөзімен аталған. «шашыраңқы» немесе «елінен жерінен ажыраған» деген мағына береді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.Қазақ жеріндегі диаспоралардың тарихын таразыға салып, ғылыми тұжырымдар жасасақ «Диспора дегеніміз - халықтың белгілі бір бөлігінің өзі қалыптасқан елден тыс жерде отанымен бірізден сезімін сақатуда болатындар». Осы тұжырымның төңірегіне тоқталатын болсақ, кейбіреулер қазақстанда ұлт деңгейіне көтергісі келетіндердің бәрі диаспора болып шығады. Ғылымға сүйенсек, орыстардың санының көптігіне қарасақ та, өздерінің тарихи отаны бар. Украйндар да, немістер де, кәрістердің де, татарлар да, өзбектер де солай. Ұйғырлар мен курдтердің төл мемлекеті болмағанымен, олардың маңдайына жазған тарих-тағдырдың өз сыбағасы бар. Сол себепті олар да диаспор шеңберінен шыға алмайды. Сондықтан қай жағынан алғанда да еліміздегі диаспора өкілдерін ұлттар деңгейіне көтеруге ешқандай негіз жоқ түйіндеуге болады.
Әсте, бұл еліміздегі диаспора өкілдерін ешқандай құқықтық жағынан кемістушілік емес. Ондай болса, Қазақстанда ұлттық-мәдени орталықтар құрылып, диаспоралардың жан-жақты дамуына мемлекет тарапынан қамқорлық жасалмаста еді ғой. Республикада этноцентристік немесе этнократиялық әрекеттің жүргізіліп отырмағаны да мәлім. Мұндай әрекетке бармақ түгілі, қазақ этносы толыққанды тарихтың өң бойвнда өзіне келген зардаптардан әлі айығып болған жоқ. Сол себепті де қазақ ұлтына белгілі – бір деңгейде басымдық беріліп отыр деудің өзі артық болар еді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті. Тарихымызда бұрын біржақты қарастырлып келген, өзге ұлт өкілдерінің Қазақстанға келу, қоныс аудару тарихы Кеңес өкіметі тұсындағы тоталитарлық жүйенің дамуымен тікелей байланысты. Сондықтанда әлеуметтік –саяси сипаты мен мәнін ғылыми айналымға түспеген құжаттар мен деректер негізінде көрсете отырып, оны жаңа тарихыи көзқарас тұрғысынан бағалау зерттеу жұмысының басты мақсаты болып табылды. Осыған орай зерттеу жұмысының алдына мынадай міндеттері қойылып отыр:
- Қазақстандағы ұйғыр, дүнген диаспорасы
- Корейлер қасіреті. Қазақстандағы кәріс диаспорасы
- Қазақстандағы неміс диаспорасы
- Қазақстандағы Солтүстік Кавказ халықтарының диаспорасы
- Қазақстандағы Қырым татарлары, гректер, грузин - месхитиндер, армиян, балғар халықтарының диаспоралары
Тағы бір айта кететіні , диаспора өкілдерінің қазақ даласына жаппай қоныстана бастағаны соңғы бір ғасырдың иелігіне тиеді. Оның ар жағында ресей патшасының отарлау саясатына қатысты қазақ даласына қарашекпенділердің келе бастағаны мәлім. Алайда, қазақ даласына жаппай қоныс аудара бастауы Қазан төңкерісінен кейін ғана күрт өсті. Қуғын-сүргінге ұшырап, қазақ жерін паналап, тұрақтап қалғандар сол уақыттың құрбандары. Одан кейін Мәскеуден жергілікті халықты ассимляциялау саясатының шеңберінде тың көтеру, кәсіпорындар салу тәрізді түрлі шаралардың ықпалымен келгендер жеткілікті болды. Осының бәрі жинақтала келіп жергілікті ұлттың азшылықта қалуына әкеліп соқтырды. Санының аздығы қазақта әсте этнос құқығынан айыруға немесе саны көп диаспораны этнос деңгейіне көтеруге ешқандай мүмкіндік бермейді.Осы жерде ерекше атап өтетін, біздің қозғаған мәселемізге төрелік болатын бір дәйек бар. Ол қалай болғанда да, қандай жағдаймен болсада қазақ жеріне қоныс аударған диаспора өкілдерінің бүгінгі қазақстан халқын құрып отырғандығы. Бұл туралы Ата Заңымызда да айқын жазылған «Біз, ортақ тарихи тағдыр біріктірген Қазақстан халқы». Міне «Қазақстан көп ұлтты мемлекет» дегендерге беретін негізгі жауаптың бірі осы.
Қазақстан халқының 56 пайызын қазақ этносы құрайды. 28 паиызы орыс диаспорасының еншісінде. Басқа ұлт өкілдерінің еншісіне 16 паиыз ғана тиеді.
Алдымен «этнос» (немесе халық) дегеніміз - өзінің дамуының бастапқы кезеңінде аумағының бірдейлігі, бірдей тілге негізделген мәдениетінің, шаруашылық – тұрмыстық ерекшеліктері болуы, өзіне тән бірқатар белгілері бар тарихи жағынан қалыптасқан әлеуметтік топ . Енді осы талаптар төңірегінен тұжырымдасақ, Қазақстандағы этнос белгісі тек қазақ ұлтының шеңберіне ғана сәикес келеді. Қазақ этносы бабалардың бүгінгі күнге жеткен бір тұтас ұлан – ғасыр далада халық ретінде қалыптасты, жетілді. Тіпті оны Ата Заңымыздың басталуындағы Біз, ортақ тарихи тағдыр біріктірген Қазақстан халқы, баиырғы қазақ жерінде мемлекеттікқұра отырып... деп жазылған преамбула да айғақтайды. Қазақ этносының қадам заманнан бері Қазақстан аумағын еркін жүріп, ең жайлағандығына қатысты басты темірқазығының бірі де осы. Бұл біріншеден. Екіншіден, қазақ тіліне негізделген шоқтығы биік қазақ мәдениетінің. Үшіншеден, сан ғасырлар боиғы дала мәдениетінің өркениетіне көрсететін қазақтардың шаруашылық – тұрмыстық өзіндік ерекшеліктері болғандығын тарихатан хабардар кез-келген адамның мойындайтыны да белгілі. Сонымен, Қазақстандағы қазақ этносына қатысты бір дәйекті ұшын осылайша қайыруға тура келді.
Қазақстанда тұратын қалған «129 диаспораларының бірде біреуін әлеуметтік қауымдастық қатарына жатқызуға болмайды». Өйткені, біз Қазақстандағы басқа ұлттардың қауымдастығын қаншама ұлт деңгейіне көтергіміз келгенімен, жоғарыда этнос ұғымына берілетін қасиеттер мен ғылыми тұжырым оған мүмкіндік бермейді.
Еліміздің Конститутциясы жоғарыда айтқандай, «Біз Қазақстан халқы» деп басталады.Ал еліміздегі диаспоралардың ана тілін, мәдениетін өркендетуге үлкен септігін тигізп отырған қоғамдық – консультативтік орган Қазақстан халықтарының Ассамблеясы деп аталады. Бұл атау мемлекеттің Негізгі Заңына сәйкес келмейді. Елімізде ұлттар емес диаспоралар бар. Қазақстанда қазақ ұлты және басқа ұлт өкілдері тұрады. Ал қоғамдық – консултативтік органды Қазақстан халқының Ассамблеясы дегеніміз заңдылыққа сәйкес келеді. Оның үстіне бұл Ата Заңда таңбаланған нормамен сәйкестендірледі. Қорыта келгенде Қазақстанда қазақ ұлты және басқа өкілдері тұрады, орынсыз басқа ұлт өкілдерін қолпаштап Қазақстанда тұратын басқа ұлт өкілдерін «этнос» қатарына көтеру ғылымға сәйкес келмейді және әділетсіздік. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан Республикасының орталық мемлекеттік мұрағатында арнайы комиссарлар Кеңесі, Қазақ ССР Министрлер Кеңесі мен Жоғарғы Кеңесі Президумы құжаттарының құпиясын ашу жүргізілді.
Құпиясы ашылған құжаттар 1936 жылдан 1955 жылға дейінгі елеулі уақыт аралығын қамтиды. Бұл кезең өзіне жаппай саяси репрессияның басталуын, екінші дүниежүзілік соғыс жылдарында халықтардың елден қуылуын, «хрущевтік жылымық» деп аталатын кезеңнің басында-ақ тоталитарлық жүйенің адамдар үстінен жаппай қылмыстық эксперименттер жасауда біршама тәжірбиесі болды: күштеп коллективтендіруді ұйымдастыру, бай мен кулакты жою, халықтық қарсылықты басып тастау, жасанды аштықты ұйымдастыру, бостандық сүйгіш халыққа қарсы зұламат, зияткер және басқа да зиялы қауымды іріктеп жою.
Тоталитаризмнің бұнымен қатар аса ауыр қылмысының бірі халықтарды өз елі мен жерінен қуу – олардың этно - әлеуметтік және аумақтық бірлігін күш көрсетумен қирату.
1930-1950 жылдар аралығында 3 миллионнан астам адам елден қуылды, оның ішінде 1 миллионы Қазақстанға қоныс аударылды.
Қазақтардың елден қуылған адамдарды қалай қабылдағаны жөнінде Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өз сөзінде былай деген болатын: «Қазақтар мәжбүрлікпен қоныс аударушыларды қандай кеңпейілдікпен қарсы алғандары бәрімізге белгілі. Коллективтендіру мен ұлы жұттан қансыраған, аштықта өмір сүрген олар соған қарамай тағдыр талқысында қалған ададармен соңғы бір үзім нандарын бөлісіп, оларға ажылу, бастарына баспана берді. Мұның бәрін олар қадір-қасиетпен, риясыз жасады.Сол қиын кезде олар өмір сүруге, аяғынан тұрып кетуге көмектескендердің бәрі күні бүгінге шейін көрсеткен көмектері үшін қазақтарға айтар алғыстары шексіз.
Осылардың бәрімен мен тек айтылған сөздерді естумен ғана таныс емеспін. Әлі есімде, шамасы мен алты немесе жеті жастарда болатынмын.Бір күні әкем үйге бейтаныс адамдарды – ер адамды, әйелі мен үш баласын алып келді. Олардың үстіндегі кйімдері жұпыны, жуылмаған және өздерінің тамақ ішпегендері көрініп тұр. Әйелдің көзінен үмітсіздік байқалады, балалары жылаған. Кейіннен білгенімдей, бұлар балқарлар екен – сол жылы аудандық арнайы комендатура неге екенін, ертеректе кабарда –Балқардан жөнелтілген бірнеше жанұяны «асыра лақтыруды» және алыстағы бір ауылға, біздің Шамалған ауылына қоныс аударуды шешіпті. Оларды ат үсті – кімді сарайға, енді біреуін сүт фермасына орналастырды. Азды –көпті қанағат етерлік өмір жағдайын жасауды «құзырлы ұйымдардың» ойластырмағаны түсінікті. Бірақ, жергілікті тұрғындар басқаша шешіп, қоныс аударушыларға өз баспаналарын ұсынды.
Біздің де жанұямыз аштықтың алдында өмір сүрді: егер сиырдан сүт шықса, онда ол күні үйде мереке болатын.
Жаңа таныстарға біз бұдан басқа ештеңе ұсына алмадық. Бірақ, осы қарапайым дастарқан, ыстық пеш, жылу және ата-аналарымыздың ықласы олардың өмір сүруіне, балаларын құтқаруға көмектесті.
Әкем сол отбасының басшысы Хазретпен тез достасып кетті, оның жұмысқа орналасуына көмектесті, бір-екі айдан соң балқарлармен олардың ана тілінде еркін сөйлесе алатын болды.
Бұл республикаға қоныс аударушы халықтарды қазақтардың қалай қарсы алғаны туралы мәселеге орай.
1930-1950 жылдары он беске жуық этностар жаппай қуғындауға ұшырады, олардың ішінде поляктар, гректер, болгарлар,қырым татарлары , қабардалықтар, балқарлар, шешендер, ингуштар, қарашайлықтар, черкестер, қалмақтар, немістер, кәрістер және т.б. болды. Олардың миллионнан көбі Қазақстаннан екінші отандарын тапты. Бұл халықтардың әрқайсының қуғындауға ұшырау тарихына жеке-жеке тоқталамыз.
Әдебиеттер тізімі.
1. Абжанов Х.Сельская интеллигенция в Казахстане: вчера,сегодня, завтра.Алма-Ата,1990.
2. Кульбаев Т. Хегай А. Депортация Алматы 2002 г.
3. История Корейцев Казахстана. Сборник Архивных документов, том 1. Алматы – Сеул. 1998.
4. Ибрагимбейли Х.М. сказат правду о трагедии народов Политическое образование 1989 N 4
5. Данные Агенства РК, по статистике и переписи населения 1999 году.
6. Абжанов Х.Сельская интеллигенция в Казахстане: вчера,сегодня, завтра.Алма-Ата,1990.
7. Атауов С.Деятельност компарти Казахстана по развити тяжелой прмышленности. Алма-Ата,1978.
8. Байкенов М.Қазқсатн транспортының даму белестері. Алматы,санат,1998.
9. Талас Омарбеков. ХХ ғасырдағы Қазақстан тарихының өзекті мәселелері. Алматы. 2001 жыл.
10. Бейсенбаев К.Идейно-политическое движение в Казахстане в конце ХІХ- начале ХХ веков, Алма-Ата 1961.
11. Бекмаханов Е. Присоединение Казахстана к Росси. М.,1957.
12. Ляченко П.И. История народного хояйства СССР. М.,1950.
13. Фридман Ц. Иностранный капитал в дореволюционном Казахстане. Алма-Ата,1960.
14. Қазақ ССр тарихы. Бес томдық. Том 3.Алматы, 1982.
15. Аманжолов К.Р.Түркі халықтарының тарихы. Үшінші кітап. Кітап 3 Алматы: Білім,2002.
16. Аманжолов К.Қазақстан тарихы .Дәрістер курсы ІІ .Алмат «Білім» 2004.
17. Қазақстан тарихы.бес томдық.Том 3. Алматы. «Атамұра»,2002.
18. Қазақстан тарихы.Очерктер. Алматы. 1994.
19. Мырзахметов М.Түркістаннан туған ойлар.Алматы.2001.
20. Мәшімбаев С.Патшалық Ресейдің отарлық саясаты. Алматы,1995.
21. Маданов Х. Қазақ халқының арғы бергі тарихы. Алматы.1995
22. Маданов Х.,Мусин Ч. Ұлы дала тарихы.Алматы, 1994.
Деректік материалдар
23. Елагин А.С. Казактар Қазақстанға қашан келген.// «Қазақстан коммунисі»,1991,№3
24. Әбенова Б. Қоныстандыру –орыстандыру тәсілі.//Қазақ тарихы. 1999,№2
25. Ғизатуллн Б.Қазақстан жәрмеңкелері.//Қазақ тарихы.1997,№2
26. Қарасаев Ғ. Төңкеріске дейінгі төтенше оқиғалар ( ХІХ-ХХ ғ.ғ б.б. Шығыс,Солтүстік аймақ) //Қазақ тарихы. 2000,№2
27. Нағашыбек Б. Өркениеттік отарлау оқу-ағарту ісінде .//Ақиқат .2004 ,№1
28. Талдыбаев Ж.Қазақтардың жалпы сандық құрамы. //Қазақ тарихы.2003,№1
29. Мүсіреп Ғ. Қазақстанда қанша ұлт бар. //«Егемен Қазақстан» 2003 жыл 3 қазан
30. Аренов М. «Кто же мы - Казахстанцы».// «Казахстанская правда» 12.12.1997 г.
1. Абжанов Х.Сельская интеллигенция в Казахстане: вчера,сегодня, завтра.Алма-Ата,1990.
2. Кульбаев Т. Хегай А. Депортация Алматы 2002 г.
3. История Корейцев Казахстана. Сборник Архивных документов, том 1. Алматы – Сеул. 1998.
4. Ибрагимбейли Х.М. сказат правду о трагедии народов Политическое образование 1989 N 4
5. Данные Агенства РК, по статистике и переписи населения 1999 году.
6. Абжанов Х.Сельская интеллигенция в Казахстане: вчера,сегодня, завтра.Алма-Ата,1990.
7. Атауов С.Деятельност компарти Казахстана по развити тяжелой прмышленности. Алма-Ата,1978.
8. Байкенов М.Қазқсатн транспортының даму белестері. Алматы,санат,1998.
9. Талас Омарбеков. ХХ ғасырдағы Қазақстан тарихының өзекті мәселелері. Алматы. 2001 жыл.
10. Бейсенбаев К.Идейно-политическое движение в Казахстане в конце ХІХ- начале ХХ веков, Алма-Ата 1961.
11. Бекмаханов Е. Присоединение Казахстана к Росси. М.,1957.
12. Ляченко П.И. История народного хояйства СССР. М.,1950.
13. Фридман Ц. Иностранный капитал в дореволюционном Казахстане. Алма-Ата,1960.
14. Қазақ ССр тарихы. Бес томдық. Том 3.Алматы, 1982.
15. Аманжолов К.Р.Түркі халықтарының тарихы. Үшінші кітап. Кітап 3 Алматы: Білім,2002.
16. Аманжолов К.Қазақстан тарихы .Дәрістер курсы ІІ .Алмат «Білім» 2004.
17. Қазақстан тарихы.бес томдық.Том 3. Алматы. «Атамұра»,2002.
18. Қазақстан тарихы.Очерктер. Алматы. 1994.
19. Мырзахметов М.Түркістаннан туған ойлар.Алматы.2001.
20. Мәшімбаев С.Патшалық Ресейдің отарлық саясаты. Алматы,1995.
21. Маданов Х. Қазақ халқының арғы бергі тарихы. Алматы.1995
22. Маданов Х.,Мусин Ч. Ұлы дала тарихы.Алматы, 1994.
Деректік материалдар
23. Елагин А.С. Казактар Қазақстанға қашан келген.// «Қазақстан коммунисі»,1991,№3
24. Әбенова Б. Қоныстандыру –орыстандыру тәсілі.//Қазақ тарихы. 1999,№2
25. Ғизатуллн Б.Қазақстан жәрмеңкелері.//Қазақ тарихы.1997,№2
26. Қарасаев Ғ. Төңкеріске дейінгі төтенше оқиғалар ( ХІХ-ХХ ғ.ғ б.б. Шығыс,Солтүстік аймақ) //Қазақ тарихы. 2000,№2
27. Нағашыбек Б. Өркениеттік отарлау оқу-ағарту ісінде .//Ақиқат .2004 ,№1
28. Талдыбаев Ж.Қазақтардың жалпы сандық құрамы. //Қазақ тарихы.2003,№1
29. Мүсіреп Ғ. Қазақстанда қанша ұлт бар. //«Егемен Қазақстан» 2003 жыл 3 қазан
30. Аренов М. «Кто же мы - Казахстанцы».// «Казахстанская правда» 12.12.1997 г.
ХХ ғасырдың 30-40 жылдарындағы Депортация
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І-тарау. Қиыр Шығыс өлке халықтарын Қазақстанға күштеп қоныс аудару
тарихы:
1. Қазақстандағы ұйғыр, дүнген халықтарының қоныс аударуы ... ... ... 9
2. Корейлер қасіреті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
3. Қазақстандағы неміс халқының келу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ...17
ІІ тарау.Қырым Кавказ және Еділ бойы Халықтарын қуғындау:
2.1 Қазақстандағы Солтүстік Кавказ халықтарының диаспорасы ... ... ...25
2.2 Қазақстандағы Қырым татарлары, гректер, грузин - месхитиндер, армиян,
балғар халықтарының диаспораларының ашылуы ... ... ... ... ... ... ... ..35
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .41
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
Кіріспе
Қазақстандағы диаспораның қалыптасуы туралы әңгімені бастамас бұрын
диспопра туралы ұғымға түсінік берген жөн. Бұл ұғым біздің дәуірімізден
бұрын 722 жылы және 586 жылы Палестинадағы ежелгі еврей мемлекеттері
–Израиль және иудия патшалықтарын Ассирия мен Вавилон жаулап алғаннан кейін
еврейлер дүние шашырап кетуіне орай туған. Еврейлер барған жеріндегі
жергілікті халықтардың тілін қабылдап қана қоймай, өздерінің тілін, дінін,
мәдениетін, салтын сақатап қалған. Сондықтан бұл құбылыс диспора деген
грек сөзімен аталған. шашыраңқы немесе елінен жерінен ажыраған деген
мағына береді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.Қазақ жеріндегі диаспоралардың тарихын
таразыға салып, ғылыми тұжырымдар жасасақ Диспора дегеніміз - халықтың
белгілі бір бөлігінің өзі қалыптасқан елден тыс жерде отанымен бірізден
сезімін сақатуда болатындар. Осы тұжырымның төңірегіне тоқталатын болсақ,
кейбіреулер қазақстанда ұлт деңгейіне көтергісі келетіндердің бәрі
диаспора болып шығады. Ғылымға сүйенсек, орыстардың санының көптігіне
қарасақ та, өздерінің тарихи отаны бар. Украйндар да, немістер де,
кәрістердің де, татарлар да, өзбектер де солай. Ұйғырлар мен курдтердің
төл мемлекеті болмағанымен, олардың маңдайына жазған тарих-тағдырдың өз
сыбағасы бар. Сол себепті олар да диаспор шеңберінен шыға алмайды.
Сондықтан қай жағынан алғанда да еліміздегі диаспора өкілдерін ұлттар
деңгейіне көтеруге ешқандай негіз жоқ түйіндеуге болады.
Әсте, бұл еліміздегі диаспора өкілдерін ешқандай құқықтық жағынан
кемістушілік емес. Ондай болса, Қазақстанда ұлттық-мәдени орталықтар
құрылып, диаспоралардың жан-жақты дамуына мемлекет тарапынан қамқорлық
жасалмаста еді ғой. Республикада этноцентристік немесе этнократиялық
әрекеттің жүргізіліп отырмағаны да мәлім. Мұндай әрекетке бармақ түгілі,
қазақ этносы толыққанды тарихтың өң бойвнда өзіне келген зардаптардан әлі
айығып болған жоқ. Сол себепті де қазақ ұлтына белгілі – бір деңгейде
басымдық беріліп отыр деудің өзі артық болар еді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті. Тарихымызда бұрын біржақты
қарастырлып келген, өзге ұлт өкілдерінің Қазақстанға келу, қоныс аудару
тарихы Кеңес өкіметі тұсындағы тоталитарлық жүйенің дамуымен тікелей
байланысты. Сондықтанда әлеуметтік –саяси сипаты мен мәнін ғылыми
айналымға түспеген құжаттар мен деректер негізінде көрсете отырып, оны
жаңа тарихыи көзқарас тұрғысынан бағалау зерттеу жұмысының басты мақсаты
болып табылды. Осыған орай зерттеу жұмысының алдына мынадай міндеттері
қойылып отыр:
- Қазақстандағы ұйғыр, дүнген диаспорасы
- Корейлер қасіреті. Қазақстандағы кәріс диаспорасы
- Қазақстандағы неміс диаспорасы
- Қазақстандағы Солтүстік Кавказ халықтарының диаспорасы
- Қазақстандағы Қырым татарлары, гректер, грузин - месхитиндер, армиян,
балғар халықтарының диаспоралары
Тағы бір айта кететіні , диаспора өкілдерінің қазақ даласына жаппай
қоныстана бастағаны соңғы бір ғасырдың иелігіне тиеді. Оның ар жағында
ресей патшасының отарлау саясатына қатысты қазақ даласына
қарашекпенділердің келе бастағаны мәлім. Алайда, қазақ даласына жаппай
қоныс аудара бастауы Қазан төңкерісінен кейін ғана күрт өсті. Қуғын-
сүргінге ұшырап, қазақ жерін паналап, тұрақтап қалғандар сол уақыттың
құрбандары. Одан кейін Мәскеуден жергілікті халықты ассимляциялау
саясатының шеңберінде тың көтеру, кәсіпорындар салу тәрізді түрлі
шаралардың ықпалымен келгендер жеткілікті болды. Осының бәрі жинақтала
келіп жергілікті ұлттың азшылықта қалуына әкеліп соқтырды. Санының аздығы
қазақта әсте этнос құқығынан айыруға немесе саны көп диаспораны этнос
деңгейіне көтеруге ешқандай мүмкіндік бермейді.Осы жерде ерекше атап
өтетін, біздің қозғаған мәселемізге төрелік болатын бір дәйек бар. Ол қалай
болғанда да, қандай жағдаймен болсада қазақ жеріне қоныс аударған диаспора
өкілдерінің бүгінгі қазақстан халқын құрып отырғандығы. Бұл туралы Ата
Заңымызда да айқын жазылған Біз, ортақ тарихи тағдыр біріктірген
Қазақстан халқы. Міне Қазақстан көп ұлтты мемлекет дегендерге беретін
негізгі жауаптың бірі осы.
Қазақстан халқының 56 пайызын қазақ этносы құрайды. 28 паиызы орыс
диаспорасының еншісінде. Басқа ұлт өкілдерінің еншісіне 16 паиыз ғана
тиеді.
Алдымен этнос (немесе халық) дегеніміз - өзінің дамуының бастапқы
кезеңінде аумағының бірдейлігі, бірдей тілге негізделген мәдениетінің,
шаруашылық – тұрмыстық ерекшеліктері болуы, өзіне тән бірқатар белгілері
бар тарихи жағынан қалыптасқан әлеуметтік топ . Енді осы талаптар
төңірегінен тұжырымдасақ, Қазақстандағы этнос белгісі тек қазақ ұлтының
шеңберіне ғана сәикес келеді. Қазақ этносы бабалардың бүгінгі күнге жеткен
бір тұтас ұлан – ғасыр далада халық ретінде қалыптасты, жетілді. Тіпті оны
Ата Заңымыздың басталуындағы Біз, ортақ тарихи тағдыр біріктірген Қазақстан
халқы, баиырғы қазақ жерінде мемлекеттікқұра отырып... деп жазылған
преамбула да айғақтайды. Қазақ этносының қадам заманнан бері Қазақстан
аумағын еркін жүріп, ең жайлағандығына қатысты басты темірқазығының бірі де
осы. Бұл біріншеден. Екіншіден, қазақ тіліне негізделген шоқтығы биік қазақ
мәдениетінің. Үшіншеден, сан ғасырлар боиғы дала мәдениетінің өркениетіне
көрсететін қазақтардың шаруашылық – тұрмыстық өзіндік ерекшеліктері
болғандығын тарихатан хабардар кез-келген адамның мойындайтыны да белгілі.
Сонымен, Қазақстандағы қазақ этносына қатысты бір дәйекті ұшын осылайша
қайыруға тура келді.
Қазақстанда тұратын қалған 129 диаспораларының бірде біреуін
әлеуметтік қауымдастық қатарына жатқызуға болмайды. Өйткені, біз
Қазақстандағы басқа ұлттардың қауымдастығын қаншама ұлт деңгейіне
көтергіміз келгенімен, жоғарыда этнос ұғымына берілетін қасиеттер мен
ғылыми тұжырым оған мүмкіндік бермейді.
Еліміздің Конститутциясы жоғарыда айтқандай, Біз Қазақстан халқы деп
басталады.Ал еліміздегі диаспоралардың ана тілін, мәдениетін өркендетуге
үлкен септігін тигізп отырған қоғамдық – консультативтік орган Қазақстан
халықтарының Ассамблеясы деп аталады. Бұл атау мемлекеттің Негізгі Заңына
сәйкес келмейді. Елімізде ұлттар емес диаспоралар бар. Қазақстанда қазақ
ұлты және басқа ұлт өкілдері тұрады. Ал қоғамдық – консултативтік органды
Қазақстан халқының Ассамблеясы дегеніміз заңдылыққа сәйкес келеді. Оның
үстіне бұл Ата Заңда таңбаланған нормамен сәйкестендірледі. Қорыта
келгенде Қазақстанда қазақ ұлты және басқа өкілдері тұрады, орынсыз басқа
ұлт өкілдерін қолпаштап Қазақстанда тұратын басқа ұлт өкілдерін этнос
қатарына көтеру ғылымға сәйкес келмейді және әділетсіздік. Қазақстан
тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан Республикасының орталық мемлекеттік
мұрағатында арнайы комиссарлар Кеңесі, Қазақ ССР Министрлер Кеңесі мен
Жоғарғы Кеңесі Президумы құжаттарының құпиясын ашу жүргізілді.
Құпиясы ашылған құжаттар 1936 жылдан 1955 жылға дейінгі елеулі уақыт
аралығын қамтиды. Бұл кезең өзіне жаппай саяси репрессияның басталуын,
екінші дүниежүзілік соғыс жылдарында халықтардың елден қуылуын, хрущевтік
жылымық деп аталатын кезеңнің басында-ақ тоталитарлық жүйенің адамдар
үстінен жаппай қылмыстық эксперименттер жасауда біршама тәжірбиесі болды:
күштеп коллективтендіруді ұйымдастыру, бай мен кулакты жою, халықтық
қарсылықты басып тастау, жасанды аштықты ұйымдастыру, бостандық сүйгіш
халыққа қарсы зұламат, зияткер және басқа да зиялы қауымды іріктеп жою.
Тоталитаризмнің бұнымен қатар аса ауыр қылмысының бірі халықтарды өз
елі мен жерінен қуу – олардың этно - әлеуметтік және аумақтық бірлігін күш
көрсетумен қирату.
1930-1950 жылдар аралығында 3 миллионнан астам адам елден қуылды, оның
ішінде 1 миллионы Қазақстанға қоныс аударылды.
Қазақтардың елден қуылған адамдарды қалай қабылдағаны жөнінде
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өз сөзінде былай деген
болатын: Қазақтар мәжбүрлікпен қоныс аударушыларды қандай кеңпейілдікпен
қарсы алғандары бәрімізге белгілі. Коллективтендіру мен ұлы жұттан
қансыраған, аштықта өмір сүрген олар соған қарамай тағдыр талқысында қалған
ададармен соңғы бір үзім нандарын бөлісіп, оларға ажылу, бастарына баспана
берді. Мұның бәрін олар қадір-қасиетпен, риясыз жасады.Сол қиын кезде олар
өмір сүруге, аяғынан тұрып кетуге көмектескендердің бәрі күні бүгінге шейін
көрсеткен көмектері үшін қазақтарға айтар алғыстары шексіз.
Осылардың бәрімен мен тек айтылған сөздерді естумен ғана таныс
емеспін. Әлі есімде, шамасы мен алты немесе жеті жастарда болатынмын.Бір
күні әкем үйге бейтаныс адамдарды – ер адамды, әйелі мен үш баласын алып
келді. Олардың үстіндегі кйімдері жұпыны, жуылмаған және өздерінің тамақ
ішпегендері көрініп тұр. Әйелдің көзінен үмітсіздік байқалады, балалары
жылаған. Кейіннен білгенімдей, бұлар балқарлар екен – сол жылы аудандық
арнайы комендатура неге екенін, ертеректе кабарда –Балқардан жөнелтілген
бірнеше жанұяны асыра лақтыруды және алыстағы бір ауылға, біздің
Шамалған ауылына қоныс аударуды шешіпті. Оларды ат үсті – кімді сарайға,
енді біреуін сүт фермасына орналастырды. Азды –көпті қанағат етерлік өмір
жағдайын жасауды құзырлы ұйымдардың ойластырмағаны түсінікті. Бірақ,
жергілікті тұрғындар басқаша шешіп, қоныс аударушыларға өз баспаналарын
ұсынды.
Біздің де жанұямыз аштықтың алдында өмір сүрді: егер сиырдан сүт
шықса, онда ол күні үйде мереке болатын.
Жаңа таныстарға біз бұдан басқа ештеңе ұсына алмадық. Бірақ, осы
қарапайым дастарқан, ыстық пеш, жылу және ата-аналарымыздың ықласы олардың
өмір сүруіне, балаларын құтқаруға көмектесті.
Әкем сол отбасының басшысы Хазретпен тез достасып кетті, оның жұмысқа
орналасуына көмектесті, бір-екі айдан соң балқарлармен олардың ана тілінде
еркін сөйлесе алатын болды.
Бұл республикаға қоныс аударушы халықтарды қазақтардың қалай қарсы
алғаны туралы мәселеге орай.
1930-1950 жылдары он беске жуық этностар жаппай қуғындауға ұшырады,
олардың ішінде поляктар, гректер, болгарлар,қырым татарлары ,
қабардалықтар, балқарлар, шешендер, ингуштар, қарашайлықтар, черкестер,
қалмақтар, немістер, кәрістер және т.б. болды. Олардың миллионнан көбі
Қазақстаннан екінші отандарын тапты. Бұл халықтардың әрқайсының қуғындауға
ұшырау тарихына жеке-жеке тоқталамыз.
І-тарау. Қиыр Шығыс өлке халықтарының Қазақстанға күштеп қоныс аудару
тарихы
1. Қазақстандағы ұйғыр, дүнген халықтарының қоныс аударуы
Мыңдаған жылдардан бері ұйғыр мен қазақтың ата-бабалары түркі
өркениетінде бірлесе үлес қосып келе жатқан халықпыз. Кезінде ұйғыр
мемлкеті болған. Бірақ тарих керуені бір халықтарды судай сапырылыстырды,
мемлекеттері бірде өрбіп, бірде күштілердің көшіне ілесіп, өз дербестігінен
айырылып қалды. Сондай ескі тарихта ізі сайрап жатқан ұлт - ұйғырлар,
құрдымға кеткен мемлекет Ұйғырстан. Тағдыр тәлкегінен ХІХ ғасырдың соңында
Қытай империясынан қуғын көрген біраз ұйғыр отбасы қазақ жеріне қоныс
аударды.
1881 жылы Ресей Қытаймен Құлжа қаласында теңқұқыөқсыздық келсімін
жасасты: Қытай провинциясы Синньцзян іс-жүзінде орыс ротектараты болып
қалды.
Шығыс Түркістан халқына уақытша қытай үстемдігінен босатылып, тәуелсіз
Түркістан мемлекетін құруына мүмкіндік туды.
Халықтың өзі үшін бұл бақыт бола қоймады: қытайлармен қанды күрес
жекелеген мұсылман халқы , көш басшылары мен үміткерлері арасындағы қанды
күрес сияқты сипат алды.
Күрес тек ислам туының астында жүргізілді, ұлттық сана –сезім болған
жоқ, тұрғындар өздерін өз қалаларының аттарымен атады, қашғарлық, турфандық
және т.б. бұдан басқа қытай тілінде сөйлей алатын ХҮІІІ ғасырда Қашқариядан
Іле алқабына қоныс аударған қытайлар, олар ислам дінін қабылдаған дүнгендер
немесе тараншы деп аталды.
Көтерліс жеңілген соң қашқарлықтардың бір тобы ұйғырлар мен дүнгендер
Қазақстан мен Қырғыстанға босты.
Қазқстанға ұйғыр және дүнген босқындары 1883 жылы Қытайдан 9572
ұйғыр отбасы және 1147 дүнген отбасы қоныс аударды.
Жетісуға ұйғырлар мен дүнгендердің қоныстануы екі кезеңге бөлінеді.
Бірінші кезеңге 1877 жылдың аяғы мен 1878 жылдың басы жатады Бірінші
кезеңде негізінен дүнгендердің үш тобы келді. Бірінші топ 3314 адам Нарын
шекара пункті арықылы өтті. Олар 1877 жылдың 27 желтоқсанында тоқмаққа
келді. Екінші кезеңде ұйғыр – дүнген аралас 1881 жылдың ақпанынан 1884
жылдың басына дейін жетісуға келген 9572 ұйғыр отбасы, 1147 дүнген отбасы
болды. Ал, 1897 жылғы санақ бойынша қоныстанғандар санында дүнгендер 14130
адам, ұйғырлар 559999 адам болды.
Қазақстанға дүнгендер мен ұйғырлардың қоныс аударуы екі кезеңге
бөлінеді.
Олардың қоныс аударуы мынадай ретпен жүргізілді: 4477 ұйғыр отбасы
Жаркент ауданына, Шарын мен Өсек ауданының бойына қоныстанды, қалған үлкен
бөлігі – 5275 отбасы Верный уезіне, Шелек және Талған өзендерінің арасына
қоныстанды. 1897 жылы қоныс аударушылар санағы бойынша 14130 дүнген, 55999
ұйғыр болды.
Бір оқырманның еске салатынымыз ұйғырлар батыстағы Қазақстан
шекарасына дейін бұрын ешқашан жеткен жоқ.
Ұйғырлар мен дүнгендер дәнді дақылдар өсірлетін шұрайлы жерлерге
қоныстандырылады: бұл жерлер қазақтардантартылып алынды. Ұйғырлар мен
дүнгендердің шаруашылық тұрмысында егістің түсімі басым болды. Ұйғырларда
суармалы жер 30 694 десятина жайылым жер десятина болды: дүнгендерде
тисінше 11025 десятина және 4386 десятина қазсқатнға дүнген қоныс
аударушылар өздеріне тараншы атауын аса бір сәттілікпен қабылдай қойған
жоқ.
Қазақ жеріне қоныс аударған ұйғырлар 1959 жылғы санақ бойынша 60 мың
адам. 1989 жылғы санақта - 185 мың адам өсім, Қытайдан 3 есеге көбейді,
олардың 40 мың адамы Алматы қаласында тұрады немесе 23 пайызы. Ал 1999
жылы Қазақстанда 210 339 ұйғыр болды.
Қорыта келгенде. Бүгінгі тәуелсіз Қазақстан мемлекетінде қазақстандық
ұйғырлар бізбен бірге өмір сүруде. Ұйғырлардың қазақтарға діні мен тілі,
діні мен иманы ұқсас түркі халықтарының ежелгі өкілдері.Олар еңбекқор,
өзіндік ұлттық дәстүрлерін сақтаған, бір жеңнен қол, бір жағадан бас
шығаратын бауырмал адамдар. Нарыққа ерте ілескен дүнген, ұйғыр халықтары
сауда – саттығын жасайды, жер еміп еңбек етеді, өнерін өркендетеді.
1.2 Қазақстандағы Кәрістердің Қазақстанға келу тарихы
Бүгінгі Қазақстандық корейлердің негізгі бөлігі кезінде Қиыр Шығыс
өлкесінен жер аударылды. неліктен деген сауалға КСР Одағы Халық
Комиссарлары Кеңесі мен БК (б) П Орталық Комитеті бірігіп шығарған Корей
халқының Қиыр Шығыс өлкесінің шекаралық аудандарынан көшіру туралы қаулысы
(1937 жылдың 21 тамызы ) бір ауыз сөзбен : Қиыр Шығыс өлкесіне жапон
шпионажының еніп кетуіне жол бермеу мақсатында деп жауап береді.
Мәселенің байыбына баруға, мұндай мәлімет жеткіліксіз. Сондықтан,
сол жылдардың қосымша деректеріне жүгінелік. И.Сталиннің өзі редакциялаған,
1938 жылы БК (б) П Орталық Комитеті ұнатқан БК (б) П тарихында мынадай
жолдар бар: 1932 жылы Жапония тарапынан соғыс қаупі күшейді. Жапон
импералистері Қытайға соғыс жарияламастан және өздері шығарған
жергілікті жанжалдарды зымияндықпен пайдалана отырып, ұрланып келіп
Маньчжурияға әскерлерін кіргізді. Жапонияның ашықтан – ашық көздеген
мақсаты –қытайды өзіне бағындыру, сөйтіп ол жерден европалық –америкалық
импералистік белді мемлекетті қуып шығару болды.
Бірақ Жапония советтік Қиыр Шығысты басып алу мақстаын да алдын
ақойған болатын. Әрине, КСРО мұндай қауіпті еске алмай отыра алмады,
сөйтіп, Қиыр Шығыс өлкесіндегі отан қорғау ісін барынша нығайта
бастады .
Егер сталиндік оқулық тұжырымына қарасақ, корейлерді Қиыр Шығыстан
жер аудару еліміздің, тіптен корейлердің өздерінің қауіпсіздігін
қамтамасыз ету үшін жасалған тәрізді де болып көрінеді. Бірақ жоғарыдағы
ресми қаулы бұл науқанның жапон шпионажының еніп кетуіне жолбермеу
үшін жасалып отырғанын анық атап көрсетіп отыр емес пе. Айта кеткен жөн,
Корея мемлектеінің өзі ол кезде жапондар қол астында болғандықтан,
жекелеген корейлерді Жапонияның барлау – шпиондық жұмыстарында
пайдаланғаны белгілі.
Осы мәселені кеңінен зерттеген қазақстандық тарих ғылымының докторы
Г.В. Кан бұл туралы былай деп жазады: Это был наказание за предательство
отдельных людей, от которых не застрахован ни один народ, это было
наказание за национальную принадлежность к возможным сторонникам
возможного противника.
Тарихшы Г.В. Кан өзінің басқа бір зерттеуінде мәселенің байыбына бару
үшін корейлерді жер аудару туралы 1937 жылдың 21 тамызында қабылданған
жоғарыдағы қаулыдан басқа, дәл осы күні өмірге келген тағы бір құжатқа –
шабуыл жасаспау туралы совет-қытай келісім шартына назар аударуды ұсынады
және осыған байланысты өзі төмендегідей қорытынды жасайды: ...Это были
две стороны одной медали. Депортацию корейцов под предлогом пресечения
прониковения японского шпионажа следует рассматривать так один из
моментов большой полтитики, как демонстрацию Советским Союзом.
Осылайша, жоғарыдағы 1937 жылғы 21 тамыздағы қаулыға сәйкес Қиыр Шығыс
өлкесінің 23 ауданынан Оңтүстік Қазақстан облысына, Арал теңізі және
балқаш көлі аудандарына, сондай-ақ, өзбек КСР –не корейлерді жаппай, шұғыл
көшіру басталды. Бұл іс қысқа мерзімде – 1938 жылдың 1 қаңтарына
дейін аяқталуы тиіс болды. Қағаз жүзіндегі қаулыда үкімет пен партия
көшірлетін корейлерге өздерінше қамқорлық жасап бақты. Оларға өздерімен
бірге заттарын, тіптен дүние – мүліктерін ала кетуге рұқсат етілді.
Қаулыда 5-ші бабында Қайта қоныстанатын корейлерге шетелге кетуді
қалайтын болса кедергі жасамау, шекарадан өтудің оңайтылған тәртібіне
жол беру қажеттгігі атап көрсетілген. Қаулы сондай-ақ, көшкен кезде
корейлер қалдырып кетуге мәжбүр болған дүние –мүліктің және егін алқабының
шығынының оларға қайтарылатынын да атап көрсетті.
1938 жылы Қазақстандағы кәрістердің саны – 98454 адамға жетті.
1959 жылы – 74 мың адам. 1999 жылы – 99657. Кәрістерге орыс шенуеніктерінің
сенімсіздік көрсетуін алғаш рет 1905 жылы унтербергер білдірді.Ол
кәрістерге қарсы сенімсіздіктің тұтастай дәлеледер жинағын келтірді.
Олардың бастылары:
1) Кәрістер діни нанымдылық, дәстүр, әдет-ғұрып, экономикалық өмір
жағдайындағы дүниеге көзқарасы бойынша орыстардан бөтен; Ресей бодандығына
өткен және православие дінін қабылдағанның өзінде де олар орыс халқымен
сіңісіп кете алмайды, Жапония немесе Қытаймен соғыс бола қалған жағдайда
олардың адалдығына сенуге болмайды, тыңшылық әрекеттің жазылуына олар
қолайлы жағдай тудырады.
2) Кәрістерге жерді жалға беру жолы арқылы ауыл шаруашылығын жүргізу
жолдары орыс қожайындарын азғындыққа ұшыратады.
3) олар жерге қоныстана отырып орыстарға арналған жерлерді басып алады,
бұл тынық мұқиты жағалауындағы олардың жағдайын әлсіретумен тең сияқты.
1937 жылы Қиыр Шығыстағы Кәріс қауымы 200 мың адамды құрады, олардың
ішінде қиыр шығыстық кәрістер – 110280 адам; орыс-бодандары 27,2 мың адам,
жапон бодандары 67,8 мың адам.
1937 жылғы тамыз айында Сталин елдің шығыс аудандарының НКВД
жетекшісі генерал Г.С.Люшковпен болған әңгімесінде кәрістердің көші-қон
мәселесін күшейту жөніндегі ұсынысын айтты. Кеңес мемлекетінің басшысы
құжаттарда белгілегендей, кәрістерге сенбейтінін айтты. Кәрістер мен
бірге жіберлетін жапон тыңшыларының арасында тығыз байланыс болуы мүмкін
деп есептеп, олар шекаралық аймақта тұрған кезде кәрістерге сенімсіздік
білдірді.
Қиыр Шығыстағы 200 мың кәріс халқының тағдырын анықтаған 1937 жылғы
21 тамыздағы КСРО ХКК мен БКП ОК – тың аса құпия қаулысының толық мазмұнын
қарастырайық.
КСРО халық Комиссарлар Кеңесі мен БКП Орталық Комитетінің 1937 жылғы
21 тамыздағы N 1428 -326 қаулысында кәріс халқын қиыршығыстық өлкелердің
шекаралы аудандарынан қоныс аударту туралы КСРО Халық Комиссарлар Кеңесі
мен БКП (б) Орталық Комитеті қаулы етеді: Қиыршығыстық өлкелердегі жапондық
тыңшылардың өтіп кетуінің жолын кесу мақсатында:
1) БКП (б) Қиыршығыстық өлке комитетіне, өлкелік атқару комитеті мен
Қиыр Шығыс өлкелік УНКВД – ға Қиыр шығыс өлкесінде: барлық ПОсьет,
Молотов, Гродеков, Ханкай, Хороль, Чернигов, Спасск, Шмаков
Постышев, Бикинск Вяземск, Благовещенск, Тамбов, Михайлов,
Архаринск, Сталинск халқын шығарып, оларды Оңтүстік – Қазақстан
облысының Арал теңізі мен Балхаш аудандарына және Өзбек КСР-ына
көшіруді ұсыну. Қоныс аудартуды Посьет ауданы мен Гродеково
ауданына тиіп жатқан аймақтардан бастау.
2) Қоныс аудартуға тездетіп кірісу және 1938 жылдың 1 қаңтарына дейін
аяқтау.
3) Көшірілуге жататын кәрістерге көшу кезінде өздерімен бірге
мүліктерін, шаруашылық заттары мен асыраған құстарын алып кетуге
рұқсат беру.
4) Қоныс аударушыларға олар қалдырып кеткен қозғалатын мүліктер мен
егістерінің орнын толтыру.
5) Қоныс аударушы кәрістер шекарадан ары асып кетуге тілек білдірсе,
кедергі келтірмеу.
6) КСРО Халықтық ішкі істер комитетіне көшуге байланысты кәрістер
жағынан тууы мүмкін тәртіпсіздіктер мен эксцестерге қарсы шаралар
қабылдау.
7) Қазақ КСР мен Өзбек КСР Халық комитетінің кеңесіне тез арада
орналастыру пунктер мен аудандарын анықтап, қоныс аударушылардың
жаңа орындағы шаруашылыққа жерсініп кету шараларын қарастыру,
оларға қажетті көмек көрсету.
8) НКПС – ты қоныс аударушы кәрістер мен олардың мүліктерін Қиыр Шығыс
өлкесінен Қазақ КСР мен Өзбек УСР –сына тасымалдау үшін Шығыс
өлкелік атқару комитетіне өз уақытында вагондарға тапсырыс беруді
қамтамасыз етуге міндеттеу.
9) БКП (б) Шығыс өлке комитеті мен Шығыс өлкелік атқару комитетіне үш
күндік мерзім ішінде қоныс аударуға жататынын адамдар мен
шаруашылықтардың санын хабарлауды міндеттеу.
10) Қоныс аудару барысы, қоныс аудару аудандарынан жөнелтілетіндер
саны, қоныстану ауданына келгендер саны мен шекараға
жіберілгендердің саны жөнінде телеграпен он күндік мәлметтерді
жеткізу.
11) Кәрістер көшіріп жатқан аудандарыдағы шекараларды қорғауды нығайту
үшін шекара әскерлерінің санын 3 мың адамға көбейту.
12) КСРО ішкі істер халық комитетіне кәрістерден босатылған орындарға
шекарашыларды орналастыруды рұқсат ету.
Қазақстанға көшірліген кәрістер нақты түрде қоныс аударудың екі
кезеңін бастарынан кешірді.
Біріншісі -1937 жылдың күзінен 1938 жылдың көктеміне дейін. Олар
уақытша босатылған жерлерде болды, осы уақытта олар жертөлелерде,
қоймаларда атқораларда , шошқа қоралар мен соған ұқсас орындарда ,
өздерімен алып келген қаражатпен өмір сүрді. Ал олар өздерімен бірге тек
киім-кешек, жолға арналып есептелген мардымсыз азық-түлік қорын әкелген
болатын.
1938 жылғы көктемде кәрістерді қоныс аудартудың екінші кезеңі
басталды. Кәрістерді жүк вагонымен тасымалдады, олар вагондарға артық тиеп
жіберіп, жолда туыстарын жоғалтып алу, жаппай ауруға ұшырау жағдайлары
болды. 1937 жылғы 28 қазандағы мәлмет бойынша Қазқстанға 70 эшелон, 12129
жанұя, 58427 адам әкелінді, тағыда 7927 жанұя жолда болды.
Қазақстанға барлығы 20789 отбасы, 98457 адам әкелінді.
Әкелінген қоныс аударушылар мына жерлерге орналастырлды.
Алматы облыс бойынша ... – 1616 отбасы, 7581 адам.
Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша ... – 8867 отбасы, 43181 адам.
Ақтөбе облысы бойынша ... – 1744 отбасы, 7666 адам.
Солтүстік Қазқстан облысы бойынша - 2299 отбасы, 9350 адам.
Қарағанды облысы бойынша – 3073 отбасы, 14792 адам.
Қостанай облыс бойынша - 720 отбасы, 3476 адам.
Батыс Қазақстан облысы бойынша -1950 отбасы,9017 адам.
Кәріс ұлтының қоныс аударушылары негізінен Жапон бодандары болды.
КСРО Халық комитеті кеңесінің 1938 жылғы 20 ақпандағы қаулысы
негізінде Қазақстан аумағына кәріс қоныс аударушыларды орналастыру үшін ең
құнарлы жерлері бар совхоздар, 25 мың гектар Қаратал күріш совхозы , жер
көлемі 33 мың гектар N 3 Қарағұл совхозы, 84399 гектар Қызыл әскер ет-үт
совхозы, 128588 гектар Жармуханбетов ет-сүт совхозы, 10438 гектар Қызыл
партизан шошқа совхозы және Қазалы қаласындағы шаруашылықтар жойылып
жіберілді, ал жергілікті тұрғындар – қазақтар бұл жерлерден қуылды,
олардың жартысы кулактар ретінде сотталып кетті.
Қазақсатнның ХКК мен КП (б) ОК 1938 жылғы 3 наурыздағы Кәріс қоныс
аударушыларды мекендендіру және шаруашылыққа орналастыру жөнінде
қаулысымен Қазақстанға 20530 отбасы көшірілді, оның ішінде 14600 отбасы
күріш өсіру, мал шарушаылығы және дәнді дақылдар өсіру, 2400 отбасы –
балық шаруашылығына, 3530 - өндірістік орындарға, совхоздарға, МТС, артель
және басқа мемлекеттік мекемелерге қоныстандырылды. Олардың едәуір бөлігі
Қызылорда және Алматы облыстарына орналастырылды.
1.3 Қазақстандағы неміс диаспорасы
Қазақстан Республикасының ресми мәлметтері бойынша осында тұрып
жатқан 957518немістердің 1989жылдан бері, 613 мыңы Қақстаннан көшіп кетті.
Олардың ішінде 1992 – 93 жылдары 114000 1994 жылы 104 мың адам қоныс
аударды.
Қазақстандағы 1999 жылғы халық санағы бойынша мұнда 353 441 неміс
халқы тұрып жатыр. Повольже немістерінің елден қуылуы туралы қысқаша тарихы
1915 жылы Николай ІІ жарлығымен іске асырылды.
Немістердің жерді пайдалануын жою науқаны басталды, немістердің
елден қуылуы туралы қысқаша тарихы 1915 жылы Николай ІІ жарлығымен іске
асырлды. Біздің ішкі Германиямен күрес мәселесіне арналған мақалалар
жинағы асығыс түрде шығарылып жатты Немістерді сібірге қоныстандыру
жөніндегі идея 1937-38 жылы қайта көтерледі.
1941 жылы 28 тамызда КСРО Жоғарғы Кеңесі Президумының N 21-60 Повольже
аудандарында тұрып жатқан немістерді қоныстандыру туралы Жарлығы жарық
көрді. Жарлық мәтіні оқырмандарға негізінен таныс болғандықтан, оны
толықтай келтірейік. әскери биліктен алынған бұлтартпас мәлметтер бойынша
,Повольже ауданында тұрып жатқан неміс халқының арасында мың және он
мыңдаған диверсанттар мен тыңшылар бар. Олар Германиядан алынған
мәлметтер бойынша Повольже немістері қоныстанған аудандарда жарылыстар
ұйымдастырмақшы.
Осындай диверсанттар мен тыңшылардың немістер арасында көп болуын
кеңес өкіметіне ешкім хабарламады, яғни, Повольже ауданындағы неміс халқы
өз ортасында кеңес халқы мен Кеңес өкіметіне қарсы жауларды жасырып отыр.
Егер Германиядан неміс диверсанттары мен тыңшылары ниет еткен
диверсиялық актілер Повольже неміс Республикасында немесе оған жақын
жатқан аудандарда бола қалған жағдайда, қан төгіс болуы мүмкін, сондықтан
да, Кеңес үкіметі соғыс уақыты заңымен барлық Повольжедегі неміс халқына
қарсы жазалау шараларын қолдануға мәжбүр болады.
Осындай жағымсыз құбылыстардан қашу және қатал қантөгістердің алдын
алу үшін КСРО Жоғары Кеңесінің Президумы Повольже аудандарында тұратын
барлық барлық неміс халқын басқа аудандарға қоныс аударту қажет, оларға жер
бөлініп беріліп жаңа ауданға орналасуда мемлкеттік көмек көрсетілсін деп
шешім шығарды.
Жаңа жерге орналастыру үшін жер жыртуы мол аудандар,
Новосібіржәне омбы обылыстары, Алтай өлкесі, Қазақстан және басқа да
республиканың жерлері бөлініп берілді.
Осыған баиланысты Мемлекеттік Қорғаныс Комиттетіне тез арда барлық
Поволжъе халқын көшіруді жүргізу және қоныс аударушы – Повожъе немістеріне
жер және жаңа аудандарда паиданылатын жерлерді үлестіріп беру жүктелді.
КСРО 11Х К – нің арнайы елдендіру бөлімінің мұрағатының мәліметтері
бойынша 1941 жылы – 1942 жылдың алғашқы жаратысына елдің шығысында 344
эшелондармен 1 084929неміс әкелінген. Қоныс аударушылардың едедәуір бөлігі
– 444005 адам Қазақ ССР – да қалып қойды. Ал Новосібір, Омбы обылыстарын,
Краснояр өлкесі мен Қазақ ССР – на барлығы 786279 Ресей немістері
елдендірілденді.
1945 жылғы 25 қарашада Қазақ ССР –ның облыстарына немістерді бөлу
Таблица-1
Облыстар Жоспар бойынша Қоныстандырылды
белгіленген
Оңтүстік Қазақстан 48 000 23 832
Жамбыл 41 000 20 994
Солтүстік Қазақстан 60 000 48 303
Алматы 30 000 8 764
Ақтөбе 15 000 5 554
Павлодар 45 000 43 202
Қостанай 60 000 30 010
Ақмола 60 000 56 753
Шығыс Қазақстан 32 000 28 136
Қарағанды 29 000 8 304
Семей 50 000 38 170
Қызыл Орда 15 000 3 608
Басқа қуғынға ұшыраған халықтар сияқты, Ресей немістері өзіндік мен –
ін жоғалтпады, қиын жылдардың өзінде де болашаққа деген үміттерін сақтады.
Олардың жарымжан тағдырларына қазақтардың тигізген ықпалы айтарлықтай
болды, шын көңілден, өшпенділіксіз өз ата – бабаларының жерінде
бақытсздыққа душар болған адамдармен бірге тұруды қабылдады. Екі халықтың
жақындасуы үрдісі өзара түсіністікпен тілектестік негізінде жүрді. Иә
сталиндік колектвтендіру кезінде өз отандастарының 24 пайызын жоғалтқан
қазақтар, қоныстанған жерлерінен бірі қылмыстан қуылған немістерді
түсінбеулері мүмкін емес еді.
Қиын сағаттағы таныстық, сәтті сағаттағы достыққа жалғасады- деген
қазақ мақалында.
Кеңес немістерніе қарсы қуғындау соғыстан кейін де жалғасты. Тірі
қалғандардың барлығын НКВД –ның қатаң және намысқа тиерлік комендаттық
бақылауына алды. 1948 жылғы 26 қарашада КСРО Жоғары Кеңесінің Жарлығы
шығарылады. Онда арнайы елдендіру режимі қаталданады. Міндетті түрде
қоныстандырылған жерде өз бетінше кеткені үшін 20 жыл айдаудағы жұмыс
берілетін болды.
Ресей немістерімен Қазақстандағы неміс диаспорасы осы күнге дейін
толықтай не саяси, не әлеуметтік, не мәдени қатынас жағынан ақталған жоқ.
Заңсыз қуғынға ұшырату фактісі екі маңызды заң қабылдап отырған Ресей
парламентінде де мақұлданған. Қуғынға ұшыраған халықтарды ақтау туралы
(1991,26 сәуір) және Саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау туралы (1991
жыл, 18 қазан). Бүкіл өркениетті елдер қуғындау сансыз құрбандарына өз
күйініштерін білдіруде.
Неміс халқының бірнеше дүркін қалыптасқан жағдайы олардың
статистикалық мәлметтеріне де айтарлықтай ықпал етті, соның ішінде
Қазқстанда да 1959 және 1970 жылдың кезеңінде немістердің біраз бөлігі
Сібірден Қазсқатнға, негізінен тың аудандарына қоныс аударды. 1970 жылы
Республикада олардың саны 359 мың адамға артты. Немесе бүкіл халықтың 6,6
пайызын құрады.
Немістердің қоныстану ерекшелігінің бірі олардың негізіг мекен
жайлары, аылдық жерлер болып табылған, ал жаңа аудандарда Қарағанды,
Талдықорған, Гурьев облыстарында оларды көбінесе қалаларға орналастырды.
1989 жылғы халық санағы мәлметтері бойынша Қазсқатндағы немістердің
қалада тұратын халқы 469808 адамды, ал ауылда тұратындар – 487715 адамды
құрады. Жалпы саны - 957518 адам.
Сталиндік режимнің екі жүзділігі мынадан көрінді, немістерді
Сібірден Қазасқатнға қоныс аударта отырып, 1941 жылғы 28 тамыздағы
Жарлығында Повольжедегі неміс АКСР заңды түрде ыдырату туралы бір ауыз сөз
айтпады. Соғыстан кейінгі жылдары да толықтай жауапкерсіздік байқалды.
Егер 1960 жылы КСРО – ны 209-дан 1245 дейін неміс тастап кетіп жатса,
1970 жылы - 342, 1971 жылы – 1145, 1972 жылы – 3420, 1973 жылы – 4493 және
1974 жылы - 6541 адам көшіп кетті.
1974 жылы ай сацын 500-ге жуық ресейлік немістер кетуге рұқсат алып
отырды, бірақ кеткісі келгендер саны одан әрі өсуде болды. Өтініш
берушілердің әдістері де өзгерді. Егер бұрын олар елшілік хат жазумен
ғана шектелсе, ендігі жерде ГФР канцлері Г.Шмидтке, БҰҰ – ның бас хатшысына
және кеңес өкіметінің басшылығына ашық жазбаша үндеу хатпен өтініш жасады.
Ізденушілердің бірлесіп ұжымымен әрекет етуі де жаңалық болды. Сонымен,
1974 жылғы қыркүйекте Қазақстанда тұратын 3,5 мың немі отбасыларының қол
қойған өтініш хаты жөнінде белгілі болды. Кету өтініштерін қабылдамауға
олар кеңестік төлқұжаттарын милицияға тапсырумен, елшілік алдында ереуілге
шығумен, аштық жариялаумен жауап берді. Бұл акциялар жөнінде батыстық
жаппай ақпарат құралдарында айтылды, оның қатарына КСРО аумағындағы
радиодауыстарда таратылды, оларда кеңес өкілдерімен ресми
сұхбаттасуларында көрсетілді.
Қазақстан КП ОК –нің 1976 жылғы 16 сәуірде қабылданған неміс
азаматтарының арасындағы идеялық – тәрбие жұмыстарын күшейту жөнінде
қаулысында неміс халқының жағдайын жақсарту мен наразылық білдіру
толқынын өшірудің бір қатар шаралары қарастырылды.
Ұлттың неміс кеңес азаматттарының арасында эмиграциялық көңіл-күй
отын тұтандырумен айналысатын ұйымдар мен шетелдік кеңестік
идеологикалыққа қарсы орталықтардың зиянкестік әрекеттерін әшкерлеуші
документальды фильм түсіру керектігі де ойластырылды.
Кеңес Одағы болған кезде республикадан неміс халқының көп бөлігі
қоныс аударып кеткеніне қарамастан Қазақстандағы неміс халқының проблемасы
азды –көпті шешілді деуге болады. 1992-1996 жылдары бұрынғы Кеңес Одағының
ГФР –на 1,5 миллион этникалық немістер қоныс аударған. Олардың 550 мыңы –
Қазсқатаннан.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І-тарау. Қиыр Шығыс өлке халықтарын Қазақстанға күштеп қоныс аудару
тарихы:
1. Қазақстандағы ұйғыр, дүнген халықтарының қоныс аударуы ... ... ... 9
2. Корейлер қасіреті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
3. Қазақстандағы неміс халқының келу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ...17
ІІ тарау.Қырым Кавказ және Еділ бойы Халықтарын қуғындау:
2.1 Қазақстандағы Солтүстік Кавказ халықтарының диаспорасы ... ... ...25
2.2 Қазақстандағы Қырым татарлары, гректер, грузин - месхитиндер, армиян,
балғар халықтарының диаспораларының ашылуы ... ... ... ... ... ... ... ..35
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .41
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
Кіріспе
Қазақстандағы диаспораның қалыптасуы туралы әңгімені бастамас бұрын
диспопра туралы ұғымға түсінік берген жөн. Бұл ұғым біздің дәуірімізден
бұрын 722 жылы және 586 жылы Палестинадағы ежелгі еврей мемлекеттері
–Израиль және иудия патшалықтарын Ассирия мен Вавилон жаулап алғаннан кейін
еврейлер дүние шашырап кетуіне орай туған. Еврейлер барған жеріндегі
жергілікті халықтардың тілін қабылдап қана қоймай, өздерінің тілін, дінін,
мәдениетін, салтын сақатап қалған. Сондықтан бұл құбылыс диспора деген
грек сөзімен аталған. шашыраңқы немесе елінен жерінен ажыраған деген
мағына береді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.Қазақ жеріндегі диаспоралардың тарихын
таразыға салып, ғылыми тұжырымдар жасасақ Диспора дегеніміз - халықтың
белгілі бір бөлігінің өзі қалыптасқан елден тыс жерде отанымен бірізден
сезімін сақатуда болатындар. Осы тұжырымның төңірегіне тоқталатын болсақ,
кейбіреулер қазақстанда ұлт деңгейіне көтергісі келетіндердің бәрі
диаспора болып шығады. Ғылымға сүйенсек, орыстардың санының көптігіне
қарасақ та, өздерінің тарихи отаны бар. Украйндар да, немістер де,
кәрістердің де, татарлар да, өзбектер де солай. Ұйғырлар мен курдтердің
төл мемлекеті болмағанымен, олардың маңдайына жазған тарих-тағдырдың өз
сыбағасы бар. Сол себепті олар да диаспор шеңберінен шыға алмайды.
Сондықтан қай жағынан алғанда да еліміздегі диаспора өкілдерін ұлттар
деңгейіне көтеруге ешқандай негіз жоқ түйіндеуге болады.
Әсте, бұл еліміздегі диаспора өкілдерін ешқандай құқықтық жағынан
кемістушілік емес. Ондай болса, Қазақстанда ұлттық-мәдени орталықтар
құрылып, диаспоралардың жан-жақты дамуына мемлекет тарапынан қамқорлық
жасалмаста еді ғой. Республикада этноцентристік немесе этнократиялық
әрекеттің жүргізіліп отырмағаны да мәлім. Мұндай әрекетке бармақ түгілі,
қазақ этносы толыққанды тарихтың өң бойвнда өзіне келген зардаптардан әлі
айығып болған жоқ. Сол себепті де қазақ ұлтына белгілі – бір деңгейде
басымдық беріліп отыр деудің өзі артық болар еді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті. Тарихымызда бұрын біржақты
қарастырлып келген, өзге ұлт өкілдерінің Қазақстанға келу, қоныс аудару
тарихы Кеңес өкіметі тұсындағы тоталитарлық жүйенің дамуымен тікелей
байланысты. Сондықтанда әлеуметтік –саяси сипаты мен мәнін ғылыми
айналымға түспеген құжаттар мен деректер негізінде көрсете отырып, оны
жаңа тарихыи көзқарас тұрғысынан бағалау зерттеу жұмысының басты мақсаты
болып табылды. Осыған орай зерттеу жұмысының алдына мынадай міндеттері
қойылып отыр:
- Қазақстандағы ұйғыр, дүнген диаспорасы
- Корейлер қасіреті. Қазақстандағы кәріс диаспорасы
- Қазақстандағы неміс диаспорасы
- Қазақстандағы Солтүстік Кавказ халықтарының диаспорасы
- Қазақстандағы Қырым татарлары, гректер, грузин - месхитиндер, армиян,
балғар халықтарының диаспоралары
Тағы бір айта кететіні , диаспора өкілдерінің қазақ даласына жаппай
қоныстана бастағаны соңғы бір ғасырдың иелігіне тиеді. Оның ар жағында
ресей патшасының отарлау саясатына қатысты қазақ даласына
қарашекпенділердің келе бастағаны мәлім. Алайда, қазақ даласына жаппай
қоныс аудара бастауы Қазан төңкерісінен кейін ғана күрт өсті. Қуғын-
сүргінге ұшырап, қазақ жерін паналап, тұрақтап қалғандар сол уақыттың
құрбандары. Одан кейін Мәскеуден жергілікті халықты ассимляциялау
саясатының шеңберінде тың көтеру, кәсіпорындар салу тәрізді түрлі
шаралардың ықпалымен келгендер жеткілікті болды. Осының бәрі жинақтала
келіп жергілікті ұлттың азшылықта қалуына әкеліп соқтырды. Санының аздығы
қазақта әсте этнос құқығынан айыруға немесе саны көп диаспораны этнос
деңгейіне көтеруге ешқандай мүмкіндік бермейді.Осы жерде ерекше атап
өтетін, біздің қозғаған мәселемізге төрелік болатын бір дәйек бар. Ол қалай
болғанда да, қандай жағдаймен болсада қазақ жеріне қоныс аударған диаспора
өкілдерінің бүгінгі қазақстан халқын құрып отырғандығы. Бұл туралы Ата
Заңымызда да айқын жазылған Біз, ортақ тарихи тағдыр біріктірген
Қазақстан халқы. Міне Қазақстан көп ұлтты мемлекет дегендерге беретін
негізгі жауаптың бірі осы.
Қазақстан халқының 56 пайызын қазақ этносы құрайды. 28 паиызы орыс
диаспорасының еншісінде. Басқа ұлт өкілдерінің еншісіне 16 паиыз ғана
тиеді.
Алдымен этнос (немесе халық) дегеніміз - өзінің дамуының бастапқы
кезеңінде аумағының бірдейлігі, бірдей тілге негізделген мәдениетінің,
шаруашылық – тұрмыстық ерекшеліктері болуы, өзіне тән бірқатар белгілері
бар тарихи жағынан қалыптасқан әлеуметтік топ . Енді осы талаптар
төңірегінен тұжырымдасақ, Қазақстандағы этнос белгісі тек қазақ ұлтының
шеңберіне ғана сәикес келеді. Қазақ этносы бабалардың бүгінгі күнге жеткен
бір тұтас ұлан – ғасыр далада халық ретінде қалыптасты, жетілді. Тіпті оны
Ата Заңымыздың басталуындағы Біз, ортақ тарихи тағдыр біріктірген Қазақстан
халқы, баиырғы қазақ жерінде мемлекеттікқұра отырып... деп жазылған
преамбула да айғақтайды. Қазақ этносының қадам заманнан бері Қазақстан
аумағын еркін жүріп, ең жайлағандығына қатысты басты темірқазығының бірі де
осы. Бұл біріншеден. Екіншіден, қазақ тіліне негізделген шоқтығы биік қазақ
мәдениетінің. Үшіншеден, сан ғасырлар боиғы дала мәдениетінің өркениетіне
көрсететін қазақтардың шаруашылық – тұрмыстық өзіндік ерекшеліктері
болғандығын тарихатан хабардар кез-келген адамның мойындайтыны да белгілі.
Сонымен, Қазақстандағы қазақ этносына қатысты бір дәйекті ұшын осылайша
қайыруға тура келді.
Қазақстанда тұратын қалған 129 диаспораларының бірде біреуін
әлеуметтік қауымдастық қатарына жатқызуға болмайды. Өйткені, біз
Қазақстандағы басқа ұлттардың қауымдастығын қаншама ұлт деңгейіне
көтергіміз келгенімен, жоғарыда этнос ұғымына берілетін қасиеттер мен
ғылыми тұжырым оған мүмкіндік бермейді.
Еліміздің Конститутциясы жоғарыда айтқандай, Біз Қазақстан халқы деп
басталады.Ал еліміздегі диаспоралардың ана тілін, мәдениетін өркендетуге
үлкен септігін тигізп отырған қоғамдық – консультативтік орган Қазақстан
халықтарының Ассамблеясы деп аталады. Бұл атау мемлекеттің Негізгі Заңына
сәйкес келмейді. Елімізде ұлттар емес диаспоралар бар. Қазақстанда қазақ
ұлты және басқа ұлт өкілдері тұрады. Ал қоғамдық – консултативтік органды
Қазақстан халқының Ассамблеясы дегеніміз заңдылыққа сәйкес келеді. Оның
үстіне бұл Ата Заңда таңбаланған нормамен сәйкестендірледі. Қорыта
келгенде Қазақстанда қазақ ұлты және басқа өкілдері тұрады, орынсыз басқа
ұлт өкілдерін қолпаштап Қазақстанда тұратын басқа ұлт өкілдерін этнос
қатарына көтеру ғылымға сәйкес келмейді және әділетсіздік. Қазақстан
тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан Республикасының орталық мемлекеттік
мұрағатында арнайы комиссарлар Кеңесі, Қазақ ССР Министрлер Кеңесі мен
Жоғарғы Кеңесі Президумы құжаттарының құпиясын ашу жүргізілді.
Құпиясы ашылған құжаттар 1936 жылдан 1955 жылға дейінгі елеулі уақыт
аралығын қамтиды. Бұл кезең өзіне жаппай саяси репрессияның басталуын,
екінші дүниежүзілік соғыс жылдарында халықтардың елден қуылуын, хрущевтік
жылымық деп аталатын кезеңнің басында-ақ тоталитарлық жүйенің адамдар
үстінен жаппай қылмыстық эксперименттер жасауда біршама тәжірбиесі болды:
күштеп коллективтендіруді ұйымдастыру, бай мен кулакты жою, халықтық
қарсылықты басып тастау, жасанды аштықты ұйымдастыру, бостандық сүйгіш
халыққа қарсы зұламат, зияткер және басқа да зиялы қауымды іріктеп жою.
Тоталитаризмнің бұнымен қатар аса ауыр қылмысының бірі халықтарды өз
елі мен жерінен қуу – олардың этно - әлеуметтік және аумақтық бірлігін күш
көрсетумен қирату.
1930-1950 жылдар аралығында 3 миллионнан астам адам елден қуылды, оның
ішінде 1 миллионы Қазақстанға қоныс аударылды.
Қазақтардың елден қуылған адамдарды қалай қабылдағаны жөнінде
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өз сөзінде былай деген
болатын: Қазақтар мәжбүрлікпен қоныс аударушыларды қандай кеңпейілдікпен
қарсы алғандары бәрімізге белгілі. Коллективтендіру мен ұлы жұттан
қансыраған, аштықта өмір сүрген олар соған қарамай тағдыр талқысында қалған
ададармен соңғы бір үзім нандарын бөлісіп, оларға ажылу, бастарына баспана
берді. Мұның бәрін олар қадір-қасиетпен, риясыз жасады.Сол қиын кезде олар
өмір сүруге, аяғынан тұрып кетуге көмектескендердің бәрі күні бүгінге шейін
көрсеткен көмектері үшін қазақтарға айтар алғыстары шексіз.
Осылардың бәрімен мен тек айтылған сөздерді естумен ғана таныс
емеспін. Әлі есімде, шамасы мен алты немесе жеті жастарда болатынмын.Бір
күні әкем үйге бейтаныс адамдарды – ер адамды, әйелі мен үш баласын алып
келді. Олардың үстіндегі кйімдері жұпыны, жуылмаған және өздерінің тамақ
ішпегендері көрініп тұр. Әйелдің көзінен үмітсіздік байқалады, балалары
жылаған. Кейіннен білгенімдей, бұлар балқарлар екен – сол жылы аудандық
арнайы комендатура неге екенін, ертеректе кабарда –Балқардан жөнелтілген
бірнеше жанұяны асыра лақтыруды және алыстағы бір ауылға, біздің
Шамалған ауылына қоныс аударуды шешіпті. Оларды ат үсті – кімді сарайға,
енді біреуін сүт фермасына орналастырды. Азды –көпті қанағат етерлік өмір
жағдайын жасауды құзырлы ұйымдардың ойластырмағаны түсінікті. Бірақ,
жергілікті тұрғындар басқаша шешіп, қоныс аударушыларға өз баспаналарын
ұсынды.
Біздің де жанұямыз аштықтың алдында өмір сүрді: егер сиырдан сүт
шықса, онда ол күні үйде мереке болатын.
Жаңа таныстарға біз бұдан басқа ештеңе ұсына алмадық. Бірақ, осы
қарапайым дастарқан, ыстық пеш, жылу және ата-аналарымыздың ықласы олардың
өмір сүруіне, балаларын құтқаруға көмектесті.
Әкем сол отбасының басшысы Хазретпен тез достасып кетті, оның жұмысқа
орналасуына көмектесті, бір-екі айдан соң балқарлармен олардың ана тілінде
еркін сөйлесе алатын болды.
Бұл республикаға қоныс аударушы халықтарды қазақтардың қалай қарсы
алғаны туралы мәселеге орай.
1930-1950 жылдары он беске жуық этностар жаппай қуғындауға ұшырады,
олардың ішінде поляктар, гректер, болгарлар,қырым татарлары ,
қабардалықтар, балқарлар, шешендер, ингуштар, қарашайлықтар, черкестер,
қалмақтар, немістер, кәрістер және т.б. болды. Олардың миллионнан көбі
Қазақстаннан екінші отандарын тапты. Бұл халықтардың әрқайсының қуғындауға
ұшырау тарихына жеке-жеке тоқталамыз.
І-тарау. Қиыр Шығыс өлке халықтарының Қазақстанға күштеп қоныс аудару
тарихы
1. Қазақстандағы ұйғыр, дүнген халықтарының қоныс аударуы
Мыңдаған жылдардан бері ұйғыр мен қазақтың ата-бабалары түркі
өркениетінде бірлесе үлес қосып келе жатқан халықпыз. Кезінде ұйғыр
мемлкеті болған. Бірақ тарих керуені бір халықтарды судай сапырылыстырды,
мемлекеттері бірде өрбіп, бірде күштілердің көшіне ілесіп, өз дербестігінен
айырылып қалды. Сондай ескі тарихта ізі сайрап жатқан ұлт - ұйғырлар,
құрдымға кеткен мемлекет Ұйғырстан. Тағдыр тәлкегінен ХІХ ғасырдың соңында
Қытай империясынан қуғын көрген біраз ұйғыр отбасы қазақ жеріне қоныс
аударды.
1881 жылы Ресей Қытаймен Құлжа қаласында теңқұқыөқсыздық келсімін
жасасты: Қытай провинциясы Синньцзян іс-жүзінде орыс ротектараты болып
қалды.
Шығыс Түркістан халқына уақытша қытай үстемдігінен босатылып, тәуелсіз
Түркістан мемлекетін құруына мүмкіндік туды.
Халықтың өзі үшін бұл бақыт бола қоймады: қытайлармен қанды күрес
жекелеген мұсылман халқы , көш басшылары мен үміткерлері арасындағы қанды
күрес сияқты сипат алды.
Күрес тек ислам туының астында жүргізілді, ұлттық сана –сезім болған
жоқ, тұрғындар өздерін өз қалаларының аттарымен атады, қашғарлық, турфандық
және т.б. бұдан басқа қытай тілінде сөйлей алатын ХҮІІІ ғасырда Қашқариядан
Іле алқабына қоныс аударған қытайлар, олар ислам дінін қабылдаған дүнгендер
немесе тараншы деп аталды.
Көтерліс жеңілген соң қашқарлықтардың бір тобы ұйғырлар мен дүнгендер
Қазақстан мен Қырғыстанға босты.
Қазқстанға ұйғыр және дүнген босқындары 1883 жылы Қытайдан 9572
ұйғыр отбасы және 1147 дүнген отбасы қоныс аударды.
Жетісуға ұйғырлар мен дүнгендердің қоныстануы екі кезеңге бөлінеді.
Бірінші кезеңге 1877 жылдың аяғы мен 1878 жылдың басы жатады Бірінші
кезеңде негізінен дүнгендердің үш тобы келді. Бірінші топ 3314 адам Нарын
шекара пункті арықылы өтті. Олар 1877 жылдың 27 желтоқсанында тоқмаққа
келді. Екінші кезеңде ұйғыр – дүнген аралас 1881 жылдың ақпанынан 1884
жылдың басына дейін жетісуға келген 9572 ұйғыр отбасы, 1147 дүнген отбасы
болды. Ал, 1897 жылғы санақ бойынша қоныстанғандар санында дүнгендер 14130
адам, ұйғырлар 559999 адам болды.
Қазақстанға дүнгендер мен ұйғырлардың қоныс аударуы екі кезеңге
бөлінеді.
Олардың қоныс аударуы мынадай ретпен жүргізілді: 4477 ұйғыр отбасы
Жаркент ауданына, Шарын мен Өсек ауданының бойына қоныстанды, қалған үлкен
бөлігі – 5275 отбасы Верный уезіне, Шелек және Талған өзендерінің арасына
қоныстанды. 1897 жылы қоныс аударушылар санағы бойынша 14130 дүнген, 55999
ұйғыр болды.
Бір оқырманның еске салатынымыз ұйғырлар батыстағы Қазақстан
шекарасына дейін бұрын ешқашан жеткен жоқ.
Ұйғырлар мен дүнгендер дәнді дақылдар өсірлетін шұрайлы жерлерге
қоныстандырылады: бұл жерлер қазақтардантартылып алынды. Ұйғырлар мен
дүнгендердің шаруашылық тұрмысында егістің түсімі басым болды. Ұйғырларда
суармалы жер 30 694 десятина жайылым жер десятина болды: дүнгендерде
тисінше 11025 десятина және 4386 десятина қазсқатнға дүнген қоныс
аударушылар өздеріне тараншы атауын аса бір сәттілікпен қабылдай қойған
жоқ.
Қазақ жеріне қоныс аударған ұйғырлар 1959 жылғы санақ бойынша 60 мың
адам. 1989 жылғы санақта - 185 мың адам өсім, Қытайдан 3 есеге көбейді,
олардың 40 мың адамы Алматы қаласында тұрады немесе 23 пайызы. Ал 1999
жылы Қазақстанда 210 339 ұйғыр болды.
Қорыта келгенде. Бүгінгі тәуелсіз Қазақстан мемлекетінде қазақстандық
ұйғырлар бізбен бірге өмір сүруде. Ұйғырлардың қазақтарға діні мен тілі,
діні мен иманы ұқсас түркі халықтарының ежелгі өкілдері.Олар еңбекқор,
өзіндік ұлттық дәстүрлерін сақтаған, бір жеңнен қол, бір жағадан бас
шығаратын бауырмал адамдар. Нарыққа ерте ілескен дүнген, ұйғыр халықтары
сауда – саттығын жасайды, жер еміп еңбек етеді, өнерін өркендетеді.
1.2 Қазақстандағы Кәрістердің Қазақстанға келу тарихы
Бүгінгі Қазақстандық корейлердің негізгі бөлігі кезінде Қиыр Шығыс
өлкесінен жер аударылды. неліктен деген сауалға КСР Одағы Халық
Комиссарлары Кеңесі мен БК (б) П Орталық Комитеті бірігіп шығарған Корей
халқының Қиыр Шығыс өлкесінің шекаралық аудандарынан көшіру туралы қаулысы
(1937 жылдың 21 тамызы ) бір ауыз сөзбен : Қиыр Шығыс өлкесіне жапон
шпионажының еніп кетуіне жол бермеу мақсатында деп жауап береді.
Мәселенің байыбына баруға, мұндай мәлімет жеткіліксіз. Сондықтан,
сол жылдардың қосымша деректеріне жүгінелік. И.Сталиннің өзі редакциялаған,
1938 жылы БК (б) П Орталық Комитеті ұнатқан БК (б) П тарихында мынадай
жолдар бар: 1932 жылы Жапония тарапынан соғыс қаупі күшейді. Жапон
импералистері Қытайға соғыс жарияламастан және өздері шығарған
жергілікті жанжалдарды зымияндықпен пайдалана отырып, ұрланып келіп
Маньчжурияға әскерлерін кіргізді. Жапонияның ашықтан – ашық көздеген
мақсаты –қытайды өзіне бағындыру, сөйтіп ол жерден европалық –америкалық
импералистік белді мемлекетті қуып шығару болды.
Бірақ Жапония советтік Қиыр Шығысты басып алу мақстаын да алдын
ақойған болатын. Әрине, КСРО мұндай қауіпті еске алмай отыра алмады,
сөйтіп, Қиыр Шығыс өлкесіндегі отан қорғау ісін барынша нығайта
бастады .
Егер сталиндік оқулық тұжырымына қарасақ, корейлерді Қиыр Шығыстан
жер аудару еліміздің, тіптен корейлердің өздерінің қауіпсіздігін
қамтамасыз ету үшін жасалған тәрізді де болып көрінеді. Бірақ жоғарыдағы
ресми қаулы бұл науқанның жапон шпионажының еніп кетуіне жолбермеу
үшін жасалып отырғанын анық атап көрсетіп отыр емес пе. Айта кеткен жөн,
Корея мемлектеінің өзі ол кезде жапондар қол астында болғандықтан,
жекелеген корейлерді Жапонияның барлау – шпиондық жұмыстарында
пайдаланғаны белгілі.
Осы мәселені кеңінен зерттеген қазақстандық тарих ғылымының докторы
Г.В. Кан бұл туралы былай деп жазады: Это был наказание за предательство
отдельных людей, от которых не застрахован ни один народ, это было
наказание за национальную принадлежность к возможным сторонникам
возможного противника.
Тарихшы Г.В. Кан өзінің басқа бір зерттеуінде мәселенің байыбына бару
үшін корейлерді жер аудару туралы 1937 жылдың 21 тамызында қабылданған
жоғарыдағы қаулыдан басқа, дәл осы күні өмірге келген тағы бір құжатқа –
шабуыл жасаспау туралы совет-қытай келісім шартына назар аударуды ұсынады
және осыған байланысты өзі төмендегідей қорытынды жасайды: ...Это были
две стороны одной медали. Депортацию корейцов под предлогом пресечения
прониковения японского шпионажа следует рассматривать так один из
моментов большой полтитики, как демонстрацию Советским Союзом.
Осылайша, жоғарыдағы 1937 жылғы 21 тамыздағы қаулыға сәйкес Қиыр Шығыс
өлкесінің 23 ауданынан Оңтүстік Қазақстан облысына, Арал теңізі және
балқаш көлі аудандарына, сондай-ақ, өзбек КСР –не корейлерді жаппай, шұғыл
көшіру басталды. Бұл іс қысқа мерзімде – 1938 жылдың 1 қаңтарына
дейін аяқталуы тиіс болды. Қағаз жүзіндегі қаулыда үкімет пен партия
көшірлетін корейлерге өздерінше қамқорлық жасап бақты. Оларға өздерімен
бірге заттарын, тіптен дүние – мүліктерін ала кетуге рұқсат етілді.
Қаулыда 5-ші бабында Қайта қоныстанатын корейлерге шетелге кетуді
қалайтын болса кедергі жасамау, шекарадан өтудің оңайтылған тәртібіне
жол беру қажеттгігі атап көрсетілген. Қаулы сондай-ақ, көшкен кезде
корейлер қалдырып кетуге мәжбүр болған дүние –мүліктің және егін алқабының
шығынының оларға қайтарылатынын да атап көрсетті.
1938 жылы Қазақстандағы кәрістердің саны – 98454 адамға жетті.
1959 жылы – 74 мың адам. 1999 жылы – 99657. Кәрістерге орыс шенуеніктерінің
сенімсіздік көрсетуін алғаш рет 1905 жылы унтербергер білдірді.Ол
кәрістерге қарсы сенімсіздіктің тұтастай дәлеледер жинағын келтірді.
Олардың бастылары:
1) Кәрістер діни нанымдылық, дәстүр, әдет-ғұрып, экономикалық өмір
жағдайындағы дүниеге көзқарасы бойынша орыстардан бөтен; Ресей бодандығына
өткен және православие дінін қабылдағанның өзінде де олар орыс халқымен
сіңісіп кете алмайды, Жапония немесе Қытаймен соғыс бола қалған жағдайда
олардың адалдығына сенуге болмайды, тыңшылық әрекеттің жазылуына олар
қолайлы жағдай тудырады.
2) Кәрістерге жерді жалға беру жолы арқылы ауыл шаруашылығын жүргізу
жолдары орыс қожайындарын азғындыққа ұшыратады.
3) олар жерге қоныстана отырып орыстарға арналған жерлерді басып алады,
бұл тынық мұқиты жағалауындағы олардың жағдайын әлсіретумен тең сияқты.
1937 жылы Қиыр Шығыстағы Кәріс қауымы 200 мың адамды құрады, олардың
ішінде қиыр шығыстық кәрістер – 110280 адам; орыс-бодандары 27,2 мың адам,
жапон бодандары 67,8 мың адам.
1937 жылғы тамыз айында Сталин елдің шығыс аудандарының НКВД
жетекшісі генерал Г.С.Люшковпен болған әңгімесінде кәрістердің көші-қон
мәселесін күшейту жөніндегі ұсынысын айтты. Кеңес мемлекетінің басшысы
құжаттарда белгілегендей, кәрістерге сенбейтінін айтты. Кәрістер мен
бірге жіберлетін жапон тыңшыларының арасында тығыз байланыс болуы мүмкін
деп есептеп, олар шекаралық аймақта тұрған кезде кәрістерге сенімсіздік
білдірді.
Қиыр Шығыстағы 200 мың кәріс халқының тағдырын анықтаған 1937 жылғы
21 тамыздағы КСРО ХКК мен БКП ОК – тың аса құпия қаулысының толық мазмұнын
қарастырайық.
КСРО халық Комиссарлар Кеңесі мен БКП Орталық Комитетінің 1937 жылғы
21 тамыздағы N 1428 -326 қаулысында кәріс халқын қиыршығыстық өлкелердің
шекаралы аудандарынан қоныс аударту туралы КСРО Халық Комиссарлар Кеңесі
мен БКП (б) Орталық Комитеті қаулы етеді: Қиыршығыстық өлкелердегі жапондық
тыңшылардың өтіп кетуінің жолын кесу мақсатында:
1) БКП (б) Қиыршығыстық өлке комитетіне, өлкелік атқару комитеті мен
Қиыр Шығыс өлкелік УНКВД – ға Қиыр шығыс өлкесінде: барлық ПОсьет,
Молотов, Гродеков, Ханкай, Хороль, Чернигов, Спасск, Шмаков
Постышев, Бикинск Вяземск, Благовещенск, Тамбов, Михайлов,
Архаринск, Сталинск халқын шығарып, оларды Оңтүстік – Қазақстан
облысының Арал теңізі мен Балхаш аудандарына және Өзбек КСР-ына
көшіруді ұсыну. Қоныс аудартуды Посьет ауданы мен Гродеково
ауданына тиіп жатқан аймақтардан бастау.
2) Қоныс аудартуға тездетіп кірісу және 1938 жылдың 1 қаңтарына дейін
аяқтау.
3) Көшірілуге жататын кәрістерге көшу кезінде өздерімен бірге
мүліктерін, шаруашылық заттары мен асыраған құстарын алып кетуге
рұқсат беру.
4) Қоныс аударушыларға олар қалдырып кеткен қозғалатын мүліктер мен
егістерінің орнын толтыру.
5) Қоныс аударушы кәрістер шекарадан ары асып кетуге тілек білдірсе,
кедергі келтірмеу.
6) КСРО Халықтық ішкі істер комитетіне көшуге байланысты кәрістер
жағынан тууы мүмкін тәртіпсіздіктер мен эксцестерге қарсы шаралар
қабылдау.
7) Қазақ КСР мен Өзбек КСР Халық комитетінің кеңесіне тез арада
орналастыру пунктер мен аудандарын анықтап, қоныс аударушылардың
жаңа орындағы шаруашылыққа жерсініп кету шараларын қарастыру,
оларға қажетті көмек көрсету.
8) НКПС – ты қоныс аударушы кәрістер мен олардың мүліктерін Қиыр Шығыс
өлкесінен Қазақ КСР мен Өзбек УСР –сына тасымалдау үшін Шығыс
өлкелік атқару комитетіне өз уақытында вагондарға тапсырыс беруді
қамтамасыз етуге міндеттеу.
9) БКП (б) Шығыс өлке комитеті мен Шығыс өлкелік атқару комитетіне үш
күндік мерзім ішінде қоныс аударуға жататынын адамдар мен
шаруашылықтардың санын хабарлауды міндеттеу.
10) Қоныс аудару барысы, қоныс аудару аудандарынан жөнелтілетіндер
саны, қоныстану ауданына келгендер саны мен шекараға
жіберілгендердің саны жөнінде телеграпен он күндік мәлметтерді
жеткізу.
11) Кәрістер көшіріп жатқан аудандарыдағы шекараларды қорғауды нығайту
үшін шекара әскерлерінің санын 3 мың адамға көбейту.
12) КСРО ішкі істер халық комитетіне кәрістерден босатылған орындарға
шекарашыларды орналастыруды рұқсат ету.
Қазақстанға көшірліген кәрістер нақты түрде қоныс аударудың екі
кезеңін бастарынан кешірді.
Біріншісі -1937 жылдың күзінен 1938 жылдың көктеміне дейін. Олар
уақытша босатылған жерлерде болды, осы уақытта олар жертөлелерде,
қоймаларда атқораларда , шошқа қоралар мен соған ұқсас орындарда ,
өздерімен алып келген қаражатпен өмір сүрді. Ал олар өздерімен бірге тек
киім-кешек, жолға арналып есептелген мардымсыз азық-түлік қорын әкелген
болатын.
1938 жылғы көктемде кәрістерді қоныс аудартудың екінші кезеңі
басталды. Кәрістерді жүк вагонымен тасымалдады, олар вагондарға артық тиеп
жіберіп, жолда туыстарын жоғалтып алу, жаппай ауруға ұшырау жағдайлары
болды. 1937 жылғы 28 қазандағы мәлмет бойынша Қазқстанға 70 эшелон, 12129
жанұя, 58427 адам әкелінді, тағыда 7927 жанұя жолда болды.
Қазақстанға барлығы 20789 отбасы, 98457 адам әкелінді.
Әкелінген қоныс аударушылар мына жерлерге орналастырлды.
Алматы облыс бойынша ... – 1616 отбасы, 7581 адам.
Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша ... – 8867 отбасы, 43181 адам.
Ақтөбе облысы бойынша ... – 1744 отбасы, 7666 адам.
Солтүстік Қазқстан облысы бойынша - 2299 отбасы, 9350 адам.
Қарағанды облысы бойынша – 3073 отбасы, 14792 адам.
Қостанай облыс бойынша - 720 отбасы, 3476 адам.
Батыс Қазақстан облысы бойынша -1950 отбасы,9017 адам.
Кәріс ұлтының қоныс аударушылары негізінен Жапон бодандары болды.
КСРО Халық комитеті кеңесінің 1938 жылғы 20 ақпандағы қаулысы
негізінде Қазақстан аумағына кәріс қоныс аударушыларды орналастыру үшін ең
құнарлы жерлері бар совхоздар, 25 мың гектар Қаратал күріш совхозы , жер
көлемі 33 мың гектар N 3 Қарағұл совхозы, 84399 гектар Қызыл әскер ет-үт
совхозы, 128588 гектар Жармуханбетов ет-сүт совхозы, 10438 гектар Қызыл
партизан шошқа совхозы және Қазалы қаласындағы шаруашылықтар жойылып
жіберілді, ал жергілікті тұрғындар – қазақтар бұл жерлерден қуылды,
олардың жартысы кулактар ретінде сотталып кетті.
Қазақсатнның ХКК мен КП (б) ОК 1938 жылғы 3 наурыздағы Кәріс қоныс
аударушыларды мекендендіру және шаруашылыққа орналастыру жөнінде
қаулысымен Қазақстанға 20530 отбасы көшірілді, оның ішінде 14600 отбасы
күріш өсіру, мал шарушаылығы және дәнді дақылдар өсіру, 2400 отбасы –
балық шаруашылығына, 3530 - өндірістік орындарға, совхоздарға, МТС, артель
және басқа мемлекеттік мекемелерге қоныстандырылды. Олардың едәуір бөлігі
Қызылорда және Алматы облыстарына орналастырылды.
1.3 Қазақстандағы неміс диаспорасы
Қазақстан Республикасының ресми мәлметтері бойынша осында тұрып
жатқан 957518немістердің 1989жылдан бері, 613 мыңы Қақстаннан көшіп кетті.
Олардың ішінде 1992 – 93 жылдары 114000 1994 жылы 104 мың адам қоныс
аударды.
Қазақстандағы 1999 жылғы халық санағы бойынша мұнда 353 441 неміс
халқы тұрып жатыр. Повольже немістерінің елден қуылуы туралы қысқаша тарихы
1915 жылы Николай ІІ жарлығымен іске асырылды.
Немістердің жерді пайдалануын жою науқаны басталды, немістердің
елден қуылуы туралы қысқаша тарихы 1915 жылы Николай ІІ жарлығымен іске
асырлды. Біздің ішкі Германиямен күрес мәселесіне арналған мақалалар
жинағы асығыс түрде шығарылып жатты Немістерді сібірге қоныстандыру
жөніндегі идея 1937-38 жылы қайта көтерледі.
1941 жылы 28 тамызда КСРО Жоғарғы Кеңесі Президумының N 21-60 Повольже
аудандарында тұрып жатқан немістерді қоныстандыру туралы Жарлығы жарық
көрді. Жарлық мәтіні оқырмандарға негізінен таныс болғандықтан, оны
толықтай келтірейік. әскери биліктен алынған бұлтартпас мәлметтер бойынша
,Повольже ауданында тұрып жатқан неміс халқының арасында мың және он
мыңдаған диверсанттар мен тыңшылар бар. Олар Германиядан алынған
мәлметтер бойынша Повольже немістері қоныстанған аудандарда жарылыстар
ұйымдастырмақшы.
Осындай диверсанттар мен тыңшылардың немістер арасында көп болуын
кеңес өкіметіне ешкім хабарламады, яғни, Повольже ауданындағы неміс халқы
өз ортасында кеңес халқы мен Кеңес өкіметіне қарсы жауларды жасырып отыр.
Егер Германиядан неміс диверсанттары мен тыңшылары ниет еткен
диверсиялық актілер Повольже неміс Республикасында немесе оған жақын
жатқан аудандарда бола қалған жағдайда, қан төгіс болуы мүмкін, сондықтан
да, Кеңес үкіметі соғыс уақыты заңымен барлық Повольжедегі неміс халқына
қарсы жазалау шараларын қолдануға мәжбүр болады.
Осындай жағымсыз құбылыстардан қашу және қатал қантөгістердің алдын
алу үшін КСРО Жоғары Кеңесінің Президумы Повольже аудандарында тұратын
барлық барлық неміс халқын басқа аудандарға қоныс аударту қажет, оларға жер
бөлініп беріліп жаңа ауданға орналасуда мемлкеттік көмек көрсетілсін деп
шешім шығарды.
Жаңа жерге орналастыру үшін жер жыртуы мол аудандар,
Новосібіржәне омбы обылыстары, Алтай өлкесі, Қазақстан және басқа да
республиканың жерлері бөлініп берілді.
Осыған баиланысты Мемлекеттік Қорғаныс Комиттетіне тез арда барлық
Поволжъе халқын көшіруді жүргізу және қоныс аударушы – Повожъе немістеріне
жер және жаңа аудандарда паиданылатын жерлерді үлестіріп беру жүктелді.
КСРО 11Х К – нің арнайы елдендіру бөлімінің мұрағатының мәліметтері
бойынша 1941 жылы – 1942 жылдың алғашқы жаратысына елдің шығысында 344
эшелондармен 1 084929неміс әкелінген. Қоныс аударушылардың едедәуір бөлігі
– 444005 адам Қазақ ССР – да қалып қойды. Ал Новосібір, Омбы обылыстарын,
Краснояр өлкесі мен Қазақ ССР – на барлығы 786279 Ресей немістері
елдендірілденді.
1945 жылғы 25 қарашада Қазақ ССР –ның облыстарына немістерді бөлу
Таблица-1
Облыстар Жоспар бойынша Қоныстандырылды
белгіленген
Оңтүстік Қазақстан 48 000 23 832
Жамбыл 41 000 20 994
Солтүстік Қазақстан 60 000 48 303
Алматы 30 000 8 764
Ақтөбе 15 000 5 554
Павлодар 45 000 43 202
Қостанай 60 000 30 010
Ақмола 60 000 56 753
Шығыс Қазақстан 32 000 28 136
Қарағанды 29 000 8 304
Семей 50 000 38 170
Қызыл Орда 15 000 3 608
Басқа қуғынға ұшыраған халықтар сияқты, Ресей немістері өзіндік мен –
ін жоғалтпады, қиын жылдардың өзінде де болашаққа деген үміттерін сақтады.
Олардың жарымжан тағдырларына қазақтардың тигізген ықпалы айтарлықтай
болды, шын көңілден, өшпенділіксіз өз ата – бабаларының жерінде
бақытсздыққа душар болған адамдармен бірге тұруды қабылдады. Екі халықтың
жақындасуы үрдісі өзара түсіністікпен тілектестік негізінде жүрді. Иә
сталиндік колектвтендіру кезінде өз отандастарының 24 пайызын жоғалтқан
қазақтар, қоныстанған жерлерінен бірі қылмыстан қуылған немістерді
түсінбеулері мүмкін емес еді.
Қиын сағаттағы таныстық, сәтті сағаттағы достыққа жалғасады- деген
қазақ мақалында.
Кеңес немістерніе қарсы қуғындау соғыстан кейін де жалғасты. Тірі
қалғандардың барлығын НКВД –ның қатаң және намысқа тиерлік комендаттық
бақылауына алды. 1948 жылғы 26 қарашада КСРО Жоғары Кеңесінің Жарлығы
шығарылады. Онда арнайы елдендіру режимі қаталданады. Міндетті түрде
қоныстандырылған жерде өз бетінше кеткені үшін 20 жыл айдаудағы жұмыс
берілетін болды.
Ресей немістерімен Қазақстандағы неміс диаспорасы осы күнге дейін
толықтай не саяси, не әлеуметтік, не мәдени қатынас жағынан ақталған жоқ.
Заңсыз қуғынға ұшырату фактісі екі маңызды заң қабылдап отырған Ресей
парламентінде де мақұлданған. Қуғынға ұшыраған халықтарды ақтау туралы
(1991,26 сәуір) және Саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау туралы (1991
жыл, 18 қазан). Бүкіл өркениетті елдер қуғындау сансыз құрбандарына өз
күйініштерін білдіруде.
Неміс халқының бірнеше дүркін қалыптасқан жағдайы олардың
статистикалық мәлметтеріне де айтарлықтай ықпал етті, соның ішінде
Қазқстанда да 1959 және 1970 жылдың кезеңінде немістердің біраз бөлігі
Сібірден Қазсқатнға, негізінен тың аудандарына қоныс аударды. 1970 жылы
Республикада олардың саны 359 мың адамға артты. Немесе бүкіл халықтың 6,6
пайызын құрады.
Немістердің қоныстану ерекшелігінің бірі олардың негізіг мекен
жайлары, аылдық жерлер болып табылған, ал жаңа аудандарда Қарағанды,
Талдықорған, Гурьев облыстарында оларды көбінесе қалаларға орналастырды.
1989 жылғы халық санағы мәлметтері бойынша Қазсқатндағы немістердің
қалада тұратын халқы 469808 адамды, ал ауылда тұратындар – 487715 адамды
құрады. Жалпы саны - 957518 адам.
Сталиндік режимнің екі жүзділігі мынадан көрінді, немістерді
Сібірден Қазасқатнға қоныс аударта отырып, 1941 жылғы 28 тамыздағы
Жарлығында Повольжедегі неміс АКСР заңды түрде ыдырату туралы бір ауыз сөз
айтпады. Соғыстан кейінгі жылдары да толықтай жауапкерсіздік байқалды.
Егер 1960 жылы КСРО – ны 209-дан 1245 дейін неміс тастап кетіп жатса,
1970 жылы - 342, 1971 жылы – 1145, 1972 жылы – 3420, 1973 жылы – 4493 және
1974 жылы - 6541 адам көшіп кетті.
1974 жылы ай сацын 500-ге жуық ресейлік немістер кетуге рұқсат алып
отырды, бірақ кеткісі келгендер саны одан әрі өсуде болды. Өтініш
берушілердің әдістері де өзгерді. Егер бұрын олар елшілік хат жазумен
ғана шектелсе, ендігі жерде ГФР канцлері Г.Шмидтке, БҰҰ – ның бас хатшысына
және кеңес өкіметінің басшылығына ашық жазбаша үндеу хатпен өтініш жасады.
Ізденушілердің бірлесіп ұжымымен әрекет етуі де жаңалық болды. Сонымен,
1974 жылғы қыркүйекте Қазақстанда тұратын 3,5 мың немі отбасыларының қол
қойған өтініш хаты жөнінде белгілі болды. Кету өтініштерін қабылдамауға
олар кеңестік төлқұжаттарын милицияға тапсырумен, елшілік алдында ереуілге
шығумен, аштық жариялаумен жауап берді. Бұл акциялар жөнінде батыстық
жаппай ақпарат құралдарында айтылды, оның қатарына КСРО аумағындағы
радиодауыстарда таратылды, оларда кеңес өкілдерімен ресми
сұхбаттасуларында көрсетілді.
Қазақстан КП ОК –нің 1976 жылғы 16 сәуірде қабылданған неміс
азаматтарының арасындағы идеялық – тәрбие жұмыстарын күшейту жөнінде
қаулысында неміс халқының жағдайын жақсарту мен наразылық білдіру
толқынын өшірудің бір қатар шаралары қарастырылды.
Ұлттың неміс кеңес азаматттарының арасында эмиграциялық көңіл-күй
отын тұтандырумен айналысатын ұйымдар мен шетелдік кеңестік
идеологикалыққа қарсы орталықтардың зиянкестік әрекеттерін әшкерлеуші
документальды фильм түсіру керектігі де ойластырылды.
Кеңес Одағы болған кезде республикадан неміс халқының көп бөлігі
қоныс аударып кеткеніне қарамастан Қазақстандағы неміс халқының проблемасы
азды –көпті шешілді деуге болады. 1992-1996 жылдары бұрынғы Кеңес Одағының
ГФР –на 1,5 миллион этникалық немістер қоныс аударған. Олардың 550 мыңы –
Қазсқатаннан.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz