Негізгі құралдар мен материалдық емес активтер

І.КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3

ІІ. Негізгі бөлім
«Қаржылық есеп» пәнінен
2.1. Негізгі құралдардың ұғымы және жіктелуі. Матералдық емес активтер және олардың сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
2.2.Негізгі құралдар қозғалысының есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
2.3. Негізгі құралдардың бағалануы. Материалдық емес активтерді бағалау және тану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
2.4. Негізгі құралдардың есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .7
«Кәсіпорын қаржысы» пәнінен
2.5 Негізгі құралдар мен материалдық емес активтер ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.6. Материалдық емес активтердің амортизациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.7. Негізгі құралдар және материалдық емес активтерді мүліктік түгендеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21

ІІІ.ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
ІV.ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26

Бухгалтерлік есепте негізгі құралдар деп өндіріс үдерісінде ұзақ уақыт бойы, яғни бір жылдан артық уақыт пайдаланатын, өзінің бастапқы түрін, көлемін сақтай отырып, құнын шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа, көрсетілген қызметке есептелген амортизациялық аударым мөлшері шегінде біртіндеп ауыстырып отыратын еңбек құралдарын, яғни материалдық активтерді айтады. "Негізгі құралдарға" - қозғалмайтын мүлік, жер учаскелері, үйлер мен ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен жаб-дықтар, өлшеуіш және реттеуіш аспаптары мен құралдары, есептеуіш машиналар мен техникалары және олардың бағдарламалық құралдары, көлік тасымалдау құралдары, аспаптар, өндірістік және шаруашылық құрал – саймандары, өнім және жұмыс малдары, көп жылдық көшеттер, шаруашылықтың ішкі жолы, тағы да басқалар жатады.
Барлық "негізгі құралдар" өздерінің өндіріске қатысуына қарай өндірістік және өндірістік емес болып екі топқа бөлінеді. Өндірістік негізгі құралдар деп өндірісте қызмет ететін, яғни өнім өндіру орындарыңда пайда-ланатын негізгі құралдарды айтады. Оларға: өндіріске арнайы үйлер, ғимараттар, өткізгіш тетіктер, құрылыс машиналары, көлік тасымалдау құралдары, әр түрлі станоктар, двигательдер, құрал-саймандар, өлшеуіш аспаптар және тағы басқалары жатады. Өндірістік емес негізгі құралдардың қатарына шаруашылықтың өндірістен басқа салаларында пайдаланатын негізгі құралдар жатады. Оларға тұрмыстық үй-жай (коммуналдық) шаруашылығында, денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру, білім беру және мәдениет салаларында пайдаланатын негізгі құралдар және тағы да басқа негізгі құралдар жатады. Халық шаруашылық салаларына және істейтін қызметтерінің түрлеріне қарай барлық негізгі құралдар: өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, орман (тоғай) шаруашылығы, тасымалдау, байланыс, құрылыс, материалдық-техникалық жабдықтау және сату-өткізу ұйымдары, қоғамдық тамақтандыру, басқару органдары, әлеуметтік сақтандыру, ғылым және білім беру, ғылыми көмек көрсету және тағы да басқа салалар бойынша топталады.
"Негізгі құралдарды" халық шаруашылығының салаларына қарай топтастырған кезде олардың қатысуымен шығарылған өнімдердің, болмаса орындалған жұмыстар мен қызметтердің шаруашылықтың қай түріне жататындығы негізге алынады.
Егер кәсіпорындар мен ұйымдардағы негізгі құралдардың бәрі тек қана ұйымның негізгі шаруашылығының түріне ғана қызмет істейтін (жасайтын) болса, онда бұл ұйымдағы негізгі құралдардың барлығы түгелімен сол кәсіпорынның атқаратын қызметі саласыңдағы топқа жатады.

1. "Бухгалтерлік есеп және қаржылык, есеп беру туралы" 2002 жылғы 24 маусымдағы Қазақстан Республикасының №309-1/ заңы.
2. Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасындағы аудиторлық қызмет туралы" 1998 жылғы 20 қарашадағы №20 заң күші бар жарлығы (2001 жылғы 15 қарашадағы
өзгертулер және толықтырулармен).
3. "Салық және бюджеттік төленетін басқа да міндетті төлемдер
туралы " 2001 жылғы 12 маусымдағы №209-11 Қазақстан Республикасының салық кодексі.
4. Қазақстан Республикасы Президентінің "Акционерлік қогамдар
туралы " 1998 жылғы 10 шілдедегі №2811 заң күші бар жарлығы.
5. Бухгалтерлік есеп стандарттары. Қазақстан Республикасының
Ұлттық комиссиясы. — Алматы, 1996-2003 ж.
6. Халықаралық қаржылық есеп беру стандарттары. (аудармашы
Тарусина В.И.), - М., 1998.
7. Халықаралық бухгалтерлік есеп және аудит стандарттары.
(құрастырушы Рапопорт М.М.), — М., 1992.
8. Бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспары. Қазақстан
Республикасы қаржы министрлігінің 2002 жылғы 18 қыркүйектегі
№438 бұйрығымен бекітілген.
9. Андреев В.Д. Практтескші аудит. — М.: Экономика, 1994.
10. Андросов А.М. Бухгалтерскии учет. — М.: Финансы и статистика, 1996.
11. Әбдіманопов Ә.Ә. Бухгалтерлік есеп теориясы және принциптері.
- Алматы: АЙАН, 2001.
12. Безруких П.С. Бухгалтерский учет. — М., 1996.
13. Блейк Д., Амат О. Европейский бухгалтерский учет: Справочиик:
Пер. с англ. — М., 1997.

Пән: Бухгалтерлік іс
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

І.КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3

ІІ. Негізгі бөлім
Қаржылық есеп пәнінен
2.1. Негізгі құралдардың ұғымы және жіктелуі. Матералдық емес активтер
және олардың
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
2.2.Негізгі құралдар қозғалысының
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...5
2.3. Негізгі құралдардың бағалануы. Материалдық емес активтерді бағалау
және тану
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..6
2.4. Негізгі құралдардың есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .7
Кәсіпорын қаржысы пәнінен
2.5 Негізгі құралдар мен материалдық емес
активтер ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.6. Материалдық емес активтердің
амортизациясы ... ... ... ... ... .. ... ... ... .17
2.7. Негізгі құралдар және материалдық емес активтерді мүліктік
түгендеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21

ІІІ.ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .25
ІV.ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26

КІРІСПЕ
Бухгалтерлік есепте негізгі құралдар деп өндіріс үдерісінде ұзақ уақыт
бойы, яғни бір жылдан артық уақыт пайдаланатын, өзінің бастапқы түрін,
көлемін сақтай отырып, құнын шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа,
көрсетілген қызметке есептелген амортизациялық аударым мөлшері шегінде
біртіндеп ауыстырып отыратын еңбек құралдарын, яғни материалдық активтерді
айтады. "Негізгі құралдарға" - қозғалмайтын мүлік, жер учаскелері, үйлер
мен ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен жаб-дықтар, өлшеуіш және
реттеуіш аспаптары мен құралдары, есептеуіш машиналар мен техникалары және
олардың бағдарламалық құралдары, көлік тасымалдау құралдары, аспаптар,
өндірістік және шаруашылық құрал – саймандары, өнім және жұмыс малдары, көп
жылдық көшеттер, шаруашылықтың ішкі жолы, тағы да басқалар жатады.
Барлық "негізгі құралдар" өздерінің өндіріске қатысуына қарай
өндірістік және өндірістік емес болып екі топқа бөлінеді. Өндірістік
негізгі құралдар деп өндірісте қызмет ететін, яғни өнім өндіру орындарыңда
пайда-ланатын негізгі құралдарды айтады. Оларға: өндіріске арнайы үйлер,
ғимараттар, өткізгіш тетіктер, құрылыс машиналары, көлік тасымалдау
құралдары, әр түрлі станоктар, двигательдер, құрал-саймандар, өлшеуіш
аспаптар және тағы басқалары жатады. Өндірістік емес негізгі құралдардың
қатарына шаруашылықтың өндірістен басқа салаларында пайдаланатын негізгі
құралдар жатады. Оларға тұрмыстық үй-жай (коммуналдық) шаруашылығында,
денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру, білім беру және мәдениет
салаларында пайдаланатын негізгі құралдар және тағы да басқа негізгі
құралдар жатады. Халық шаруашылық салаларына және істейтін қызметтерінің
түрлеріне қарай барлық негізгі құралдар: өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, орман
(тоғай) шаруашылығы, тасымалдау, байланыс, құрылыс, материалдық-техникалық
жабдықтау және сату-өткізу ұйымдары, қоғамдық тамақтандыру, басқару
органдары, әлеуметтік сақтандыру, ғылым және білім беру, ғылыми көмек
көрсету және тағы да басқа салалар бойынша топталады.
"Негізгі құралдарды" халық шаруашылығының салаларына қарай
топтастырған кезде олардың қатысуымен шығарылған өнімдердің, болмаса
орындалған жұмыстар мен қызметтердің шаруашылықтың қай түріне жататындығы
негізге алынады.
Егер кәсіпорындар мен ұйымдардағы негізгі құралдардың бәрі тек қана
ұйымның негізгі шаруашылығының түріне ғана қызмет істейтін (жасайтын)
болса, онда бұл ұйымдағы негізгі құралдардың барлығы түгелімен сол
кәсіпорынның атқаратын қызметі саласыңдағы топқа жатады.
2.1. Негізгі құралдар ұғымы және жіктелуі. Негізгі құралдар дегеніміз –
ұзақ уақыт бойы (бір жылдан астам) материалды өндіріс саласында да,
өндірістік емес салада да еңбек құралы ретінде іс-әрекет ететін материалдық
активтер ұлттық комиссиясы.
Негізгі құралдар есебі Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп
жөніндегі 1996 ж. 13 қарашадағы Қаулысымен бекітілген қаржы-шаруашылық
қызметтің бухгалтерлік есебі шоттарының Бас жоспарына сәйкес негізгі
құралдар мынандай топтар бойынша мақсатты белгілеу мен орындалатын іс-
қызмет аясына байланысты жіктеледі.
1. жер;
2. үйлер;
3. ғимараттар;
4. машиналар мен жабдықтар;
5. табыстау қондырғылары;
6. көлік құралдары;
7. басқа да негізгі құралдар;
8. бітпеген құрылыс.
Қолда бар негізгі құралдар алынған сәтінен бастап үнемі қолданылмайды,
өйткені олар;
• тоқтатылып қойылады (жұмыс жасамайды) –уақытша қолданылмайды;
• қоймада тұрады (қорда) – жөнделген, жоқтатылған, апат
жағдайында қолданыстағы негізгі құралдарды ауыстыру үшін қор
құрайды;
• жалға берілген немесе алынған – басқа ұйым тапсырған немесе
басқа ұйымнан алынған жал мерзімі шартпен белгіленген негізгі
құралдар.
Материалдық активтерді негізгі құралдар деп танитын тұста бағалауға
бірыңғай қарау қажеті шарт болып табылады. 6 Негізгі құралдар есебі БЕС
мен 16 Негізгі құралдар ҚЕБХС-на сәйкес негізгі құралдар мыналар бойынша
бағаланады:
• бастапқы құн немесе өзіндік құнмен – активті немесе ғимаратты
алуға сол сәтінде берілген, басқа өтелген әділ бағаның немесе
төленген ақшалай қаражаттың немесе оның баламасының сомасы;
• ағымдағы құнмен белгілі бір күнде қолданыста жүрген нарықтық баға
бойынша негізгі қаражаттық құны;
• өткізу құнымен (әділ бағаның) – мәмілеге дайын және жақсы хабардар
тәуелсіз тараптар арасында жасалған операциялар кезінде активті
ауыстыруға болатын сома;
• жойылу құны – шыққан шығынды тастап пайдаланылған мерзім соңында
ұйым актив алатын деп үміттенетін таза сома немесе сынған
қалдықтардың қосалқы бөлшектерінің көзделетін бағасы;
• амортизациялық құнмен – жойылу құнын алып тастағандағы өзіндік
құнның орнына есеп беруде көрсетілген басқа сома мен активтің
өзіндік құны;
• баланстық құнмен – жинақталған тозу және баға түсуден жинақталған
залал сомасын алып тастағанда бухгалтерлік баланста актив
мойындалатын сома. Баға түсуден болатын залал – активтің баланстық
құны оның орнын толтыратын құннан артқан сома.
2.2. Негізгі құралдар қозғалысының есебі. Негізгі құралдар құралына
объектілердің есепке алу пайдаланудың нормативтік мерзімі көрсетілетін
негізгі құралдарды қабылдау-тапсыру актісімен (№НҚ-1 ф.) рәсімделеді.
АЭСА мекемесі пайдалы қызмет ету мерзімін (негізгі құралдарды қолданудан
экономикалық пайда алу көзделетін кезең нормативті қызмет мерзімін) ұйым
белгілеген нормаларға сәйкес негізгі құралдардың тозуы есептелетін кезең
және жойылу құнын ( пайдалы қызмет мерзімі біткен соң, күтілген шығыны
істен шыққан соң есептеп шығарылып, негізгі құралдарды жоюда пайда болатын
қалдықтар, қосалқы бөлшектердің болжанатын бағасы) өз бетінше белгілейді.
АЭСА мекемесінде негізгі құралдарды қабылдау-тапсыру актісі негізінде
бухгалтерияда мүліктік карточка ашылып, негізгі құралдардың таңдамалы есебі
жүргізіледі. Негізгі құралдардың әрбір объектісіне мүліктік нөмір беріледі.
Нөмірлеу әдетте реттік нөмірмен беріледі. Нөмірлеу әдетте реттік-сериялық
жүйе бойынша жасалынады. Мүліктік нөмір негізгі құралдарды қабылдау-тапсыру
актісінде келтіріледі және ол пайдалануда тұрған уақыт бойы объектіде
сақталады, ал істен шықққанда қайта түскен объектіге ұзақ уақыт бойы
берілмейді. Толтырылған мүлік карточкалары әрбір жіктеуші топ бойынша бір
данада жүргізілетін Негізгі құралдарды есептеу мүлік түгендеу
карточкаларының тізімдемелерінде (№НҚ-6) тіркеледі. Істен шыққан негізгі
құралдар бойынша категорияларды Архив картотекасы бөліміне қояды. Негізгі
құралдарды тұрғызу, салу немесе алу жөніндегі барлық нақты болған қажетті
шығындар, соның ішінде сатып алынғанда өтелмеген салықтар мен алымдарды
төлеу (үйлер мен жаңа автомобильдерді алу кезінде төленген ҚҚС, сатып алу
келісімшартын жасаған кезде төленетін мемлекеттік баж салығы және т.б.),
жеткізу, монтаж, пайдалануға беру, құрылыс кезінде берілген кредит үшін
проценттер, белгілеуі бойынша қолдану үшін жұмыс істейтін жағдайға
келтіруге тікелей байланысты басқа да кез келген шығындар кіретін бастапқы
баға бойынша кіріске алу сәтінде негізгі құрал-жабдықтар кіріске алынады.
АЭСА мекемесінің жер учаскесінің бастапқы құнына шотта көрсетілген
сатып алу бағасы, жылжымайтын мүлік бойынша агенттерге комиссиялық
сыйақылар, сатып алу – сату шартын рәсімдеу жөніндегі заңгерлердің
қызметіне төлеу, мұндайда туындайтын салықтар мен алымдар, жерді мақсатты
пайдалану үшін дайындауға кететін шығындар (үйді бұзу кезінде алынған
материалдарды өткізуден түскен кірістерді шығарып, шегеріп, ескі үйлерді
бұзу, тазалау, тегістеу және т.б.) кіреді; сатып алынған жабдықтың бастапқы
құнына алу бағасы, тасу шығындары, соның ішіндегі тасымал кезіндегі
сақтандыру, монтаж, пайдалануға берілетін жабдықтың жарамдылығын тексеру
мақсатымен сынақ өткізу кіреді, үйлер мен ғимараттарды салғанда бастапқы
құнға құрылыс жөніндегі шығындар: материалдар, еңбекті төлеу, қосымша
шығындардың тиісті үлесі, архитекторлардың, заңгерлердің қызметіне төлеу,
құрылыс кезінде сақтандыруға жұмсалатын шығындар, құрылысқа берілетін
кредиттер бойынша проценттер, құрылысқа рұқсат алу үшін шығатын шығындар.
АЭСА мекемесінде қажетті болып саналмайтын шығындар (тасымал кезінде
алынған зиянды жоюға кеткен шығындар, монтаж кезінде жабдықты бүлдіру
салдарынан жасалған жөндеу және т.б.) бастапқы құнға кірмейді, ал ағымдық
шоттағы шығындар ретінде ескеріледі.
АЭСА мекемесінде негізгі құралдар қоймада резерв ретінде тұрады,
белгіленген тәртіппен тоқтатылып қойылады. Баланста саналатын негізгі
құралдар тәртібін іс жүзіндегі заңдарға сәйкес ұйымның басшысы белгілейді
және бекітеді.

2.3. Негізгі құралдарды бағалау. Негізгі құралдардың есебін ұйымдастыруда
оларды бағалаудың маңызы зор болып табылады. Негізгі құралдар бастапқы
құнымен, баланстық құнымен, ағымдағы құнымен, қалдық (жойылу) құнымен және
келісілген құнымен бағаланады.
Негізгі құралдардың бастапқы құны — ол активті сатуға, сатып алуға,
әкеліп жеткізуге, орнатуға кеткен (шыққан) шығындардан, соңдай-ақ сатып алу
барысында төленген салық сомаларынан, құрылысты салу кезінде алынған несие
үшін төленетін пайыз (процент) сомалары мен бұл құралды белгілі мақсатқа
пайдалану үшін жұмыс жағдайына келтірумен тікелей байланысты кез келген
шығындардың жиынтығынан тұрады (құралады). Негізгі құралдарды тасымалдау
кезінде болған ақауларды жөндеуге кеткен және басқа да қажет болып
саналатын шығындар активтің бастапқы құнына кіргізілмей, ол ағымдағы
кезеңнің шығыны ретінде есепке алынады. Негізгі құралдың әр түрі бойынша
оның бастапқы құнына мынадай шығындар кіргізіледі:
а) жер учаскесінің бастапқы құнына:
Жерді сатып алу бағасы, қозғалмайтын мүлік жөніндегі агенттікке
төленген комиссиялық сыйақылар, сатып алу – сату жөнінде келісімшартгы
ресімдеу үшін заңгердің қызметіне төленетін төлем және ол үшін төленетін
салықтар мен алымдар, жерді тиісті мақсатқа пайдалануға әзірлеуге кеткен
шығындар (үйді бұзғаннан алынған материалдарды сатудан түскен түсімді
(табысты) алып тастағанда қалған ескі үйді бүзуға байланысты шығындар,
жерді тазалау, тегістеу, тағы басқа) енгізіледі (кіргізіледі).
ә) құрал-жабдықтардың бастапқы құнына: Құрал-жабдықты сатып алу
бағасы, оны тасымалдауға, әкелуге, тиеп-түсіруге кеткен шығындар оның
ішінде тасымалдау кезінде сақтандыру, монтаждау, құрал-жабдық-тардың
пайдалануға жарамдылығын тексеру мақсатында кеткен шығындар тағы да
басқалар енгізіледі (кіргізіледі).
Мысалы: кәсіпорын жер учаскесін және сол жерде орналасқан үй мен қоса
500000 (бес жүз мың) теңгеге сатып алды делік. Бұл жерде орналасқан үй
бұзылуға тиіс. Кәсіпорынның оларды сатып алу барысында төленген шығыңдары
25000 (жиырма бес мың) теңге (салық сомасы, қозғалмайтын мүлік жөніндегі
агенттік пен шарт жасауға қатысқан заңгердің қызметінің төлемдері сомасы).
Үйді бұзуға кеткен шығын 40000 (қырық мың) теңге. Бұзғаннан алынған
материалдарды сатудан түскен табыс 20000 (жиырма мың) теңге. Жерді тазалау
мен тегістеуге кеткен шығын 15000 (он бес мың) теңге. Осы мәліметтерді
қорытындылайтын болсақ, сатып алынған жердің бастапқы құны 560000 (бес жүз*
алпыс мың) теңгені құрайды (500000+25000+40000-20000+15000=560 000 теңге).
Кәсіпорындар мен ұйымдарда негізгі құралдың бастапқы құны былайша
анықталады:
үлес қосушылар мен құралтайшылар негізгі құралды жарғылық қорға өзінің үлес
ретінде салса, онда олардың құны құрылтайшылармен арадағы келісім бойынша;
ұйымдар негізгі құралдарды өзі дайындап, яғни жасап шығарғанда немесе сатып
алған кезде шыққан шығындардың нақты сомасы бойынша;
ұйымдар негізгі құралдарды басқа заңды тұлғалардан немесе жеке
адамдардан тегін алған кезде қабылдау-өткізу актісінің мәліметтері
бойынша немесе эксперттік (сараптамалау) жолымен.
Негізгі құралдардың ағымдағы құны — бұл кәсіпорынның белгілі бір
уақыттағы (мерзімдегі), яғни бүгінгі күнгі негізгі құралының нарықтың
бағасы болып табылады.
Негізгі құралдардың баланстық құны — бұл кәсіпорынның бухгалтерлік
есебінде немесе қаржылық есеп беру ақпараттарында көрсетілген негізгі
құралдардың бастапқы құнынан жинақталған тозу сомасын алып тастағандағы
құны болып табылады.
Негізгі құралдардың қалдық (жойылу) құны - негізгі құралдың пайдалану
мерзімі аяқталғаннан кейін оны бұзу, жоюдан алынған іске жарамды
бөлшектерінің (материал, металл сынығы, отын тағы да басқа пайдалануға
болатындарының) құнынан объектіні есептен шығаруға байланысты жұмсалатын
келешектегі (алдағы уақыттағы) шығындарды алып тастау арқылы анықталады.
Негізгі құралдардың келісілген құны — бұл кез келген екі жақтың, яғни
негізгі құралдарды сатушы мен алушының арасындағы келісілген құн болып
табылады.
Бухгалтерлік шоттарда есептелген негізгі құралдардың бастапқы құндары
тек мына жағдайларда ғана өзгертіледі:
а) негізгі құралдардың пайдалы қызмет атқаратын мерзімін ұзартатындай
немесе қысқартатындай оның жалпы жағдайына әсер ететіндей қосымша күрделі
қаржы жұмсалғанда (кеңейткенде, жаңартқанда тағы да басқа) немесе ішінара
бұзғанда, жойғанда және бөлшектегенде;
ә) Қазақстан Республикасы Үкіметтің шешімдері бойынша негізгі
құралдарды қайта бағалағанда.
2.4. Негізгі құралдардың есебі. Кәсіпорындар өздерінің пайдалануындағы,
яғни меншігіндегі негізгі құралдарын есептен басқа заңды немесе жеке
тұлғаларға тегін бергенде, сатқанда, ұрланғанда, жоғалғанда, табиғи апат,
зілзала жағдайында бүлініп жоғалғанда шығарады. Сонымен қатар өздерінің
меншігіндегі негізгі құралдарын басқаларға айырбастағанда немесе ұзақ
мерзімге жалға берген кезде де кәсіпорындар өздерінің балансынан негізгі
құралдарды есептен шығара алады. Кәсіпорындарда негізгі құралдардың іске
жарамсыздығын, оларды бастапқы қалпына келтіру үшін жүргізілетін күрделі
жөндеудің тиімсіздігін немесе мүмкін еместігін анықтау үшін, соңдай-ақ
негізгі құралдарды есептен шығаруға қажетті құжаттарды толтыру үшін ұйым
басшысының бұйрығымен тұрақты комиссия құрылады. Бұл комиссияның қүрамында
мынадай қызметкерлер болуы тиіс:
- кәсіпорынның басшысы немесе оның орынбасары (комиссияның
төрағасы ретінде);
– бас бухгалтер немесе бухгалтерияның басқа қыз меткері;
– негізгі құралдың сақталуына жауапты адам;
– негізгі құрал қызмет ететін бөлім немесе цех
басшысы;
– мемлекеттік көлік инспекциясы өкілі (егер келік құралын
есептен шығаратын жағдайда);
- тағы да басқа жұмысшы-қызметкерлер болуы мүмкін.
Бұл жоғарыда аталған адамдардың құрамында құрылған комиссия ұйымда
мынадай жұмыстар мен міндеттерді атқарады:
- есептен шығарылатын негізгі құралдарды толық тексеріп,
сонымен қатар оның техникалық құжаттары мсн төлқұжаттарында көрсетілген
бухгалтерлік есептің деректерімен танысу арқылы объектіні қалпына келтіруге
болатындығын немесе болмайтындығын, яғни ол негізгі құралдардың
алдағы уақытта пайдалануға жарайтындығын
немесе жарамайтындығын анықтайды.
Объектіні есептен шығарудың нақтылы себебін анықтайды (сапалық
тозғандығы, табиғи тозғандығы, апат болғандығына байланысты, дұрыс
пайдаланбағандықтан, ұрланғандықтан немесе жоғалғандықтан, қайта
құруға байланысты, табиғи апаттар жағдайынан, тағы да басқа
жағдайлардан).
Негізгі құралдар белгіленген уақыттан бұрын, яғни тиісті белгіленген
пайдалану мерзімінен бұрын істен (есептен) шығарылатын жағдайда оның
себебін анықтайды. Олардың істен шығарылуына кінәлі тұлғаны (адамдарды)
заңдарға сәйкес тиісті жауапқа тарту керектігі
жөнінде ұсыныс жасайды.
Есептен шығарылатын негізгі құралдардың іске жа райтын бөлшектерін,
детальдарын, материаддарын анықтап, олардың бағасын белгілейді.
Есептен шығарылатын негізгі құралдардың іске жарайтын
бөлшектерінің, материалдарының, сонымен қатар олардың ішінде қымбат және
түсті металдардың дер кезінде жинап алынуын, олардың саны мен
салмағын дұрыс анықтап, тиісті орындарға (қоймаларға) тапсырылуын
қадағалап отырады.
Кәсіпорындарда негізгі құралдарды есептен шығару үшін үлгілі түрі НҚ-3
"Негізгі құралдарды есептен шығару актісі" немесе үлгілі түрі НҚ-4 "Көлік
құралдарын есептен шығару актісінің" тиістілері толтырылады.
Бұл жоғарыда айтылған актілерде негізгі құралдарды сипаттайтын мынадай
деректер көрсетіледі:
объектінің салынып біткен (өндірістен шығарылған) уақыты (күні, айы, жылы);
ұйымға келіп түскен, кіріске алынған уақыты
(күні, айы, жылы);
пайдалануға берілген уақыты (күні, айы, жылы);
объектінің бастапқы құны (қалпына келтіру құны);
бухгалтерлік есептің деректері бойынша есептелген тозу сомасы;
жөндеулердің жүргізілген уақыты (күні, айы, жылы);
көлік құралын есептен шығарарда, сонымен қатар көліктің жүрген жолы (км)
көрсетіледі; негізгі құралдардың істен шығарылу себебі және
оның материалдарының, бөлшектерінің сипаттамасы көрсетіледі;
аварияға байланысты есептен шығарылған негізгі құралдарға жасалған актіге,
болған аварияға жасалған актінің көшірмесі тіркеледі;
сондай-ақ осы негізгі құралдардың істен шығуына жауапты адамдарға
қолданылатын шараларды актіге жазады.
Комиссия жұмысының нәтижесінде жасалған негізгі құралдарды есептен
шығару актісін кәсіпорынның басшысы бекітеді. Акт екі (2) дана етіліп
толтырылады. Актінің бірінші данасы негізгі құралдарды есептен шығару үшін
ұйымның бухгалтериясына табыс етіледі, ал актінің екінші данасы негізгі
құралдарға жауапты адамға беріліп, негізгі құралдарды бұзғаннан алынатын
іске жарайтын бөлшектерді, детальдарды, металл сынықтарын тағы да
басқаларды қоймаға тапсыру үшін негіздеме болады. Негізгі құралдарды
есептен шығару актісі бекітілгенге дейін негізгі құралдарды бұзуға,
бөлшектеуге рұқсат етілмейді. Негізгі құралдарды бұзғаннан, есептен
шығарудан алынған іске жарайтын бөлшектер комиссияның бағалаған бағасы
бойынша бухгалтерлік есепке алынады.
Негізгі құралдар өндіріс үдерісінде бірте-бірте тоза бастайды, яғни
өзінің бастапқы сапасын жоғалтады. Олар белгілі бір уақыт еткеннен кейін
пайдалануға жарамай қалады да, бұл құралдардың орнына жаңа негізгі құралдар
сатып алуға тура келеді.
Негізгі құралдардың тозуын "табиғи" және "сапалық" тозу деп екіге
бөледі. Негізгі құралдардың табиғи тозуы олардың материалдық жағынан тозуы
болып табылады, яғни жұмыс істеу үдерісінде машиналар мен құралдардың жеке
бөлшектерінің қажалып мүжілуі, үйлер мен ғимараттардың тозығы жетіп
құлайтындай дәрежеге жетуі. Негізгі құралдардың табиғи тозуы олардың көп
уақыт бойы пайдаланылғандығына ғана байланысты емес, оған сонымен қатар
басқа да табиғи жағдайлар әсер еткендігіне байланысты. Яғни негізгі
құралдардың табиғи тозуы (физикалық тозуы) олардың ұзақ уақыт пайдаланылуы
және оларға басқа да факторлардың әсер етуі нәтижесінен болып табылады.
Негізгі құралдардың сапалық тозуы олардың толық табиғи тозуы жетпей-ақ
құнсызданып, өндірістің даму үдерісінен кейін қалуы, яғни активтердің ғылым
мен техниканың дамуының бүгінгі күнгі талаптарына сәйкес келмейтін жағдайда
болуынан пайда болады (туындайды).
Осы жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, негізгі құралдың тозуы
дегеніміз, олардың табиғи және сапалық сипаттарын жоғалтуы деп те айтуға
болады.
Негізгі құралдардың сапалық тозуының бірінші себебі — өндіріс
салаларында ғылыми-техникалық прогреске байланысты еңбек өнімділігінің өсуі
болып табылады. Еңбек өнімділігі өскен сайын белгілі бір дайын бұйымды,
құрал-жабдықты, тағы да басқаларды өндіруге кететін қажетті уақыт азаяды
да, оның құны соғұрылым төмендейді (арзандайды). Осыған сәйкес еңбек
өнімділігінің өсуіне байланысты жаңа құрал-жабдықтардың машина-лардың, яғни
негізгі құралдардың бағасы бұрын сатып алынған осындай негізгі құралдардың
бағасына қарағанда арзан болады. Мұндай жағдай ұйымдарға қымбат және
тозыңқыраған (пайдаланған) машиналар мен көліктерінің, құрал-саймандарының
тағы да басқа негізгі құралдардың орнына жаңа әрі сапасы жоғары негізгі
құралдарды сатып алуды тиімді етеді.
Негізгі құралдардың сапалық тозуының екінші себебі ғылыми-техниканың
өркендеуіне байланысты жаңадан толық жетілген, өнімділігі жоғары әрі тиімді
негізгі құралдардың пайда болуына байланысты. Кәсіпорындарда өнімділігі
төмен негізгі құралдардың орнына, техникалық жағынан жетілдірілген
тиімділігі жоғары негізгі құралдарды пайдалану әр уақытта тиімді болып
табылады. Сондықтан да өнімділігі жоғары машиналар мен құралдардың пайда
болуы және олардың бағасының арзандауы бұрынғы пайдаланылып келген негізгі
құралдардың сапалық (моральдық) тозуына әкеліп соқтырады. Барлық ұйымдар
қандай меншікте болса да (мемлекеттік, жеке меншік, акционерлік, тағы
басқалары) өздерінің негізгі құралдарының тозу дәрежесін анықтап және оны
есептеп отырады. Ескертетін жағдай негізгі құралдардың ішінде мына төменде
аталған активтерге тозу дәрежесі анықталмайды және де оларға амортизация
есептелмейді:
жерге;
кітапхана қорларына;
фильм қорларына;
архитектуралық және өнер ескерткіштеріне;
өнімді малдарға;
мұражайлық құндылықтарға (заттарға).
Сонымен қатар амортазациялық аударым мынадай жағдайларда
есептелмейді:
- Қайта құру, жаңарту (реконструкция) және техникалық қайта қорландыру
(перевооружения) жұмыстары жүргізіліп жатқан уақытта;
- негізгі құралды уақытша тоқтатып қойған мерзімде.
Негізгі құралдар (үйлер мен ғимараттар, машиналар, көліктер, тағы
басқалары) өндіріс үдерісінде пайдаланылған кезде өздерінің бірте-бірте
тозуына байланысты құндарын өздерінің көмегімен өндіріліп шығарылатын,
жаңадан жасалған өнімдерге біртіндеп ауыстырып отырады. Бұл үдеріс
"амортизация" деп аталады. Амортизация сөзі латын тілінен аударғанда "өтеу"
деген мағынаны білдіреді. Амортизация белгіленген бір мөлшерде өнімнің
өзіндік құнына қосылып отырады. Ал мұны амортизациялық аударым деп атайды.
Амортизациялық аударым әрбір өнімнің өзіндік құнына кіріп, ал өнім сатылған
кезде қайтарып отырады, яғни негізгі құралдардың тозуына байланысты құнының
кемуі амортизациялық аударым жасау арқылы қайтарылады.
Амортизациялық аударым мөлшері дегеніміз негізгі құралдардың бастапқы
құнынан белгіленген пайызбен (процентпен) есептеліп шығарылған бір жылдық
амортизациялық аударым сомасы.
Ұйымдарда негізгі құралдағы ай бойы есептелген амортизациялық аударым
сомасы ай сайын өндірілген өнімнің, атқарылған жұмыстар мен көрсетілген
қызметтердің өзіндік құнына қосылып отырады.
Кәсіпорындарға жаңадан келіп түскен, кіріске алынған негізгі
құралдарға амортазациялық аударым келесі айдың басынын (бірінен) бастап
есептеледі. Ал ұйымның балансынан есептен шығарылған негізгі құралдарға
келесі айдың басынан (бірінен) бастап амортизациялық аударым есептеу
тоқтатылады.
Негізгі құралдарға амортизациялық аударым есептесу мына әдістер
бойынша жүргізіледі:
Құнды бірқалыпты (тура жолды) есептен шығару әдісі.
Құнды орындалған жұмыстың, өндірілген өнімнің көлеміне тепе-тең мөлшерде
есептен шығару әдісі (өндірістік әдіс).
Жылдамдатып есептен шығару әдістері:
а) қалдық құнының кему (қаддықты азайту) әдісі; ә) сандардың жиынтығы
бойынша құнын есептен шығару (коммулятивтік әдіс) әдісі.
Амортизациялық аударым есептеудің таңдап алынған әдісі кәсіпорынның
есеп саясатында көрсетіліп, бір есеп беру кезеңінен екінші есеп беру
кезеңіне дейін дәйектілі түрде қоданады. Егер негізгі құралдарға
амортизациялық аударым есептеудің әдісі өзгертілген жағдайда осы өзгерістің
қандай себептерден болғаны айтылып көрсетілуі тиіс.
Ұйымдардағы негізгі құралдардың пайдалану барысында табиғи және
сапалық жағынан тозатындығы алдыңғы бөлімдерде сөз етілді. Бүтін бөлігі,
яғни табиғи пішінінің барлық тетіктері бір мезгілде, бір уақытта іске
жарамсыз болып қалмағанымен, негізгі құралдардың бір бөлшегінің жарамсыз
болып, соның себебінен негізгі құрал істен шығуы (пайдалануға жарамсыз
болып тұруы) мүмкін. Тіпті іске жарамды болғанның өзінде кейбір
бөлшектерінің тозуының әсерінен өнім өндіру қабілетінің азаюы да ғажап
емес. Сонымен қатар сапалық жағынан тоза бастаған кейбір негізгі құралдарды
да толығымен ауыстыруға кәсіпорынның қаржылық жағынан мүмкіндігі болмай,
пайдаланып жүруі мүмкін. Кәсіпорындар өздерінің негізгі құралдарың
пайдалану мерзімі уақытынан бұрын жоғарыда айтылғандай тозып, істен шығып
қалмау үшін белгілі бір уақыт аралығында жөндеп отырады. Негізгі құралдарға
жүргізілетін жөндеу жұмыстары өзінің ұйымдастырылуына қарай жай (немесе оны
ағымдағы деп те атайды) және күрделі деп аталатын екі түрге бөлінеді.
Жай жөндеу дегеніміз негізгі құралдардың тозып, істен шыққан бөлшегін
жұмыс үдерісі барысында ауыстыру немесе оны қалпына келтіру болып табылады.
Бұл жөндеуге майлау, сырлау тағы да басқа жөңдеу жұмыстары жатады.
Ал негізгі құралдарға жүргізілетін күрделі жөндеу дегеніміз алдын ала
жоспарланып, сапалық және табиғи тозған негізгі құралдардың бөлшектерін
толығымен ауыстырып, оларды түгелдей жаңартуды айтады. Бұндай жөндеуге
жұмсалынған шығындар тек объектінің жағдайын, қызмет атқару мерзімін,
өндірістік қуатын, тағы да басқа көрсеткіштерін арттырғанда ғана оның яғни
негізгі құралдың бастапқы құнын өсіреді. Яғни күрделі жөндеу үшін
шығарылған шығындар сомасы негізгі құралдардың бастапқы құнына қосылып,
активтің болашақта табыс әкелуі көзделеді.
Ал ағымдағы жөндеуге жұмсалған шығындар мен негізгі құралдардың
бастапқы құнына қосылмайтын күрделі жөндеу үшін шыққан шығындар сомасы
ұйымның ағымдағы шығыны болып есептеледі.
Егер негізгі құралдарды ұйым өз күшімен жөндейтін болса, бұл
шаруашылық тәсілімен жүргізілген жөндеу болып табылады.
Ал кәсіпорындар өзінің негізгі құралдарын жөндеуге арнайы
жабдықталған, яғни осындай мақсатқа арналған ұйымдарды қарастыратын болса,
бұл жөндеудің мердігерлік әдісі болып есептеледі. Басқа ұйымдарға өзінің
негізгі құралдарын жөндету барысында кәсіпорындар мердігерлік ұйыммен
келісімшарт жасасады. Ол шартта жөндеу үшін керекті материалдар мен қай
ұйымның қамтамасыз ететіндігі, жөндеу жүргізу мерзімі, жөндеу жұмысының
құны, есеп айырысу тәртібі, тағы да басқа жағдайлар (талаптар) көрсетіледі.
Жөндеу жүргізілген негізгі құралдарды кәсіпорындағы тағайындалған
комиссия мүшелерінің шешімімен қабылдап алады. Оңдай негізгі құралдарды
қабылдау барысында үлгілі түрі НҚ-2-ші "Жөнделген, қайта құрылған және
жаңар-тылған объектілерді қабылдау-тапсыру актісі" толтырылады.
Кәсіпорындарда негізгі құралдардың төлқұжаттарына және олардың түгендеу
карточкаларына негізгі құралдарға жүргізілген жөндеуге байланысты тиісті
деректер (өзгертулер мен толықтырулар) жазылуы тиіс. Бұл толтырылатын
актілермен басқа да құжаттар ұйымның бухгалтериясында сақталады. Егер
негізгі құралдарды жөндеу мердігерлік әдіспен жүргізілетін болса, онда
жоғарыда аталған негізгі құралдарды жөндеуден кейін қабылдап алу үшін
толтырылатын үлгілі түрі НҚ-2 "Жөнделген, қайта құрылған және жаңартылған
обьектілерді қабылдау-тапсыру актісі" екі дана етіліп толтырылады да,
екінші данасы негізгі құралдарға жөндеу жүргізген кәсіпорынға беріледі.
Ұйымдарда негізгі құралдарды жөндеу шаруашылық әдіспен, яғни кәсіпорынның
өз күшімен жүргізілетін болса, онда ол үшін жұмсалған, шыққан шығындар:
2416 "Аяқталмаған құрылыс",
7110 "Тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді) сату жөніндегі шығындар",
7210 "Жалпы және әкімшілік шығындар",
8410 "Негізгі құралдарды жөндеу" үстеме шығындары, деп аталатын шоттардың
тиістілерінің дебитіне, ал мына төмендегі:
1310 "Материаддар"
3100 "Бюджетпен есеп айырысу"
1220 "Еншілес (төуелді) серіктестіктердің несиелік борышы"
3200 "Бюджетген тыс төлемдер бойынша есеп айырысу"
3310 "Жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу"
3390 "Басқадай несиелік борыш пен есептеулер" деп аталатын шоттың
тиістілерінің кредитіне жазылады.
Егер жөндеу жұмысын мердігерлер жүргізген жағдайда жәндеу құнының
сомасына жоғарыда көрсетілген шығындар шоттарының тиістілері дебиттелініп,
"Жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу" шоты (кредиттелінеді).
Негізгі құралдарды жөндеу үшін жұмсалатын, шығарылатын шығындарды
өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік құнына бірқалыпты кірістіруді, яғни
қосып отыруды қамтамасыз ету үшін кәсіпорындар жөндеу қорын (резервтер)
құруларына болады. Әсіресе жөңдеу қорын (резервті) құру маусыммен жүмыс
істейтін ұйымдар үшін тиімді болып табылады. Бұл айтылған жөндеу қоры оның
бекітілген мөлшердегі сомасын ай сайын өндіріс шығыңдарына қосу арқылы
жасалады. Бұл жағдайда қордың сомасы ай сайын:
2416 "Аяқталмаған құрылыс"
7110 "Тауарларды (жұмысты, қызметті) сату жөніндегі шығындар"
7210 "Жалпы және әкімшілік шығындар"
8414 "Негізгі құралдарды жөндеу" үстеме шығыны деп аталатын шоттардың
тиістілерінің дебетіне
3540 "Басқадай кредиторлық борыштар мен есептелген төлемдер"
деп аталатын шоттың кредитіне жазылады.
Ал негізгі құралдарға жөндеу жүргізілген уақытында бұл резервтегі
қордың жұмсалуына төмендегідей бухгалтерлік жазу жазылады. Егер негізгі
құралдарды жөндеу шаруашылық әдіспен, яғни субъектінің өз күшімен
жүргізілсе, 8300 - "Қосалқы өндірістер" шоты кредиттелініп, 3540 "Басқадай
кредиторлық борыштар мен есептелген төлемдер" шоты дебеттелінеді. Ал егер
негізгі құралдарды жөндеу мердігерлік әдіспен жүргізілсе, "Өнім беруші және
мердігерлермен есеп айырысу" шоты кредиттілініп, "Басқадай кредиторлық
борыштар мен есептелген төлемдер" шоты дебиттелінеді. Жыл соңында (аяғында)
"Басқадай кредиторлық борыштар мен есептелген төлемдер" — деп аталатын
шотта ешқандай қалдық қалмауы керек.
Кәсіпорындар өздеріне керекті, яғни уақытша қажет болған негізгі
құралдарды басқа ұйымдардан жалға алуларына болады. Сондай-ақ кәсіпорындар
өзінің балансында тұрған, бірақ уақытша пайдаланбай немесе қажет болмай
тоқтатылып тұрған негізгі құралдарын басқа ұйымдарға уақытша жалға
берулеріне де болады. Ол үшін екі кәсіпорынның, яғни негізгі құралдарды
жалға алушы және жалға берушілердің арасында келісімшарт жасалуы тиіс. Бұл
келісімшартта жалға алынатын немесе жалға берілетін негізгі құралдардың
аталуы, техникалық жағдайы, бастапқы құны, тозу құны, жалға берілетін
немесе жалға алынатын мерзімі, жалдық төлем ақысының мөлшері, егер осы
жалға алынған немесе берілген уақытта бұл негізгі құралға жөндеу жүргізілуі
қажет болған жағдайда кім жөндейтіндігі (бұзылып қалған жағдайда) және
қайсы кәсіпорынның есебінен жүргізілетіндігі тағы да басқа мәліметтер
көрсетілуі қажет. Жалға алынған немесе жалға берілген негізгі құралдар
өздерінің жалға алынуы немесе берілуі мерзімінің ұзақтығына қарай үш түрге
бөлінеді:
қысқа мерзімді жалдағы негізгі құралдар;
орта мерзімді жалдағы негізгі құралдар;
ұзақ мерзімді жалдағы негізгі құралдар;
Кәсіпорындарда негізгі құралдарды қысқа мерзімге жалға алу
немссе қысқа мерзімге жалға беру деп, бір жылға дейінгі уақытқа жалға
алынған немесе жалға берілген негізгі құралдарды айтады. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.