Жер-судың аты-тарихтың хаты

КІРІСПЕ

I. ЖЕР.СУДЫҢ АТЫ.ТАРИХТЫҢ ХАТЫ

1.1. Алматы мен Жетісу аумағының табиғи ортасы
1.2. Жетісудағы тарихи елді.мекендер мен тұрақ жайларының даму тарихы

II. ЖЕТІСУ ЖЕРІНДЕГІ ҚАЛА АТАУЛАРЫ
2.1. Алматы қаласы
2.2. Талғар қаласы
2.3. Қойлық қаласы

ҚОРЫТЫНДЫ

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ

Жұмыстың өзектілігі. Әр өлкенің өзіндік тарихи-табиғи даму ерекшеліктеріне орай, оны мекендеген халықтардың да өзіндік шежірелері, мәдениеті мен дәстүрі, рухани-әлеуметтік құндылықтары қалыптасатыны белгілі. Қалауын тапсаң қара тасы да сыр ашатын шежірелі өлкеде туып өскенімізді мақтан тұтып қана қоймай, ұлт мәдениетінің ұлы мұраларын кейінгі ұрпаққа табыстау бүгінгі күннің басты міндеттерінің бірі.
Мемлекеттің өркениеттілік өресі, ең алдымен, оның мәдени құндылықтарға деген көзқарасымен танылады. Төл тума мәдени мұраны сақтауға және өзге мәдениеттердің құнды жақтарын үнемі бойға сіңіріп отыру – жалпы адамзат тарихындағы өркенді жол.
Мәдени мұра – халықтың зердесі, әрі халықтың басынан өткен тарихи соқпағы. Ол елдің әлеуметтік санасында орнығып, оның төл тұма мәдениетіндегі дәстүрлі ұстанымдарын қалыптастырады. Мәдениеттің кез-келген саласын алсақ, ол уақытты ұмыттырушы күшіне қарсы тұратын – халық зердесінің тарихы. Әлемдік өркениеттің гуманистік құндылықтарына, тіпті, туған халқының мәдени мұрасына тұтас буынның қол жете алмай тарихи жақтан ажырап қалу – кешегі күні бізді рухани кесапатқа душар етті. Аса көрнекті тарихи қайраткерлер мен философтардың, тарихшылардың еңбектері мен ой-пікірлеріне тыйым салу, оларды жарыққа шығармау әрекеттері осындай рухани мешеулікті туғызды. Енді қазақ елінің тәуелсіздікке қол жеткізуіне байланысты ұлттық руханиятты қайта жаңғырту, тарихи тамырымызға оралу, жалпы адамзат өркениетінің құндылықтарының аясына ену кезеңі келді. Халықтың өз тарихын танып, білсем деген тілегіне жауап беретін уақыт межесіне жеттік. Мұны қазіргі заманғы ақпараттық өркен, ақиқатты бұрмалаудан бойды аулақ сала отырып, жаңа мифтерге жол бермей іске асыру керек. Сонда ғана, ата-бабаларымыздың рухани мұрасын игеру, тарихи сананы қалпына келтіру – еліміздің одан әрі гүлденуіне, қоғамымыздың рухани дамуына зор өріс ашады.
Міне, осындай мәселелер ғалымдарды, тек ғалымдар ғана емес, өз халқының өткен тарихын білуге құштар, ынтызар әрбір саналы азаматты толғандырмай қоймайды. Географиялық атаулардың (топонимдердің) шығу төркіні, олардың аталу себебі, адамдарды ерте заманнан-ақ қызықтырып келеді.
Ертедегі грек тарихшылары, жиханкездері жер-су аттарының қойылу себептерін, оның мән-мағынасын ашып көрсетуге алғашқы талпыныстар жасай бастады. Солардың ішінде топонимикалық зерттеулермен айналысқан асқан ойшыл, энциклопедист ғалым Аристотель де шұғылданды.
Кейбір топонимикалық атаулардың тарихы тым арғы дәуірлерге барып бағасы тіреледі.
Топонимика грек сөзі: топос – орын, жер, ономо – атау деген ұғымды білдіреді. Тарихта белгілі Жетісу аймағы Қазақстанның оңтүстік шығысында. Ол негізінен Жамбыл, Талдықорған, Алматы аумағын қамтиды. Халқымыздың аймақты қай кезден Жетісу атағаны белгісіз. XIX ғ. екінші жартысынан бастап, дәл айтқанда 1867 ж. Жетісу облысы болып ресми түрде аталған. Жетісу атауы топоним ретінде зерттеушілердің ойынша, солтүстік-шығысында Алакөлден бастап оңтүстік-батысында Таласқа дейін созылып жатқан аймаққа қатысты пайда болған.

1. И.И Копылов «Мостовая улица древнего Талгара»
2. Т.В.Савельева
3. Д.А.Байпаков, Воякин, М.Антонов «Городище Койлык».
4. Д.А. Воякин «Консервация буддийского храма Каялыка...»

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 18 бет
Таңдаулыға:

Ортағасырлық Талғар қаласы
Ежелгі Талхир қалашығы Алматыға таяу жерде орналасқан Талғар қаласының
оңтүстігінен, жағалаулары тіп-тік келген, арнасы толы, ағыны қатты, күндіз
түні ағып жататын өзеннің жанынан табылған. Бұл өзен Талғар деп аталады.
Қаланың аты сол өзеннің атауынан шаққан. Іле Алатауының биік шыңы да осылай
аталады. Оның алыстан көз тартатын ақ бас шыңдарын ежелгі Жібек жолынан ,
яғни қазіргі күні оның орнын басқан, Алматыны Қазақстанның солтүстік-шығыс
облыстарымен және Қытаймен жалғастыратын автомобиль магистраліне
солтүстікке қарай 100 км қашақтықтан байқауға болады.
Талхир (Талхиз). Бұл атау қаншама ғасырларды басып бізге жетіп отыр. Сол
сияқты Талғар (топонимі) да- өте көне сөз. Екі түбірден құралған бұл
атаудың ғар (гора) бөлігі үнді европа тілдеріне жатады және тау деген
ұғымды білдіреді.
Бұл салада белгілі археологтар А.Н.Бернштам Ә.Х.Марғұлан зор еңбек
сіңірді. Жылнамалық Талхир мен қазіргі Талғардың бір қала екендігін алғаш
болып анықтағандар да осы ғалымдар.
Ежелгі Талхирдің орнында көп жылдар бойы зерттеу жұмыстары жүргізілді.
Мұндағы археологиялық жүұыстарды, алдымен, Абай атындағы Қазақтың
педагогикалық институтының (Қазіргі Абай атындағы Алматы Мемлекеттік
пдагогикалық университеті) И.И.Копылов басқарған әкспедициясы қолға алап,
70- жылдардың екінші жартысынан бастап Ә.Х.Марғұлан атындағы археология
институтының Т.В.Савельева жетекшілік ететін әкспедициясы атқарды. 1994
жылдан бері қазба жұмыстарына америкалық ғалымдар, Германия, Жапония,
Израил зерттеушілері қатыстырыла бастады. Ежелгі елді мекендердегі қазба
жұмыстардың қаншалықты маңызды екенін скерер болсақ, бұл түсінікті.
Көп жылдарға созылған осындай қазба жұмыстарының барысында Талхирдің
жалпы көрінісімен қоса қаланың салынуы жоспарын, тұрғындарының өмір салты
мен немен шұғылданғандарын, тұрғын үй мен құрылыстарын, олардың тұрмысқа
қажетті жағдайлармен жабдықталуының, сумен қамтамасыз етілуінің сипаттарын
ашуға мүмкіндік туды. Кәсіпкерлер шеберханаларының қалдықтарымен қыштан,
темірден, қоладан, шыныдан жасалған бұйымдардың арқасында көзешілік,
ұсталық, зергерлік сияқты кәсіптердің даму деңгейі анықталды. Сондай-ақ
Талхирдің Х-ХІІІ ғасырларда Иранмен, Қытаймен, Орта Азиямен, Үндістанмен,
Жапониямен жасаған халықаралық байланыстары айқындалды.
Тарихи деректерге үңілсек, өсы өңірде б.з.д VIII-ІІІ ғасырларда сақ
тайпаларының одағы қалыптасқан. Олар б.з.д III ғасырда Жетісуда өз
мемлекетін құраған. Кейінірек, б.з.д. III ғасырда бұл мемлекетті б.з. V
ғасырына дейі өмір сүрген ежелгі үйсіндер мемлекеті алмастырады.
Ежелгі сақтардьң мәдениеті туралы Есік обасында жерленген атақты Алтын
адамнан, ал сақтар мен үйсіндердің тұрмыс салты жайлы Талғар маңындағы
қоныстардың тұрмыс салты жайлы Талғар маңындағы қоныстардың қазбасынан
білеміз. Оған қоса олардың көшпелі мал шаруашылығымен айналысқандары,
бтдай, тары, арпа дақылдарының бірнеше түрін өсіргендері, егістерін арықтар
арқылы суғара білгендері де анықталды. Талхир қала ретінде, шамасы, осындай
қоныстардың бірінің орнында б.з. VІІІ ғасырында пайда болып, Х-ХІІІ
ғасырларда гүлдену шегіне жеткен.

Талхир қаласы өз заманында халықаралық және жергілікті сауда орталығы
ретінде де кеңінен дамыған. Сауда қалалықтар мен ауыл тұғындарының өмірінде
маңызды рөль атқарған.
Қалада тұратын қолөнершілер қыштан, мыстан ыдыстар, алтын күміс, қоладан
әшекей заттар жасап өз өнімдерін саудаға шығарған. Сүйектен де неше түрлі
заттар жасау ісі жолға қойылып, өзінің шырқау шегіне жеткен. Талхир
қаласының шеберлері бұл үшін жабайы аңдар - арқар, бұғы, бөкендердің, үй
жануарлары - қой, жылқы, сиырдың сүйектері мен мүйіздерін пайдаланды. Қала
маңайындағы аймақтарда тұратындар да шаруашылық өнімдерін астық, жеміс-
жидек, көкөніс, ет, жүн, т.с.с қалаға өткізуге келіп, одан келіп түскен
ақшаға қала қолөнершілерінің бұйымдарын сатып алған. Сонымен қатар Ұлы
Жібек жолы бойындағы халықаралық сауда да қала тіршілігіне үлкен ықпал
еткен. Себебі, Жібек жолы дәл осы жерден жан-жаққа тарамдалғандықтан,
Талхир керуен жолдарының тоғысқан жерінде, түйілісінде орналасқан. Оның бір
тармағы солтүстік бағытта Талғар өзенінің бойымен төмен өтіп, Іле өзенінің
өткеліне қарай кететін сол жерден Жоңғар Алатауына, Алакөлдің жағасына
жетіп, одан ары Қытай асатын. Екінші тармағы шығысты бағытқа ол қазіргі
Шелекті басып өтіп, Шарын шатқалымен, әрі қарай Іленің оң жағалауын бойлай
қазіргі Жаркент, Қорғас жерімен Қытайға жететін немесе Шелектің үстімен
жүріп отырып, одан ары қазіргі Райымбек (Нарынқол) ауданының жері арқылы да
Қытайға апаратын.
Талғарға әр елден келген саудагерлер түсетін өздерінің арнайы керуен
-сарайлары болған. Олар осы жерде аялап, сапарларын әрі қарай
жалғастыратын. Саудагерлер әкеліп жатқан тауарларының бір бөлігін Талғар
базарында сатқан немесе ондағы кеден қызметіне ақы ретінде төлеген, қала
әкімдеріне қымбат та сирек кездесетін заттар сыйға тартқан. Бұған дәлел:
қала тұрғындарының үйін аршу кезінде Қытайдан әкелген қола айналар, фарфор
ыдыстар, Ирандық қола құмыралар мен табақтар, Үнді жерінен келген дандан
(піл сүйегінен жасалған) бұйымдар, Самарқандтың өрнекті қыш ыдыстары,
тіптен қиырдағы Жапонияның фаянс табағыда табылды. Табақта алтын зерлі киім
киген адамдар бейнеленген.
Еуразия қалаларында соғылған бақыр ақшалардың Талғар қаласынан табылуы да
- сонау бір алыс замандағы сауданы қаншама кең көлемде жүргенінің нақты
айғағы.
Қала тұрғындары сауда, қолөнер мен қоса ауыл шаруашылығымен де,
аңшылықпен де айналысқан. Қалалықтардың көбінің үйінде базарға шығарылатын
астықты сақтауға арналған үлкен қоймалар болған. Мал қораларында жылқы,
түйе, қой, ешкі ұстаған, киік, арқар, қасқыр, түлкі, борсық, қоян секілді
аңдарды аулаған. Осы жануарлардың сүйектері мен сүйектен жасалған заттар -
қазба жұмыстарында жиі кездесетін олжалардың бірі.
Талхир тұрғындарның басым бөлігін түркілер-жікіл, қарлұқ, яғмалар
құрған. Сондай-ақ базарлар мен көшелерден тілдері бір - біріне ұқсамайтын
жат елдік адамдарды, Орта Азия, Иран Қытайдан, келген көпестерді
кездестіруге болатын. Қалада барлығы, зерттеушілердің есебі бойынша, қала
гүлденуінің шырқау шыңына жеткен кезінде, яғни XI ғасырдан XIII ғасырдың
бас кезіне дейін 5-6 мың халық өмір сүрген. Олардың көбі сауатты болған.
Мұның дәлелі-қыш ыдыстардағы арабша жазулар. Ол жазулар сол ыдысты жасаған
шебердің аты-жөні немесе қыштан жасалған шахмат тастары осы көне ойын
менәуестенушілердің Талхир қаласында тіпті ХІ-ХІІ ғасырлардың өзінде–ақ
өмір сүргенін дәйектейді. Ортағасырлық Талғар қаласында жүргізілген қазба
жұмыстары оның Жібек Жолы бойындағы ірі қала, қол өнер, сауда, ауыл
шаруашылығы мен мәдениет орталығы болғанын дәлелдейді. Қала орнындағы
археологиялық зерттеу әлі күнге дейін жүріп жатыр және жыл сайын жаңа
мағлұматтар мен толығуда. Қаланың орны планда төрт бұрышты участок болып
келеді. Қаланың айналасы биіктігі 1,5-5,5 м. болып келген валдар мен
қоршалған. Әр бұрыштан қабырғалар бойыменжуықтап алғанда әрбір 30x40 м. соң
сытрқа қараай шығыңқы болып орналасқан мұнаралар кездеседі. Талғар
қаласының ортағасырлық қалалардың көпшілігіне тән сипатта, яғни күннің
шығатын бағытына қаратылып салынған. Қаланың өзі тұрғын мекен-жайлар мен
сарайлардан тұратын бір текті құрылыс жобаларымен салынған.
Археологиялық қазба жұмыстарының нәтижесіне қарағанда, қала ІХ-ХІІІ
ғасырларда өмір сүрген. Қазба жұмыстары көрсеткендей Талғар Іле алабындағы
ірі сауда-саттықты, қолөнері дамыған мәдени орталық болған. Кеңес дәуірі
мен соңғы жылдары жүргізіліп келе жатқан қазба жұмыстары нәтижесінде қала
өмірінен мол мағлұмат беретін айғақтар жинақталды. Енді соларға тоқталып
өтейік. Ертедегі тұрғын жайлардың қалдықтарын қоғамдағы әлеуметтік қарым-
катынастар, шаруашылық және әтномәдени процестер тарихының дерек көзі
ретінде зерттеп қарастыру - археологияда кеңінен тараған үрдіс. Тұрғын
жайдың өзін үй салу техникасы арқылы жүзеге асырылатын және табиғи ортадан
сол ортаның жағдайына орай қамтамасыз етілген қоғамдық бірлік (үлес) алуға
және осы үлестің негізгі қызметін жүзеге асыратын техникалық
мүмкіндіктерден барынша қолайлылық алуға бағытталған белгілі бір әлеуметтік
тапсырыс ретінде қарастыруғаболады. Алайда археологиялық материалдың
өзіндік ерекшелігі сол, одан алуға мүмкін болған ақпарат көбінесе үй
қабырғасының, еден мен ошақтарының тұрқын сипаттауға ғана жарайды.
Сондықтан көп реттерде қалпына келтіру әдісін қолдануға тура келеді, ол
үшін тұрғын жай жөніндегі әтнографиялық материал пайдаланылады. Онда тұрғын
жайларды типке бөлудің толық әдістемесі жасалған. Қалалық тұрғын жай
жөніндегі негізгі материал ежелгі Талғардың орнын қазғанда алынды. Мұнда
3200 мі алаңда 11 қоныс-жайдың қалдықтары толық, екеуінікі біршама ашылып,
зерттелді. Олардың уақыты XI ғ.-ХІІІ ғ. басы деп белгіленді. Бұл қоныс-
жайларға Т.В.Савельеваның еңбегінде сипаттама берілген. Сүйек қалдықтарының
арасынан шошқаның екінші бақайы табылды. сүйек жас малдікі (бақайдың
жоғарғы үшы жоқ), сондықтан оның үй хайуаны немесе жабайы екенін анықтай
өте қиын. Үлкен ауласы мен қора-қопсысы, сондай-ақ төрт түліктің де
сүйектері табылуы қоныс-жай иелерінің шарушылығында малшылықтың үлесі
едәуір болғанын айғақтайды. Қоныстың тұрғын үй орналасқан бөлігін қазған
кезде заттай материал жинап алынды. Бұлар - негізінен сырланбаған
керамикалық ыдыстардың сынықтары, сүйектен жасалған ұсақ-түйек заттар,
темір пышақ қалдықтары, екі оқтың үшы, аспа ілгек, салпыншақ, түйреуіш,
білезік, тағы басқа әшекейлік темір бұйымдар.
Қазірге дейін Іле аңғары аумағында, отырықшылық мәдениетінің 72
ескерткіші ашылып, зерттелді. Барлық қалалар типологиялық тұрғыдан үш топқа
бөлінген. Олар - қалалардың қирандыларын, бекіністі және бекініссіз елді
мекендердің қалдықтары және баспана-калашықтар, керуен-сарайлар. Бірінші
типтегі ескерткіштер санатына Талғар, I Алматы, Шелек, Сүмбе, Дүнгене,
Антоновка және Көктұма жатады. Бұл калалардың дәрежелік сипаты күмән
туғызбайды, олар - Іле аңғарындағы астаналық қалалар. Мұндай анықтаманы
жазбаша деректер де қуаттайды. Рубрук атап көрсеткен Әквиус пен Қайлақ
қалаларын, сондай-ақ облыс астанасы Дүнгене, Антоновка және Көктұма, ал Чжи-
му-әр қаласын Талғар деп таныған жөн. Ежелгі Талғарды қазудың нәтижесінде
XI ғ. - XIII ғ. басы кезіндегі қала құрылысының сипатын анықтау мүмкін
болды. Бекініс дуалының іші мен сыртындағы құрылыстар бір үлгіге келіп, бір-
біріне тығыз түйістіре салынған тұрғын қоныс-жайларды қүрайды. Қазір олар
жер бедерінен әзер байқалатын, төртбұрыш пішіндес, қаланды тастары көрініп
жатқан төмпешіктерге айналған. Олардың алаңы әр түрлі - 120 шм-ден 500 шм-
ге дейін жетеді. Бұл қоныс-жайлар бір үлгіде салынған, тұрғын бөліктен және
ауладан тұрады. Қала құрылысында бірыңғай тұтастық бар, қоныс-жайлар тығыз
орналасып, бір-біріне иықтасып жатыр. Жалпы, орта ғасырлар дәуіріндегі
ортаазиялық қалалардың бәріне де осындай топография тән. Талғарда қанша
халық тұрғанын білу үшін ең алдымен қала аумағында орналасқан қоныс-
жайлардың жалпы санын анықтау қажет. Қала аумағының ауданы 28 га (оның
дуалмен қоршалғаны 3 га). Бұның төрттен бір бөлігін, яғни алаңдар, көшелер
мен қоғамдық ғимараттар орналасқан ауданды есептеп шығарып тастау керек.
Варахши халқының санын есептегенде В.Шишкин солай жасаған.
Ортағасырлық Қойлық қаласы. Сарқанд қаласының оңтүстік -шығысында үлкен
жолдың бойында орналасқан бүгінгі ортағасырлық Қойлық елді-мекені
тәуелсіздік таңы атқанша құнарлы өлкеге қоныстанған қара шекпеділер
помещигінің есімін иеленіп, "Антоновка" аталып келген. Парсы және араб
жазбаларында Қойлық атауы ежелгі түркілік Қарлұқ мемлекетінің астанасы
ретінде атанады. Х-ХІ ғасыр аралығында осы мемлекет құрамына енетін
тайпалар егін шаруашылығымен айналысып отырықшылыққа бейімделген болатын.
Бұл туралы толық мәліметті XIII ғасырда европаның бірқатар корольдіктерінің
елшісі болған Ұлы Жібек жолымен жүрген француздық монах Гильом де Рубруктың
жазып қалдырған "Шығыс елдеріне саяхат" атты еңбегі мол мәлімет береді.
Археологиялық зерттеудің нәтижесінде бұл қаланың да орны табылды. Ол
Ащыбұлақ деп аталатын кішкене өзеннің бойында орналасқан. Антоновка
(Қойлық) ауылының шығысында жатыр.
Рубрук сонымен қатар мынандай әліметтер келтіреді: "Қойлыққа жақын
жерден, -үш лье (француздардың өлшемі бойынша бірлігі, 1 лье шамамен 4-5 км-
ге тең) аралықта нестириандық елді мекенді көрдік."
Бұл елді мекен Лепсі өзенінің жартасты сайынан жазыққа шыға берісте, сол
жақ жағалауында орналасқан. Лепсі қаласына сәйкескеледі. Ол арадан елшілер
уш күннен кейін теңізге жетеді.
Қаланың көлемі оңтүстік-батыстан солтүстік-шығысқа қарай 1,2 км солтүстік
-батыстан солтүстік -шығысқа қарай 1 км қашықтықта созылып жатыр. Әр 20-25
м-де бір мұнарасы бар қала -қабырғасының солтүстік-шығыс, оңтүстік батыс
жақтары жақсы сақталған. Қазір ол 10-15 м -биіктіктегі топырақ жалға
айналған.
Қала орнының үстінен қарағанда оның солтүстік-шығыс қабырғаларында кірер
қақпалардың болғанын жйне оңтүстік бөлігінде, Ащыбұлақ өзенінің бойында
құрылыстардың орналасқанын байқаға болады.

Іле алқабында ІХ-ХІҮ ғасырларда өмір сүрген, кезінде Ұлы жібек жолындағы
әкономикалық мәдени өмірдің қайнаған ортасы, қарлұқтардың саяси орталығы
болған ірі қала Қойлық туралы археологтар көп деректер тауып, оның өмірін
тірілтті. Қаланы зерттеу жұмыстары әле де жалғасып жатыр. Қойлық жұрты -
Іле аңғарындағы ең үлкен қала орны. Ол Антоновка селосының шығыс шетінде,
Ащыбұлақ өзенінің жағалауында орналасқан. 1998 жылдан бастап археологиялық
қазба жұмыстарын академик К.М.Байпаковтың жетекшілігімен ҚР. БҒМ
Ә.Х.Марғұлан атындағы археолгия институты жүргізіп келеді. 1998-2004 жылдар
аралығында жүргізілген археологиялық қазба жұмысының барысында әр түрлі
өркениеттредің тоғысқан ірі сауда орталығы болғанын дәлелдейтін бірнеше
маңызды нысандар анықталды. Олардың қатарына тартымдылығы мен ерекшеленетін
төмендегі нысандарды жатқызуға болады: - Ежелгі қаланың оңтүстік-
шығысындағы рабаттағы шығыс моншасы, бай саудагердің үй мен керуен сарайы;
- Орталық бөлігінде орналасқан цитадельдегі мұсылман мешіті;
- Қаланың солтүстік -батыс шетіндегі будда храмы.
Аталған ғимараттардың салыну ерекшелігі мен қазба жұмыстарының барысында
табылған құндылықтар Жетісу өңіріне тән кала құрылысы мен сәулет өнерінің
өркендегенін айғақтайтын маңызды туристік нысаны болып табылады. Қала
территориясы биіктігі 3,5-4,5 м дуалмен қоршалған. Қаланың пішіні бұрыс
төртбұрыш, бұрыштары шартараптың төрт жағына қараған. Солтүстік-шығыс
қабырғаның ұзындығы шамамен 1200 м, оңтүстік-батысы 750 м, ал оңтүстік-
батыс жағында қала тікелей тауға келіп тіреледі. Қамал дуалының бойында
шамамен 30-45 м сайын пішіні домалақ келген мұнаралар орнатылған.
Кейбіреулерінің биіктігі қазіргі кездің өзінде 6-8 метр. Батыс бұрыштың
маңында көлемі 120x150 м, биіктігі 5,5 м пішіні төртбұрышқа жақын төбе
орналасқан. Қаланың қақпалары солтүстік-батыс, солтүстік-шығыс және
оңтүстік-шығыс жақтарында орын алған.
Ежелгі Қойлық қаласының ірі сауда орталығы болғанын айғақтайтын жақсы
сақталған, туристік тұрғыдан алғанда ең тартымды әрі маңызды екінші нысана
-ежелгі қаланың солтүстік-батысшетіндегі ауданы 400 шаршы метрден асатын-
будда храмы. Қазбаға дейін ол төртбұрыш тәрізді табаны шартараптың төрт
жағына бағытталған, биіктігі екі метр шамасындағы жайылып кеткен төбе
болатын. Төбенің табанынан есептегендегі көлемі 42x44 м, үстіндегі
алаңқайдың - 13x17 м. Ол ұзын жағымен батыстан шығысқа қарай созылып жатыр.
Құрылыстың жобасы төртбұрыш секілді, жандарының ұзындығы: солтүстік-батысы
- 16,2 м, оңтүстік-шығысы - 16,14 м, оңтүстік-батысы мен оған қарама-қарсы
солтүстік-шығысы - 18,5-18,6м. Бұрыштары шартараптың төрт жағына қараған.
Жобалық тұрғыда ғибадатхана төртбұрышты зал мен айналмалы дәліздерден
тұрады. Ғимараттың сыртқы қабырғалары толық ашылмады, бірақ оның ашылған
бөліктері қабырғаның қалыңдығы бір жарым метр шамасында болғандығын
көрсетеді. Олар шикі кірпіштен қаланған, арасында екі қатар күйдірілген
кірпіш кездеседі.
Қаланың қызықты құрылыстарының бірі мешіт болатын. Ол қаланың орта
тұсында орналасқан және қазба жұмыстарына дейін ауданы 35x35 м келген
төртбұрышты дөңес күйінде келген. Қазба жұмыстары барысында солтүстік-шығыс
- оңтүстік-батыс бағытымен созылып жатқан, сыртқы көлемі 40x32 м, ішкі
көлемі - 34x28 м келген құрылыс ашылып тазаланды. Мешіттің есігі солтүстік-
шығыста, ал қарама-қарсы оңтүстік-батыс қабырғаның орта тұсында, қасиетті
қала Меккеге бағытталып, күйдірілген кірпіштен текше ойығы күйінде мехрап
жасалған. Бұл намаз оқитын адамдары бетін қарататын мешіттің ең қасиетті
бөлігі. Одан басқа, мехрап алдында 'мешіттің басқа кеңістігінен ағаш
бағандар балюстрадасымен бөлінген тікбұрышты алаңқай орналасқан. Ағаш
бағандар тас іргенің үстінен қаланған күйдірілген кірпіштерден өрілген
қалаққа орнатылған. Ғимараттың ішкі кеңістігі тас іргелері сақталған
бірнеше қатар бағандармен бөлінген. Сонымен, Қойлық мешіті колонна орманы
немесе бағанды түріндегі сәулетөнерлік қүрылыстар қатарына жатады. Демек,
мешіттің ішінде қосалқы несущая қабырғалар болмаған, ағаш пен қамысты шатыр
көптеген ағаш бағандарға негізделетін. Тастан қаланған сопақ пішінді елу
төрт бағандар іргелері сақталған. Құрылыс ортасындағы бағандар іргелерінің
тізбегі тәртібі мен строгость бүзылған: сопақтары ұзартылғандары мен
алмастырылған, сірә, бағандар арасы сол кездері Қойлықта өмір сүрген намаз
оқушы халықтың еркін жүруі үшін кеңейтілген болса керек.
Мешітті қазу барысында қалалық сутасымалдау жүйесінің аталмыш ірі
ғибадаттық ғимаратқа өткізілгендігін дәлелдейтін сутасымалдаушы қыш
трубалардың бөліктері көптеп табылды. Бұл жәйт қалалық благоустройствоның
едәуір дамығандығы туралы айтады.
Мешітке тән олжалар ішінде араб алфавитімен жазылған жазу бөлігі бар
шекпелі күйген ағашты атауға болады. Еденнен өрт кезінде күйреген шатырдың
бөліктері - жартылай өртенген бөренелер көптеп ашылды. Сондай-ақ еденнен
жартылай өртенген қамыс шатырдың қалдықтары да тазаланды. Мешіттің
ортасындағы еденнен бедерлі өрнектері бар қызықты қола бөліктер (сірә,
сандық қапсырмасы) табылды.
XII ғ. соңында - XIII ғасырларда салынған және өмір сүрген мешіттің
көлемі оның астаналық қаладағы, мүмкін тіпті қарлүқ жабғуларының
мемлекетіндегі бас мешіт болғандығын көрсетеді. Қаланың солтүстік-шығыс
қақпасының тұсынан XII ғ. салынған кесенелер қирандылары табылды.
Кесенелердің сақталуы нашар, олар сірә әдейі қиратылған болса керек, ал
уақыт өтісімен олар толығымен қирандыға айналған. Қабырға учаскелері,
күйдірілген кірпіштен қаланған бүрыштық бағанның қалдығы және кірпіштен
төселген еденнің жекелеген учаскелері сақталған.
Солардың астының бірінен төрт мүрде табылды: екі ер адамдікі, әйел
адамдікі және баланікі. Бір кездері қайтыс болған адамдар
мұсылмандық ғұрыппен жерленген. Ислам тәртәбі бойынша бейітке жерленген
адаммен бірге заттар қойылмайтын, бірақ кейде бұл қағиданың сақталмауы
байқалады. Әйел каңқасының үстінен алтын әшекейлер: екі сақина, сырға,
алқа, сондай-ак бирюзадан жасалған әшекейлер мен майда моншақ табылды.
Қайтыс болған адамдарды ораған саванның қымбат жібектен болғандығы, және
бейіттің қойылған жері (фасады шекпелі терракотамен безендірілген бас
кесененің жанында) жерленген адамдардың әлеуметтік дәрежесі жоғары
болғандығы туралы айтады. Ішке жерленген адамдар бөренеге ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.