Популяциялар экологиясы
КІРІСПЕ 3
1. ПОПУЛЯЦИЯЛАР ЭКОЛОГИЯСЫ 4
3. Бәсекелестік ығыстыру ережесі 14
ҚОРЫТЫНДЫ 15
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 16
1. ПОПУЛЯЦИЯЛАР ЭКОЛОГИЯСЫ 4
3. Бәсекелестік ығыстыру ережесі 14
ҚОРЫТЫНДЫ 15
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 16
Экологияда популяция дегеніміз - бір бірімен өзара қарым-қатынаста болатын және үлкен территорияда бірігіп тіршілік ететін бір түрге жататын даралар тобы. C.G Шварцтың берген анықтамасы бойынша: популяция - бұл қоршаған ортаның үнемі өзгеріп отыратын жағдайында санын тұрақты ұстап тұруға қажетті жағдайлармен қамтамасыз етілген белгілі бір түрдің ағзаларының элементарлық тобы. Популяция ұғымын латын тілінен аударғанда populus - халық, тұрғындар деген мағына береді. Популяцияларға өсу, даму, үнемі өзгеріп отыратын жағдайда тіршілігін сақтауға қабілеттілік тән. Яғни популяциялардың белгілі бір генетикалық және экологиялық сипаттамасы болады.
таралу типін білудің популяцияның тығыздығын іріктеп алу әдісімен бағалаудың маңызы зор.
Іріктеп алу деп популяция тығыздығын бағалауға арналған эксперименттер қатарын атаймыз.
2.1. Популяцияның негізгі қасиеттері
Популяцияны құрайтын даралардың кеңістікте таралуы әр түрлі болуы мүмкін. Ол дараларды қолайлы және қолайсыз физикалық жағдайларға таралу кезінде .дисперсия орташадан месе бәсекелестік қатынастарға реакциясын көрсетеді және неғұрлым жиналуғаа қабілеті күшті Даралар мен олардың топтарының таралуы кездейсоқ олардың айырмашылығы да үлкен болады.
таралу типін білудің популяцияның тығыздығын іріктеп алу әдісімен бағалаудың маңызы зор.
Іріктеп алу деп популяция тығыздығын бағалауға арналған эксперименттер қатарын атаймыз.
2.1. Популяцияның негізгі қасиеттері
Популяцияны құрайтын даралардың кеңістікте таралуы әр түрлі болуы мүмкін. Ол дараларды қолайлы және қолайсыз физикалық жағдайларға таралу кезінде .дисперсия орташадан месе бәсекелестік қатынастарға реакциясын көрсетеді және неғұрлым жиналуғаа қабілеті күшті Даралар мен олардың топтарының таралуы кездейсоқ олардың айырмашылығы да үлкен болады.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:
ПОПУЛЯЦИЯЛАР ЭКОЛОГИЯСЫ КУРСОВАЯ
(демэкология)
ЖОСПАРЫ
КІРІСПЕ 3
1. ПОПУЛЯЦИЯЛАР ЭКОЛОГИЯСЫ 4
3. Бәсекелестік ығыстыру ережесі 14
ҚОРЫТЫНДЫ 15
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 16
1. ПОПУЛЯЦИЯЛАР ЭКОЛОГИЯСЫ
Экологияда популяция дегеніміз - бір бірімен өзара
қарым-қатынаста болатын және үлкен территорияда бірігіп тіршілік
ететін бір түрге жататын даралар тобы. C.G Шварцтың берген
анықтамасы бойынша: популяция - бұл қоршаған ортаның үнемі
өзгеріп отыратын жағдайында санын тұрақты ұстап тұруға
қажетті жағдайлармен қамтамасыз етілген белгілі бір түрдің
ағзаларының элементарлық тобы. Популяция ұғымын латын тілінен
аударғанда populus - халық, тұрғындар деген мағына береді.
Популяцияларға өсу, даму, үнемі өзгеріп отыратын жағдайда
тіршілігін сақтауға қабілеттілік тән. Яғни популяциялардың белгілі
бір генетикалық және экологиялық сипаттамасы болады.
таралу типін білудің популяцияның тығыздығын іріктеп алу әдісімен
бағалаудың маңызы зор.
Іріктеп алу деп популяция тығыздығын бағалауға арналған
эксперименттер қатарын атаймыз.
2.1. Популяцияның негізгі қасиеттері
Популяцияны құрайтын даралардың кеңістікте таралуы әр түрлі болуы
мүмкін. Ол дараларды қолайлы және қолайсыз физикалық жағдайларға
таралу кезінде .дисперсия орташадан месе бәсекелестік
қатынастарға реакциясын көрсетеді және неғұрлым жиналуғаа
қабілеті күшті Даралар мен олардың топтарының таралуы кездейсоқ олардың
айырмашылығы да үлкен болады.
бірқалыпты және топтық болып бөлінеді.
бірқалыпты
топтық
Даралардың бірқалыиты таралуы табиғатта өте сирек кездеседі. Ол
көбінесе әр түрлі даралар арасында бәсекелестікке байланысты болады. Мұндай
таралу тшп жыртқыш балықтар мен территориялың инстинкті анық байқалатын
балықтарда болады. Бір-қалыпты таралуға мысал ретінде Ла-Манш құмды
жағалауларында тіршілік ететін тақта желбезекті былқылдақ денелілер де
мысал бола алады.
Кездейсоқ таралу тек біртекті ортада және жиналуға қабілеті жоқ
түрлерде байқалады. Мысалы, ұн құртынық ұнның ішінде таралуы кездейсоқ
болады.
Топтық таралу - табиғатта жиі кездеседі. Топтардың өзі кездейсоқ
немесе жиналын таралуы мүмкін. Әсіресе ағаштардың орман кеңістігіндегі
таралуы жақсы зерттелген. Егер ормандагы агаштар бір түрге жататын
бастапқыда олар әдетте жинақталын топтанып таралады да, уақыт өте келе
олардың таралуы бірқалыпты бола бастайды. Ал орманның қалыңдығы түрішілік
бәсекелестік нәтижесінде кемиді. Аралас өсімдіктер бірлестігінде басылатын
түрлер әдетте топ атанып, ал доминантты түрлер бірқалыпты таралады. Кез
келген популяция төмендегі қасиеттермен сипатталады.
Популяциялар саны берілген территория немесе көлем бірлігіндегі
даралардың жалпы саны. Ол еш уақытта тұрақты болмайды және ол көбею мен
өнімнің интенсивтілігшің қатынасына байланысты Көбею процесінде
популяцияның өсуі жүреді де өлім оның санынын, кемуіне әкеледі.
Популяцияның тығыздығы популяция алып жатқан аудан немесе көлем
бірлігіне шаққандағы даралар санымен (немесе биомассамен) анықталады.
Мысалы, ағаштың 150 түбінің 1 гектарда өсуі осы популяцияның тығыздығын
сипаттайды.
Туылу - көбею нәтижесінде уақыт бірлігінде пайда болған жаңа даралар
саны. Тірі ағзаларга көбеюге деген мүмкіндік берілген. Бактериялар әрбір 20
минут сайын бөлінеді. Мүндай жылдамдықпен көбейгенде бір жасуша 36 сағатта
бүкіл планета бетін жауын шығатын ұрпақ бере алады. Бір бақ-бақ өсімдігінің
барлық тұқымдары өнетін болса 10 жылда өзінің ұрпақтарымен бүкіл дүние
жүзін алып кетер еді. Іс жүзінде үлкен өнімділік еш уақытта жүзеге аспайды.
Өлім — белгілі бір кезенде өлген даралардың өлімнің үш түрін бөліп
көрсетуге болады. Барлық жастағы өлімді сипаттайды (гидра); II даралардың
дамуының ең ерте кезеңде өлімінің жоғары болуымен (айқұлаң); III ересек
(қарт) даралардың өлімінің жоғары болуымен сипатталады (адам).
Тірі дараларар%
Ұрпақтың өмірінің ұштастығы (шартты) Өлім қисықтары
Популяцияның өсімі — туылу мен өлімінің арасындағы айырма; өсім оқ
немесе теріс болуы мүмкін.
Өсу жылдамдығы — уақыт бірлігіндегі орташа өсім. Erep R арқылы
берілген түрдің бір дарасының өміріндегі беретін ұрпақтарының орташа санын
белгілесек (таза көбею жылдамдығы), онда:
R() 1 популяция өседі (ұсақ жануарларға тән);
R() = 1 популяция саны тұрақты;
R() 1 кеміп бара жатқан популяция.
Популяциялардың жыныстық және жастық құрылымы. Жыныстық құрылым
популяциядағы жыныстардың қатынасын көрсетеді. Бұл көрсеткіштің жыныстық
көбеюі басым түрлер үшін маңызы зор. Аталықтар мен аналықтардың жасы жөне
жыныстық жетілу жағдайлары популяция санын ұстап тұруға әсер етеді.
Аталықтар мен аналықтардың қоректенуі, өмір ырғағы және мінез-құлқы әр
түрлі болуы мүмкін.
Мысалы, көптеген масалардап байқағанымыздай, кенелердің аналықтары
қансорғыштар, ал аталықтары гүлдің тозақымен қоректенеді немесе сусардын
аталығымен салыстырғанда барлық азық-түлік түрімен де қоректене береді, ал
аталығы незінен тиінмен, ірі құстармен қоректенеді.
Популяцияның жастық құрылымы тек жасы мен әр түрлі тоатардың қатыпасын
ғана емес, бұл қатынастың жыл маусымдарындағы биогерцеаоздардый ауысуы
кезіндегі өзгерісін, популяцияның жаңару жылдамдығын жастық топтардың
қоршаған ортамен өзара әсерін көрсетеді:
жаңадан туылған;
2) жас - өсіп келе жатқан даралар, жыныстың жетілмеген;
3) жартылай ересек - жыныстық жетілуге жақын; t ересек - жыныстық
жетілген жануарлар, көбейетін немесе физиологиялық жағынан
көбеюге қабілетті жануарлар; 5) қартайған - көбеюге қабілеті жоқ даралар.
Әдетге популяцияда барлық жастық топтар болады. Олар біртіндеп бір-біріне
өтіп отырады және үаемі жаңарыа отыруы популяцияның оптималды санын ұстап
тұруды қамтамасыз етеді. Кей жағдайда бұл қатынас бұзылуы да мүмкіа: қаадай
да бір жастың тоатың санының кемуі популяцияның деграциясына немесе
керісіаше, шектеп тыс артуынан әкеліп соқтыруы мүмкін. Жастық топтардың
сандық қатынасы популяция күйінің және оның биогеоценоздың болашағының
көрсеткіші болып табылады. Жастық пирамидалардың негізгі типтерінің мысалы
8-суретте көрсетілген.
Жастық пирамидалардын негізгі типтері
Адам популяциясын да жыныстық-жастық құрылыммен сипаттауға болады.
Неғұрлым жыныстық-жастық құрылым күрделі болса, соғұрлым популяцияның
бейімделушілік мүмкіндіктері жоғары болады.
Ғалымдар түр ретінде адамға тән өмірінің орташа ұзақтығы 110-120
жас деп есептейді.
Ертедегі Рим мен Ертедегі Грецияда орташа жас, бар болганы 25 жас ғана
болғаны туралы дерек бар. Орта гасырларда ол 30 жасқа дейін көтерілді.
Қазір өркениеттің дамуына байланысты дүние жүзіндегі орташа жас көрсеткіші
артьні келеді 1950 жылы ол жалпы алғанда 50 жас болса, 1990 жылы - 63 жас
болған.
Популяция санының динамикасы. Поауляцияның саны негізінен бір-біріне
қарама-қарсы екі қүбылыс-пен ааықталады - туу және өлім.
Популяциядағы даралар санының көбею ироцесі теориялық жағынан алғанда
шексіз өсуге қабілетті -биотикалық потенциал (экспоненциалдық қисық) (А),
бірақ қоршаган орта жагдайлары бұл өсуді шектейді іс жүзіндегі өсу
логистикалық қисықиен (Б) сииатта-лады. Теориялық және іс жүзіндегі өсудің
арасындаш айырмашының ортаның қарсыльпъш сшштақгі^і (9-сурет).
Динамика саны
9-гурот. Популяцияныц санынын осуініи экснопсициа.іды (А) жэне
логистикалық (Б) кисықтары
ГІоауляцияның жалпы саны маусымдық, көижыл-иериодты емес (мысалы,
зиянкестердің санының шектен тыс күрт артуы) өзгерістерге үшыраи отырады.
Популяция санының осындай өзгерістері оның санының динамикасы болыи
табылады.
Популяция санының ауытңуының төмендегі шартты себеатерін атап
көрсетуге болады:
1) азық мөлаіерінің жеткілікті болуы іюауляция сааының
артуына әкеледі, бірақ өсудің максималды шамасында азық
шектеуші фактор болады. Азық қорыаың жетісаеуі популяция
саныаың кемуіае әкеледі;
2) іюауляция сааыаың артуы мен кемуі мекен ету ортасы
үшін бірнеше популяциялардың бәсекелесу ароцесінде байқалуы
мүмкіа;
3) жыртңышаен, жемтік ааразитаеа иесі арасыа-дагы күрделі
өзара қатынастар популяция санының ауытқуының бір оебебі бола
алады;
4) Абиотикалық факторлар (темаература,
ылгалдылық, ортааың химиялық құрамы және т.б.)
популяциялар саныаа көа әсер етеді және олардың едәуір
ауытқуларыа гугызады.
Поауляция тьиъіздыгыныа, бслгілі бір оатимумы бо пады. Осы оатимумаан
ауытқу аайда болганда оаы ретгеудщ популяция ішілік механизмдері іске
қосылады.
Понуляция ішілік реттеуші механизмге эмиграцин жатады. Эмиграция —
берілген ареалдың қолайсыз-дау бөліктеріне популяцияның бір бөлігінің оръщ
ауыстыруы. Тіләннің кейбір түрлерінде популяция тығыздығының артуы қанатты
даралардық иайда бо-луына әкеледі де, олар басқа территорияга орын ауыстыра
алады. Тығыздық артын кеткен жағдайда бірқатар сүтқоректілер (әсіресе
тышқан тәрізді кемі-рушілер) мен ңұстарда да эмиграция байқалады.
Поауляция тыгыздығы оптималды деңгейден тө-мендеген жагдайда олардың
көбею кезіндегі өнім-ділігі артын, ерте жыныстың жетілуге әкеледі.
Поиуляция санын реттеудіқ кейбір механизмдері түрішілік
бәсекелестікті болдырмауы мүмкін. Мысалы, егер қүстар өзінің үясын
әнімен белгілейтін болса, басңа жұп жерге ұя салады.
Көптеген сүтқоректі-лердің салған белгілері әр жануардың аң
аулайтын территориясын белгілейді. Бұл құбылыстардың барлыіы
түрішілік бәсекені жойын, популяцияның тыгыз дығының шектен
тыс артын кетуіне кедергі жасайды. ИИ. Шмальгаузен (1884—1963) барлың
биологаялық жүйелер белгілі бір дәрежеде өздігінен реттелуге,
ягні тмеостазт қабілетті (грек тілінен аударганда homoios ' ұқсас, сол,
stasis — қозгалыссьц тұрақтьі) болады деді Гомеостаз — тірі
жүйелердің, соның ішінде попу ляциялардың қоршаілан ортаның
өзгермелі жагдайын^ түрақты динамикалық теие-тендікті ұстап тұруга
қабілеті Динамикалық тепе-теидік дегеніміз іюауляц^ санының
белгілі бір орташа шама шекарасынД1 ауытқуы. Гомеостаз
терминін 1929 жылы гылымі"1 енгізген У. Кеннон.
Ен алдымен әрбір жеке дара, содаы соқ ғана пи^ляция
гомеостатикалық жүйе болын табылады. Поиуляция санын реттеудің
маңызды механизмше гтпесс-реакциялар жатады.
Кандай да бір факторлардың қолаисыз әсерше жаүаи ретінде агаада екі
тшіті реакция пайда болуы ™кін- арнайы зақымдаушы агенттщ табиғатына
байланысты (мысалы, салқын темиература әсер еткен-Де жылу өндірудің артуы),
және жалпы реакция, агзаның өзгерген жагдайларга бейшделуі.
.2. Биотикалық факторлар
Биотикалың фактор дегеніміз даралар мен иоиу-ляциялар арасындаіы өзара
әсерлердің түрлері. Био-тикалық факторлардың екі тобы белгілі: түрішілік
(гомотиитік, грек тілінен аударганда homoios бірдей) және түраралық
(гетеротшітік, грек тілінен аударғанда heteros — әр түрлі).
Гомотиптік реакциялар бір түрдің дараларының арасында байқалады.
Гомотшітік реакциялардың ішінен экологиялық маңызды түрлеріне трп иен
масса, түрішілік бәсекелестік эффектісін атауға болады.
Топтың эффект - тои ңұрын тіршілік ету мен ондагы даралардың санының
олардыд мінез-қүлңына, физиологиясына, дамуы мен көбеюіне әсері.
Көитеген бунақденелілердің (тарақандар, қанатты шегірткелер және т.б.)
топта жеке тіршілік етуге қа-раганда зат алмасуы, өсуі мен дамуы жылдам
жүреді.
Көитеген жануарлардың түрлері тек үлкен топқа біріккенде гана қалынты
дамиды. Мысалы, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
(демэкология)
ЖОСПАРЫ
КІРІСПЕ 3
1. ПОПУЛЯЦИЯЛАР ЭКОЛОГИЯСЫ 4
3. Бәсекелестік ығыстыру ережесі 14
ҚОРЫТЫНДЫ 15
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 16
1. ПОПУЛЯЦИЯЛАР ЭКОЛОГИЯСЫ
Экологияда популяция дегеніміз - бір бірімен өзара
қарым-қатынаста болатын және үлкен территорияда бірігіп тіршілік
ететін бір түрге жататын даралар тобы. C.G Шварцтың берген
анықтамасы бойынша: популяция - бұл қоршаған ортаның үнемі
өзгеріп отыратын жағдайында санын тұрақты ұстап тұруға
қажетті жағдайлармен қамтамасыз етілген белгілі бір түрдің
ағзаларының элементарлық тобы. Популяция ұғымын латын тілінен
аударғанда populus - халық, тұрғындар деген мағына береді.
Популяцияларға өсу, даму, үнемі өзгеріп отыратын жағдайда
тіршілігін сақтауға қабілеттілік тән. Яғни популяциялардың белгілі
бір генетикалық және экологиялық сипаттамасы болады.
таралу типін білудің популяцияның тығыздығын іріктеп алу әдісімен
бағалаудың маңызы зор.
Іріктеп алу деп популяция тығыздығын бағалауға арналған
эксперименттер қатарын атаймыз.
2.1. Популяцияның негізгі қасиеттері
Популяцияны құрайтын даралардың кеңістікте таралуы әр түрлі болуы
мүмкін. Ол дараларды қолайлы және қолайсыз физикалық жағдайларға
таралу кезінде .дисперсия орташадан месе бәсекелестік
қатынастарға реакциясын көрсетеді және неғұрлым жиналуғаа
қабілеті күшті Даралар мен олардың топтарының таралуы кездейсоқ олардың
айырмашылығы да үлкен болады.
бірқалыпты және топтық болып бөлінеді.
бірқалыпты
топтық
Даралардың бірқалыиты таралуы табиғатта өте сирек кездеседі. Ол
көбінесе әр түрлі даралар арасында бәсекелестікке байланысты болады. Мұндай
таралу тшп жыртқыш балықтар мен территориялың инстинкті анық байқалатын
балықтарда болады. Бір-қалыпты таралуға мысал ретінде Ла-Манш құмды
жағалауларында тіршілік ететін тақта желбезекті былқылдақ денелілер де
мысал бола алады.
Кездейсоқ таралу тек біртекті ортада және жиналуға қабілеті жоқ
түрлерде байқалады. Мысалы, ұн құртынық ұнның ішінде таралуы кездейсоқ
болады.
Топтық таралу - табиғатта жиі кездеседі. Топтардың өзі кездейсоқ
немесе жиналын таралуы мүмкін. Әсіресе ағаштардың орман кеңістігіндегі
таралуы жақсы зерттелген. Егер ормандагы агаштар бір түрге жататын
бастапқыда олар әдетте жинақталын топтанып таралады да, уақыт өте келе
олардың таралуы бірқалыпты бола бастайды. Ал орманның қалыңдығы түрішілік
бәсекелестік нәтижесінде кемиді. Аралас өсімдіктер бірлестігінде басылатын
түрлер әдетте топ атанып, ал доминантты түрлер бірқалыпты таралады. Кез
келген популяция төмендегі қасиеттермен сипатталады.
Популяциялар саны берілген территория немесе көлем бірлігіндегі
даралардың жалпы саны. Ол еш уақытта тұрақты болмайды және ол көбею мен
өнімнің интенсивтілігшің қатынасына байланысты Көбею процесінде
популяцияның өсуі жүреді де өлім оның санынын, кемуіне әкеледі.
Популяцияның тығыздығы популяция алып жатқан аудан немесе көлем
бірлігіне шаққандағы даралар санымен (немесе биомассамен) анықталады.
Мысалы, ағаштың 150 түбінің 1 гектарда өсуі осы популяцияның тығыздығын
сипаттайды.
Туылу - көбею нәтижесінде уақыт бірлігінде пайда болған жаңа даралар
саны. Тірі ағзаларга көбеюге деген мүмкіндік берілген. Бактериялар әрбір 20
минут сайын бөлінеді. Мүндай жылдамдықпен көбейгенде бір жасуша 36 сағатта
бүкіл планета бетін жауын шығатын ұрпақ бере алады. Бір бақ-бақ өсімдігінің
барлық тұқымдары өнетін болса 10 жылда өзінің ұрпақтарымен бүкіл дүние
жүзін алып кетер еді. Іс жүзінде үлкен өнімділік еш уақытта жүзеге аспайды.
Өлім — белгілі бір кезенде өлген даралардың өлімнің үш түрін бөліп
көрсетуге болады. Барлық жастағы өлімді сипаттайды (гидра); II даралардың
дамуының ең ерте кезеңде өлімінің жоғары болуымен (айқұлаң); III ересек
(қарт) даралардың өлімінің жоғары болуымен сипатталады (адам).
Тірі дараларар%
Ұрпақтың өмірінің ұштастығы (шартты) Өлім қисықтары
Популяцияның өсімі — туылу мен өлімінің арасындағы айырма; өсім оқ
немесе теріс болуы мүмкін.
Өсу жылдамдығы — уақыт бірлігіндегі орташа өсім. Erep R арқылы
берілген түрдің бір дарасының өміріндегі беретін ұрпақтарының орташа санын
белгілесек (таза көбею жылдамдығы), онда:
R() 1 популяция өседі (ұсақ жануарларға тән);
R() = 1 популяция саны тұрақты;
R() 1 кеміп бара жатқан популяция.
Популяциялардың жыныстық және жастық құрылымы. Жыныстық құрылым
популяциядағы жыныстардың қатынасын көрсетеді. Бұл көрсеткіштің жыныстық
көбеюі басым түрлер үшін маңызы зор. Аталықтар мен аналықтардың жасы жөне
жыныстық жетілу жағдайлары популяция санын ұстап тұруға әсер етеді.
Аталықтар мен аналықтардың қоректенуі, өмір ырғағы және мінез-құлқы әр
түрлі болуы мүмкін.
Мысалы, көптеген масалардап байқағанымыздай, кенелердің аналықтары
қансорғыштар, ал аталықтары гүлдің тозақымен қоректенеді немесе сусардын
аталығымен салыстырғанда барлық азық-түлік түрімен де қоректене береді, ал
аталығы незінен тиінмен, ірі құстармен қоректенеді.
Популяцияның жастық құрылымы тек жасы мен әр түрлі тоатардың қатыпасын
ғана емес, бұл қатынастың жыл маусымдарындағы биогерцеаоздардый ауысуы
кезіндегі өзгерісін, популяцияның жаңару жылдамдығын жастық топтардың
қоршаған ортамен өзара әсерін көрсетеді:
жаңадан туылған;
2) жас - өсіп келе жатқан даралар, жыныстың жетілмеген;
3) жартылай ересек - жыныстық жетілуге жақын; t ересек - жыныстық
жетілген жануарлар, көбейетін немесе физиологиялық жағынан
көбеюге қабілетті жануарлар; 5) қартайған - көбеюге қабілеті жоқ даралар.
Әдетге популяцияда барлық жастық топтар болады. Олар біртіндеп бір-біріне
өтіп отырады және үаемі жаңарыа отыруы популяцияның оптималды санын ұстап
тұруды қамтамасыз етеді. Кей жағдайда бұл қатынас бұзылуы да мүмкіа: қаадай
да бір жастың тоатың санының кемуі популяцияның деграциясына немесе
керісіаше, шектеп тыс артуынан әкеліп соқтыруы мүмкін. Жастық топтардың
сандық қатынасы популяция күйінің және оның биогеоценоздың болашағының
көрсеткіші болып табылады. Жастық пирамидалардың негізгі типтерінің мысалы
8-суретте көрсетілген.
Жастық пирамидалардын негізгі типтері
Адам популяциясын да жыныстық-жастық құрылыммен сипаттауға болады.
Неғұрлым жыныстық-жастық құрылым күрделі болса, соғұрлым популяцияның
бейімделушілік мүмкіндіктері жоғары болады.
Ғалымдар түр ретінде адамға тән өмірінің орташа ұзақтығы 110-120
жас деп есептейді.
Ертедегі Рим мен Ертедегі Грецияда орташа жас, бар болганы 25 жас ғана
болғаны туралы дерек бар. Орта гасырларда ол 30 жасқа дейін көтерілді.
Қазір өркениеттің дамуына байланысты дүние жүзіндегі орташа жас көрсеткіші
артьні келеді 1950 жылы ол жалпы алғанда 50 жас болса, 1990 жылы - 63 жас
болған.
Популяция санының динамикасы. Поауляцияның саны негізінен бір-біріне
қарама-қарсы екі қүбылыс-пен ааықталады - туу және өлім.
Популяциядағы даралар санының көбею ироцесі теориялық жағынан алғанда
шексіз өсуге қабілетті -биотикалық потенциал (экспоненциалдық қисық) (А),
бірақ қоршаган орта жагдайлары бұл өсуді шектейді іс жүзіндегі өсу
логистикалық қисықиен (Б) сииатта-лады. Теориялық және іс жүзіндегі өсудің
арасындаш айырмашының ортаның қарсыльпъш сшштақгі^і (9-сурет).
Динамика саны
9-гурот. Популяцияныц санынын осуініи экснопсициа.іды (А) жэне
логистикалық (Б) кисықтары
ГІоауляцияның жалпы саны маусымдық, көижыл-иериодты емес (мысалы,
зиянкестердің санының шектен тыс күрт артуы) өзгерістерге үшыраи отырады.
Популяция санының осындай өзгерістері оның санының динамикасы болыи
табылады.
Популяция санының ауытңуының төмендегі шартты себеатерін атап
көрсетуге болады:
1) азық мөлаіерінің жеткілікті болуы іюауляция сааының
артуына әкеледі, бірақ өсудің максималды шамасында азық
шектеуші фактор болады. Азық қорыаың жетісаеуі популяция
саныаың кемуіае әкеледі;
2) іюауляция сааыаың артуы мен кемуі мекен ету ортасы
үшін бірнеше популяциялардың бәсекелесу ароцесінде байқалуы
мүмкіа;
3) жыртңышаен, жемтік ааразитаеа иесі арасыа-дагы күрделі
өзара қатынастар популяция санының ауытқуының бір оебебі бола
алады;
4) Абиотикалық факторлар (темаература,
ылгалдылық, ортааың химиялық құрамы және т.б.)
популяциялар саныаа көа әсер етеді және олардың едәуір
ауытқуларыа гугызады.
Поауляция тьиъіздыгыныа, бслгілі бір оатимумы бо пады. Осы оатимумаан
ауытқу аайда болганда оаы ретгеудщ популяция ішілік механизмдері іске
қосылады.
Понуляция ішілік реттеуші механизмге эмиграцин жатады. Эмиграция —
берілген ареалдың қолайсыз-дау бөліктеріне популяцияның бір бөлігінің оръщ
ауыстыруы. Тіләннің кейбір түрлерінде популяция тығыздығының артуы қанатты
даралардық иайда бо-луына әкеледі де, олар басқа территорияга орын ауыстыра
алады. Тығыздық артын кеткен жағдайда бірқатар сүтқоректілер (әсіресе
тышқан тәрізді кемі-рушілер) мен ңұстарда да эмиграция байқалады.
Поауляция тыгыздығы оптималды деңгейден тө-мендеген жагдайда олардың
көбею кезіндегі өнім-ділігі артын, ерте жыныстың жетілуге әкеледі.
Поиуляция санын реттеудіқ кейбір механизмдері түрішілік
бәсекелестікті болдырмауы мүмкін. Мысалы, егер қүстар өзінің үясын
әнімен белгілейтін болса, басңа жұп жерге ұя салады.
Көптеген сүтқоректі-лердің салған белгілері әр жануардың аң
аулайтын территориясын белгілейді. Бұл құбылыстардың барлыіы
түрішілік бәсекені жойын, популяцияның тыгыз дығының шектен
тыс артын кетуіне кедергі жасайды. ИИ. Шмальгаузен (1884—1963) барлың
биологаялық жүйелер белгілі бір дәрежеде өздігінен реттелуге,
ягні тмеостазт қабілетті (грек тілінен аударганда homoios ' ұқсас, сол,
stasis — қозгалыссьц тұрақтьі) болады деді Гомеостаз — тірі
жүйелердің, соның ішінде попу ляциялардың қоршаілан ортаның
өзгермелі жагдайын^ түрақты динамикалық теие-тендікті ұстап тұруга
қабілеті Динамикалық тепе-теидік дегеніміз іюауляц^ санының
белгілі бір орташа шама шекарасынД1 ауытқуы. Гомеостаз
терминін 1929 жылы гылымі"1 енгізген У. Кеннон.
Ен алдымен әрбір жеке дара, содаы соқ ғана пи^ляция
гомеостатикалық жүйе болын табылады. Поиуляция санын реттеудің
маңызды механизмше гтпесс-реакциялар жатады.
Кандай да бір факторлардың қолаисыз әсерше жаүаи ретінде агаада екі
тшіті реакция пайда болуы ™кін- арнайы зақымдаушы агенттщ табиғатына
байланысты (мысалы, салқын темиература әсер еткен-Де жылу өндірудің артуы),
және жалпы реакция, агзаның өзгерген жагдайларга бейшделуі.
.2. Биотикалық факторлар
Биотикалың фактор дегеніміз даралар мен иоиу-ляциялар арасындаіы өзара
әсерлердің түрлері. Био-тикалық факторлардың екі тобы белгілі: түрішілік
(гомотиитік, грек тілінен аударганда homoios бірдей) және түраралық
(гетеротшітік, грек тілінен аударғанда heteros — әр түрлі).
Гомотиптік реакциялар бір түрдің дараларының арасында байқалады.
Гомотшітік реакциялардың ішінен экологиялық маңызды түрлеріне трп иен
масса, түрішілік бәсекелестік эффектісін атауға болады.
Топтың эффект - тои ңұрын тіршілік ету мен ондагы даралардың санының
олардыд мінез-қүлңына, физиологиясына, дамуы мен көбеюіне әсері.
Көитеген бунақденелілердің (тарақандар, қанатты шегірткелер және т.б.)
топта жеке тіршілік етуге қа-раганда зат алмасуы, өсуі мен дамуы жылдам
жүреді.
Көитеген жануарлардың түрлері тек үлкен топқа біріккенде гана қалынты
дамиды. Мысалы, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz