Шәкәрімнің филасофиялық көзқарасы
Кіріспе
1.Шәкәрімнің филасофиялық көзқарасы.
2 Адам . Қоғам . Жаратушы мәселесі туралы.
3.Адам . Қоғам . Дін мәселесі туралы.
4.Шәкәрімнің «Жан» туралы ой пікірі.
5.Шәкәрімнің «Үш анық» шығармасы туралы филасофиялық ұғым.
6.Шәкәрімнің жазған еңбектері туралы қысқаша мағлұматтар.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1.Шәкәрімнің филасофиялық көзқарасы.
2 Адам . Қоғам . Жаратушы мәселесі туралы.
3.Адам . Қоғам . Дін мәселесі туралы.
4.Шәкәрімнің «Жан» туралы ой пікірі.
5.Шәкәрімнің «Үш анық» шығармасы туралы филасофиялық ұғым.
6.Шәкәрімнің жазған еңбектері туралы қысқаша мағлұматтар.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Оның шығармашылығының негізгі тақырыбы мораль филасофиясы мен мәдениет ілімін қамтиды. Абай поэзиясындағы таным,адамгершілік,махаббат,қоғам,адам,дін, діл мәселелері Шәкәрім шығармаларында өз жалғасын тапты .
Шәкәрімнің шығармашылығындағы филасофиялық көзқарасы оның жаратушы,жан,тәңір,дін туралы ой – пікірлері,Абай ойларымен үзеңгілес келіп,сабақтастық тауып жатады.
Бұл жөнінде Шәкәрімнің баласы Ахаттың естелігінде былай дейді:Батыс,Шығыстың ескі замандағы ойшылдары,жазушы – ақындар мен танысып, оқуыма да Абай себеп болды. Шәкәрімнің ақыл ой сезім деңгейі ерекшеленіп,дербестік дәрежеге жеткен,дараланған тұлғалық бейнесімен ісләмдік діни пәлсапа мен қоса ғылыми тұжырымдар, абстракциялық ойлау мен логикалық жүиені біріктірген,рухани таза жан.
Шәкәрімнің:
Айнымайтын ақ жүрек пен
Таза ақылды адамның,
Таппасы жоқ бұл өмірде.
Осынымды ұқ,балам! - деген.
Екі ақын шығармашылығындағы өз ара сабақтастық осындай мысалдардан көрінері даусыз.Шәкәрім қоғам үшін халық үшін зәру тақырыптардың қайсысын жырласа да көркемдік компоненттердің жаңа түрін енгізді.Шәкәрім шығармашылығы поэтикасының қыры мен сырын зерттеу өзектілігі оның қазақ поэзиясына жаңадан алып келген көркемдік кестесін зерделеуден туындайды. Шәкәрім Абайдың немере інісі және ұлы ақынның мұрасына сүиенген.Ол арнайы оқу орнында оқымаса да араб,парсы,орыс,шағатай тілдерін өз бетімен үйреніп,сол тілдердегі шығармалардан дала ойшылы тұрғысынан ой қорытқан.Абай сияқты Шәкәрім де қазақ елін қалай өркениетті мәдениетті елдер қатарына қосамын деп талпынады.
Шәкәрімнің шығармашылығындағы филасофиялық көзқарасы оның жаратушы,жан,тәңір,дін туралы ой – пікірлері,Абай ойларымен үзеңгілес келіп,сабақтастық тауып жатады.
Бұл жөнінде Шәкәрімнің баласы Ахаттың естелігінде былай дейді:Батыс,Шығыстың ескі замандағы ойшылдары,жазушы – ақындар мен танысып, оқуыма да Абай себеп болды. Шәкәрімнің ақыл ой сезім деңгейі ерекшеленіп,дербестік дәрежеге жеткен,дараланған тұлғалық бейнесімен ісләмдік діни пәлсапа мен қоса ғылыми тұжырымдар, абстракциялық ойлау мен логикалық жүиені біріктірген,рухани таза жан.
Шәкәрімнің:
Айнымайтын ақ жүрек пен
Таза ақылды адамның,
Таппасы жоқ бұл өмірде.
Осынымды ұқ,балам! - деген.
Екі ақын шығармашылығындағы өз ара сабақтастық осындай мысалдардан көрінері даусыз.Шәкәрім қоғам үшін халық үшін зәру тақырыптардың қайсысын жырласа да көркемдік компоненттердің жаңа түрін енгізді.Шәкәрім шығармашылығы поэтикасының қыры мен сырын зерттеу өзектілігі оның қазақ поэзиясына жаңадан алып келген көркемдік кестесін зерделеуден туындайды. Шәкәрім Абайдың немере інісі және ұлы ақынның мұрасына сүиенген.Ол арнайы оқу орнында оқымаса да араб,парсы,орыс,шағатай тілдерін өз бетімен үйреніп,сол тілдердегі шығармалардан дала ойшылы тұрғысынан ой қорытқан.Абай сияқты Шәкәрім де қазақ елін қалай өркениетті мәдениетті елдер қатарына қосамын деп талпынады.
Шәкәрім – Қазақ айнасы.
Бас редакторы Ә.Пірманов.
Редакторы Қ.Лұқпанұлы
Көркемдеуші редакторы Д.Нұрышева
Техникалық редакторы М.Оразбекова
Корректоры Ә.Кенжалина
Шәкәрімнің сөз әлемі.
Ізтілеуова салтанат
Филасофия тарихы
Ж.Алтай
А.Қасабек
Қ.Мұхамбетәли
Бас редакторы Ә.Пірманов.
Редакторы Қ.Лұқпанұлы
Көркемдеуші редакторы Д.Нұрышева
Техникалық редакторы М.Оразбекова
Корректоры Ә.Кенжалина
Шәкәрімнің сөз әлемі.
Ізтілеуова салтанат
Филасофия тарихы
Ж.Алтай
А.Қасабек
Қ.Мұхамбетәли
Жоспар
Кіріспе
1.Шәкәрімнің филасофиялық көзқарасы.
2 Адам – Қоғам – Жаратушы мәселесі туралы.
3.Адам – Қоғам – Дін мәселесі туралы.
4.Шәкәрімнің Жан туралы ой пікірі.
5.Шәкәрімнің Үш анық шығармасы туралы филасофиялық ұғым.
6.Шәкәрімнің жазған еңбектері туралы қысқаша мағлұматтар.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Шәкәрім Құдайбердіұлы ( 1858-1931).
Оның шығармашылығының негізгі тақырыбы мораль филасофиясы мен мәдениет
ілімін қамтиды. Абай поэзиясындағы
таным,адамгершілік,махаббат,қоғам,а дам,дін, діл мәселелері Шәкәрім
шығармаларында өз жалғасын тапты .
Шәкәрімнің шығармашылығындағы филасофиялық көзқарасы оның
жаратушы,жан,тәңір,дін туралы ой – пікірлері,Абай ойларымен үзеңгілес
келіп,сабақтастық тауып жатады.
Бұл жөнінде Шәкәрімнің баласы Ахаттың естелігінде былай
дейді:Батыс,Шығыстың ескі замандағы ойшылдары,жазушы – ақындар мен танысып,
оқуыма да Абай себеп болды. Шәкәрімнің ақыл ой сезім деңгейі
ерекшеленіп,дербестік дәрежеге жеткен,дараланған тұлғалық бейнесімен
ісләмдік діни пәлсапа мен қоса ғылыми тұжырымдар, абстракциялық ойлау мен
логикалық жүиені біріктірген,рухани таза жан.
Шәкәрімнің:
Айнымайтын ақ жүрек пен
Таза ақылды адамның,
Таппасы жоқ бұл өмірде.
Осынымды ұқ,балам! - деген.
Екі ақын шығармашылығындағы өз ара сабақтастық осындай мысалдардан
көрінері даусыз.Шәкәрім қоғам үшін халық үшін зәру тақырыптардың қайсысын
жырласа да көркемдік компоненттердің жаңа түрін енгізді.Шәкәрім
шығармашылығы поэтикасының қыры мен сырын зерттеу өзектілігі оның қазақ
поэзиясына жаңадан алып келген көркемдік кестесін зерделеуден туындайды.
Шәкәрім Абайдың немере інісі және ұлы ақынның мұрасына сүиенген.Ол арнайы
оқу орнында оқымаса да араб,парсы,орыс,шағатай тілдерін өз бетімен
үйреніп,сол тілдердегі шығармалардан дала ойшылы тұрғысынан ой
қорытқан.Абай сияқты Шәкәрім де қазақ елін қалай өркениетті мәдениетті
елдер қатарына қосамын деп талпынады.Оның ойынша, бұл азаматтық өтеудің
басты шарты- туған елдің бүкіл тарихи,мәдени құндылықтарын жоғалтпай,оларды
заман талабына,сәйкес қолдану.Ақын поэзиясы қоғам өміріндегі қандай да
болсын күрделі тақырыптарды дүниетанымдық тұрғыдан көркем бейнелеуімен
құнды.Шығармаларының көркемдігі пәлсафалық категорияларды адамгершілік
идеаларды дін мәселелерін өлеңмен өрнектеуінен байқалады.Осындай көркемдік
– эстетикалық жаңалықтарымен Шәкәрім қазақ поэзиясын биік деңгейге көтерді.
Қазақ әдебиетінің поэма жанры бейнелі оралымдармен жаңа сөз тіркестерімен
тың идеалармен толықты.Шәкәрімнің поэтикалық әлемінде сөз жаңа сырға
жаңа өрнекке ие болды.Ақын поэзиясындағы бейнелі образдар оны көркем сөзбен
өрнек салған зергерлігіне мысал.Ақын қазақ әдебиетінде қалыптасқан дәстүрді
жаңа қырынан дамытты.
Ол қоршаған орта мен табиғат әсемдігін дүниетанымдық,филасофиялық
толғамдармен ұштастыра білді.Әсіресе,поэма,жанрындағы сомдалған образдардың
күрделілігі мен көркемдігі ақын туындыларындағы поэтикалық жаңашылдықтары
айғақтайды. Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармашылығы қазақ әдебиетін мазмұн
түр жағынан байытты.Сан алуан тақырыпты көркем бейнелеуде ақын әртүрлі әдіс-
тәсілдерді пайдаланды.Оның шығармаларына өзі өмір сүрген ортаның шындығы
арқау болды.Ол сол тұстағы қазақ ортасының көркем шежіресін жасады.Қоғам
өміріндегі шындықты ақын Адам,жалпы азаматтық мәселелермен ұштастыра
білді.Сондықтан да оның негізгі объектісі-Адам.Адам өміріне қатысты
оқиғалар ақын назарынан тыс қалған емес. Ол адам – Қоғам-Жар-Жаратушы
деген мәселелерді тұтас бірлікте қарай білді.Шығармаларының дені мәңгілік
құндылықтарды арқау етсе оның бар мақсаты түзу адам бейнесін
қалыптастыру.Сондықтан да ақын адамгершілік,мораль дін мәселелерін бірінші
кезекке қойды.
Қазақ ортасындағы кері кеткен жайттарды сынау,шенеу арқылы ақын бүкіл
адамзатты толғандыратын мәселелерді көтеріп,шешуге ұмтылады. Түзетпек едім
адамды деген ақын қаламынан туған ақын дүниелердің бүкіл адамзат
мәселесін көтергені анық.Шәкәрім шығармаларына арқау болған адам – Қоғам –
Жар – Жаратушы мәселелері - өз алдында зерттеу көзі боларлық
дүниелер.Сондықтан да бүгінгі әдебиттану ғылымының алдында тұрған осы
өзекті мәселелерді жан – жақты сөз еткен абзал.
Шәкәрім өмір кешкен аумалы – төкпелі трагедияға толы заманда ғана
емес, Адам – Қоғам – Дін мәселелерін бүгінгі қоғам үшін де маңызды.Бұл
мәселелер қай уақытта да өзекті болары даусыз.Сондықтан,Шәкәрім қалам
сілтеген тақырыптарды қазақ қауымы үшін де бүкіл адамзат баласы үшін де
мәңгілік тақырыптар деуге саяды.Шәкәрім Адам – қоғам – Дін мәселелерін
өзіне тән терең ойшылдық пен көркем бейнелейді.Соның нәтижесінде ақын
поэзиясы филасофиялық және терең әлеуметтік мазмұнға ие болды.Шәкәрімнің
рухани іздесінде ежелгі сақ – түрік заманынан қалыптасқан ғарыштық дүние
таным ерекше орын алады.Тәңірі,Нұр,Күн,Табиғат-ол үшін қасиетті,киелі
ұғымдар.
Қазақ мәдениетінде бұрыннан келе жатқан идея-жанның мәңгілігі.Әл
Фараби мен Қожа Ахмет Иассауи,Абай мен Мағжан,жалпы Шығыс ғұламалары
бойынша адамның дүниедегі жан,жалпы тіршілік ету мағынасы жанның
мәңгілігімен айқындалады.Әйтпесе,өмір мазмұны жануарлық күн көуден алыс
кетпек емес.Әлем мен адамға бағыт беретін жол көрсетуші мәңгілік пен
шексіздіктің кепілі- Нұр.Оған адамның жәй ақылы жетпейді,оны аңғару
түсіну, жан дүниеңмен қабылдау қажет.
Өтпелі өмірден мәңгілікке көшу басқа сөзбен айтқанда бұл дүниеден кету
дегеніміз адам жанның Нұрға қосылуы.
Енді осы кезеңде Абай танымындағы Алла сүю мен Шәкәрімнің
дүниетанымындағы Жаратушы сүю үлгілері адам зат мақсатының негізгі
ізгілікке бастайтыны тура жол екендігіне шүбәңіз болмайды.Адамның жан
қанағатын жанның рухани жетілуін өмір шындылығын айналдырған екі ақынның
қуатты ойлары плэзия кеңістігіне енген еді.Жаратушы мен адам жанның
үйлесімдігімен рухани құндылықтармен толыққанды бейнесін жасау еді.
Алланы,Жаратушыны мойындау арқылы осы шындық гормониясының заңдылықтарын
сақтау және оларды адам игілігіне айналдыру болатын. жақсартуды жолдарын
көрсетіп отырады.
Адам мінез – құлқындағы келеңсіз нашар дүниелердің қалай туындайтынын
саралап,оны
Адамның рухани жетілуі заман ағымын меңгеріп қоғамды жақсартпағы екі
ақын шығармашылығындағы өзекті мәселелердің бірі.Шәкәрімнің дүниетанымдық
ой жүиесінде филасофиялық терең бағыт бағдар байқалады.Оған
тіршіәлік,жан туралы деген филасофиялық өленіндіге жаратылыс тарихи
тіршіліктің шығуы туралы өз түсінігін баяндайтын мынандай жолдары куә.
Өсімдік күннен алады ас,
Күн суық болса түпке қаш
Дым тиіп,нұр келіп жылытса,
Өс тағы жайнап көңіл аш,Дейтұғын жанда мән болар.
Жұмыртқада ұрық жатпай ма?
Олар да тамақ татпай ма?
Жылынса,яки егілсе
Оныңда тағы таңы атпай ма?
Яғни,Шәкәрім органикалық тіршіліктің біртіндеп себеп салдар принціпі
бойынша дамитындығын жәндіктің өсімдіктен адамның жәндіктен таралу идеасын
құптап отыр.
Адам мінез – құлқындағы келеңсіз нашар дүниелердің қалай туындайтынын
саралап,оны жақсартуды жолдарын көрсетіп отырады.Сондай ақ Шәкәрім
дүниетанымының анықтаушы бағытты оның адамзат қоғамынын дамуын жеке адам
және қоғам арасындағы қатынас пен байланыстардың қалыптасуын жаратылыстық
табиғи тұрғыдан түсінуге тырысуында деп пайымдаймыз.Шәкәрім этик ақын.Бұл
саладағы Шәкәрім көзқарастары ұлы ағартушы Абай идеалымен
үндес,өзектес,олай болса орыстың ұлы жазушысы демократты Белинский мен
Чернышевскийдің пікірлеріне сәйкес.
Шәкәрім дүниетанымындағы алға басылған маңызды да мәнді келесі қадам
оның қозғалыс туралы түсінігінде еді:
Жаралыс басы – қозғалыс
Қозғауға керек қолғабыс
Жан де мейлің бір мәнде
Сол қуатпен бол таныс
Қозғалмаса көшпейді,
Көшпеген нәрсе өспейді,
Өспеген нәрсе өзгермес
Түрден ол түрге түспейді
Қозғалыс түрлеп таратқан- дейді.
Қозғалыс материяның өмір сүру тәсілі.Осындай құнды жаңалыққа Шәкәрім
ғылыми жолмен емес стихиялы түрде келеді.
Ойлы адамсың ғой сен де.
Барма мақсатсыз тәртібі жоқ нәрсе әлемде?
Деп сұрап алып:
Ақылды жанның мүлкі әлем
Тәртіппен өсіп таралды
Осыны неге білмеген.
өзі жауап беру материалистік бағытта жасаған үшінші басты да батыл
қозғалысты көрсетеді.
Табиғат неше түрлі жан жаратты.
Не үлкен не кішкентай тән жаратты
Керексіз,жансыз нәрсе жаратқан жоқ
Есепсіз қанша мыңмен сан жаратты.
Тағы да ең басты себебі дін туралы болған:
Жер жүзіне қарасам, Бірі: Құдай бір
десе,
Неше түрлі халық бар. Бірі айтады: көп
құдай
Дін,иманын санасам, Бірі: Тәңірі –
күн десе
Мыңнан артық анық бар. Бірі дейді: жоқ құдай.
Бұл қалай деп ойласам, Міне,осыдан байқалды-
Мұныңда бір сыры бар. Бәрі іздеп жүр иесін,
Терең ойға бойласам, Табамыз деп ойға
алады,
Дәл мынадай ойы бар: Жаратқанның кйесін.
Жардың шашы сансыз көп, Жас қозыдай болып тұр,
Ол санауға келмей тұр, Білсек,мұны мысалы,
Анық нұр осы деп. Қолтық шабын
түртіп жүр,
Әркім бір тал ұстап жүр. Аңың соған ұсады.
Біреу отқа жағынды, Ойды кімнен
алғанын
Нұрдың түбі құдай деп, Адам өзі сезбейді,
Не суретке табынды, Жанның айдап
салғанын
Олай емес,былай деп. Сезбесе де іздейді.
Жан дейді Шәкәрім – менің айтқанымдай баста бар болса,тұрған денесі орын
болуға жарамаған соң денеден шыққанда бір жола жоғалып кетпейді.Құр ғана
өзгеретін болса,бұрыннан бкар жанның жоғалуына тек дәлел жоқ.олай болса,
бір түрге түсіп барлықтың ішінде бар болып жүреді.Осы негізгі шығармасын
Шәкәрім ұзақ дайындықтан соң жазғандықтан және ол Жаңа замандағы кәсіби
филасофияның алғашқы туындысы болып табылады.Бұл шығармада айтылған
ойлардың сыры мен астарлы қатпарлары мол.батыстағы материализм және
идеализм тәрізді екі анықпен Шәкәрім шектелмей өз жолы-үшінші анықты
ұсынады:
“Еңбекпенен,өрнекпен
Өнер ойға тоқылса,
Жайнар көңіл,қайнар өмір
Ар ілімі оқылса”.
Яғни басты мәселе – ар ілімі моральдың төңірегінде.Кәдімгі этиканы
Шәкәрімнің ар ілімі деп атауында да үлкен мән бар.Себебі оның негізгі
категориясы ,мәдениеттіліктің тірегі-ождан.
Бұл категорияны түсіну үшін Шәкәрімнен үзінді келтірейік: Әрине,жанның
өлген соң тазарып,жоғарлайтындығынан нанған кісі қуанышта болып,жоғалуына
нанған кісі өкініште болып біржола жоғалмады-ау деп өлсе керек.Және ождан
совесті жанның тілегі екеніне танған кісі қиянат қылғанына қатты
кейіп,жақсылық қылғанына жете қуанса керек.Олай болса,нанбай,ождан,совесть
құр ғана көрініс үшін адамдыққа лайық деген кісіге жақсылық қиянаттың көп
айырмасы жоқ болса керек.
Ізін білдірмеудің айналасын тапса болғаны,себебі өлген соңғы жан өміріне
нана алмай ождан,совесть,жан екі өмірге бірдей керек таяныш екеніне нана
алмаған кісінің жүрегін ешбір ғылым өнер, ешбір жол,заң тазарта
алмайды.Егер бір адам жанның өлген соңғы өмірі мен ождан соның азығы
екеніне әбден нанса,оның жүрегін еш нәрсе қарайта алмайды.Адам аталуына
бір бауырдай қылып екі өмірде де жақсылықпен өмір сүргізетін жалғыз жол
осы мұсылман жолы сияқты.Кейбір діншілерді қорлыққа түсіріп жүрген шатақ
дін жалқаулық әйтпесе жаратушы да білім ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1.Шәкәрімнің филасофиялық көзқарасы.
2 Адам – Қоғам – Жаратушы мәселесі туралы.
3.Адам – Қоғам – Дін мәселесі туралы.
4.Шәкәрімнің Жан туралы ой пікірі.
5.Шәкәрімнің Үш анық шығармасы туралы филасофиялық ұғым.
6.Шәкәрімнің жазған еңбектері туралы қысқаша мағлұматтар.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Шәкәрім Құдайбердіұлы ( 1858-1931).
Оның шығармашылығының негізгі тақырыбы мораль филасофиясы мен мәдениет
ілімін қамтиды. Абай поэзиясындағы
таным,адамгершілік,махаббат,қоғам,а дам,дін, діл мәселелері Шәкәрім
шығармаларында өз жалғасын тапты .
Шәкәрімнің шығармашылығындағы филасофиялық көзқарасы оның
жаратушы,жан,тәңір,дін туралы ой – пікірлері,Абай ойларымен үзеңгілес
келіп,сабақтастық тауып жатады.
Бұл жөнінде Шәкәрімнің баласы Ахаттың естелігінде былай
дейді:Батыс,Шығыстың ескі замандағы ойшылдары,жазушы – ақындар мен танысып,
оқуыма да Абай себеп болды. Шәкәрімнің ақыл ой сезім деңгейі
ерекшеленіп,дербестік дәрежеге жеткен,дараланған тұлғалық бейнесімен
ісләмдік діни пәлсапа мен қоса ғылыми тұжырымдар, абстракциялық ойлау мен
логикалық жүиені біріктірген,рухани таза жан.
Шәкәрімнің:
Айнымайтын ақ жүрек пен
Таза ақылды адамның,
Таппасы жоқ бұл өмірде.
Осынымды ұқ,балам! - деген.
Екі ақын шығармашылығындағы өз ара сабақтастық осындай мысалдардан
көрінері даусыз.Шәкәрім қоғам үшін халық үшін зәру тақырыптардың қайсысын
жырласа да көркемдік компоненттердің жаңа түрін енгізді.Шәкәрім
шығармашылығы поэтикасының қыры мен сырын зерттеу өзектілігі оның қазақ
поэзиясына жаңадан алып келген көркемдік кестесін зерделеуден туындайды.
Шәкәрім Абайдың немере інісі және ұлы ақынның мұрасына сүиенген.Ол арнайы
оқу орнында оқымаса да араб,парсы,орыс,шағатай тілдерін өз бетімен
үйреніп,сол тілдердегі шығармалардан дала ойшылы тұрғысынан ой
қорытқан.Абай сияқты Шәкәрім де қазақ елін қалай өркениетті мәдениетті
елдер қатарына қосамын деп талпынады.Оның ойынша, бұл азаматтық өтеудің
басты шарты- туған елдің бүкіл тарихи,мәдени құндылықтарын жоғалтпай,оларды
заман талабына,сәйкес қолдану.Ақын поэзиясы қоғам өміріндегі қандай да
болсын күрделі тақырыптарды дүниетанымдық тұрғыдан көркем бейнелеуімен
құнды.Шығармаларының көркемдігі пәлсафалық категорияларды адамгершілік
идеаларды дін мәселелерін өлеңмен өрнектеуінен байқалады.Осындай көркемдік
– эстетикалық жаңалықтарымен Шәкәрім қазақ поэзиясын биік деңгейге көтерді.
Қазақ әдебиетінің поэма жанры бейнелі оралымдармен жаңа сөз тіркестерімен
тың идеалармен толықты.Шәкәрімнің поэтикалық әлемінде сөз жаңа сырға
жаңа өрнекке ие болды.Ақын поэзиясындағы бейнелі образдар оны көркем сөзбен
өрнек салған зергерлігіне мысал.Ақын қазақ әдебиетінде қалыптасқан дәстүрді
жаңа қырынан дамытты.
Ол қоршаған орта мен табиғат әсемдігін дүниетанымдық,филасофиялық
толғамдармен ұштастыра білді.Әсіресе,поэма,жанрындағы сомдалған образдардың
күрделілігі мен көркемдігі ақын туындыларындағы поэтикалық жаңашылдықтары
айғақтайды. Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармашылығы қазақ әдебиетін мазмұн
түр жағынан байытты.Сан алуан тақырыпты көркем бейнелеуде ақын әртүрлі әдіс-
тәсілдерді пайдаланды.Оның шығармаларына өзі өмір сүрген ортаның шындығы
арқау болды.Ол сол тұстағы қазақ ортасының көркем шежіресін жасады.Қоғам
өміріндегі шындықты ақын Адам,жалпы азаматтық мәселелермен ұштастыра
білді.Сондықтан да оның негізгі объектісі-Адам.Адам өміріне қатысты
оқиғалар ақын назарынан тыс қалған емес. Ол адам – Қоғам-Жар-Жаратушы
деген мәселелерді тұтас бірлікте қарай білді.Шығармаларының дені мәңгілік
құндылықтарды арқау етсе оның бар мақсаты түзу адам бейнесін
қалыптастыру.Сондықтан да ақын адамгершілік,мораль дін мәселелерін бірінші
кезекке қойды.
Қазақ ортасындағы кері кеткен жайттарды сынау,шенеу арқылы ақын бүкіл
адамзатты толғандыратын мәселелерді көтеріп,шешуге ұмтылады. Түзетпек едім
адамды деген ақын қаламынан туған ақын дүниелердің бүкіл адамзат
мәселесін көтергені анық.Шәкәрім шығармаларына арқау болған адам – Қоғам –
Жар – Жаратушы мәселелері - өз алдында зерттеу көзі боларлық
дүниелер.Сондықтан да бүгінгі әдебиттану ғылымының алдында тұрған осы
өзекті мәселелерді жан – жақты сөз еткен абзал.
Шәкәрім өмір кешкен аумалы – төкпелі трагедияға толы заманда ғана
емес, Адам – Қоғам – Дін мәселелерін бүгінгі қоғам үшін де маңызды.Бұл
мәселелер қай уақытта да өзекті болары даусыз.Сондықтан,Шәкәрім қалам
сілтеген тақырыптарды қазақ қауымы үшін де бүкіл адамзат баласы үшін де
мәңгілік тақырыптар деуге саяды.Шәкәрім Адам – қоғам – Дін мәселелерін
өзіне тән терең ойшылдық пен көркем бейнелейді.Соның нәтижесінде ақын
поэзиясы филасофиялық және терең әлеуметтік мазмұнға ие болды.Шәкәрімнің
рухани іздесінде ежелгі сақ – түрік заманынан қалыптасқан ғарыштық дүние
таным ерекше орын алады.Тәңірі,Нұр,Күн,Табиғат-ол үшін қасиетті,киелі
ұғымдар.
Қазақ мәдениетінде бұрыннан келе жатқан идея-жанның мәңгілігі.Әл
Фараби мен Қожа Ахмет Иассауи,Абай мен Мағжан,жалпы Шығыс ғұламалары
бойынша адамның дүниедегі жан,жалпы тіршілік ету мағынасы жанның
мәңгілігімен айқындалады.Әйтпесе,өмір мазмұны жануарлық күн көуден алыс
кетпек емес.Әлем мен адамға бағыт беретін жол көрсетуші мәңгілік пен
шексіздіктің кепілі- Нұр.Оған адамның жәй ақылы жетпейді,оны аңғару
түсіну, жан дүниеңмен қабылдау қажет.
Өтпелі өмірден мәңгілікке көшу басқа сөзбен айтқанда бұл дүниеден кету
дегеніміз адам жанның Нұрға қосылуы.
Енді осы кезеңде Абай танымындағы Алла сүю мен Шәкәрімнің
дүниетанымындағы Жаратушы сүю үлгілері адам зат мақсатының негізгі
ізгілікке бастайтыны тура жол екендігіне шүбәңіз болмайды.Адамның жан
қанағатын жанның рухани жетілуін өмір шындылығын айналдырған екі ақынның
қуатты ойлары плэзия кеңістігіне енген еді.Жаратушы мен адам жанның
үйлесімдігімен рухани құндылықтармен толыққанды бейнесін жасау еді.
Алланы,Жаратушыны мойындау арқылы осы шындық гормониясының заңдылықтарын
сақтау және оларды адам игілігіне айналдыру болатын. жақсартуды жолдарын
көрсетіп отырады.
Адам мінез – құлқындағы келеңсіз нашар дүниелердің қалай туындайтынын
саралап,оны
Адамның рухани жетілуі заман ағымын меңгеріп қоғамды жақсартпағы екі
ақын шығармашылығындағы өзекті мәселелердің бірі.Шәкәрімнің дүниетанымдық
ой жүиесінде филасофиялық терең бағыт бағдар байқалады.Оған
тіршіәлік,жан туралы деген филасофиялық өленіндіге жаратылыс тарихи
тіршіліктің шығуы туралы өз түсінігін баяндайтын мынандай жолдары куә.
Өсімдік күннен алады ас,
Күн суық болса түпке қаш
Дым тиіп,нұр келіп жылытса,
Өс тағы жайнап көңіл аш,Дейтұғын жанда мән болар.
Жұмыртқада ұрық жатпай ма?
Олар да тамақ татпай ма?
Жылынса,яки егілсе
Оныңда тағы таңы атпай ма?
Яғни,Шәкәрім органикалық тіршіліктің біртіндеп себеп салдар принціпі
бойынша дамитындығын жәндіктің өсімдіктен адамның жәндіктен таралу идеасын
құптап отыр.
Адам мінез – құлқындағы келеңсіз нашар дүниелердің қалай туындайтынын
саралап,оны жақсартуды жолдарын көрсетіп отырады.Сондай ақ Шәкәрім
дүниетанымының анықтаушы бағытты оның адамзат қоғамынын дамуын жеке адам
және қоғам арасындағы қатынас пен байланыстардың қалыптасуын жаратылыстық
табиғи тұрғыдан түсінуге тырысуында деп пайымдаймыз.Шәкәрім этик ақын.Бұл
саладағы Шәкәрім көзқарастары ұлы ағартушы Абай идеалымен
үндес,өзектес,олай болса орыстың ұлы жазушысы демократты Белинский мен
Чернышевскийдің пікірлеріне сәйкес.
Шәкәрім дүниетанымындағы алға басылған маңызды да мәнді келесі қадам
оның қозғалыс туралы түсінігінде еді:
Жаралыс басы – қозғалыс
Қозғауға керек қолғабыс
Жан де мейлің бір мәнде
Сол қуатпен бол таныс
Қозғалмаса көшпейді,
Көшпеген нәрсе өспейді,
Өспеген нәрсе өзгермес
Түрден ол түрге түспейді
Қозғалыс түрлеп таратқан- дейді.
Қозғалыс материяның өмір сүру тәсілі.Осындай құнды жаңалыққа Шәкәрім
ғылыми жолмен емес стихиялы түрде келеді.
Ойлы адамсың ғой сен де.
Барма мақсатсыз тәртібі жоқ нәрсе әлемде?
Деп сұрап алып:
Ақылды жанның мүлкі әлем
Тәртіппен өсіп таралды
Осыны неге білмеген.
өзі жауап беру материалистік бағытта жасаған үшінші басты да батыл
қозғалысты көрсетеді.
Табиғат неше түрлі жан жаратты.
Не үлкен не кішкентай тән жаратты
Керексіз,жансыз нәрсе жаратқан жоқ
Есепсіз қанша мыңмен сан жаратты.
Тағы да ең басты себебі дін туралы болған:
Жер жүзіне қарасам, Бірі: Құдай бір
десе,
Неше түрлі халық бар. Бірі айтады: көп
құдай
Дін,иманын санасам, Бірі: Тәңірі –
күн десе
Мыңнан артық анық бар. Бірі дейді: жоқ құдай.
Бұл қалай деп ойласам, Міне,осыдан байқалды-
Мұныңда бір сыры бар. Бәрі іздеп жүр иесін,
Терең ойға бойласам, Табамыз деп ойға
алады,
Дәл мынадай ойы бар: Жаратқанның кйесін.
Жардың шашы сансыз көп, Жас қозыдай болып тұр,
Ол санауға келмей тұр, Білсек,мұны мысалы,
Анық нұр осы деп. Қолтық шабын
түртіп жүр,
Әркім бір тал ұстап жүр. Аңың соған ұсады.
Біреу отқа жағынды, Ойды кімнен
алғанын
Нұрдың түбі құдай деп, Адам өзі сезбейді,
Не суретке табынды, Жанның айдап
салғанын
Олай емес,былай деп. Сезбесе де іздейді.
Жан дейді Шәкәрім – менің айтқанымдай баста бар болса,тұрған денесі орын
болуға жарамаған соң денеден шыққанда бір жола жоғалып кетпейді.Құр ғана
өзгеретін болса,бұрыннан бкар жанның жоғалуына тек дәлел жоқ.олай болса,
бір түрге түсіп барлықтың ішінде бар болып жүреді.Осы негізгі шығармасын
Шәкәрім ұзақ дайындықтан соң жазғандықтан және ол Жаңа замандағы кәсіби
филасофияның алғашқы туындысы болып табылады.Бұл шығармада айтылған
ойлардың сыры мен астарлы қатпарлары мол.батыстағы материализм және
идеализм тәрізді екі анықпен Шәкәрім шектелмей өз жолы-үшінші анықты
ұсынады:
“Еңбекпенен,өрнекпен
Өнер ойға тоқылса,
Жайнар көңіл,қайнар өмір
Ар ілімі оқылса”.
Яғни басты мәселе – ар ілімі моральдың төңірегінде.Кәдімгі этиканы
Шәкәрімнің ар ілімі деп атауында да үлкен мән бар.Себебі оның негізгі
категориясы ,мәдениеттіліктің тірегі-ождан.
Бұл категорияны түсіну үшін Шәкәрімнен үзінді келтірейік: Әрине,жанның
өлген соң тазарып,жоғарлайтындығынан нанған кісі қуанышта болып,жоғалуына
нанған кісі өкініште болып біржола жоғалмады-ау деп өлсе керек.Және ождан
совесті жанның тілегі екеніне танған кісі қиянат қылғанына қатты
кейіп,жақсылық қылғанына жете қуанса керек.Олай болса,нанбай,ождан,совесть
құр ғана көрініс үшін адамдыққа лайық деген кісіге жақсылық қиянаттың көп
айырмасы жоқ болса керек.
Ізін білдірмеудің айналасын тапса болғаны,себебі өлген соңғы жан өміріне
нана алмай ождан,совесть,жан екі өмірге бірдей керек таяныш екеніне нана
алмаған кісінің жүрегін ешбір ғылым өнер, ешбір жол,заң тазарта
алмайды.Егер бір адам жанның өлген соңғы өмірі мен ождан соның азығы
екеніне әбден нанса,оның жүрегін еш нәрсе қарайта алмайды.Адам аталуына
бір бауырдай қылып екі өмірде де жақсылықпен өмір сүргізетін жалғыз жол
осы мұсылман жолы сияқты.Кейбір діншілерді қорлыққа түсіріп жүрген шатақ
дін жалқаулық әйтпесе жаратушы да білім ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz