Шыңғысханның дүниежүзін жаулап алу саясаты және моңғол – татар шапқыншылығының тарихта алатын орны



Кіріспе
ІІ. Шыңғысханның дүниежүзін жаулап алу саясаты және моңғол . татар шапқыншылығының тарихта алатын орны.

2.1. Шыңғысхан империясының әскери құрылымы мен «Жасақ» заңдар жинағы
2.2. Шыңғысханның Орта Азияға жасаған жорықтары. «Отырар апаты»
2.3. Моңғол . татар шапқыншылығының зардаптары мен маңызы

Қорытынды

Қолданылған әдебиеттер тізімі

Қосымшалар
Кім білмес кешегі өткен Шыңғысханды,
Жартысын дүниенің түгел алды.
Талайын Еуропаның бас игізіп,
Қорқытып Қытайға да алым салды, -
деп ұлы ғұлама Шәкәрім жырлағандай, кең байтақ жердің жартысына өмірін жүргізген әлемге әйгілі дара тұлға, өткен мыңжылдықтың үздік адамы атағына ие болған хандардың ханы Шыңғысханның тарих сахнасында алатын орны ерекше.
Шыңғысхан өзінің жорықтарымен бүкіл әлем тариханың мәдениетіне, даму үрдісіне әсер етті. Соның ішінде, Қазақстан мен Орта Азия жеріндегі халықтардың өміріне елеулі өзгерістер әкелді. Ол өзінің жаулап алу жорықтары арқылы Қазақстан жеріндегі тайпалардың құрамын өзгертті. Жаулап алған жерлердегі бұрынғы қалыптасқан мемлекеттердің орнына жаңа мемлекеттер, ұлыстар пайда болды. Бытыраңқы қазақ тайпаларын біртұтас мемлекетке шоғырландырып, қазақтың халық болып қалыптасуына алғы шарттар жасады. Шыңғысханның ұрпақтары осы мемлекет үшін ат салысып, халықтың тәуелсіздігі үшін күрескен болатын.
Көптеген жүзжылдықтар бойы Шыңғысханның ұлы да қанды бейнесі, оның өмірі мен кезеңіне бүкіл әлемдегі көп адамдарназарын аударған. Моңғол тайпасы қият – боржығындардың жетекшісі Темүжін, Есугей – баходырдың ұлы, талапты да батыл қолбасшы Керей тайпаларының күшті одағының басшысымен қарым – қатынасқа қол жеткізді және уақыт өте келе бірде дипломатиялық жолмен, бірте әскери күштің көмегімен барлық тайпаларды, керейлермен қоса өз қол астына алуға қол жеткізді. 1206ж моңғол шонжарларының құрылтайында Темүжін, ұлы хан – Шыңғысхан болып жарияланды. Жаңа моңғол мемлекеті, айқын көрінген шонжарлық сипатқа ие болды. Ол орталықтандырылған әскери - әкімшілік күйге негізделген болатын. Олардың ең кішісі, жорықтар мен тұтқындауларға он әскер шығаруға міндетті, көшпенділер отбасының тобы болған ең ірісі – ханға 10.000 әскер жинақтау мүмкіншілігін беретін иелік болатын.
Шыңғысханға әлемнің түрлі тілдеріндегі көлемді әдебиеттер арналғаны бәрімізге белгілі. Біреулер Шыңғысханды ұлы жаулап алушы және мықты тұлға деп, бұл қолбасшының жаулап алуларын таңданарлықтай бейнелейді. Келесі біреулері Шыңғысханның жеке басының жетістіктерін, әскери және ұйымдастырушылық қабілетін мадақтады. Бір жағынан, кейбір авторлар Шыңғысханның қызметін даттады және оны жабайы аң ретінде суреттеді. Алайда, көптеген авторлардың ойынша Шыңғысханның қызметін, болып жатқан тарихи аясын есепке ала отырып бағалап, қарастырған жөн.
1. Аманжола К., Рахметов К. Түркі халықтарының тарихы. -А., 1996.
2. Ашанұлы Қ. Шыңғысхан. // Қазақ әдебиеті 2000. 7 қаңтар №1.
3. Бартольд ВВ. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. –М., 1963.
4. Великий и суровый отец наш Чингисхан монгольский полководец ХІІІв. Назван ЮНЕСКО человеком тысячелетия. // Спектр 1999. 7 апрель
5. Владимирцов Б.Я. Общественный строй монголов. –Л., 1984.
6. Государственный строй монгольской империи.ХІІІв. –М.,1993
7. Данияров Қ. Мұңғылтану және Шыңғысханның тарихы. // Қазақ тарихы 1996. №2.
8. Данияров Қ. Шыңғысханның тегі кім? // Қазақ тарихы 1994.№6
9. Есім Ғ. Біз Шыңғысханға ұқсамайтын сияқтымыз. // Жас Алаш 1999. 21 желтоқсан.
10. Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан: летопись трех тысячелетий. –А., 1992.
11. Кычанов Е.И. Жизнь Темучина вздумавшего покорить мир. –М., 1972.
12. Қадырбаев А. Шыңғысхан және оның мұрагерлерінің шапқыншылықтары. // Қазақ тарихы 1994 №5.
13. Қадырбаев А. Қазақстан монғол шапқыншылығы қарсаңында. // Қазақ тарихы 1994.№4.
14. Моңғолдардың шығу тегі. // Қазақ тарихы 1995.№5.
15. Касымбаев Ж., Абдиров М. Потомки Чингисхана основатели нынешнего государства. // Мысль 1996.№1.
16. Мұхаметжанұлы Н. Тарихи зерттеулер: Шыңғысханның Орта Азия елдерін жеңу себептеріне талдау. –А., 1994.
17. Омарбек Т. Отеміс қажының «Чингиз намесі». // Ақиқат 1999. №4.
18. Э. Хара Даван Чингис-хан как полководец и его наследие. –А., 1992.
19. Шыңғысханның тегі. // Жас Алаш 1999. 16 ақпан.
20. Шыңғысханның алтыны // Жас Алаш 1998.22 желтоқсан.
21. Шыңғысханның ұлы заңы. // Заң және Заман 1997.№2.
22. Шыңғысхан жөніндегі шындық. // Зерде 1994.№5.
23. Шопаққызы У. Моңғолдар // Ақиқат 1999. №11-12.
24. Шыңғыс-хан қандай болған. // Парасат. 1995. №10
25. Шыңғысханның Ұлы Жарғысы не дейді. // Қазақ әдебиеті 1999ж 30 шілде.

Пән: Жалпы тарих
Жұмыс түрі:  Реферат
Тегін:  Антиплагиат
Көлемі: 18 бет
Таңдаулыға:   
Жоспар:

Кіріспе

ІІ. Шыңғысханның дүниежүзін жаулап алу саясаты және моңғол – татар
шапқыншылығының тарихта алатын орны.

1. Шыңғысхан империясының әскери құрылымы мен Жасақ заңдар жинағы
2. Шыңғысханның Орта Азияға жасаған жорықтары. Отырар апаты
3. Моңғол – татар шапқыншылығының зардаптары мен маңызы

Қорытынды

Қолданылған әдебиеттер тізімі

Қосымшалар

Кіріспе.
Өзектілігі.
Кім білмес кешегі өткен Шыңғысханды,
Жартысын дүниенің түгел алды.
Талайын Еуропаның бас игізіп,
Қорқытып Қытайға да алым салды, -
деп ұлы ғұлама Шәкәрім жырлағандай, кең байтақ жердің жартысына өмірін
жүргізген әлемге әйгілі дара тұлға, өткен мыңжылдықтың үздік адамы атағына
ие болған хандардың ханы Шыңғысханның тарих сахнасында алатын орны ерекше.
Шыңғысхан өзінің жорықтарымен бүкіл әлем тариханың мәдениетіне, даму
үрдісіне әсер етті. Соның ішінде, Қазақстан мен Орта Азия жеріндегі
халықтардың өміріне елеулі өзгерістер әкелді. Ол өзінің жаулап алу
жорықтары арқылы Қазақстан жеріндегі тайпалардың құрамын өзгертті. Жаулап
алған жерлердегі бұрынғы қалыптасқан мемлекеттердің орнына жаңа
мемлекеттер, ұлыстар пайда болды. Бытыраңқы қазақ тайпаларын біртұтас
мемлекетке шоғырландырып, қазақтың халық болып қалыптасуына алғы шарттар
жасады. Шыңғысханның ұрпақтары осы мемлекет үшін ат салысып, халықтың
тәуелсіздігі үшін күрескен болатын.
Көптеген жүзжылдықтар бойы Шыңғысханның ұлы да қанды бейнесі, оның
өмірі мен кезеңіне бүкіл әлемдегі көп адамдарназарын аударған. Моңғол
тайпасы қият – боржығындардың жетекшісі Темүжін, Есугей – баходырдың ұлы,
талапты да батыл қолбасшы Керей тайпаларының күшті одағының басшысымен
қарым – қатынасқа қол жеткізді және уақыт өте келе бірде дипломатиялық
жолмен, бірте әскери күштің көмегімен барлық тайпаларды, керейлермен қоса
өз қол астына алуға қол жеткізді. 1206ж моңғол шонжарларының құрылтайында
Темүжін, ұлы хан – Шыңғысхан болып жарияланды. Жаңа моңғол мемлекеті, айқын
көрінген шонжарлық сипатқа ие болды. Ол орталықтандырылған әскери -
әкімшілік күйге негізделген болатын. Олардың ең кішісі, жорықтар мен
тұтқындауларға он әскер шығаруға міндетті, көшпенділер отбасының тобы
болған ең ірісі – ханға 10.000 әскер жинақтау мүмкіншілігін беретін иелік
болатын.
Шыңғысханға әлемнің түрлі тілдеріндегі көлемді әдебиеттер арналғаны
бәрімізге белгілі. Біреулер Шыңғысханды ұлы жаулап алушы және мықты тұлға
деп, бұл қолбасшының жаулап алуларын таңданарлықтай бейнелейді. Келесі
біреулері Шыңғысханның жеке басының жетістіктерін, әскери және
ұйымдастырушылық қабілетін мадақтады. Бір жағынан, кейбір авторлар
Шыңғысханның қызметін даттады және оны жабайы аң ретінде суреттеді. Алайда,
көптеген авторлардың ойынша Шыңғысханның қызметін, болып жатқан тарихи
аясын есепке ала отырып бағалап, қарастырған жөн.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Бұрын ғылымда қалыптасқан көзқарастар мен
қазіргі тарихтағы осы мәселе жөніндегі зерттеулерді салыстыра отырып,
моңғол мемлекетінің тарихы мен қоғамдық құрылысын, саяси, әлеуметтік,
экономикалық жағдайына дұрыс баға беру.
Осы тұрғыдан алғанда өз алдыма төмендегідей міндеттерді қойдым:
- Моңғол мемлекетінің құрылу тарихына тоқталу
- Шыңғысханның шығу тегін зерттеу
- Шыңғысханның өрлеу дәуіріне әлеуметтік баға беру
- Қытайды жаулап алуы туралы мәліметтер қарастыру
- Орта Азияны жаулап алуына себеп болуын анықтау
- Шыңғысхан империясының әскери құрылымы мен Жасақ заңдар жинағына
тоқталу
- Моңғол – татар шапқыншылығының зардаптары мен Қазақстан,Орта Азияға
тигізген ықпалын, тарихтағы алатын орнын зерттеу.
Курс жұмысының тарихнамасы: Аталған тақырыптың зерттелу деңгейіне
келетін болсақ, біз ең алдымен бұл мәселе жайында көптеген деректерге
сүйенеміз. Олардың ішінде парсы тарихшысы Рашид – ад – Диннің Жылнамалар
жинағы атты кітабы. Бұл еңбек ХІV ғ басында Гозам хан тұсында жазылып,
Шығыс ғалымдарының еңбектерінің арасында алдыңғы орындардың бірін алады.
Себебі, Рашид – ад – Дин сол кездегі басқа да моңғол деректерімен қатар,
алдыңғы деректердің бірі болып табылатын Алтын Дебтер атты еңбектерге
сүйенген. Сондай – ақ, ол өзі осы болып жатқан оқиғалардың куәсі болған.
Сонымен бірге, Ибн - әл – Насырдың хроникасын, Джузджанидің
Насыр кестесін, Джувейнидің еңбектерін атап көрсетуге болады. Оның
шығармасы Тарих – и – джаханчушай - ортағасырлық еңбектердің ең бір
құндысы болып табылады. Бұл кітапта Қазақстан жерінің, оның ішінде,
оңтүстік өңірлердің моңғолдар қалай жаулап алғандағы туралы баяндалған.
Джувейнидің еңбегін жоғарыда атап өткен парсы тарихшысы Рашид – ад – Дин
мен тағы басқалары пайдаланған болатын. Еңбек көптеген тілдерге аударылып,
1975ж орыс тілінде дежарық көрген.
Келесі еңбек Моңғолдардың құпия шежіресі - әйгілі әлемдік мұра,
ғажайып жылнама. Шығармада ұлы Шыңғысхан мен ол ғұмыр кешкен жаугершілік
заман туралы аңыздар ғана емес, тарихи тамаша ақиқаттар да жеткілікті. Біз
оны оқи отырып, ХІІІ ғ моңғол тайпаларымен қоныстанған, бірге көшіп,
бауырласып, доспен төс түйістірп, жайға қарсы бірге қылыштасқан керей,
найман, қоңырат, меркіт, татар және таға басқа ру – тайпалардың тыныс –
тіршлігінен таныс боламыз.
Осы құнды еңбек қазақша алғаш аударылып, Моңғолияда жарық көрген.
Оны ана тілімізге аударған – жазушы Мағауия Сұлтанияұлы еді.
Зерттеліп отырған мәселеміз туралы құнды деректерді, оның ішінде
моңғолдардың ежелгі тарихы туралы мәліметтерді қытай деректері де береді.
Солардың бірі – Юаньши (Юань династиясының тарихы ) 1370жылы жазылған.
Бұл кітапта моңғол мемлекетінің және моңғол феодлдарының Қытайдағы
жүргізген саясаты туралы әртүрлі мәліметтер келтірлген.
Моңғол тарихы туралы еңбектер Еуропада шығысқа деген
қызығушылыққа байланысты кейінгі уақыттарда пайда болған. Ескі Еуропа
деректерінен саяхатшы – миссионерлердің мысалы, Марко Полоның, Плано
Картинидің шығармаларын атай аламыз.
Плано Картини негізінен сол кезеңдегі ауыр өмір тауқыметі жайлы
және қолөнерші – құлдардың, тұтқындардың жұмысы туралы жазған. Татарлар
(моңолдар) оларды (қыпшақтарды) қырып жіберген және өздері солардың жерінде
тұрады, ал тірі қалғандары құлға айналған - деп жазған.
Ал Марко Поло ХІІІ ғ екінші жартысында өзі басып өткен қалалар
мен аймақтардың жағдайы туралы баяндаған.
Бұл мәселе жөнінде орыс тарихшыларының қалам сілтеуіне келетін
болсақ, ХІХ ғ көптеген еңбектер мен мақалалар жарық көрген болатын. Бірақ,
осындай көптеген еңбектердің шығуына қарамастан, моңғол тарихына қатысты
деректер соңғы уақытқа дейін аз зерттеліп келеді. Ал 1934жылы жарық көрген
академик Б.Я. Владимировтың еңбегі осы елқылықты толтырғандай болды.
Еңбекте моңғол тарихына байланысты фактілік материалдар келтіріледі. Оның
еңбегң – Общественный строй монголов - деп аталады.
Б.Я. Владимировтың өз еңбегін ХІІІ – ХV ғ феодалдық Русьтің
тарихына арнай отырып, Алтын Ордаға қатысты мәселелерді қарастырған.
А.Ю. Якубовский өз еңбегінде көшпенді моңғол тайпаларының
өміріне, әскери құрылымына, тағы басқа мәселелерге сипаттама берді. Бұл
еңбекте Алтын Орда мемлекетінің құрылуынан ыдырауына дейінгі аралықтағы
тарихи оқиғалар қамтылған.
Ерекше атап айтатын еңбектердің бірі – академик В.В. Бартольдтың
тарихнамасына қосылған аса үлкен үлес. В.В. Бартольд тұңғыш рет орта Азия
тарихын зерттеуді жаңа тарих ғылымының деңгейіне көтерді. Орта Азия
тарихындағы моңғол жаулап алушылығынан кейінгі кезеңді сипаттай отырып,
ХІІІ ғ басындағы көшпелі моңғол қоғамы жайлы тың деректер келтіреді. В.В.
Бартольд осыған дейінгі моңғолтанушылардың тарихи роліне жаңа көзқараспен
қарай отырып, өз бағасын берді.
Еуразиялықтар моңғолдардың үстемдік концепциясынан бас тартқан
алғашқы орыс ғалымдары болатын.
Моңғол жаулап алушылығы тарихының қазақ ғалымдарының
зерттеулеріне келер болсақ, А.Ш. Қадырбаевтің еңбегін атап көрсете аламыз.
Ол өзінің Қазақстан Шыңғысхан мен оның мұрагерлері дәуірінде ХІІ – ХІVғғ
атты еңбегінде моңғолдарға дейінгі қазақ даласындағы саяси, әлеуметтік –
экономикалық жағдайға кеңінен тоқталады. Сонымен қатар, моңғол
шапқыншылығына шыдай алмайбасқа жаққа қашып, бас сауғалаған қыпшақтардың
басқа елдердің тарихында алған орны туралы баян етіледі.
Айта кетер тағы бір еңбек 1992 жылы жарық көрген С.Г. Кляшторный
мен Т.И. Султановтың еңбегі – Казакстан летопись трех тысячелетий.
Хара – Деванның Чингисхан как полководец и его наследие -
атты кітабы оның жеке тұлға ретінде қалыптасуына үлкен мән берген.
І. Есенберлин Шыңғысхан әлемді сілкіндірушісі - атты
еңбегінде Ұлы әлемді дүр сілкіндірушінің басшылық етуінің негізгі кезеңдері
бейнеленген, сондай – ақ кітап, біздің күндерге дейін сақталып қалған
моңғол, қытай, мұсылман авторларының алғашқы деректері мен Еуропа
саяхатшыларының Азияның шеткері аймақтарына саяхаты деректеріне
негізделген. Шыңғысханның өмір тарихына арналған бұл кітапта, оның жеке
басының және ол өмір сүрген ортаның мінездемесі бейнеленген.
Сонымен қатар, қазіргі кезде моңғол – татар шапқыншылығы
туралы, Шыңғысханның өмірі мен қызметі туралы көптеген оның деректер,
мақалалар жарық көруде. Мысалы: Ә. Балқыбектің Шыңғысхан – далалық тұлға,
З. Жандарбектің Тағы да Шыңғысхан туралы, И. Қабышұлының Шыңғысхан
туралы оның бет ақиқаты, М. Бұлытайдың Зұлымдық формуласы: Шыңғыс ханды
ақтап алуға асығудың астарында не сыр бар атты мақалалар осы тақырыпқа
қатысты көптеген мәліметтер бере алады.
Қарастырылып отырған курс жұмысының хронологиялық шегі:
негізінен, ХІІ – ХІІІ ғ аралығын қамтиды. Яғни, Моңғол мемлекетінің
құрылуынан бастап, Шыңғысханның жаулаушылық саясаты мен оның зардаптары
туралы қарастырылған.
Практикалық маңызы: Тақырып бойынша саралап зерттеу арқылы,
деректерге сүйене отырып, студенттер өздерінің іс – тәжірибелерінде ғана
емес, теориялық тұрғыдан алғанда да, сонымен қатар, реферат, баяндама,
семинар жұмыстарын жазу барысында да қолданыла алады.Ғылыми еңбектерді
пайдалана отырып, көптеген мәліметтер ала алады.
Курс жұмысын жоғары оқу және орта білім беретін оқу
орындарындағы студенттер мен көпшілік қауым қосымша оқу құралы ретінде
қолдануға болады.
Методологиялық негізі: объективті тұрғысынан баға бере
отырып, басқа тайпалардың қоғамдық, саяси, әлеуметтік – экономикалық
құрылысы мен мәдениетінің тарихын салыстыра отырып, жан – жақты саралау.
Тақырыпты жазу барысында көптеген ғылыми көзқарастарға сүйене отырып,
зерттеу жұмысы тарихи көзқарас, өзара салыстырмалы түрде, жаңаша пікірлер
мен деректер негізінде баға берілген.
Жұмыстық құрылымы: Курс жұмысы кіріспеден, негіз бөлімдердің
тарауларынан, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер мен қосымшалардан
тұрады.

ІІ. Шыңғысханның дүниежүзін жаулап алу саясаты және моңғол – татар
шапқыншылығының тарихта алатын орны.

2.1. Шыңғысхан империясының әскери құрылымы мен Жасақ заңдар жинағы.

Шыңғысхан таққа отырғаннан кейін өз армиясының қуатын нығайта
отырып, өзін толастамаған жорықтардың шыңынан көрсете берген ұлы қолбасша
және данышпан билеушінің ұйымдастырушылық қабілеті оның әскерінің құрамынан
ақ көрінді. Моңғол армиясы оған дейін де пайда болып, дамыса да, негізгі
әскери техникада тактикаларын нығайту, жауларының тесімді соғыс әрекеттерін
қабылдау, әскери тәртіпті күшейту, жаңа сипаттағы соғыс өнерін меңгеру
Шыңғысханның үлесіне тиді. Моңғол билеушісі ең бірінші өз гвардиясының
құрылымын нығайтуға күш салды.
Б.Я. Владимирцовтың деректері бойынша Шыңғысхан тек өзі мен көшпелі
ордасын қорғайтын әскер емес, өзіне тікелей бағынған әскери өнер мектебін
құрды. Барлық әскерлердің тегі ақсүйек аристократтар болуы керек. Көк
аспанның өзі маған жердегі бар халық пен әскерді билеуге әмір етті. Менің
әскерімде жүздеген, мыңдаған халықтың ішінен он мың әскер іріктелуі керек.
Олар Шонжарлар мен ақсүйектердің таза тектілерінің тұқымы болсын. Олар
күшті, сымбатты болуы қажет, егер менің жорығыма бас көтеріп, бағынбайтын
болса, кінәлі ретінде жазаға тартылады. Менің қорғайтын әскерлердің басшысы
менің рұқсатымсыз бағыныштыларын жазалауға құқы жоқ. Егер олардың біреуі
қылмыс жасайтын болса, ол туралы маған дереу хабарласып, ол кезде кімнің
басын кесу, кімді ұру арқылы жазаға тартылатынын белгілеймін дейді.
Әскердің құрамында іріктеліп алынған 10 мың баһадұр болған. Соғыс
кезінде бұл жасақ шешуші сәттерде, ол бейбіт кезде оның өзін қорғайтын
жасақ ретінде пайдаланылды. Дала аристократиясының өкілдерін біртіндеп
әскерде қызмет етіге, әскери басқарушы қызметіне тарту, Шыңғысхан моңғол
армиясының тәртіп пен техника жағынан нығайтуға күш салды. Осыдан бастап
моңғол армиясында жоғары әскери тәртіп орнатылды. Барлық моңғол әскері
ертеден қалыптасқан ондық жүйе бойынша құрылған еді, яғни мыңдыққа,
жүздікке, ондыққа бөлініп, оларды аса жоғары әскери қабілеттерімен көзге
түскен аристократ мамандар басқарды. Жоғары әскер басшылар өз жасағында тек
мың басы болумен шектелген. Моңғол армиясында бас кітаб сияқты әскери
аппарат болған, ол юрт – джи деп аталған. Оның ең жоғарғы міндеті - өз
қарсыластарын бейбіт кезде және соғыс уақытында әскери барлау жолымен
анықтап отыру. Юртджилер сонымен бірге әскери жорық кезінде жасақтық
қолбасшысы болу, жаз, күз, қыс қонатын жерлерді дайындау, хан ордасының
тігілетін жүгін белгілеу, лагердің басшыларымен көсемдерінің орнын ыңғайлау
жұмыстарын атқарды.
Ал отырықшы елді мекендерде егіс даласын уламау үшін жасақты одан
алыс орналастыру керек болды.
Армияда тылдағы тәртіпті сақтау үшін ерекше міндетті белег - жасақ
құрылды. Олар қазіргі милициялар сияқты еді. Жасақта армияның шаруашылық
жағына бейімделген әскери отряд болды. Ол лирой деп аталды. Армия шығыс
мемлекетінің әлеуметтік құрылымымен тікелей байланысты болды. Оның
негізінде халықтың тұрмысы мен қоныстанған аймағы аса маңызда рөл атқарды.
Әр тайпаның өзіне бекітілген жүгі болды. Әр тайпаның үйлері ондыққа,
жүздікке, ал кейбір үлкен тайпалар мыңдыққа біріктірілді.Әр тайпадағы
ондықтың жасақталған әскерлері армияны көшетін көлікпен, тамақпен,
материалдық жағынан қамтамасыз етуге тиіс болды. Әскери аймақтық басшылар
мобилизация кезінде жасақ басшылары болды да, өз орындарына орынбасарларын
қалдырды. Тайпалар армияға ондық, жүздік, мыңды атты әскер даярлауға тиіс
болды. Шыңғысхан көптеген сәтті жорықтарының арқасында ірі тайпалар
біртұтас руға айналып, көпшілігі тіпті өзін атын да жоғалтып алды.

2.2. Шыңғысханның Орта Азия елдеріне жасаған жорықтары. Отырар апаты
Моңғол тайпаларын өзіне бағындырып болған соң, Шыңғысхан және оны
қоршағандар өздерінің назарын Моңғолия жерінен тыс қоныстанған халықтарға
бұрды.
1211 жылы Шыңғысхан, оның төрт ұлы: Жошы, Шағатай, Үгедей, Толы және
ірі қолбасшылары – Мухаме мен Жебе бастаған Моңғол әскері Жұржы мемлекеті –
Цзинге басып кірді.Шыңғысханның үш ұлы басқарушылықты болды,ал кіші ұлы
әкесінің қасында орталық армияға әмір жүргізді, оның қоластында 100.000
моңғол – түркі жауынгері бар еді.
1215 жылы моңғол әскері ұсақ шайқастан соң Бекинді алып, оны тонап,
өртеп жіберді.
Шыңғысхан көп байлыққа кенеліп моңғол жеріне қайта оралды. Ол
солтүстік Қытайға Мұхалиді (тегі – түркі) 23 мың моңғол әскерімен тастап
кетті. Оның міндеті Қытайды ары қарай жаулау еді. Мұхали басқыншылық
саясатын жүргізіп, он жыл бойы шығыс пен батысқа аяусыз жорықтар жасап,
қытайлар мен варварларды қорқытып жазалап отырды. Мухали императордың
қарамағында Қытайдағы әскерлердің бас қолбасшысы болуға шақырды. Маңызды
жұмыстарды ол өзі шешіп отырды.
Мұхали әлемді дүр сілкіндірген Шыңғысханның ең сенімді адамы болды.
Шыңғысхан Мұхалиге император орнының тоғыз белгілі туын ұсынып, оның әскери
жоғарғы қолбасшы болуына әмір береді. Ол өз бұйрығында: Егер Мұхали мен
берген туларды көтеріп жарыққа шақырса, менің (Шыңғысханның) бұйрығым деп
есептелінетін болсын, деді. Мұндай сенімге Мұхали 1217-1218 жылдары
солтүстік Қытайды жаулап алуға қосқан үлесі үшін ие болған еді. Жалайыр
Мұхали 1223 жылы 54 жасында қайтыс болған.
Қытайға жасаған жорық моңғолдарды қытай шеберлері жасаған қамал
бұзатын станоктармен таныстырды. Оларды бағалаған моңғолдар Қытай жерінен
ондай шеберлерді алып кетіп, жарғыш станоктарды өз жерінде шығарта бастады.
Атақты Марко Поло Шыңғысхан туралы былай дейді: Бір белгілі ауданды
жаулап алғаннан кейін Шыңғысхан ол жердегі халыққа ешқандай зардап
келтірмеді, ол тек солардың арасына бірнеше өз адамдарын басқару үшін
отырғызып қойды. Жаулап алынған халықтар олардан еш жамандық көрмейтінін
және оларға өзге ешкім келіп тиіспейтінін біліп, Шыңғысхан адамдарына адал
қызмет ете бастады. Осымен Шыңғысхан өзіне көп сенімді адамдар жинады.
Бұлардың көпшілігі сонша, олар жер бетін басып аларлық күшке айналды.
1219 жылы қыркүйекте Шыңғысхан бастаған моңғол әскерлері Жетісуға
басып кірді. Соғыстың алғашқы кезінде Шыңғысхан әскерінің жалпы саны 130
мыңға жетті. Мұның ішінде Қарлық, Арслан хан, Шығыс Түркістан еріктілер де
болды.
Негізгі шабуыл бағыты Ертістен Сырдарияға Жетісу арқылы өтті.
Отырарға таяған кезде Шыңғысхан өз әскерлерін бірнеше құрамаларға бөлді.
Бірінші құрамы – Отырар қаласына шабуылдаушылар, қолбасшылары Шыңғысханның
екінші,үшінші ұлдары Шағатай мен Үгедей болды. Екінші құрамының қолбасшысы
– Шыңғыстың үлкен ұлы Жошы. Оның бағыты Сырдарияның төменгі ағысындағы Жент
және Янчикент қалалары болатын.
Үшінші құрамының мақсаты Сырдарияның жоғарғы ағысындағы қалаларды
жаулап алу болады да, оны Шыңғысхан өзі және кенже ұлы Толы басқарады.
Шыңғысханның үш бағытта шабуылдаған әскери құрамаларына Хорезм шахтың
әскери топтары қарсы тұрды.
Хорезм шаһтың әскері әр түрлі ұлт өкілдерінен құралған. Тарихшы
Джувейнидің айтуына қарағанда, Мауренахрды басты қала Самарқан
гарнизонындағы әскердің жалпы саны ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Моңғол мемлекеті және оның құрылу тарихы
Қазақстан моңғол шапқыншылығы кезеңінде. Алтын Орда
Шыңғыс хан тұсындағы Моңғол мемлекетінің қоғамдық - саяси жағдайы
Моңғолдар жаулап алғаннан кейінгі этникалық процестер
МОҢҒОЛ МЕМЛЕКЕТІНІҢ СЫРТҚЫ САЯСАТЫ. ШЫҢҒЫСХАН ЖӘНЕ ТҮРІК-МОҢҒОЛ МЕМЛЕКЕТІ
Моңғол-татардың Қазақстан жеріне басып кіруі
Әлемді жаулап алушы – Шыңғыс хан
Шыңғысхан және Алтынорда
Кеңес дәуірі әдебиетіндегі Шыңғыс хан бейнесі
МОНҒОЛ ШАПҚЫНШЫЛЫҒЫ ДӘУІРІНДЕГІ ҚАЗАҚСТАН (ХІІІ ғ.) АЛТЫН ОРДА (1243 – ХҮ ғ. ортасы)
Пәндер