Отандық телеарналардағы анимациялық туындылар: мазмұндық сапасы мен пішіндік ерекшеліктері
КІРІСПЕ
Негізгі бөлім:
І ТАРАУ. ЖАҺАНДАНУ ҮДЕРІСІ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ МУЛЬТФИЛЬМІ
1.1. Бүгінгі қазақ анимациясының өзекті проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2. Қазақ тілді телеарналардағы отандық және шетелдік аннимациялық туындылар: мазмұны мен берілу пішіндері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ ТАРАУ. АНИМАЦИЯ ЖӘНЕ ҰЛТТЫҚ ИДЕОЛОГИЯ
2.1. Отандық анимация: даму бағыттары мен жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ...
2.2. "Ер Төстік пен АйдаҺар" толықметражды муьтфильміндегі жаңашылдық пен дәстүр сабақтастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
СІЛТЕМЕ
Негізгі бөлім:
І ТАРАУ. ЖАҺАНДАНУ ҮДЕРІСІ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ МУЛЬТФИЛЬМІ
1.1. Бүгінгі қазақ анимациясының өзекті проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2. Қазақ тілді телеарналардағы отандық және шетелдік аннимациялық туындылар: мазмұны мен берілу пішіндері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ ТАРАУ. АНИМАЦИЯ ЖӘНЕ ҰЛТТЫҚ ИДЕОЛОГИЯ
2.1. Отандық анимация: даму бағыттары мен жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ...
2.2. "Ер Төстік пен АйдаҺар" толықметражды муьтфильміндегі жаңашылдық пен дәстүр сабақтастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
СІЛТЕМЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Мультфильм - бүгінде әлемде балалар тәрбиесін дамытудағы басты құндылыққа айналды. Алайда, Қазақстандағы анимация саласы тұралап тұр. Отандық арналар шетелдік анимациялық туындыларды көптеп беріп жатыр. Бірақ, шетелдік өнім - қазақ баласына ұлттық тәрбие бере алмайды. Тіптен, кері әсерін де тигізе бастады. Сол үшін бүгінгі қазақ қоғамында Ұлттық анимацияның тағдыры көпшілікті алаңдатып отыр. Сондықтан, ұлттық мультфильмді дамыту мәселесін зерттеуді жөн көріп, осы тақырыпты таңдап алдық.
Тақырыптың өзектілігі. Соңғы кездері қазақ телеэкранын шетелдік мультфильмдер басып алды. Отандық өнімнің саны аз, сапасы төмен. Алайда, Әмен Қайдаров бастаған ұлт ағалары негізін қалаған ұлттық анимацияның бұлай бәсең алуы мүмкін емес. Бұған тек жекелеген әлеуметтік және қоғамдық себептер жоқ емес. Осы түйткілдер шешімін табатын болса, ұлттық анимация әлемдік даму ісіне ілесе алады. Елімізде мультфильмге арналған бай халықтық әдебиеттің негізі бар. Аниматорлар соны материалдық жағдайдың жоқтығынан қажетіне пайдалана алмай отыр. Біз бітіру жұмысымыздың барысында осы мәселелерге кеңінен тоқталып, жан-жақты зерттейміз.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Тақырыпты тереңдей зерттеп, анимациялық мән-маңызын, қыр-сырын ашу үшін төмендегі авторлардың еңбектерін пайдаланамыз. Тұрсын. Қ. («Тележурналистика негіздерінің типтік оқу бағдарламасы». Алматы. Қазақ университеті. 300 бет); Омашев Н. («Қазақ журналистикасы». ІІІ том. Алматы, Таймас. 2008 ж. 351бет; ) Байтұрсынов А. («Тіл қисыны». Алматы, Таймас. 267 бет); Аймауытов Ж. («Психология». Алматы, Қазығұрт. 275 бет), («Ұжымдық кітап». Алматы ,Таймас. 2008 ж. 376 бет); Барманқұлов М. («Телевидение: деньги или власть». Алматы. Қазақ университеті. 2008 ж. 216 бет); Кузнецов Г. Юровский А. («Телевизионная журналистика». Мәскеу. Мәскеу университеті. 1994 ж. 416 бет); Әбдіжәділқызы Ж.( «Тікелей эфир табиғаты». Қазақ университеті. 2003 ж. 321 бет); Тұрсын Қ. («Көгілдір экран құпиясы». Алматы. Қазақ университеті. 2007 ж. 325 бет); Садық М. («Телевизия және талаптары» Жұлдыз 2009ж. №4).
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Бітіру жұмысының мақсаты – Қазақстандық телеарналардағы мультифильмдердің даму үдерісі мен қалыптасу ерекшеліктерін анықтау.Осы мақсатта біз төмендегі мәселелерді қарастырамыз.
Анимациялық фильм деген не?;
Қазақ мультфильмдерінің даму басқышы;
Мультфильмдердің мазмұндық ерекшеліктері мен тәрбиелік мақсаты;
Отандық арналардағы шетелдік мультфильмдердің мазмұндық сапасы;
Қазақ анимациясын дамытудың жолдары;
Тақырыптың өзектілігі. Соңғы кездері қазақ телеэкранын шетелдік мультфильмдер басып алды. Отандық өнімнің саны аз, сапасы төмен. Алайда, Әмен Қайдаров бастаған ұлт ағалары негізін қалаған ұлттық анимацияның бұлай бәсең алуы мүмкін емес. Бұған тек жекелеген әлеуметтік және қоғамдық себептер жоқ емес. Осы түйткілдер шешімін табатын болса, ұлттық анимация әлемдік даму ісіне ілесе алады. Елімізде мультфильмге арналған бай халықтық әдебиеттің негізі бар. Аниматорлар соны материалдық жағдайдың жоқтығынан қажетіне пайдалана алмай отыр. Біз бітіру жұмысымыздың барысында осы мәселелерге кеңінен тоқталып, жан-жақты зерттейміз.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Тақырыпты тереңдей зерттеп, анимациялық мән-маңызын, қыр-сырын ашу үшін төмендегі авторлардың еңбектерін пайдаланамыз. Тұрсын. Қ. («Тележурналистика негіздерінің типтік оқу бағдарламасы». Алматы. Қазақ университеті. 300 бет); Омашев Н. («Қазақ журналистикасы». ІІІ том. Алматы, Таймас. 2008 ж. 351бет; ) Байтұрсынов А. («Тіл қисыны». Алматы, Таймас. 267 бет); Аймауытов Ж. («Психология». Алматы, Қазығұрт. 275 бет), («Ұжымдық кітап». Алматы ,Таймас. 2008 ж. 376 бет); Барманқұлов М. («Телевидение: деньги или власть». Алматы. Қазақ университеті. 2008 ж. 216 бет); Кузнецов Г. Юровский А. («Телевизионная журналистика». Мәскеу. Мәскеу университеті. 1994 ж. 416 бет); Әбдіжәділқызы Ж.( «Тікелей эфир табиғаты». Қазақ университеті. 2003 ж. 321 бет); Тұрсын Қ. («Көгілдір экран құпиясы». Алматы. Қазақ университеті. 2007 ж. 325 бет); Садық М. («Телевизия және талаптары» Жұлдыз 2009ж. №4).
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Бітіру жұмысының мақсаты – Қазақстандық телеарналардағы мультифильмдердің даму үдерісі мен қалыптасу ерекшеліктерін анықтау.Осы мақсатта біз төмендегі мәселелерді қарастырамыз.
Анимациялық фильм деген не?;
Қазақ мультфильмдерінің даму басқышы;
Мультфильмдердің мазмұндық ерекшеліктері мен тәрбиелік мақсаты;
Отандық арналардағы шетелдік мультфильмдердің мазмұндық сапасы;
Қазақ анимациясын дамытудың жолдары;
1. Қазақстан энциклопедиясы. Мультипликациялық киносы. VI-том.- Алматы. 2007 ж..
2. Балалар Энциклопедиясы. Анмация. 6 том. - Алматы. 2005 жылы
3. Гегель. Лекция по эстетике. Раздел. («Цель искусства») – М.: Наука, - 1983. – 47 б.
4. Рза Әсел. Әлімжеттіктің әлегі.// "Жас Қазақ үні" газеті. 28 қазан 2011ж.
5. Халима Бұқарқызы. Ел Үкіметі қазақ анимациясына көмек беруі қажет. // "Айқын" газеті. 26 қазан - 2012 ж.
6. Жолдасбек Дуанабай. «Kazakh-Anіma» Ұлттық анимация студиясын құру қажет. // "Айқын" газеті. 30 шілде, 2011 ж.
7. Зәкіржанқызы Сабина. Ұлт анимациясына қара шаңырақ керек. // "Айқын" газеті. 14 сәуір 2012 ж.
8. Мырзашев Ғ. Ұлттық анимация неге дамымай отыр?. // "Жас Алаш" газеті. №61. 2 тамыз, 2011 ж.
9. Мүсірепов Ғ. Шығармаға мінез керек. //Әдебиет кәсіп емес, өнер. – Алматы: Жалын, 1987. - 6 б.
10. Момынбаев Б. Отан¬шылдық білім мен тәрбиенің тұғыры болуға тиіс// “Егемен Қазақ¬стан”, 27 қаңтар 2006 ж.
11. Сейітқазы Перизат Бақ және ұрпақ болашағы. //Егемен Қазақстан.. №90-93 (25939) 12 наурыз жұма, 2010 ж.
12. Қозыбаева Зарина. Телеөнімдердің теріс әсері. //Абай.қз. ұлттық ақпараттық порталы. (http://abai.kz/node/5906) . 27 қараша 2010 ж.
13. Нәзира Елеухан. Экрандағы зорлық-зомбылықты тоқтатайық. //ҚазАқпарат. www.inform.kz - Алматы.17 наурыз 2010 ж.
14. Елубай С. Ел боламын десең, экраныңды түзе.// "Егемен Қазақстан" газеті. 1 маусым - 2006 ж.
15. Нұра Матай. Ұрпаққа ұлттық анимация керек. //Masa.kz сайты. 17 маусым - 2011 ж.
16. Бектасова Гүлзина. Қазақша сөйлеген фильмдер... // "Түркістан" газеті. 2012 ж.
17. Википедия ашылық энциклопедиясы. Вирджиния университеті.// http://ru.wikipedia.org сайты.
18. Спанч боб" мультфильмінің зияны көп. "Замана" сайты. //http://zamana.kz/ . 20 қыркүйек - 2011ж.
19. Әбенов М. Қазақ киносының қадірін қайтсек арттырамыз?. //"Алтын орда" газеті. 5 шілде, - 2012 ж.
20. Нәзия Жоямергенқызы. «Ел болам десең, экраныңды түзе». // "Түркістан" газеті. 2011 ж.
21. Айдар Қуатұлы. Алдаркөсе бейнесі қандай болуы керек? //www.respublika-kz. сайты. 8 ақпан 2013 ж.
22. Бес жүз бес сөз. Түндік. - Алматы: "Рауан" баспасы, 1994. 459 - 6.
23. Қазақ ертегілері. Мультфильм жинағы. //«Azia animation» компаниясы. - Алматы. 2013 ж.
24. Қосшақар мен теке. Мультфильм. "Сақ" киностудиясы. // Тапсырыс беруші: Қазақфильм. - 2011 ж.
25. Айнаш Есали. Дубляж: сан мен сапа. // "Егемен Қазақстан" газеті. сейсенбі, 13 наурыз 2012 ж.
26. Ризабек Нүсіпбекұлы. Дубляж тілі қазақшаланса. Сұхбат. // "ҚазАқпарат" агенттігінің сайты. 11 қаңтар 2009 ж.
27. Жармұхамедов С. Киноны көрермен ғана классикаға айналдырады. Сұхбат. //"Айқын" газеті. 10 қаңтар 2013 ж.
28. Әуезов М. Ысмайлов Е. "Қазақ ертегілері" жинағы. Қазақ КСР ҒА-ның Тіл мен әдебиет институты. - Алматы. 1957 ж. 7-36 бб.
29. Қондыбай С. Біз ертегілер астарына үңіле алдық па?. //"Алтын орда" газеті. 22-ақпан, 2002 ж.
30. "Халің қалай, қазақ мультфильмі?". // "Айтуға оңай" ток-шоуы. Қазақстан. 15 сәуір 2013. сағат 21:05.
31. Қондыбай С. Ертегілер. Шығармалар жинағы. - Маңғыстау обл. 9 том. 206-бет. томдығы
32. Әуезов М. "Қазақ ертегілері" жинағы. Қазақ КСР ҒА-ның Тіл мен әдебиет институты. - Алматы. 1957 ж. 7-36 бб.
2. Балалар Энциклопедиясы. Анмация. 6 том. - Алматы. 2005 жылы
3. Гегель. Лекция по эстетике. Раздел. («Цель искусства») – М.: Наука, - 1983. – 47 б.
4. Рза Әсел. Әлімжеттіктің әлегі.// "Жас Қазақ үні" газеті. 28 қазан 2011ж.
5. Халима Бұқарқызы. Ел Үкіметі қазақ анимациясына көмек беруі қажет. // "Айқын" газеті. 26 қазан - 2012 ж.
6. Жолдасбек Дуанабай. «Kazakh-Anіma» Ұлттық анимация студиясын құру қажет. // "Айқын" газеті. 30 шілде, 2011 ж.
7. Зәкіржанқызы Сабина. Ұлт анимациясына қара шаңырақ керек. // "Айқын" газеті. 14 сәуір 2012 ж.
8. Мырзашев Ғ. Ұлттық анимация неге дамымай отыр?. // "Жас Алаш" газеті. №61. 2 тамыз, 2011 ж.
9. Мүсірепов Ғ. Шығармаға мінез керек. //Әдебиет кәсіп емес, өнер. – Алматы: Жалын, 1987. - 6 б.
10. Момынбаев Б. Отан¬шылдық білім мен тәрбиенің тұғыры болуға тиіс// “Егемен Қазақ¬стан”, 27 қаңтар 2006 ж.
11. Сейітқазы Перизат Бақ және ұрпақ болашағы. //Егемен Қазақстан.. №90-93 (25939) 12 наурыз жұма, 2010 ж.
12. Қозыбаева Зарина. Телеөнімдердің теріс әсері. //Абай.қз. ұлттық ақпараттық порталы. (http://abai.kz/node/5906) . 27 қараша 2010 ж.
13. Нәзира Елеухан. Экрандағы зорлық-зомбылықты тоқтатайық. //ҚазАқпарат. www.inform.kz - Алматы.17 наурыз 2010 ж.
14. Елубай С. Ел боламын десең, экраныңды түзе.// "Егемен Қазақстан" газеті. 1 маусым - 2006 ж.
15. Нұра Матай. Ұрпаққа ұлттық анимация керек. //Masa.kz сайты. 17 маусым - 2011 ж.
16. Бектасова Гүлзина. Қазақша сөйлеген фильмдер... // "Түркістан" газеті. 2012 ж.
17. Википедия ашылық энциклопедиясы. Вирджиния университеті.// http://ru.wikipedia.org сайты.
18. Спанч боб" мультфильмінің зияны көп. "Замана" сайты. //http://zamana.kz/ . 20 қыркүйек - 2011ж.
19. Әбенов М. Қазақ киносының қадірін қайтсек арттырамыз?. //"Алтын орда" газеті. 5 шілде, - 2012 ж.
20. Нәзия Жоямергенқызы. «Ел болам десең, экраныңды түзе». // "Түркістан" газеті. 2011 ж.
21. Айдар Қуатұлы. Алдаркөсе бейнесі қандай болуы керек? //www.respublika-kz. сайты. 8 ақпан 2013 ж.
22. Бес жүз бес сөз. Түндік. - Алматы: "Рауан" баспасы, 1994. 459 - 6.
23. Қазақ ертегілері. Мультфильм жинағы. //«Azia animation» компаниясы. - Алматы. 2013 ж.
24. Қосшақар мен теке. Мультфильм. "Сақ" киностудиясы. // Тапсырыс беруші: Қазақфильм. - 2011 ж.
25. Айнаш Есали. Дубляж: сан мен сапа. // "Егемен Қазақстан" газеті. сейсенбі, 13 наурыз 2012 ж.
26. Ризабек Нүсіпбекұлы. Дубляж тілі қазақшаланса. Сұхбат. // "ҚазАқпарат" агенттігінің сайты. 11 қаңтар 2009 ж.
27. Жармұхамедов С. Киноны көрермен ғана классикаға айналдырады. Сұхбат. //"Айқын" газеті. 10 қаңтар 2013 ж.
28. Әуезов М. Ысмайлов Е. "Қазақ ертегілері" жинағы. Қазақ КСР ҒА-ның Тіл мен әдебиет институты. - Алматы. 1957 ж. 7-36 бб.
29. Қондыбай С. Біз ертегілер астарына үңіле алдық па?. //"Алтын орда" газеті. 22-ақпан, 2002 ж.
30. "Халің қалай, қазақ мультфильмі?". // "Айтуға оңай" ток-шоуы. Қазақстан. 15 сәуір 2013. сағат 21:05.
31. Қондыбай С. Ертегілер. Шығармалар жинағы. - Маңғыстау обл. 9 том. 206-бет. томдығы
32. Әуезов М. "Қазақ ертегілері" жинағы. Қазақ КСР ҒА-ның Тіл мен әдебиет институты. - Алматы. 1957 ж. 7-36 бб.
Тақырыбы: Отандық телеарналардағы анимациялық туындылар: мазмұндық
сапасы мен пішіндік ерекшеліктері
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
Негізгі бөлім:
І ТАРАУ. ЖАҺАНДАНУ ҮДЕРІСІ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ МУЛЬТФИЛЬМІ
1.1. Бүгінгі қазақ анимациясының өзекті
проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2. Қазақ тілді телеарналардағы отандық және шетелдік аннимациялық
туындылар: мазмұны мен берілу
пішіндері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ ТАРАУ. АНИМАЦИЯ ЖӘНЕ ҰЛТТЫҚ ИДЕОЛОГИЯ
2.1. Отандық анимация: даму бағыттары мен жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ...
2.2. "Ер Төстік пен АйдаҺар" толықметражды муьтфильміндегі жаңашылдық пен
дәстүр
сабақтастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
СІЛТЕМЕ
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Мультфильм - бүгінде әлемде балалар
тәрбиесін дамытудағы басты құндылыққа айналды. Алайда, Қазақстандағы
анимация саласы тұралап тұр. Отандық арналар шетелдік анимациялық
туындыларды көптеп беріп жатыр. Бірақ, шетелдік өнім - қазақ баласына
ұлттық тәрбие бере алмайды. Тіптен, кері әсерін де тигізе бастады. Сол үшін
бүгінгі қазақ қоғамында Ұлттық анимацияның тағдыры көпшілікті алаңдатып
отыр. Сондықтан, ұлттық мультфильмді дамыту мәселесін зерттеуді жөн көріп,
осы тақырыпты таңдап алдық.
Тақырыптың өзектілігі. Соңғы кездері қазақ телеэкранын шетелдік
мультфильмдер басып алды. Отандық өнімнің саны аз, сапасы төмен. Алайда,
Әмен Қайдаров бастаған ұлт ағалары негізін қалаған ұлттық анимацияның бұлай
бәсең алуы мүмкін емес. Бұған тек жекелеген әлеуметтік және қоғамдық
себептер жоқ емес. Осы түйткілдер шешімін табатын болса, ұлттық анимация
әлемдік даму ісіне ілесе алады. Елімізде мультфильмге арналған бай халықтық
әдебиеттің негізі бар. Аниматорлар соны материалдық жағдайдың жоқтығынан
қажетіне пайдалана алмай отыр. Біз бітіру жұмысымыздың барысында осы
мәселелерге кеңінен тоқталып, жан-жақты зерттейміз.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Тақырыпты тереңдей зерттеп, анимациялық
мән-маңызын, қыр-сырын ашу үшін төмендегі авторлардың еңбектерін
пайдаланамыз. Тұрсын. Қ. (Тележурналистика негіздерінің типтік оқу
бағдарламасы. Алматы. Қазақ университеті. 300 бет); Омашев Н. (Қазақ
журналистикасы. ІІІ том. Алматы, Таймас. 2008 ж. 351бет; ) Байтұрсынов А.
(Тіл қисыны. Алматы, Таймас. 267 бет); Аймауытов Ж. (Психология.
Алматы, Қазығұрт. 275 бет), (Ұжымдық кітап. Алматы ,Таймас. 2008 ж. 376
бет); Барманқұлов М. (Телевидение: деньги или власть. Алматы. Қазақ
университеті. 2008 ж. 216 бет); Кузнецов Г. Юровский А. (Телевизионная
журналистика. Мәскеу. Мәскеу университеті. 1994 ж. 416 бет);
Әбдіжәділқызы Ж.( Тікелей эфир табиғаты. Қазақ университеті. 2003 ж. 321
бет); Тұрсын Қ. (Көгілдір экран құпиясы. Алматы. Қазақ университеті. 2007
ж. 325 бет); Садық М. (Телевизия және талаптары Жұлдыз 2009ж. №4).
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Бітіру жұмысының мақсаты –
Қазақстандық телеарналардағы мультифильмдердің даму үдерісі мен қалыптасу
ерекшеліктерін анықтау.Осы мақсатта біз төмендегі мәселелерді қарастырамыз.
✓ Анимациялық фильм деген не?;
✓ Қазақ мультфильмдерінің даму басқышы;
✓ Мультфильмдердің мазмұндық ерекшеліктері мен тәрбиелік мақсаты;
✓ Отандық арналардағы шетелдік мультфильмдердің мазмұндық сапасы;
✓ Қазақ анимациясын дамытудың жолдары;
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазақ мультфильмдерінің өзіндік
кеңістігі; ерекшеліктер мен жасалу бағыттары анықталды. Осы негізде ұсыныс
пікірлер мен жаңа бастамалар ортаға салынады.
Зерттеу тәсілдері. Отандық және шетелдік анимациялық туындыларды
салыстыру, теориялық тұрғыда талдап және қазақтың ұлттық тарихи
еңбектеріндегі ертегі кейіпкерлерінің образымен салыстыра отырып зеттеу
жасалды.
Зерттеу жұмысының нысаны. Бүгінгі қазақ анимациясының проблемалары;
ұлттық тәрбие мен заманауи бағыт, жаңа технологияның өзара байланысының
мультфильмдердегі көрінісі.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негізі. Бітіру жұмысының тақырыбына
қатысты бірқатар еңбектер пайдаланылды. Сонымен бірге Т.Амандосов,
Қ.Бекхожин, Б.Кенжебаев, Н.Омашев, Б.Жақып сынды журналистика теориясын
зерттеген ғалымдардың ғылыми теориялық еңбектері қолданылды.
Бітіру жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
Біз бітіру жұмысымыздың Отандық телеарналардағы аннимациялық
туындылар: мазмұндық сапасы мен пішіндік ерекшеліктері тақырыбы аясында
жоғарыда көрсетілген, көздеген мақсаттарымызға жету үшін жұмыстың кіріспе
бөлімін жалпы әлемдік мультифильмдер тарихына тоқталудан бастаймыз. Себебі,
ғылыми тұжырымдамамызбен, ғылыми дәйектемелеріміз нақты әрі жүйелі жасау
үшін мультипликация тарихы жайлы мағлұматтар аса қажет.
Мультипликациялық кино - латын тілінде "multіplіcatіo" сөзі, яғни,
көбею, молаю мағынасын, ал, ағылшын тілінде "жандандыру" cуреттердің
(жазық нысандар), қуыршақтардың (көлемді нысандар) қозғалыс фазаларын жеке
кадрларға түсіріп, ретімен көрсетуден тұратын кино өнерінің бір түрі
саналады. Жалпы мультипликациялық кино жасаудың қарапайым әрі ілемге
танымал (белгілі) үш тәсілі бар. Олар: бірінші суреттер арқылы жасау. Яғни,
бұл графикалық мультипликация деп те аталады. Ал, екінші тәсіл,
қуыршақтар (көлемді мультипликация) болса, үшіншісі: жалпақ жұқа
қуыршақтарды (жазық пішінге салып қию) пайдалану арқылы жүзеге асыруға
болады.
Мультфильмдердің тарихы мен дамуы өте қызықты жайттан бастау алады.
Алғашқы "аниматор" фотосуретке жан бітіріп, яғни, қимыл-қозғалысқа келтіріп
жасады. Ол бельгиялық физик ғалым Жозеф Плато (1832 ж.). Плато бірнеше
алғашқы жұмысын сурет жапсырылған дискіні жылдам айналдыру арқылы, қолын
сілтеп жүгіріп бара жатқан адам бейнесін жасады. Ал 1877 ж. француз
суретшісі әрі инженері Эмиль Рейно траксиноскоп арқылы суреттің қимыл-
қозғалысын ұзартып, бейненің шынайы қозғалысын қалыптастырды. Сонымен
қатар, жансыз бейнелердің қимылын музыка және әнмен сүйемелдеп, қызықты,
әрі комедиялық таспа тізбегін жасады. Оның ұзақтығы 15-20 минутқа созылды.
1906-1908 жылдар аралығында тапқыр ғалым Стюарт Блэктон мен Уинзор
Маккей (америкалық), Эмиль Коль (француз) т.б. суреттерді кадрлеп түсірудің
жаңа жолдарын пайдаланып, мәнерлі жандандырудың құпияларын ашып,
мультипликациялық киноның көшбасшысы атанды.
Әлемде алғашқы анимациялық кейіпкердің авторы - Уолт Дисней. Ол
мультикті дамыту мақсатында өз қарамағына бірнеше елдің талантты
суретшілерін қызметке алып, ширек ғасыр бойы шығармашылық және техникалық
жетістіктердің иесі болып, анимация "корольна" айналды. Оның әйгілі
Освольд (қоян), Микки Маус (тышқан), Дональд (үйрек), т.б. кейіпкерлері
миллиондаған көрермендердің көңілінен шықты. Бірнеше серияны құрайтын
қойылымдардағы қимыл мен сөздің дәлдігі, музыка, шудың қозғалыспен қатар
естілуі үйлесім тапты.
Ал, қазақстандық мультипликацияның дамуына 1936 жылы құрылған ХХ
“Союзмультфильм” студиясы зор ықпал етті. Әрі дамытты. Осы студиядан шыққан
Вячеслав Котеночкиннің “Тұра тұр, бәлем!” (Ну погоди!) көп сериялы фильмі,
режиссер Владимир Поповтың “Простоквашинадан шыққан үшеу” (Трое из
Простоквашина), т.б. фильмдері миллиондаған жас көрермендердің ыстық
ықыласына бөленді [1]. Мультипликациялық кино әрдайым жаңалықтар мен
ізденістерді қажет ететін өнер. Онда суретшілердің, қолөнершілердің
қолтаңбасы мен компьютерлік графика ісі басты қажеттілік болып саналады.
Міне, “Союзмультфильм” құрылуымен Қазақстандағы мультипликация өнері
даму жолына түсті. Қазақ мультипликация өнерінің тұсау кесері 1967 жылы,
“Қарлығаштың құйрығы неге айыр?” атты қазақ ертегісінің негізінде
түсірілген туынды. Оның сценарийін, суретін өзі салған режиссері Әмен
Қайдаров болды. Тұңғыш қазақ мультфильмі 1968 ж. Ленинградта (Санкт-
Петербург) өткен Бүкілодақтық фестивальде екінші жүлдеге ие болып, әлем
елдерінің экрандарында көрсетілуге жолдама алды. Одаққа танымал болған
анимациялық туынды 1975 ж. Нью-Йоркте өткен мультипликациялық фильмдердің І
кезекті халықаралық фестивалінде “Қола Праксиноскоп” жүлдесін иеленді.
Бұдан бөлек Ә. Қайдаров , Жошы хан - Ақсақ құлан күйі негізінде “Ақсақ
құлан”, халық ертегісі “Құйыршық”, түркі халықтарына ортақ әзілкеш “Қожа
Насыр - құрылысшы” атты фильмдерді түсіріп, қазақ мультипликациясын өз
дәуірінің жетістіктер биігіне көтерді. Сөйтіп, қазақ анимациясының
туындылары небәрі өткен ғасырдың 70-ші жылдарынан-ақ Орта Азиядағы теңдесі
жоқ жетекші өнерге айналды [2].
Қазақ мультипликаторлары өз өнерін дамытумен ғана шектелеген жоқ,
қырғыз, түркімен және тәжік елдеріндегі тұңғыш мультфильмдерді жасауға
атсалысып, шығармашылық қолдау көрсетті. Бұл кез, қазақ анимация өнерінің
"алтын дәуірі" атанған. Яғни, қазақ мультипликаторлары түсірген графикалық
және қуыршақ фильмдердің саны жүзге жеткен ғажайып жетісіктің мезгілі еді.
Олардың арасынан режиссер-суретшілер: Жакен Даненов пен Қыстауовтың
“Алпамыс батыр”, “Айдаһар аралы”, Ерсайын Әбдірахмановтың “Тапқыштар”,
“Бозторғай”, Бәйтен Омаровтың “Үш шебер”, “Қаңбақшал”,Тамара Мұқанованың
“Жібек шашақ”, “Қайшы”, Қалдыбай Сейденовтың “Тігінші мен ай”, “Қадырдың
бақыты” атты мультфильмдері – қазақ мультипликациясы тарихында жоғары
бағаланған шығармаларға айналды. Сондай-ақ, қазақ анимациясының дамуына
Аманжол Әбілқасымов, Абай Тоқшабаев, Ұ.Бекішев және басқа да шеберлер зор
үлес қосты.
Қазақ анимация өнерінің сардарлары шәкірт тәрибелеу, болашақ маман
даярлау ісіне де бейжай қараған жоқ. Соның негізінде, Темірбек Жүргенов
атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясы суретші-мультипликаторларды дайындау
орталығына айналды. Бүгінде аталған оқу орнын бітіруші түлектер ұлттық
анимация өнерінің дамытушы күшіне айналды.
Ұлттық анимация десек жалпы жұрт Әмен Қайдаровтың есімін ауызға алады.
Оның түсірген ең алғашқы тырнақ алды, тұңғыш мультфильміне де 50 жылға
жуықтап қалды. Жарты ғасыр уақытты басып озса да, аталған мультфильмді
бүлдіршіндер әлі күнге жарысып көреді.
Әмен Әбжанұлы Қайдаров. Анимациялық фильмді 1967 жылы Қарлығаштың
құйрығы неге айыр? атты халық ертегісінің желісімен түсірді. Автордың
салған суреті бойынша Қазақфильм киностудиясы шығарды. Ұзақтығы 10
минутты қамтитын мультфильмді түсіруге бір жарым жыл уақыт кетіпті. Аталған
анимация 1967 жылдың қыркүйегінде Мәскеуде көрсетіліп, әлемдік биікке
көтерілді. Сол жылдары Әмен Әбжанұлының анимациясы дүние жүзінің 48
елінде көрсетіліп, қазақтың есімін даңққа бөледі. Мультфильм 1968 жылы
Ленинград қаласында өткен ІІІ Бүкілодақтық кинофестивальде ІІІ-жүлдені,
1975 жылы Халықаралық Нью-Йорк мультфильмдер фестивалінде Қола
Праксиноскоп жүлдесін жеңіп алғанын жоғарыда айттық.
І тарау. Жаһандану үдерісі және қазақ анимациясы
1.1. Бүгінгі қазақ анимациясының өзекті проблемалары
Өнердің атқаратын функциясы - тәрбиелік, эстетикалық, коммуникативтік,
эверистикалық және ақпараттық болып бес бағытты қамтиды. Аталмыш функциялар
әдебиет, театр, музыка секілді шығармашылық салалардың қай-қайсысынан да,
ең бастысы кино өнерінің, оның ішінде балаларға арналған анимациялық
туындылардың да өн бойынан табылуы шарт. Қазақ мультфилімі - Қазақстандағы
қоғамдық-әлеуметтік ғылымдардың назарынан тыс қалып, қоғамдық маңызы
төмендеп кетті. Ойшыл-философ Гегельдің Ақиқат атаулының барлығы өнерден
табылады, – деген парасатты пайымдауын еске алсақ, адам мен қоғамның рухани
келбетінің қалыптасуына киноматографтың, аниматорлардың қосатын рөлі ерекше
[3]. Кәсіби туынды ретінде, мазмұн тереңдігі мен форма, түр, стильдік
болмысы өзгеше, идеялық-тақырыптық тегеуріні мықты, таным мен тағылым
көкжиегі шексіз, өскелең ұрпақтың бүкіл тыныс-тіршілігі мен өмірге деген
асқақ та өршіл көзқарастарын арқау еткен көркем дүниелер – қазақ
мультфилімінің басты темірқазығы болуға тиісті.
Отандық арналарымызда бала тәрбиесінде идеологиялық маңызы зор,
мазмұнды, балдырғандар санасы тез қабылдайтын тәрбиелік төл дүниелер жоқтың
қасы. Әсіресе, бала тәрибесіне қажетті жасөспірімдерге арналған әдеби
шығармалар, музыкалар, кино-мультфильмдердің саны аз, сапасы төмен. Ал,
бұлардың ішінде идеология құралдарының алдыңғы көшінде тұрған
телеарналардағы балаларға арналған өнімдер даярлау мәселесі әлі күнге өз
шешімін тапқан жоқ. Еліміздегі ұлттық анимация - өте баяу даму үрдісін
бастан кешіріп отыр. Мамандар қарқынды дамытуға қомақты қаржы, мемлекеттік
қолдау керек дейді. Үкімет тарабынан осы мәселеге қатысты ауқымды шаралар,
түбегейлі қолдау көрсету, қаржыландыру мәселелері қаралмады. Мәдениет
минстрлігіне 20 министр келіп кетсе де, қазақ анимацисына қолдау көрсетіп,
мамандар мәселесін шешуге ешкім мойын бұрмады. Өскіндер руханияты өшкіндеп,
қазақ танымының көкжиегіне - адами құндылықтан айыратын түсініктер келіп
ілікті. Міне, соның салдарынан мектеп жасындағы балалар арасында өз-өзіне
қол жұмсайтындар саны жиілеп кетті. Мәселен, америкалық ғалымдар әрбір
балдырған өмірінің 30 пайызын экранға телмірумен өткізетіндігін
анықтаған. Бұл мектепке дейін 5 мың, алтын ұяны бітіргенше 19 мың сағатын
сарып ету деген сөз. Яғни, бір күнде әрбір бала орта есеппен 17 өлім
оқиғасын, 37 мейірімсіздік, қатігездікке толы көріністерді көреді деген сөз
[4]. Бұл әрине, бала тәрбиесіне қажетті жағдайларын толық жасаған,
жасөспірімдерге арналған ұлттық телеарналары бар мемлекеттердің
статистикасы. Қазақ баласының жағдайы бұдан да төмен.
Бізде балалар телміре қарайтын қазақы, сапалы телеарна да жоқ. 2010
жылы Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасымен ашылған "Балапан" кабельдік
арнасының жайы белгілі. Кадрлік, техникалық, шығармашылық деңгейі әлі күнге
ақсап келеді. Ресейдің Карусель арнасынан көшірмесі басым. Міне, осы
келеңсіздіктердің, жасөспірімдер тәрбиесіне деген немқұрайлылықтың нәтижесі
- қазақ баласын қылмысқа итермелеп, темір торға тоғытылуының себепшісіне
айналып отыр. Айталық, 2011 жылы кәмелетке толмаған балаларға қатысты
істелген қылмыс 125 пайызға өскен. Тіптен, осы жылы 340 оқушы өз-өзіне қол
жұмсаған. Бұның басты себебін мамандар да, қоғамда - ғылыми жүйеге түспеген
балалар қылығынан, теледидар мен компьютерлік ойындардың берген
"тәрбиесінен" көріп отыр. Бұл - бұлтартпас шындық.
Батыс еуропалық, америкалық әлеуметтанушылар, философтар, педагогтар
мен психологтар электронды ақпарат құралдарының ұрпақ тәрбиесіне тигізетін
әсерін 90-жылдардың басында-ақ көтере бастаған. Алайда, біздің елдегі
әлеуметтік жағдай мен экономикалық мәселелер бұл тақырыптарды кейінге сырып
тастады. Тек, тәуелсіздіктің 10-жылдығына жуықтаған тұста ғана балалар
анимациясы жекелеген студиялар мен тұлғалардың қолға алуы арқасында қайта
жандана бастады. Бірақ, қоғамдық маңызы бар, ұлттық деңгейде қаралуға
тиісті шаруа - жаһандық көштен кешігіп, проблемалары тарқамас түйткілге
айналды. Еліміздің жетекші арналары Қазақстан, Хабар, Ел арна,
Астана сынды ұлттық деңгейдегі мемлекет қаржыландыратын телеарналар
балаларға арналған қандай да бір көлемді анимациялық фильм немесе
кинотуындыны дүниеге әкеле алмады. Барлығы дерлік шетелден арзан бағаға
сатып алған мультфильмдерді қазақша дыбыстап көрерменге ұсынды. Бірақ, оның
аударма тілі, идеологиялық мазмұны - мемлекеттік қадағалаудан тыс қалды.
Бұл туралы ғылыми жұмысымыздың осы тарауындағы келесі бөлімінде
қарастырамыз.
Өз болашағына бей-жай қарамайтын көптеген елдер бала тәрбиесіне,
соның ішінде анимациялық туындылар арқылы тәрбие беруге ерекше назар
аударады. Мәселен, жапондықтар балаларына ұлттық салт-дәстүрін, өзара қарым-
қатынас этикасын, адамның ортада өзін ұстау мәдениетін мультфильм арқылы
үйретсе, АҚШ бұл әдіспен математика, география, физика пәндерін оқытуды
қолға алған. Шығыс көршіміз Қытай анимация өндірісі бойынша әлемде көш
бастап тұр. Олар мемлекеттің қолдауымен ұлттық мүддеге ғана бағытталған
өнімдер шығарып көрсетуде. Сонымен қатар, АҚШ, Германия, Франция, Жапония,
Қытай, т.б. мемлекеттердің анимациялық фильмдерге стратегиялық мән беріп,
мемлекеттік дәрежеде көңіл бөліп отырғанын айтпағанда, Ресейде балаларға
арналған анимациялық фильмдерді, видеоөнімдерді идеологиялық құрал ретінде
пайдалану үрдіске айналған. Оған үкімет қырауар қаржысын бөліп жатыр.
Әсіресе, ресейліктердің бір жылдың ішінде анимация саласына 300 миллион
доллар қаржы бөлу арқылы ТМД аумағын таңқалдырды.
Әрине, бұл қаржы көрші халықтың болашағына салынған өмірілік
инвестициясы. Мәдениет министрлігі бүкіл ел көлемінде ұлттық анимацияны
қолдау шараларын қолға алып, өнімдерді республикалық телеарналарда
көрсетуге шешім шығарды. Мұндағы басты мақсат - өз ұрпағын мемлекет
мүддесіне сай тәрбиелеу. Ұлттық құндылықтарды балалардың санасына сіңіру.
Олар батыстық мультфильмдерді арзанға алып, эфир толтырудың жолын білмей
отырған жоқ. Аталмыш мемлекеттер алдағы уақытта осы қарқынмен енді бірер
жыл жұмыс атқарса, бүкіл теледидарын өзінің төл өнімдерімен толтыратын
деңгейге жететіні даусыз.
Ал, біздің Қазақстандағы жағдай керісінше болып отыр. Ұлттық өнім
өндіруді ойға алғандар бар. Бірақ, отандық медиа кеңістікті, телеарналарды
тізгіндеп отырған министрлік - шетелдік мультфильмдерді экранға шығаруға
рұқсат беріп, жалпақ шешейлік танытуда. Ондағы өнімдер ұлттық дәстүрді
айтпағанда, болмысымызға да жат дүниелерді тықпалап жатыр. Тіптен Президент
Нұрсұлтан Әбішұлы бұл келеңсіздіктерге тоқталып, қазақ баласына қазақша
тәрбие беруді биік мінбеден де айтып ескертті. Дегенмен, ескертуді елеген
шенділер жоқ сияқты. Сондай-ақ, телеарна басшылары шетел мультфильмдеріне
талғамсыз қарайды. Ол дүниелердің қазақ баласының санасына қандай салмақтар
салып, балдырғандар психологиясын қалай бүлдіріп жатқанына төменде
тоқталамыз. Арзанқол өнімдер қазақстандық эфирді еркін жайлап, ұлттық
анимацияның өркендеуіне тұсау салуы - проблеманың үлкені.
Қазақ мультфиліміне тұсау салған кім? Шенді ме, әлде шарана шақта
шарқ ұрып - әлемдік деңгейдегі сапа мен сан басекесіне іліге алмаған
мультөндіруші студиялардың кемдігі ме? Аниматор мамандар түйткілді - жалпы
қазақ қоғамына кері әсерін тигізіп, кемдік кейіпке түсіріп отыр деп
есептейді. Осы өзекті тақырыптар отандық БАҚ-та биік көтерілді.
Аниматорлар қауымдастығы мемлекеттен қолдаудың керек екенін білгенімен,
қазақ анимация саласын дамытуға бағытталған қандай да бір жұмыс жоспарларын
жасамаған. Өзек жарған мәселелерін де әлі күнге бірде-бір депутатқа айтып
көрмеген. Бұл міндетті баспасөз-мәслихатына келген БАҚ өкілдеріне ысыра
салуды жеңіл көріп келеді. Біздіңше, анимация саласын дамыту мәселесі
Ақпаратты Қазақстан-2020 бағдарламасын талқылауға ұсынылуы керек.
Өйткені, аталған бағдарламаны талқылау кезінде қазконтент мәселесі де өткір
көтерілген болатын. Сол мәселені шешуге аниматорлар да тартылса, қос
тараптың да қалағаны жүзеге асар ма еді? - деп жазады журналистер [5]. Иа,
дұрыс-ақ. Бірақ, журналистердің айтқанын тыңдамаған депуттар аниматорларды
аяды деу әбестік болар. Айқын газетіне шыққан осы мақалада, Анимациялық
фильм, яғни мультфильм - мықты идеологиялық қару. Бұл қаруды тиімді
пайдаланған ел әлемді билейтін түрі бар. Себебі, анимация бала санасын
жаулаумен айналысады. Біздің балаларымыз жат елдің идеологиясының құрбанына
айналып бара жатыр, жас ұрпақтың санасы өзіне жат, болмысына сай келмейтін
тәрбиемен "сусындап" жатқандығын ашына жазып жария етті.
Шындығында да қазақ анмациясының дамуына - үкімет, аниматор мамандар
мен қоғамның бірігіп бас біріктіре алмауы түрткі болып отыр. Мәселенің
шеттен жеткен шиеленісін шешу үшін Аниматорлар қауымдастығы жаңа бастама
көтерді. Қазақстан аниматорлар қауымдастығы осы мәселеге қоғам назарын
аударуды мақсат етіп отыр. Жалғыздың үні шықпас, жаяудың шаңы шықпас
дегенді түсінген болса керек, еліміздегі он шақты анимациялық жекеменшік
студиялар бір ұйымның астына бірігіп, ресми сайттарын ашып, қоғам пікірін
де ескеріп әрекет етуге [5.1] белді бекем байлады. Бірінші кезекте,
мемлекет отандық мультфильмдерге қаржы бөлсе, жаңа дайын жобаларды іске
қосуға әзір екендіктерін жеткізді. Әйтсе де, осы бастама айтылғалы біршама
уақыт өтті. Үкімет тиісті жауап қатып, анимация мәселесімен айналыспай,
тізгінін тартып отыр. Салдарынан сапалы мультфильмдер жасайтын мамандар,
аниматорлардың көпшілігі қолдау болмағандықтан, мүмкіндіктерін іске асыра
алмай, басқа салаларға барып жұмыс істеуге мәжбүр болды. Бұл - анимация
саласына деген жас мамандардың қызығушылығын азайтып, маман тапшылығын
тудыруға басты себеп болды. Нарықтық сұраныстан қалған мамандықпен
айналысуға кім барады?!
Қазақ анимациясы - біліктілер білімін көрсете алмай тұншыққан сала.
Мәселен, отандық мультфильмдердің саны аз, сапасы сын көтермейтін, дубляжы
тартымсыз болса да, қолда бар техниканы қолданудан аянып жатқан жоқ.
Тіптен, мамандар соңғы жылдары анимация саласы аяғынан тұра бастады деп
жатыр. Әрине, бұл кәсіби тұрғыдан емес, "қанат қақты" өнімдерге деген
қолдау, шабыт беруге бағытталған баға да болар. Алайда, сол дамуға қадам
тастаған мультфильмдерді отандық телеарналар көрсетуге құлықсыз екен. Олар
Том мен Джерри, Спандж Бобты көрсетеді. Осынау бір түсініксіз жұмсақ
ысқыш, дұрысы құбыжық барлық ұлт ұрпағының үлгі тұтар бейнесіне айналды.
Бұл мультфильмді балаларға көрсетуге шектеу қою қажет - дейді аниматор
Адай Әбілдинов. Маманның айтуынша, ұлттық құндылықтарға бай қазақ фольклоры
Disney, Dreamworks Аnimation, Marvel киностудияларының таспаларында
жоқ, бірегей әрі барынша қызықты бейнелерге бай. Ол кейіпкерлерді батыстық
стереотипті басып тастайтындай қызықты етіп беруге болады [5.2].
Телеарналардың отандық анимациядан теріс айналғаны - қазақ
аниматорларына соққы болды. Елімізде білікті мамандар жоқ емес. Әбір туынды
жасауға қыруар қаржы мен қажыр-қайраттың кететіні белгілі. Мысалы,
мультфильмде бір сюжетті көрсетуге суретші көп тер төгеді. Яғни, әрбір
секундтық планды жабу үшін 24 сурет салынуы керек. Сонда бір минутта 1440
сурет, 10 минуттық мультфильмге 14 мың 400 сурет салуға тура келеді.
Осындай жүйке мен табан ет, маңдай терді төккен ұлттық өнімді отандық
арналар тегін алуға құлықты. Қазақстандағы республикаға таралатын әрбір
телеарна аптасына бірнеше миллион теңгенің жарнамалық материалын көрсетіп
пайда табады. Тіптен, таралым аумағы шанақты Алматы телеарнасының өзі апта
бойғы жаңалықтар қызметіндегі жарнамалық роликтер үшін (күніне екі реттен)
75 мың, айына 300 мың теңге табыс жинайды. Баға ауқымы кең арналарда тіптен
шарықтап кеткен. Бірақ, осыншама табысы бар арналардың қазақ анимациясына
қырын қарауы қынжылтады.
Мәселеге министрліктің араласуы қажет. Себебі, жарнамалық табысы көп
телеарналар отандық өнімді қолдауға бармайды. Бұл жерде мәжбүрлей де
алмаймыз. Өйткені, бізде отандық өнімді сатып алып көрсетуге,
қаржыландыруға міндеттейтін заң жоқ. Осы мәселені парламент депуттары
ескеруі тиіс деп білеміз. Сол үшін пайдаға құныққан телеарналар қазақ
мультфилімінен бес есе арзан, қазақ баласына қажеті шамалы, шетелдік
туындыларға тұра ұмтылады. Мысалы, еліміздегі беделді арналардан үзбей
көрсетіліп келе жатқан Том мен Джерри мультфилімінің бір жылдық сериясы 7
мың теңге тұрады екен. Арзанға оңай бойы алдыратын тек біздің елдегі
телеарналар. Көрші Қытай мемлекеті өзге елдің мультфильмдерін елге
енгізуге тыйым салған. Тыйым салу бір басқа, аталаған елдерде, Ресейде
Союзмультфильм, Қытайда 20-дан астам сапалы анимациялық орталық бар. Ал
терезесі тең, экономикасы қарыштап дамып келе жатқан тәуелсіз қазақ елінде
анимацияға арналған жеке мекеменің болмауы ұят. Балаларымыз үшін Шрек,
Бэн тэн, Наруто Спандж Боб, Бетмэн, Өрмекші адам, Кунг Фу Панда
әлдеқашан идеалға айналып кетті [6].
Қазақ анимациясы проблемаларының тағы бірі - мультфильммен
айналысатын ұлттық мекеменің болмауы. Қазақстандағы анимация өнерi қазiргi
күнi “Қазақфильм” АҚ-ның жанында шағын шығармашылық бiрлестiк ретінде жұмыс
атқарады. Анимациямызды дамыту, қазақ мульткейіпкерлерін әлемдік
кейіпкерлер дәрежесіне жеткізу ауыр жүк. Дейтұрғанымен, қазақтың халық
ертегілерінде бой көрсететін Керқұла атты Кендебай, Ер Төстік, Желаяқ,
Көлтаусар, Жезтырнақ, Мыстан кемпір сынды дайын кейіпкерлерді сәтті өнімге
неге айналдырмасқа? Оны қойғанда, кешегі салиқалы жырау-жыршы, шешендердің
өсиеттерін, өнегелі тәрбиесін көрсететін мультфильмдерді экран бетіне
шығара алмай келеміз. Сонау Батыс пен Еуропаның идеологиясын жетелеген жат
бейнелерден гөрі, өзіміздің қазақы болмысымыз мың есе артық екені айқын.
Келешек ұрпағымыздың саналы әрі патриот болуы өз қолымызда екенін ұмыт
қалдырғандаймыз.
Қазақ мультфилімінің жай-күйі аниматорлар тарапынан айтылмай жатқан
жоқ. Тіптен, мамандар халықаралық деңгейде мәселе көтерді. Бұған дәлел,
Қазақстан аниматорлар қауымдастығының президенті Ғали Мырзашевтің
Анимация атты көрме ашып, жұрт назарын аударуға тырысты. Аниматордың
көрмесі Американың Нью-Йорк, Манхэттен сынды қалаларында, Ұлыбританияда
дербес және өзге шығармашылық иелерімен де бірлескен топтық көрмелер
өткізіпті. Көрмеде суретші Байқоңыр-ғарышкер, Монша күні, Жұмыртқа,
Ер Төстік, Алтай, Кім ең мықты? сынды мультфильм кадрлары мен жеке
туындыларын қойып, анимация өнерін насихаттады.
Аниматор осы саладағы қордаланған мәселерді шешу үшін - Қазақстанда
Ұлттық анимация орталығы құрылу керек деп есептейді. Бала тәрбиесі -
баршаның ісі. Сондықтан да бұл өнердің түтінін түтететін өз шаңырағы болуы
керек. Мен осы мәселені көтеріп, Парламентке хат жолдадым. Өкінішке қарай,
бұл хатыма келген жауаптан анимацияға деген немқұрайлылықты ғана көре
алдым" - дейді, шенділердің ісіне күйініп [7]. Ресейде Союзмультфильм
бар, шығыс көрші Қытайда 20 анимациялық орталықтың бар. Ал, осылармен
терезесі тең, экономикамыз қарыштап дамып келе жатыр деп елеурейтін
үкіметтің немқұрайлығы - Тәуелсіз қазақ елінде анимацияға арналған жеке
мекеменің болмауын ұят көрмейді. Жазушы Мұхтар Әуезов: "Ел боламын десең,
бесігіңді түзе - деп аталы сөз қалдырған еді артына. Бүгінгі қазақ
баласының руханият бесігін тербететін қазақ аниматорлары - есіктегі құлдың
күйін кешіп жүр. Егер қазақ үкіметі анимацияның жоғын жоқтаған мамандарға
жағдай жасап берсе, өнердің бұл түрі өркендейтініне шүбә келтіре алмас
едік.
Қазақстанда бiлiмдi азаматтар бар бола тұра, неге анимация өнерi
дамымай отырғаны әркімді таңқалдырады. Ресейде бұндай проблема түбегейлі
шешімін тапқан. Ресей президенті Владимир Путин Ресей аниматорларымен жиі
кездесу өткізіп, оларға қаражат бөлiп, шығармашылық еркiндiкпен
бiрге авторлық құқықтарын қорғауды қолға алды. Еліміздегі анимация
“Қазақфильм” АҚ-ның жанында шығармашылық бiрлестiк қана.
Әрине, “Қазақфильмде” басшы болған азаматтар анимацияға жанашырлық танытып-
ақ жүр, бiрақ анимация - дара, күрделi өзiндiк шығармашылық,
өндiрiстiк, продюссерлiк, дистрибуциялық талаптары кинодан мүлде басқа,
өзгеше өнер [8]. Мультфильм саласы мәдениет министрлігі тарапынан
қаржыландырылып, өндiрiстiң қорытындысы ақпарат және байланыс
министрлiгiне тәуелдi. Яғни, бөлінген қаржыға жұмыстың нәтижесін қаржы
бөлген мәдениет министрлігі емес, екінші мекеме қабылдайды. Сонда, мұндағы
мультфильм өндіруге жауапты мекемеге тапсырыстың талабын кім белгілейді?
Екі министрлік арасындағы ортақ істің ортақ шарты бар ма? Жоқ, әрине.
Сондықтан да студиялар "бармақ басты, көз қысты" әрекеттерге жиі барады.
Тағы да бізге жетпей жатқан шетелдік тәжірибеден мысал келтірейік.
Шетелдерде, әсіресе, батыста анимация телевизиямен тiкелей байланыста.
Өйткені өнiм телеарналарға керек. Тапсырысты да, қаржыны да сол тәуелсіз
арналар береді. Біздегі арналар жарнамадан көз ашпағанымен, мардымды
жалақы, керекті мультфильмге келгенде "қаржы таба алмай" жалтақтап қалады.
Қытайда бiрнеше анимация оқу орындары бар екен. Олардың өнiмдерiнiң
сапасы мен деңгейi ауыз толтырарлық. Заманауи технологияны терең меңгерген.
Оны Ресейдiң құрамындағы Татар, Якут, Башқұрт елдерiнен де байқауға болады.
Ресейге тәуелді бола тұра аталған автономиялы республикаларда арнайы
анимация студиялары бар. Өздерінің ұлттық дәстүрлеріне сай, таным-
түсініктеріне тура келетін өнімдерді өндіруді қолға алған. Ал,
Қазақстандағы және ұйымдастыру жүйесі - ұлттық анимацияға қолдау көрсете
алмаса, халықарлық ұйымдардың елдегі қазақ анимациясын дамытуына рұқсат
беріп, әлемдік ұйымның тәжірибесімен кенже қалған өнерімізді дамытып алуға
құлшыныс жасауға болар еді. Бұл тәжірибені - әлемдік өркениеттің даму
үдерісінен кеш қалды деген Моңғолия өз пайдасына жарата бастады.
Халықаралық АСИФА кәсiби ұжымына мүше болған Моңғолия - тұралап қалған
анимация өнерiн халықаралық ұйымның қаржысы арқылы белігілі өреге көтерді.
Дәл осы жерде бізге ерекше қажетті бірінше дүние бар. Оның біріншісі
- продюсерлiк жоба мен талапты күшейтiп, беделдi студиялар мен мамандардан
құрылған шығармашылық кеңес қызметiн жүйеге түсіру. Екіншісі, жұмысты нақты
жоспарлап, трайбализмге жол бермей, анимацияға да шынайы өнер ретінде қарау
керек. Ең басты мәселе, ойы күрделі, балалар санасына ұғынықсыз
сценарийлерді емес, тілі жеңіл, оңай есте қалатын, әдемi және визуалдық
тартымды кейiпкерлерi бар, әзiл мен қиялға толы фильмдердi көптеп
түсіруіміз қажет. Егерде, қазақ аниматорлары жылына 6-10 минуттық
қойылымдарды жасауға мүмкіндік алса, олар бiрнеше жылда халықаралық
талаптарға сай өнiмдердi халық назарына ұсына алады. Әрине, бұл ретте
мемлекет құрамында анимация өнерiн қолдайтын, қадағалап отыратын министрлік
анықталу керек. Егер ондай құзырлы орган болмаған жағдайда, мәдениет ісімен
айналысатын министрліктен арнайы “анимация өнерi” комитетiн құруды қолға
алған абзал. Анимацияны, киноны идеологиялық майдан деп танысақ,
мәдениетiмiздi қорғайтын “қаруды” мамандарға берiп, орын алып отырған
олқылықты жоюымыз шарт. Ұлттық анимация мәдениетi жайлы арнайы заң
қабылдануға тиiс деп есептеймін. Ресейдегi “Союзмультфильм” сияқты өз
елiмiзде “Kazakh-Anima” Ұлттық анимация студиясының шаңырақ көтерiп, дербес
жұмыс істеуі керек. Жазушы Ғабит Мүсірепов әдебиет пен өнер жайлы Өз
қадірін білетін халықтың бірде-бірі өзінің азаматтық, елдік, азаматтық
тарихын жасамай тұрмайды. Үнсіз ел ауыр ойда, ой үнемі ізденуде болады -
деген еді, Кеңес дәуірінде отарлаушы империядан қаймықпай [9].
Тәуелсіздігіміз - жазушының осы бір асқақ арманға толы,
тұжырымдамасының мақсатын орындамақ түгілі, ойға да алған жоқ. Қазақфильм
соңғы жылдары ұйқыдан оянып, балаларға арналған бірді-екілі төл өнімдерді
жасады. Алайда, әрбір киноға миллиондаған қаржы жұмсайтын "қара шаңырақ" -
санаулы туындымен шетелдік өнімдерге бәсекелесе алмады. Мемлекеттік
тапсырыс аясында жасалған сол бірнеше туындыдан кейін - "Қазақфильм"
өнімдері тоқтады. Анимация саласы да біздегі мемлекеттік жобалардың аяқсыз
қалатыны сияқты тоқырауға ұшырап келеді. Тек, жекелеген студиялар, ұлт
жаншырлары ғана қозғау салып - техникалық мүмкіндігі болмаса да,
тәжірибелік мақсаттағы өнімдерді түсіріп жатыр. Алайда, шетелдік
мультфильмге көз үйреткен, ондағы оқиғаға, кейіпкерлердің бейнесіне құштар
болған қазақтың жас көрермені оны місе тұтпай отыр. Яғни, ұлттық өнім
сұранысты қанағаттандыра алмай қалды. Бұл мәселеге екінші, келесі
бөлімдерде тоқталамыз.
Әзірге дейін отандық телеарналардан сапасыз өнімдерімізді, шетелдік
анимациялық өнімдерді тәржімалап беруді дәстүрге айналдырдық. Бұған
телеарна басшылары "эфирді немен толтырамыз" деп дүрсе жауап беретіні
ақиқат. Ендігі сөзді телеарна көрермендерінің (балалардың) ұлттық және
жалпы балаларға арналған анимацияны тамашаламай өсуінің зияндары туралы
тоқталамыз. Әрине, Қазақстанда осыған мультфильмдерді талғамай беретін
отандық арналар жайлы жүйелі және іргелі әлеуметтік зерттеу жасаған жоқ.
Бұл да біздің елдегі әлеуметтік институттар қызметінің қағаз жүзінде қалып,
нақты жұмыс істемейтіндігін аңғартады. Дәл қазір бұл төңірекке тоқталу
орынсыз деп білеміз.
Бүгінде тәрбие негізі бесіктен бастау алғанымен, оның жалғасын
отандық БАҚ жалғастыратын болды. Тәуелсіздігімізді нығайту мақсатында
Отанға деген сүйіспеншілік, яғни патриоттық тәрбие алдыңғы қатарға шығатыны
сөзсіз. Бұл жөнінде Қазақстан және Ресей Білім академияларының академигі
Байзақ Момынбаевтың Отаншылдық білім мен тәрбиенің тұғыры болуға тиіс
деген мақаласында ... Осы тұрғыдан келгенде, қоғамдық сананы
қалыптастыруда, әсіресе, жас ұрпақ тәрбиесінде БАҚ-тың жетекші орынға шығып
отырғаны өмір шындығы. Солай бола тұра, бүгінгі таңда қазақстандық БАҚ
жүйесіндегі еркіндіктің бассыздыққа ұласып бара жатқаны айрықша
алаңдатады, - дейді [10].
Аталмыш мақалада Қазақстанда шетелдік БАҚ-тың пайыздық көрсеткіші
жоғары екендігін жазады. Біздің ойымызша, БАҚ-тың ең киелі міндеті
ақпараттық-ағартушылық ұстанымы болуға тиіс. Осы ретте, БАҚ-тың рөлі
бүгінгі таңда бірінші орында тұрғанын социологтар бірауыздан мойындайды.
Демек, Қазақстан БАҚ-тарындағы ұрпақты аздыратын, ұлтты тоздыратын кейбір
бейбастықты ауыздықтау проблемасы әбден шегіне жеткенін терең сезінуіміз
керек деген ұтымды ой айтады.
Соңғы кезде әлемнің дамыған елдеріндегі жүргізілген зерттеулер
нәтижесі - балалар мен жасөспірімдер өмірінде телеарна рөлі барынша артып
келе жатқанын меңзеп көрсетті. Ғалымдардың пікірінше, бұқаралық ақпарат
құралдары, әсіресе, оның ішінде теледидар ересектерден гөрі балалардың
өмірінде елеулі орын алған. Ресейлік ғалым Алексей Журиннің еңбектерінде
Ресей балаларының ақпарат құралдары өнімін пайдалану дәрежесі жан-жақты
баяндалады. Сонымен қатар, 1992-1999 жылдар аралығындағы әртүрлі
жүргізілген зерттеу жұмыстары нәтижесінде теледидардың алдыңғы орынға
шыққаны көрсетіледі. Ғалым зерттеу барысында өте маңызды тағы бір мәселеге
көз жеткізген. Ресейде жүргізілген сауалнаманың нәтижелеріне қарағанда,
сұралғандардың 67 пайызы қазіргі теледидар бағдарламалары балалар мен
жасөспірімдерге кері әсер етеді деп есептейді. Тек 14 пайызы теледидар
жастарға оң ықпал етеді, яғни нақты өмірге бейімделген еркін де бастамашыл
адамдарды тәрбиелейді деген пікірде. 13 пайызы электронды БАҚ-тың Ресей
жастарының адамгершілік қасиеттеріне кері әсер етіп отырғанын сезінбейтінін
айтады. Яғни, оның ықпалы біреулер үшін оң болса, ендігілеріне кері әсері
бар. Мәселе қашаннан талас тудырып келе жатқаны белгілі. Сол себепті оның
мүмкіндіктерін қажетті бағытта пайдалануға болатынын ескерген жөн.
Әлбетте, қазақ зиялылары бұл туралы талай мәрте мәселе көтерді.
Жазушы Смағұл Елубай: “Тәуелсіздігіміздің 15 жылында біз үлкен экранға,
телеэкранға қалай ие болып отырмыз? Күніне жүздеген мың қазақстандық рухани
тәрбие алып жатқан киноэкран жас ұрпақ санасына қай елдің, қандай тәрбиесін
құйып жатыр? Қай елдің идеологиясын сіңіріп жатыр? Экранына ие бола алмаған
жұрт ұрпағына ие бола ала ма? Күмәніміз бар. Ұрпақ тәрбиесі - мемлекеттік
мәселе” деп, жас жеткіншектерді тәрбиелеу мәселесінде БАҚ-ты дұрыс
пайдалану керектігін айтады. Ендеше, БАҚ-тың тәрбиелік ықпалына көбірек
көңіл бөліп, керісінше зиянды деп табылатын бағдарламаларға тосқауыл қоюдың
уақыты келді.
АҚШ, Ұлыбритания, Франция сияқты мемлекеттерде балаларға қатысты
бағдарламаларды сараптаудан өткізу, олардың дамуына кері әсерін тигізетін
хабарлар қатаң түрде бақылауға алынады. Жас жеткіншектердің тұлға ретінде
дамуына сәйкестігі мақсатында ақпараттық өнімді жасаушылармен тығыз
байланыс жүргізуді ұйымдастыру жағы да қарастырылған [11]. Теледидар жас
жеткіншекке эмоционалды тұрғыдан, яғни бірде қатты қуануына, енді бірде
қобалжуына, мазасыздануына, үрейленуіне тікелей әсер ете алады. Бұған қоса,
соңғы он-он бес жылдың көлемінде еліміздің ақпарат кеңістігінде әртүрлі
шетелдік басылымдардың, телеарналардың көбейіп кеткені тағы бар. Кабельді
және спутниктік телеарналардың өрісі кеңейе түсті. Өз кезегінде олар
жеткіншектерді көздеген идеологиясы шеңберінде “арбап” ұстайды. Әсіресе,
Батыста, кейінгі кезде Ресейде де көптеп шығарылып жатқан қатыгездікке толы
фильмдер, мағынасы түсініксіз мультфильмдер, айқай-шуға толы музыка балалар
санасына, денсаулығына, тәрбиесіне теріс әсер ететіні сөзсіз.
Атыс-шабыстан, біріңғай төбелестен тұратын ондай телеөнімдер балалар
дүниетанымының, логикасы мен психикасының қалыптасуына теріс әсер етеді.
Әңгіме етіліп отырған тақырыпты кез келген жерде қозғап көріңіз. Бұл ретте
батыс немесе АҚШ елдері - мұндай сорақылыққа дәл біздегідей жол беріп
қойып, қол қусырып қарап отырған жоқ. Қам-қарекеттерін жасап жатыр. АҚШ-та
Зорлық, медиа және балалар деген тақырыпта зерттеу жүргізілді. Ол біздің
ғылыми жұмысымыздың басында келтірген мысалдан басқаша және ертеректе
болған зерттеулері.
Америкада 1951 жылы зорлық зомбылық тақырыбындағы көрсетілімдер
-теледидар уақытының 10 пайызын құраған екен. Соған қарамастан 1954 жылы
алғаш рет Конгресте телезорлықтың көрермендерге әсері жөнінде мәселе
талқыланған. 1956 жылы ғалымдар теледидардың жас өспірімдерге залалы көп
болуы мүмкін екендігін тұжырымдаған. Сол жылдары барлық телехабарлар 23-
тен ¾ бөлігінде зорлық көріністер сағат сайын 6-10 мәрте
қайталанатындығы дәлелденген. Ал, 1961 жылғы мәлімет бойынша телезорлық
көрсетілімдердің көлемі ұлғайған және оның көпшілігі балалар экран
алдында отырғанда көрсетілетіндігіне дабыл қағылса, 1965 жылы
теледидардағы зорлықтар жеткіншектердің жат қылықтары арқылы көрініс бере
бастаған. 1969 жылы жасөспірімдер агрессиялық мінез көрсетудің
тәсілдерін теледидар көрсетілімдерінен үйренетіндіктері анықталған [12].
Сондай-ақ, 1972 жылы америкалық 50 жетекші маманның бес томдық
зерттеу есебі медиазорлық пен кәмелетке толмағандардың агресивті мінез-
қылықтарының арасында байланыс бар екенін көрсетті. 1980 жылы үш маусым
бойы көрсетілген телесериалдар талданды. Жүргізілген зерттеулер
оларға сағат 8-9 аралығында, кем дегенде 9 рет, сағат 9-11
аралығында, кем дегенде 12 рет және балалар хабарларында (сенбі күні
таңертең ) сағат сайын 21 реттен зорлық көрсетілімі болатындығы
анықталды. 1982 жылы Жүйке ауруларын емдеу Ұлттық Институты (National
Institute of Mental Health) дүние жүзінде жүргізілген 2500
зерттеуге шолу жасаған. Қорытындысы бойынша, жасөспірімдердің
агресивті мінездері мен теледидар зорлығының арасында сабақтастығы
бар екендігі анықталған. Нәтижесінде, жұртшылыққа балаларының не
көретіндігін қадағалау қажеттілігі ұсынылды; индустрия өкілдерін
теледидар зорлықтарын азайтуға шақырды; медиазорлық саласында зерттеу
жұмыстарын дамыту қажеттігі айтылды. Америкалық бала 1984-1985
жылдары теледидардан сағат сайын 27 зорлық көріністі тамашалағаны
белгілі болған. Бейнебаяндардың жартысынан көбі зорлық тақырыбында
екендігі дәлелденген. Ақыры, 1990 жылы АҚШ Конгресінде теледидар
және оның балаларға әсері жөнінде заң жобасы ұсынылып тыңдалғаны
туралы дерек бар.
1992 жылы Американың психология ассоциациясы федералдық үкіметтерді
қоғамды медиазорлықтан қорғауға шақыруға дейін барған. 1996 жылы ақпанда
АҚШ Президенті Билл Клинтон Телекомуникациялар туралы заңға қол қойды.
Бұл заң бесінші чиптер, теледидар хабарларын сүзетін компьютерлік
микропроцессорлар шығару қажеттігін айқындады. 1997 жылы АҚШ–та
телебағдарламалардың жас мөлшеріне негізделген жаңа рейтинг жүйесі
қабылданды. 1997 жылы ЮНЕСКО аумағында Балалар және экрандағы зорлық
атты халықаралық палата құрылды.
Дәл осы палата - Алматыда (17 наурыз 2010 ж.) Экрандағы зорлық-
зомбылықты тоқтатайық атты қоғамдық тыңдау өткізді. Аталған бас қосуда
мамандар тарабынан, "зорлық-зомбылық, қысым көрсетушілік, сексуалды
мазмұндағы фильмдер мен бағдарламалар көрсететін, әсіресе сенбі, жексенбі
күндері 1000 ТВ, Рен ТВ арналарын кабелді ТВ провайдерлерінің қосымша
пакетіне аударды. Және қазақстандық НТК және 31-ші телеарналар өз
көрсетілімдері бағдарламасын қайтадан қарап шығулары керек" екендігі
ескертілді. Жиын барсында Қазақстандағы Дағдарыстық орталықтар одағының
ЗТБ төрайымы Зүлфия Байсақова: "Барлық телеарналарға балалар көретін сағат
6-дан 10-ға дейінгі уақытқа зорлық-зомбылық мазмұндағы барлық
бағдарламаларға шектеу қою керек" екендігін мәлімдеді. Оның айтуынша,
көгілдір экрандағы зорлық-зомбылықты тоқтату үшін заңдық тұрғыда реттеу
керек [13].
2000 жылы Американың педиатрлар академиясы, медицина ассоциациясы,
психологтар ассоциациясы, балалар және жасөспірімдер психиатрия
академиясы сынды төрт бірдей ұлттық ассоциация біріккен үндеу
жариялады. Онда: Медициналық қоғамның отыз жылдан аса жүргізген зерттеу
нәтижесі, зорлық тақырыбындағы ойын – сауықты көру, әсіресе, балалардың
агрессиясының өсуіне, олардың қарым-қатынасының бұзылуларына әсер
ететінін көрсетті деп тұжырымдаған. 2000 жылы қаңтар айынан бастап
Американың теледидарлары (экрандары 12 дюймнан үлкен) ата-аналарға
балаларының көрмегені дұрыс деп тапқан. АҚШ Конгресінде Зорлық және
медиа деген тақырыпта тыңдау болды. 2001 жылдың зерттеуі америкалық
балаларға арналған жексенбілік хабарларда жиырмадан- жиырма беске
дейін зорлық актілері болатынын анықтады.
Ал, біздің елде 20 жылдық тәуелсіздігіміз барысында ешқандай зерттеу
жасалып, бұндай ғылыми негіздегі тұжырымдама жасалған жоқ. Бұл олқылықтың
нақты көріністеріне ғылыми жұмысымыздың келесі бөлімінде тоқталамыз.
1.2. Қазақ тілді телеарналардағы отандық және шетелдік аннимациялық
туындылар: мазмұны мен берілу пішіндері
Елімізде рухани құндылықтардың олқы тұстары еш уақытта зиялы жұрттың
назарынан тыс қалған емес. Әсіресе, үлкен идеология құралы болған
телевидениені қазақ болмысына сай келмейтін дүниелерден тізгіндеу
керектігі әрқашан айтылып келе жатыр. Біз осы бітіру жұмысымызды жазу
барысында Тәуелсіздігіміздің 15 жылдығына орай (2006 ж.) жарық көрген
мақалаларға кез болдық. Онда, дәл осы тарауға бөлім етіп отыран "қазақ
тілді телеарналардағы" өнімдер мәселесі тереңінен қаузалып жазылған екен.
"Бүгінде экран, әсіресе телеэкран адамзаттың негізгі ақпарат көзі. Газет,
кітап ондаған, жүздеген мыңға жетпей шаршап-шалдығып жатса, заманауи экран
құлашы кең. Ол миллионды бір-ақ қармайды. Демек, қазіргі ұлт үлкен экранды
игермей, замана додасына төтеп бере алмақ емес. Тілден бастау алатын ұлттық
санаға ие болғыңыз келсе, үлкен экранға ие болыңыз. Кино мен телевидениеге
ие болыңыз" депті, жазушы Сұмағұл Елубай ағамыз, Егемен Қазақстан
басылымында. Иа, жазушының толғақты ойы, сөз еткен түйткілі, мақалада
көтеріп отырған мәселелесі – әлі де түбегейлі шешімін таппақан жоқ. Тек,
" ұлттық санаға ие болғыңыз келсе, үлкен экранға ие болыңыз. Кино мен
телевидениеге ие болыңыз" деген жан-айқайы бір мысалға ғана орындалды [14].
Олай дейтініміз, тәуелсіздігіміз 21 жылға аяқ басқан тұста, бір телеарна
ғана толықтай қазақша ("Қазақстан" ұлттық арнасы) және екі қос тілді арна
("Балапан", "Мәдениет", "Білім" арналары) ашылыпты. Кино саласы бірнеше
ұлттық кино ("Біржан сал"(2009), "Келін"(2011) "Жау жүрек мың бала"(2012),
"Шал"(2012), балаларға арналған мультфильмнен ("Қазақия" мультсериал,
"Қанатты барыс"(2012), "Алдар көсенің қызықтары"(2012), "Ертөстік" (2012ж)
сынды), шағын анимациялық, тек жалғыз толықметражды мультфилім ("Ертөстік
пен Айдаһар" (2013ж). көлемі 1 сағат) 5 жылымызды сарып етіп түсіріппіз.
Арада шетелдік әйгілі ("Қара киімділер-3" "Жаңа өрмекші адам", фильмдерін,
"Көліктер-2" т.б анимациялық) өнімдерді тәржімалап, қазақша сөйлеттік.
Бірақ, жазушы ағамыз атқандай, "кино мен телевидениеге" ие бола алған
жоқпыз, әлі!
Десе де, соңғы соңғы екі-үш жыл көлемінде түсірілген мультфильмдердің
отандық эфир арқылы кішкентай көрерменге жол тартты. Олар Аңшы,
Балақайлар мен бөжекейлер, Ақ қаз, Ынсапсыздың ақыры, Байқоңыр,
Айгүл, Қозы, ешкі һәм торы, Қошқар мен теке, Момын мен қарақшылар,
Айка, Зәйтүнқарлығаш пен құйыршық атты анимациялық фильмдер
Қазақстан, Балапан, Алматы, Астана телеарналарынан көрсетілу
үстінде. Сонымен қатар, телеарна басшылары да қазақ анимациясына аз да
болса көңіл бөле бастағаны байқалады. Мәселен, "бұрын отандық
мультфильмдердің әрқайсысын 5 мың теңгеден сатып алатын телеарналар,
бүгінде анимациялық фильмдердің бағасын 40 мың теңгеге дейін көтерген"[15].
Осыған қарап, қанатын кеңге жая қоймаған отандық анимацияның сәл болса да
алға жылжып, ілгерлеудің ізіне түскенін байқауға болады. Алайда, қоғам
Балапан телеарнасы қазақ мультфильмдерін жергілікті көрерменге ұсынуға
дәнекер болады деп күткен еді. Өкінішке қарай, күніне 9 мультсериал
көрсететін балалар арнасынан тек қана қазақ аниматорларының қолынан
шыққан туындыларды тарту ету жеткіліксіз. Және де Балапан арнасын тек
кабельді желілерден көруге мүмкіншілік туады.
Дегенмен, қоғамдық сана қайта жаңғыруға бет алды. Содан болар,
бүгінде қазақстандық телеарналардағы анимациялық өнімдердің саны артып,
тілі қазақшалана бастады. Бұл үрдіс - қазақ тілді көрерменді қуантты.
Себебі, кез-келген анимациялық өнім - қазақ баласының ана тілін
жетілдіруіне, қолданыс аясын кеңейтуіне түрткі бола алады. Осыған дейін
теларналардағы кино, мультфильмдердің қазақша тәржімаланбай-ақ, экранға
шығып отыруы зиялы қауымның ашу ызасын тудырған болатын. Осы мәселелр
төңірегінде БАҚ -та аянбай жазып, ұлттық анимация мәселесін биік көтерді.
Аталған салаға жауапты министрліктер мен мекемелердің немқұрайлылығын сынға
алып, үзбей (2006-2012 ж.ж.) жазып отырды. Журналистердің мәселені жеріне
жеткізе көтерген жанашырлықтарына келтірген мысалдарымыз, әбдебиет ретінде
пайдаланған мәліметтеріміз куә бола алады.
Қоғамның жан-айқайы үкіметтің, министрліктің құлағына жетіп,
қордаланған мәселеміз бірден шешімін таппаса да, жекелеген ұлтжанды
азаматтар мен бірлескен студиялар, қоғамдық ұйымдар ат салысып, Ұлттық
анимация саласына жан бітірді. Отандық аниматорлар түсірген, шет тілінен
аударылған қазақша мультифильмдердің қатары көбейді. Бірақ, сапа мәселесі
әлі түзелген жоқ. Экранға жол тартқан туындылардың кемдігін түзеуге құзырлы
органдардың да, мультфильммен айналысып жатқан мамандардың шамасы әзірге
келер емес. Бірақ, біз онда техникалық кемшіліктерді (жалпыға ортақ)
қазбалаудан аулақпыз. Тек, бір әттеген-айы, қазақша сөйлеген
мультфильмдердің пішіндік, көркемдік, мазмұндық ерекшеліктері төл
мәдениетімізбен, ұлттық болмысымызға сай болмай шықты. Бұған дейін
саясаттанушы Ерлан Саиров Әлемдік кинотуындылардан бас тартудың қажеті
жоқтығын, тек оны қазақ тілінде сөйлету арқылы балалардың санасын қазақша
қалыптастыра алатынын айтқан еді. Саясаттанушының болжамы тура келді. Бұл
туралы "Түркістан" газетінде: "Тіпті кинотеатр басшылары да қазақ тіліндегі
фильмдерге сұраныстың болатынын айтқан Көліктер-2 ден кейін. Бүкіл бала
біткен жаттап алған кейіпкерлердің көбі осылайша қазақ тілінде сайрағанда,
олардың санасында Спандж Боб, Халк, Бэтман қазақша қалыптасар еді" - деп
жазды журналист Гүлзина Бектасова [16]. Ол да мүмкін.
Жасөспірімдер санасының бұзылып, өскіндер арасындағы қылмыстың өршуі,
мектептегі төбелес, өз-өзін өлтіру сынды келеңсіздіктердің бәрі де
-өнімдердің насихатынан екеніне ғалымдар шүбәланбайды. Яғни, образдары
ойдан құрастырылған, тәрбиелік маңыздан көрі көрермен тартуды ғана мақсат
санайтын - АҚШ пен Еуропа елдерін анимациясы қазақ ұғымына жат. Алайда, осы
батыстық мультфильмдердің арасында балалар санасына оң ықпал ететіндері де
жоқ. Бірақ, бұл санаттағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
сапасы мен пішіндік ерекшеліктері
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
Негізгі бөлім:
І ТАРАУ. ЖАҺАНДАНУ ҮДЕРІСІ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ МУЛЬТФИЛЬМІ
1.1. Бүгінгі қазақ анимациясының өзекті
проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2. Қазақ тілді телеарналардағы отандық және шетелдік аннимациялық
туындылар: мазмұны мен берілу
пішіндері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ ТАРАУ. АНИМАЦИЯ ЖӘНЕ ҰЛТТЫҚ ИДЕОЛОГИЯ
2.1. Отандық анимация: даму бағыттары мен жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ...
2.2. "Ер Төстік пен АйдаҺар" толықметражды муьтфильміндегі жаңашылдық пен
дәстүр
сабақтастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
СІЛТЕМЕ
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Мультфильм - бүгінде әлемде балалар
тәрбиесін дамытудағы басты құндылыққа айналды. Алайда, Қазақстандағы
анимация саласы тұралап тұр. Отандық арналар шетелдік анимациялық
туындыларды көптеп беріп жатыр. Бірақ, шетелдік өнім - қазақ баласына
ұлттық тәрбие бере алмайды. Тіптен, кері әсерін де тигізе бастады. Сол үшін
бүгінгі қазақ қоғамында Ұлттық анимацияның тағдыры көпшілікті алаңдатып
отыр. Сондықтан, ұлттық мультфильмді дамыту мәселесін зерттеуді жөн көріп,
осы тақырыпты таңдап алдық.
Тақырыптың өзектілігі. Соңғы кездері қазақ телеэкранын шетелдік
мультфильмдер басып алды. Отандық өнімнің саны аз, сапасы төмен. Алайда,
Әмен Қайдаров бастаған ұлт ағалары негізін қалаған ұлттық анимацияның бұлай
бәсең алуы мүмкін емес. Бұған тек жекелеген әлеуметтік және қоғамдық
себептер жоқ емес. Осы түйткілдер шешімін табатын болса, ұлттық анимация
әлемдік даму ісіне ілесе алады. Елімізде мультфильмге арналған бай халықтық
әдебиеттің негізі бар. Аниматорлар соны материалдық жағдайдың жоқтығынан
қажетіне пайдалана алмай отыр. Біз бітіру жұмысымыздың барысында осы
мәселелерге кеңінен тоқталып, жан-жақты зерттейміз.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Тақырыпты тереңдей зерттеп, анимациялық
мән-маңызын, қыр-сырын ашу үшін төмендегі авторлардың еңбектерін
пайдаланамыз. Тұрсын. Қ. (Тележурналистика негіздерінің типтік оқу
бағдарламасы. Алматы. Қазақ университеті. 300 бет); Омашев Н. (Қазақ
журналистикасы. ІІІ том. Алматы, Таймас. 2008 ж. 351бет; ) Байтұрсынов А.
(Тіл қисыны. Алматы, Таймас. 267 бет); Аймауытов Ж. (Психология.
Алматы, Қазығұрт. 275 бет), (Ұжымдық кітап. Алматы ,Таймас. 2008 ж. 376
бет); Барманқұлов М. (Телевидение: деньги или власть. Алматы. Қазақ
университеті. 2008 ж. 216 бет); Кузнецов Г. Юровский А. (Телевизионная
журналистика. Мәскеу. Мәскеу университеті. 1994 ж. 416 бет);
Әбдіжәділқызы Ж.( Тікелей эфир табиғаты. Қазақ университеті. 2003 ж. 321
бет); Тұрсын Қ. (Көгілдір экран құпиясы. Алматы. Қазақ университеті. 2007
ж. 325 бет); Садық М. (Телевизия және талаптары Жұлдыз 2009ж. №4).
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Бітіру жұмысының мақсаты –
Қазақстандық телеарналардағы мультифильмдердің даму үдерісі мен қалыптасу
ерекшеліктерін анықтау.Осы мақсатта біз төмендегі мәселелерді қарастырамыз.
✓ Анимациялық фильм деген не?;
✓ Қазақ мультфильмдерінің даму басқышы;
✓ Мультфильмдердің мазмұндық ерекшеліктері мен тәрбиелік мақсаты;
✓ Отандық арналардағы шетелдік мультфильмдердің мазмұндық сапасы;
✓ Қазақ анимациясын дамытудың жолдары;
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазақ мультфильмдерінің өзіндік
кеңістігі; ерекшеліктер мен жасалу бағыттары анықталды. Осы негізде ұсыныс
пікірлер мен жаңа бастамалар ортаға салынады.
Зерттеу тәсілдері. Отандық және шетелдік анимациялық туындыларды
салыстыру, теориялық тұрғыда талдап және қазақтың ұлттық тарихи
еңбектеріндегі ертегі кейіпкерлерінің образымен салыстыра отырып зеттеу
жасалды.
Зерттеу жұмысының нысаны. Бүгінгі қазақ анимациясының проблемалары;
ұлттық тәрбие мен заманауи бағыт, жаңа технологияның өзара байланысының
мультфильмдердегі көрінісі.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негізі. Бітіру жұмысының тақырыбына
қатысты бірқатар еңбектер пайдаланылды. Сонымен бірге Т.Амандосов,
Қ.Бекхожин, Б.Кенжебаев, Н.Омашев, Б.Жақып сынды журналистика теориясын
зерттеген ғалымдардың ғылыми теориялық еңбектері қолданылды.
Бітіру жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
Біз бітіру жұмысымыздың Отандық телеарналардағы аннимациялық
туындылар: мазмұндық сапасы мен пішіндік ерекшеліктері тақырыбы аясында
жоғарыда көрсетілген, көздеген мақсаттарымызға жету үшін жұмыстың кіріспе
бөлімін жалпы әлемдік мультифильмдер тарихына тоқталудан бастаймыз. Себебі,
ғылыми тұжырымдамамызбен, ғылыми дәйектемелеріміз нақты әрі жүйелі жасау
үшін мультипликация тарихы жайлы мағлұматтар аса қажет.
Мультипликациялық кино - латын тілінде "multіplіcatіo" сөзі, яғни,
көбею, молаю мағынасын, ал, ағылшын тілінде "жандандыру" cуреттердің
(жазық нысандар), қуыршақтардың (көлемді нысандар) қозғалыс фазаларын жеке
кадрларға түсіріп, ретімен көрсетуден тұратын кино өнерінің бір түрі
саналады. Жалпы мультипликациялық кино жасаудың қарапайым әрі ілемге
танымал (белгілі) үш тәсілі бар. Олар: бірінші суреттер арқылы жасау. Яғни,
бұл графикалық мультипликация деп те аталады. Ал, екінші тәсіл,
қуыршақтар (көлемді мультипликация) болса, үшіншісі: жалпақ жұқа
қуыршақтарды (жазық пішінге салып қию) пайдалану арқылы жүзеге асыруға
болады.
Мультфильмдердің тарихы мен дамуы өте қызықты жайттан бастау алады.
Алғашқы "аниматор" фотосуретке жан бітіріп, яғни, қимыл-қозғалысқа келтіріп
жасады. Ол бельгиялық физик ғалым Жозеф Плато (1832 ж.). Плато бірнеше
алғашқы жұмысын сурет жапсырылған дискіні жылдам айналдыру арқылы, қолын
сілтеп жүгіріп бара жатқан адам бейнесін жасады. Ал 1877 ж. француз
суретшісі әрі инженері Эмиль Рейно траксиноскоп арқылы суреттің қимыл-
қозғалысын ұзартып, бейненің шынайы қозғалысын қалыптастырды. Сонымен
қатар, жансыз бейнелердің қимылын музыка және әнмен сүйемелдеп, қызықты,
әрі комедиялық таспа тізбегін жасады. Оның ұзақтығы 15-20 минутқа созылды.
1906-1908 жылдар аралығында тапқыр ғалым Стюарт Блэктон мен Уинзор
Маккей (америкалық), Эмиль Коль (француз) т.б. суреттерді кадрлеп түсірудің
жаңа жолдарын пайдаланып, мәнерлі жандандырудың құпияларын ашып,
мультипликациялық киноның көшбасшысы атанды.
Әлемде алғашқы анимациялық кейіпкердің авторы - Уолт Дисней. Ол
мультикті дамыту мақсатында өз қарамағына бірнеше елдің талантты
суретшілерін қызметке алып, ширек ғасыр бойы шығармашылық және техникалық
жетістіктердің иесі болып, анимация "корольна" айналды. Оның әйгілі
Освольд (қоян), Микки Маус (тышқан), Дональд (үйрек), т.б. кейіпкерлері
миллиондаған көрермендердің көңілінен шықты. Бірнеше серияны құрайтын
қойылымдардағы қимыл мен сөздің дәлдігі, музыка, шудың қозғалыспен қатар
естілуі үйлесім тапты.
Ал, қазақстандық мультипликацияның дамуына 1936 жылы құрылған ХХ
“Союзмультфильм” студиясы зор ықпал етті. Әрі дамытты. Осы студиядан шыққан
Вячеслав Котеночкиннің “Тұра тұр, бәлем!” (Ну погоди!) көп сериялы фильмі,
режиссер Владимир Поповтың “Простоквашинадан шыққан үшеу” (Трое из
Простоквашина), т.б. фильмдері миллиондаған жас көрермендердің ыстық
ықыласына бөленді [1]. Мультипликациялық кино әрдайым жаңалықтар мен
ізденістерді қажет ететін өнер. Онда суретшілердің, қолөнершілердің
қолтаңбасы мен компьютерлік графика ісі басты қажеттілік болып саналады.
Міне, “Союзмультфильм” құрылуымен Қазақстандағы мультипликация өнері
даму жолына түсті. Қазақ мультипликация өнерінің тұсау кесері 1967 жылы,
“Қарлығаштың құйрығы неге айыр?” атты қазақ ертегісінің негізінде
түсірілген туынды. Оның сценарийін, суретін өзі салған режиссері Әмен
Қайдаров болды. Тұңғыш қазақ мультфильмі 1968 ж. Ленинградта (Санкт-
Петербург) өткен Бүкілодақтық фестивальде екінші жүлдеге ие болып, әлем
елдерінің экрандарында көрсетілуге жолдама алды. Одаққа танымал болған
анимациялық туынды 1975 ж. Нью-Йоркте өткен мультипликациялық фильмдердің І
кезекті халықаралық фестивалінде “Қола Праксиноскоп” жүлдесін иеленді.
Бұдан бөлек Ә. Қайдаров , Жошы хан - Ақсақ құлан күйі негізінде “Ақсақ
құлан”, халық ертегісі “Құйыршық”, түркі халықтарына ортақ әзілкеш “Қожа
Насыр - құрылысшы” атты фильмдерді түсіріп, қазақ мультипликациясын өз
дәуірінің жетістіктер биігіне көтерді. Сөйтіп, қазақ анимациясының
туындылары небәрі өткен ғасырдың 70-ші жылдарынан-ақ Орта Азиядағы теңдесі
жоқ жетекші өнерге айналды [2].
Қазақ мультипликаторлары өз өнерін дамытумен ғана шектелеген жоқ,
қырғыз, түркімен және тәжік елдеріндегі тұңғыш мультфильмдерді жасауға
атсалысып, шығармашылық қолдау көрсетті. Бұл кез, қазақ анимация өнерінің
"алтын дәуірі" атанған. Яғни, қазақ мультипликаторлары түсірген графикалық
және қуыршақ фильмдердің саны жүзге жеткен ғажайып жетісіктің мезгілі еді.
Олардың арасынан режиссер-суретшілер: Жакен Даненов пен Қыстауовтың
“Алпамыс батыр”, “Айдаһар аралы”, Ерсайын Әбдірахмановтың “Тапқыштар”,
“Бозторғай”, Бәйтен Омаровтың “Үш шебер”, “Қаңбақшал”,Тамара Мұқанованың
“Жібек шашақ”, “Қайшы”, Қалдыбай Сейденовтың “Тігінші мен ай”, “Қадырдың
бақыты” атты мультфильмдері – қазақ мультипликациясы тарихында жоғары
бағаланған шығармаларға айналды. Сондай-ақ, қазақ анимациясының дамуына
Аманжол Әбілқасымов, Абай Тоқшабаев, Ұ.Бекішев және басқа да шеберлер зор
үлес қосты.
Қазақ анимация өнерінің сардарлары шәкірт тәрибелеу, болашақ маман
даярлау ісіне де бейжай қараған жоқ. Соның негізінде, Темірбек Жүргенов
атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясы суретші-мультипликаторларды дайындау
орталығына айналды. Бүгінде аталған оқу орнын бітіруші түлектер ұлттық
анимация өнерінің дамытушы күшіне айналды.
Ұлттық анимация десек жалпы жұрт Әмен Қайдаровтың есімін ауызға алады.
Оның түсірген ең алғашқы тырнақ алды, тұңғыш мультфильміне де 50 жылға
жуықтап қалды. Жарты ғасыр уақытты басып озса да, аталған мультфильмді
бүлдіршіндер әлі күнге жарысып көреді.
Әмен Әбжанұлы Қайдаров. Анимациялық фильмді 1967 жылы Қарлығаштың
құйрығы неге айыр? атты халық ертегісінің желісімен түсірді. Автордың
салған суреті бойынша Қазақфильм киностудиясы шығарды. Ұзақтығы 10
минутты қамтитын мультфильмді түсіруге бір жарым жыл уақыт кетіпті. Аталған
анимация 1967 жылдың қыркүйегінде Мәскеуде көрсетіліп, әлемдік биікке
көтерілді. Сол жылдары Әмен Әбжанұлының анимациясы дүние жүзінің 48
елінде көрсетіліп, қазақтың есімін даңққа бөледі. Мультфильм 1968 жылы
Ленинград қаласында өткен ІІІ Бүкілодақтық кинофестивальде ІІІ-жүлдені,
1975 жылы Халықаралық Нью-Йорк мультфильмдер фестивалінде Қола
Праксиноскоп жүлдесін жеңіп алғанын жоғарыда айттық.
І тарау. Жаһандану үдерісі және қазақ анимациясы
1.1. Бүгінгі қазақ анимациясының өзекті проблемалары
Өнердің атқаратын функциясы - тәрбиелік, эстетикалық, коммуникативтік,
эверистикалық және ақпараттық болып бес бағытты қамтиды. Аталмыш функциялар
әдебиет, театр, музыка секілді шығармашылық салалардың қай-қайсысынан да,
ең бастысы кино өнерінің, оның ішінде балаларға арналған анимациялық
туындылардың да өн бойынан табылуы шарт. Қазақ мультфилімі - Қазақстандағы
қоғамдық-әлеуметтік ғылымдардың назарынан тыс қалып, қоғамдық маңызы
төмендеп кетті. Ойшыл-философ Гегельдің Ақиқат атаулының барлығы өнерден
табылады, – деген парасатты пайымдауын еске алсақ, адам мен қоғамның рухани
келбетінің қалыптасуына киноматографтың, аниматорлардың қосатын рөлі ерекше
[3]. Кәсіби туынды ретінде, мазмұн тереңдігі мен форма, түр, стильдік
болмысы өзгеше, идеялық-тақырыптық тегеуріні мықты, таным мен тағылым
көкжиегі шексіз, өскелең ұрпақтың бүкіл тыныс-тіршілігі мен өмірге деген
асқақ та өршіл көзқарастарын арқау еткен көркем дүниелер – қазақ
мультфилімінің басты темірқазығы болуға тиісті.
Отандық арналарымызда бала тәрбиесінде идеологиялық маңызы зор,
мазмұнды, балдырғандар санасы тез қабылдайтын тәрбиелік төл дүниелер жоқтың
қасы. Әсіресе, бала тәрибесіне қажетті жасөспірімдерге арналған әдеби
шығармалар, музыкалар, кино-мультфильмдердің саны аз, сапасы төмен. Ал,
бұлардың ішінде идеология құралдарының алдыңғы көшінде тұрған
телеарналардағы балаларға арналған өнімдер даярлау мәселесі әлі күнге өз
шешімін тапқан жоқ. Еліміздегі ұлттық анимация - өте баяу даму үрдісін
бастан кешіріп отыр. Мамандар қарқынды дамытуға қомақты қаржы, мемлекеттік
қолдау керек дейді. Үкімет тарабынан осы мәселеге қатысты ауқымды шаралар,
түбегейлі қолдау көрсету, қаржыландыру мәселелері қаралмады. Мәдениет
минстрлігіне 20 министр келіп кетсе де, қазақ анимацисына қолдау көрсетіп,
мамандар мәселесін шешуге ешкім мойын бұрмады. Өскіндер руханияты өшкіндеп,
қазақ танымының көкжиегіне - адами құндылықтан айыратын түсініктер келіп
ілікті. Міне, соның салдарынан мектеп жасындағы балалар арасында өз-өзіне
қол жұмсайтындар саны жиілеп кетті. Мәселен, америкалық ғалымдар әрбір
балдырған өмірінің 30 пайызын экранға телмірумен өткізетіндігін
анықтаған. Бұл мектепке дейін 5 мың, алтын ұяны бітіргенше 19 мың сағатын
сарып ету деген сөз. Яғни, бір күнде әрбір бала орта есеппен 17 өлім
оқиғасын, 37 мейірімсіздік, қатігездікке толы көріністерді көреді деген сөз
[4]. Бұл әрине, бала тәрбиесіне қажетті жағдайларын толық жасаған,
жасөспірімдерге арналған ұлттық телеарналары бар мемлекеттердің
статистикасы. Қазақ баласының жағдайы бұдан да төмен.
Бізде балалар телміре қарайтын қазақы, сапалы телеарна да жоқ. 2010
жылы Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасымен ашылған "Балапан" кабельдік
арнасының жайы белгілі. Кадрлік, техникалық, шығармашылық деңгейі әлі күнге
ақсап келеді. Ресейдің Карусель арнасынан көшірмесі басым. Міне, осы
келеңсіздіктердің, жасөспірімдер тәрбиесіне деген немқұрайлылықтың нәтижесі
- қазақ баласын қылмысқа итермелеп, темір торға тоғытылуының себепшісіне
айналып отыр. Айталық, 2011 жылы кәмелетке толмаған балаларға қатысты
істелген қылмыс 125 пайызға өскен. Тіптен, осы жылы 340 оқушы өз-өзіне қол
жұмсаған. Бұның басты себебін мамандар да, қоғамда - ғылыми жүйеге түспеген
балалар қылығынан, теледидар мен компьютерлік ойындардың берген
"тәрбиесінен" көріп отыр. Бұл - бұлтартпас шындық.
Батыс еуропалық, америкалық әлеуметтанушылар, философтар, педагогтар
мен психологтар электронды ақпарат құралдарының ұрпақ тәрбиесіне тигізетін
әсерін 90-жылдардың басында-ақ көтере бастаған. Алайда, біздің елдегі
әлеуметтік жағдай мен экономикалық мәселелер бұл тақырыптарды кейінге сырып
тастады. Тек, тәуелсіздіктің 10-жылдығына жуықтаған тұста ғана балалар
анимациясы жекелеген студиялар мен тұлғалардың қолға алуы арқасында қайта
жандана бастады. Бірақ, қоғамдық маңызы бар, ұлттық деңгейде қаралуға
тиісті шаруа - жаһандық көштен кешігіп, проблемалары тарқамас түйткілге
айналды. Еліміздің жетекші арналары Қазақстан, Хабар, Ел арна,
Астана сынды ұлттық деңгейдегі мемлекет қаржыландыратын телеарналар
балаларға арналған қандай да бір көлемді анимациялық фильм немесе
кинотуындыны дүниеге әкеле алмады. Барлығы дерлік шетелден арзан бағаға
сатып алған мультфильмдерді қазақша дыбыстап көрерменге ұсынды. Бірақ, оның
аударма тілі, идеологиялық мазмұны - мемлекеттік қадағалаудан тыс қалды.
Бұл туралы ғылыми жұмысымыздың осы тарауындағы келесі бөлімінде
қарастырамыз.
Өз болашағына бей-жай қарамайтын көптеген елдер бала тәрбиесіне,
соның ішінде анимациялық туындылар арқылы тәрбие беруге ерекше назар
аударады. Мәселен, жапондықтар балаларына ұлттық салт-дәстүрін, өзара қарым-
қатынас этикасын, адамның ортада өзін ұстау мәдениетін мультфильм арқылы
үйретсе, АҚШ бұл әдіспен математика, география, физика пәндерін оқытуды
қолға алған. Шығыс көршіміз Қытай анимация өндірісі бойынша әлемде көш
бастап тұр. Олар мемлекеттің қолдауымен ұлттық мүддеге ғана бағытталған
өнімдер шығарып көрсетуде. Сонымен қатар, АҚШ, Германия, Франция, Жапония,
Қытай, т.б. мемлекеттердің анимациялық фильмдерге стратегиялық мән беріп,
мемлекеттік дәрежеде көңіл бөліп отырғанын айтпағанда, Ресейде балаларға
арналған анимациялық фильмдерді, видеоөнімдерді идеологиялық құрал ретінде
пайдалану үрдіске айналған. Оған үкімет қырауар қаржысын бөліп жатыр.
Әсіресе, ресейліктердің бір жылдың ішінде анимация саласына 300 миллион
доллар қаржы бөлу арқылы ТМД аумағын таңқалдырды.
Әрине, бұл қаржы көрші халықтың болашағына салынған өмірілік
инвестициясы. Мәдениет министрлігі бүкіл ел көлемінде ұлттық анимацияны
қолдау шараларын қолға алып, өнімдерді республикалық телеарналарда
көрсетуге шешім шығарды. Мұндағы басты мақсат - өз ұрпағын мемлекет
мүддесіне сай тәрбиелеу. Ұлттық құндылықтарды балалардың санасына сіңіру.
Олар батыстық мультфильмдерді арзанға алып, эфир толтырудың жолын білмей
отырған жоқ. Аталмыш мемлекеттер алдағы уақытта осы қарқынмен енді бірер
жыл жұмыс атқарса, бүкіл теледидарын өзінің төл өнімдерімен толтыратын
деңгейге жететіні даусыз.
Ал, біздің Қазақстандағы жағдай керісінше болып отыр. Ұлттық өнім
өндіруді ойға алғандар бар. Бірақ, отандық медиа кеңістікті, телеарналарды
тізгіндеп отырған министрлік - шетелдік мультфильмдерді экранға шығаруға
рұқсат беріп, жалпақ шешейлік танытуда. Ондағы өнімдер ұлттық дәстүрді
айтпағанда, болмысымызға да жат дүниелерді тықпалап жатыр. Тіптен Президент
Нұрсұлтан Әбішұлы бұл келеңсіздіктерге тоқталып, қазақ баласына қазақша
тәрбие беруді биік мінбеден де айтып ескертті. Дегенмен, ескертуді елеген
шенділер жоқ сияқты. Сондай-ақ, телеарна басшылары шетел мультфильмдеріне
талғамсыз қарайды. Ол дүниелердің қазақ баласының санасына қандай салмақтар
салып, балдырғандар психологиясын қалай бүлдіріп жатқанына төменде
тоқталамыз. Арзанқол өнімдер қазақстандық эфирді еркін жайлап, ұлттық
анимацияның өркендеуіне тұсау салуы - проблеманың үлкені.
Қазақ мультфиліміне тұсау салған кім? Шенді ме, әлде шарана шақта
шарқ ұрып - әлемдік деңгейдегі сапа мен сан басекесіне іліге алмаған
мультөндіруші студиялардың кемдігі ме? Аниматор мамандар түйткілді - жалпы
қазақ қоғамына кері әсерін тигізіп, кемдік кейіпке түсіріп отыр деп
есептейді. Осы өзекті тақырыптар отандық БАҚ-та биік көтерілді.
Аниматорлар қауымдастығы мемлекеттен қолдаудың керек екенін білгенімен,
қазақ анимация саласын дамытуға бағытталған қандай да бір жұмыс жоспарларын
жасамаған. Өзек жарған мәселелерін де әлі күнге бірде-бір депутатқа айтып
көрмеген. Бұл міндетті баспасөз-мәслихатына келген БАҚ өкілдеріне ысыра
салуды жеңіл көріп келеді. Біздіңше, анимация саласын дамыту мәселесі
Ақпаратты Қазақстан-2020 бағдарламасын талқылауға ұсынылуы керек.
Өйткені, аталған бағдарламаны талқылау кезінде қазконтент мәселесі де өткір
көтерілген болатын. Сол мәселені шешуге аниматорлар да тартылса, қос
тараптың да қалағаны жүзеге асар ма еді? - деп жазады журналистер [5]. Иа,
дұрыс-ақ. Бірақ, журналистердің айтқанын тыңдамаған депуттар аниматорларды
аяды деу әбестік болар. Айқын газетіне шыққан осы мақалада, Анимациялық
фильм, яғни мультфильм - мықты идеологиялық қару. Бұл қаруды тиімді
пайдаланған ел әлемді билейтін түрі бар. Себебі, анимация бала санасын
жаулаумен айналысады. Біздің балаларымыз жат елдің идеологиясының құрбанына
айналып бара жатыр, жас ұрпақтың санасы өзіне жат, болмысына сай келмейтін
тәрбиемен "сусындап" жатқандығын ашына жазып жария етті.
Шындығында да қазақ анмациясының дамуына - үкімет, аниматор мамандар
мен қоғамның бірігіп бас біріктіре алмауы түрткі болып отыр. Мәселенің
шеттен жеткен шиеленісін шешу үшін Аниматорлар қауымдастығы жаңа бастама
көтерді. Қазақстан аниматорлар қауымдастығы осы мәселеге қоғам назарын
аударуды мақсат етіп отыр. Жалғыздың үні шықпас, жаяудың шаңы шықпас
дегенді түсінген болса керек, еліміздегі он шақты анимациялық жекеменшік
студиялар бір ұйымның астына бірігіп, ресми сайттарын ашып, қоғам пікірін
де ескеріп әрекет етуге [5.1] белді бекем байлады. Бірінші кезекте,
мемлекет отандық мультфильмдерге қаржы бөлсе, жаңа дайын жобаларды іске
қосуға әзір екендіктерін жеткізді. Әйтсе де, осы бастама айтылғалы біршама
уақыт өтті. Үкімет тиісті жауап қатып, анимация мәселесімен айналыспай,
тізгінін тартып отыр. Салдарынан сапалы мультфильмдер жасайтын мамандар,
аниматорлардың көпшілігі қолдау болмағандықтан, мүмкіндіктерін іске асыра
алмай, басқа салаларға барып жұмыс істеуге мәжбүр болды. Бұл - анимация
саласына деген жас мамандардың қызығушылығын азайтып, маман тапшылығын
тудыруға басты себеп болды. Нарықтық сұраныстан қалған мамандықпен
айналысуға кім барады?!
Қазақ анимациясы - біліктілер білімін көрсете алмай тұншыққан сала.
Мәселен, отандық мультфильмдердің саны аз, сапасы сын көтермейтін, дубляжы
тартымсыз болса да, қолда бар техниканы қолданудан аянып жатқан жоқ.
Тіптен, мамандар соңғы жылдары анимация саласы аяғынан тұра бастады деп
жатыр. Әрине, бұл кәсіби тұрғыдан емес, "қанат қақты" өнімдерге деген
қолдау, шабыт беруге бағытталған баға да болар. Алайда, сол дамуға қадам
тастаған мультфильмдерді отандық телеарналар көрсетуге құлықсыз екен. Олар
Том мен Джерри, Спандж Бобты көрсетеді. Осынау бір түсініксіз жұмсақ
ысқыш, дұрысы құбыжық барлық ұлт ұрпағының үлгі тұтар бейнесіне айналды.
Бұл мультфильмді балаларға көрсетуге шектеу қою қажет - дейді аниматор
Адай Әбілдинов. Маманның айтуынша, ұлттық құндылықтарға бай қазақ фольклоры
Disney, Dreamworks Аnimation, Marvel киностудияларының таспаларында
жоқ, бірегей әрі барынша қызықты бейнелерге бай. Ол кейіпкерлерді батыстық
стереотипті басып тастайтындай қызықты етіп беруге болады [5.2].
Телеарналардың отандық анимациядан теріс айналғаны - қазақ
аниматорларына соққы болды. Елімізде білікті мамандар жоқ емес. Әбір туынды
жасауға қыруар қаржы мен қажыр-қайраттың кететіні белгілі. Мысалы,
мультфильмде бір сюжетті көрсетуге суретші көп тер төгеді. Яғни, әрбір
секундтық планды жабу үшін 24 сурет салынуы керек. Сонда бір минутта 1440
сурет, 10 минуттық мультфильмге 14 мың 400 сурет салуға тура келеді.
Осындай жүйке мен табан ет, маңдай терді төккен ұлттық өнімді отандық
арналар тегін алуға құлықты. Қазақстандағы республикаға таралатын әрбір
телеарна аптасына бірнеше миллион теңгенің жарнамалық материалын көрсетіп
пайда табады. Тіптен, таралым аумағы шанақты Алматы телеарнасының өзі апта
бойғы жаңалықтар қызметіндегі жарнамалық роликтер үшін (күніне екі реттен)
75 мың, айына 300 мың теңге табыс жинайды. Баға ауқымы кең арналарда тіптен
шарықтап кеткен. Бірақ, осыншама табысы бар арналардың қазақ анимациясына
қырын қарауы қынжылтады.
Мәселеге министрліктің араласуы қажет. Себебі, жарнамалық табысы көп
телеарналар отандық өнімді қолдауға бармайды. Бұл жерде мәжбүрлей де
алмаймыз. Өйткені, бізде отандық өнімді сатып алып көрсетуге,
қаржыландыруға міндеттейтін заң жоқ. Осы мәселені парламент депуттары
ескеруі тиіс деп білеміз. Сол үшін пайдаға құныққан телеарналар қазақ
мультфилімінен бес есе арзан, қазақ баласына қажеті шамалы, шетелдік
туындыларға тұра ұмтылады. Мысалы, еліміздегі беделді арналардан үзбей
көрсетіліп келе жатқан Том мен Джерри мультфилімінің бір жылдық сериясы 7
мың теңге тұрады екен. Арзанға оңай бойы алдыратын тек біздің елдегі
телеарналар. Көрші Қытай мемлекеті өзге елдің мультфильмдерін елге
енгізуге тыйым салған. Тыйым салу бір басқа, аталаған елдерде, Ресейде
Союзмультфильм, Қытайда 20-дан астам сапалы анимациялық орталық бар. Ал
терезесі тең, экономикасы қарыштап дамып келе жатқан тәуелсіз қазақ елінде
анимацияға арналған жеке мекеменің болмауы ұят. Балаларымыз үшін Шрек,
Бэн тэн, Наруто Спандж Боб, Бетмэн, Өрмекші адам, Кунг Фу Панда
әлдеқашан идеалға айналып кетті [6].
Қазақ анимациясы проблемаларының тағы бірі - мультфильммен
айналысатын ұлттық мекеменің болмауы. Қазақстандағы анимация өнерi қазiргi
күнi “Қазақфильм” АҚ-ның жанында шағын шығармашылық бiрлестiк ретінде жұмыс
атқарады. Анимациямызды дамыту, қазақ мульткейіпкерлерін әлемдік
кейіпкерлер дәрежесіне жеткізу ауыр жүк. Дейтұрғанымен, қазақтың халық
ертегілерінде бой көрсететін Керқұла атты Кендебай, Ер Төстік, Желаяқ,
Көлтаусар, Жезтырнақ, Мыстан кемпір сынды дайын кейіпкерлерді сәтті өнімге
неге айналдырмасқа? Оны қойғанда, кешегі салиқалы жырау-жыршы, шешендердің
өсиеттерін, өнегелі тәрбиесін көрсететін мультфильмдерді экран бетіне
шығара алмай келеміз. Сонау Батыс пен Еуропаның идеологиясын жетелеген жат
бейнелерден гөрі, өзіміздің қазақы болмысымыз мың есе артық екені айқын.
Келешек ұрпағымыздың саналы әрі патриот болуы өз қолымызда екенін ұмыт
қалдырғандаймыз.
Қазақ мультфилімінің жай-күйі аниматорлар тарапынан айтылмай жатқан
жоқ. Тіптен, мамандар халықаралық деңгейде мәселе көтерді. Бұған дәлел,
Қазақстан аниматорлар қауымдастығының президенті Ғали Мырзашевтің
Анимация атты көрме ашып, жұрт назарын аударуға тырысты. Аниматордың
көрмесі Американың Нью-Йорк, Манхэттен сынды қалаларында, Ұлыбританияда
дербес және өзге шығармашылық иелерімен де бірлескен топтық көрмелер
өткізіпті. Көрмеде суретші Байқоңыр-ғарышкер, Монша күні, Жұмыртқа,
Ер Төстік, Алтай, Кім ең мықты? сынды мультфильм кадрлары мен жеке
туындыларын қойып, анимация өнерін насихаттады.
Аниматор осы саладағы қордаланған мәселерді шешу үшін - Қазақстанда
Ұлттық анимация орталығы құрылу керек деп есептейді. Бала тәрбиесі -
баршаның ісі. Сондықтан да бұл өнердің түтінін түтететін өз шаңырағы болуы
керек. Мен осы мәселені көтеріп, Парламентке хат жолдадым. Өкінішке қарай,
бұл хатыма келген жауаптан анимацияға деген немқұрайлылықты ғана көре
алдым" - дейді, шенділердің ісіне күйініп [7]. Ресейде Союзмультфильм
бар, шығыс көрші Қытайда 20 анимациялық орталықтың бар. Ал, осылармен
терезесі тең, экономикамыз қарыштап дамып келе жатыр деп елеурейтін
үкіметтің немқұрайлығы - Тәуелсіз қазақ елінде анимацияға арналған жеке
мекеменің болмауын ұят көрмейді. Жазушы Мұхтар Әуезов: "Ел боламын десең,
бесігіңді түзе - деп аталы сөз қалдырған еді артына. Бүгінгі қазақ
баласының руханият бесігін тербететін қазақ аниматорлары - есіктегі құлдың
күйін кешіп жүр. Егер қазақ үкіметі анимацияның жоғын жоқтаған мамандарға
жағдай жасап берсе, өнердің бұл түрі өркендейтініне шүбә келтіре алмас
едік.
Қазақстанда бiлiмдi азаматтар бар бола тұра, неге анимация өнерi
дамымай отырғаны әркімді таңқалдырады. Ресейде бұндай проблема түбегейлі
шешімін тапқан. Ресей президенті Владимир Путин Ресей аниматорларымен жиі
кездесу өткізіп, оларға қаражат бөлiп, шығармашылық еркiндiкпен
бiрге авторлық құқықтарын қорғауды қолға алды. Еліміздегі анимация
“Қазақфильм” АҚ-ның жанында шығармашылық бiрлестiк қана.
Әрине, “Қазақфильмде” басшы болған азаматтар анимацияға жанашырлық танытып-
ақ жүр, бiрақ анимация - дара, күрделi өзiндiк шығармашылық,
өндiрiстiк, продюссерлiк, дистрибуциялық талаптары кинодан мүлде басқа,
өзгеше өнер [8]. Мультфильм саласы мәдениет министрлігі тарапынан
қаржыландырылып, өндiрiстiң қорытындысы ақпарат және байланыс
министрлiгiне тәуелдi. Яғни, бөлінген қаржыға жұмыстың нәтижесін қаржы
бөлген мәдениет министрлігі емес, екінші мекеме қабылдайды. Сонда, мұндағы
мультфильм өндіруге жауапты мекемеге тапсырыстың талабын кім белгілейді?
Екі министрлік арасындағы ортақ істің ортақ шарты бар ма? Жоқ, әрине.
Сондықтан да студиялар "бармақ басты, көз қысты" әрекеттерге жиі барады.
Тағы да бізге жетпей жатқан шетелдік тәжірибеден мысал келтірейік.
Шетелдерде, әсіресе, батыста анимация телевизиямен тiкелей байланыста.
Өйткені өнiм телеарналарға керек. Тапсырысты да, қаржыны да сол тәуелсіз
арналар береді. Біздегі арналар жарнамадан көз ашпағанымен, мардымды
жалақы, керекті мультфильмге келгенде "қаржы таба алмай" жалтақтап қалады.
Қытайда бiрнеше анимация оқу орындары бар екен. Олардың өнiмдерiнiң
сапасы мен деңгейi ауыз толтырарлық. Заманауи технологияны терең меңгерген.
Оны Ресейдiң құрамындағы Татар, Якут, Башқұрт елдерiнен де байқауға болады.
Ресейге тәуелді бола тұра аталған автономиялы республикаларда арнайы
анимация студиялары бар. Өздерінің ұлттық дәстүрлеріне сай, таным-
түсініктеріне тура келетін өнімдерді өндіруді қолға алған. Ал,
Қазақстандағы және ұйымдастыру жүйесі - ұлттық анимацияға қолдау көрсете
алмаса, халықарлық ұйымдардың елдегі қазақ анимациясын дамытуына рұқсат
беріп, әлемдік ұйымның тәжірибесімен кенже қалған өнерімізді дамытып алуға
құлшыныс жасауға болар еді. Бұл тәжірибені - әлемдік өркениеттің даму
үдерісінен кеш қалды деген Моңғолия өз пайдасына жарата бастады.
Халықаралық АСИФА кәсiби ұжымына мүше болған Моңғолия - тұралап қалған
анимация өнерiн халықаралық ұйымның қаржысы арқылы белігілі өреге көтерді.
Дәл осы жерде бізге ерекше қажетті бірінше дүние бар. Оның біріншісі
- продюсерлiк жоба мен талапты күшейтiп, беделдi студиялар мен мамандардан
құрылған шығармашылық кеңес қызметiн жүйеге түсіру. Екіншісі, жұмысты нақты
жоспарлап, трайбализмге жол бермей, анимацияға да шынайы өнер ретінде қарау
керек. Ең басты мәселе, ойы күрделі, балалар санасына ұғынықсыз
сценарийлерді емес, тілі жеңіл, оңай есте қалатын, әдемi және визуалдық
тартымды кейiпкерлерi бар, әзiл мен қиялға толы фильмдердi көптеп
түсіруіміз қажет. Егерде, қазақ аниматорлары жылына 6-10 минуттық
қойылымдарды жасауға мүмкіндік алса, олар бiрнеше жылда халықаралық
талаптарға сай өнiмдердi халық назарына ұсына алады. Әрине, бұл ретте
мемлекет құрамында анимация өнерiн қолдайтын, қадағалап отыратын министрлік
анықталу керек. Егер ондай құзырлы орган болмаған жағдайда, мәдениет ісімен
айналысатын министрліктен арнайы “анимация өнерi” комитетiн құруды қолға
алған абзал. Анимацияны, киноны идеологиялық майдан деп танысақ,
мәдениетiмiздi қорғайтын “қаруды” мамандарға берiп, орын алып отырған
олқылықты жоюымыз шарт. Ұлттық анимация мәдениетi жайлы арнайы заң
қабылдануға тиiс деп есептеймін. Ресейдегi “Союзмультфильм” сияқты өз
елiмiзде “Kazakh-Anima” Ұлттық анимация студиясының шаңырақ көтерiп, дербес
жұмыс істеуі керек. Жазушы Ғабит Мүсірепов әдебиет пен өнер жайлы Өз
қадірін білетін халықтың бірде-бірі өзінің азаматтық, елдік, азаматтық
тарихын жасамай тұрмайды. Үнсіз ел ауыр ойда, ой үнемі ізденуде болады -
деген еді, Кеңес дәуірінде отарлаушы империядан қаймықпай [9].
Тәуелсіздігіміз - жазушының осы бір асқақ арманға толы,
тұжырымдамасының мақсатын орындамақ түгілі, ойға да алған жоқ. Қазақфильм
соңғы жылдары ұйқыдан оянып, балаларға арналған бірді-екілі төл өнімдерді
жасады. Алайда, әрбір киноға миллиондаған қаржы жұмсайтын "қара шаңырақ" -
санаулы туындымен шетелдік өнімдерге бәсекелесе алмады. Мемлекеттік
тапсырыс аясында жасалған сол бірнеше туындыдан кейін - "Қазақфильм"
өнімдері тоқтады. Анимация саласы да біздегі мемлекеттік жобалардың аяқсыз
қалатыны сияқты тоқырауға ұшырап келеді. Тек, жекелеген студиялар, ұлт
жаншырлары ғана қозғау салып - техникалық мүмкіндігі болмаса да,
тәжірибелік мақсаттағы өнімдерді түсіріп жатыр. Алайда, шетелдік
мультфильмге көз үйреткен, ондағы оқиғаға, кейіпкерлердің бейнесіне құштар
болған қазақтың жас көрермені оны місе тұтпай отыр. Яғни, ұлттық өнім
сұранысты қанағаттандыра алмай қалды. Бұл мәселеге екінші, келесі
бөлімдерде тоқталамыз.
Әзірге дейін отандық телеарналардан сапасыз өнімдерімізді, шетелдік
анимациялық өнімдерді тәржімалап беруді дәстүрге айналдырдық. Бұған
телеарна басшылары "эфирді немен толтырамыз" деп дүрсе жауап беретіні
ақиқат. Ендігі сөзді телеарна көрермендерінің (балалардың) ұлттық және
жалпы балаларға арналған анимацияны тамашаламай өсуінің зияндары туралы
тоқталамыз. Әрине, Қазақстанда осыған мультфильмдерді талғамай беретін
отандық арналар жайлы жүйелі және іргелі әлеуметтік зерттеу жасаған жоқ.
Бұл да біздің елдегі әлеуметтік институттар қызметінің қағаз жүзінде қалып,
нақты жұмыс істемейтіндігін аңғартады. Дәл қазір бұл төңірекке тоқталу
орынсыз деп білеміз.
Бүгінде тәрбие негізі бесіктен бастау алғанымен, оның жалғасын
отандық БАҚ жалғастыратын болды. Тәуелсіздігімізді нығайту мақсатында
Отанға деген сүйіспеншілік, яғни патриоттық тәрбие алдыңғы қатарға шығатыны
сөзсіз. Бұл жөнінде Қазақстан және Ресей Білім академияларының академигі
Байзақ Момынбаевтың Отаншылдық білім мен тәрбиенің тұғыры болуға тиіс
деген мақаласында ... Осы тұрғыдан келгенде, қоғамдық сананы
қалыптастыруда, әсіресе, жас ұрпақ тәрбиесінде БАҚ-тың жетекші орынға шығып
отырғаны өмір шындығы. Солай бола тұра, бүгінгі таңда қазақстандық БАҚ
жүйесіндегі еркіндіктің бассыздыққа ұласып бара жатқаны айрықша
алаңдатады, - дейді [10].
Аталмыш мақалада Қазақстанда шетелдік БАҚ-тың пайыздық көрсеткіші
жоғары екендігін жазады. Біздің ойымызша, БАҚ-тың ең киелі міндеті
ақпараттық-ағартушылық ұстанымы болуға тиіс. Осы ретте, БАҚ-тың рөлі
бүгінгі таңда бірінші орында тұрғанын социологтар бірауыздан мойындайды.
Демек, Қазақстан БАҚ-тарындағы ұрпақты аздыратын, ұлтты тоздыратын кейбір
бейбастықты ауыздықтау проблемасы әбден шегіне жеткенін терең сезінуіміз
керек деген ұтымды ой айтады.
Соңғы кезде әлемнің дамыған елдеріндегі жүргізілген зерттеулер
нәтижесі - балалар мен жасөспірімдер өмірінде телеарна рөлі барынша артып
келе жатқанын меңзеп көрсетті. Ғалымдардың пікірінше, бұқаралық ақпарат
құралдары, әсіресе, оның ішінде теледидар ересектерден гөрі балалардың
өмірінде елеулі орын алған. Ресейлік ғалым Алексей Журиннің еңбектерінде
Ресей балаларының ақпарат құралдары өнімін пайдалану дәрежесі жан-жақты
баяндалады. Сонымен қатар, 1992-1999 жылдар аралығындағы әртүрлі
жүргізілген зерттеу жұмыстары нәтижесінде теледидардың алдыңғы орынға
шыққаны көрсетіледі. Ғалым зерттеу барысында өте маңызды тағы бір мәселеге
көз жеткізген. Ресейде жүргізілген сауалнаманың нәтижелеріне қарағанда,
сұралғандардың 67 пайызы қазіргі теледидар бағдарламалары балалар мен
жасөспірімдерге кері әсер етеді деп есептейді. Тек 14 пайызы теледидар
жастарға оң ықпал етеді, яғни нақты өмірге бейімделген еркін де бастамашыл
адамдарды тәрбиелейді деген пікірде. 13 пайызы электронды БАҚ-тың Ресей
жастарының адамгершілік қасиеттеріне кері әсер етіп отырғанын сезінбейтінін
айтады. Яғни, оның ықпалы біреулер үшін оң болса, ендігілеріне кері әсері
бар. Мәселе қашаннан талас тудырып келе жатқаны белгілі. Сол себепті оның
мүмкіндіктерін қажетті бағытта пайдалануға болатынын ескерген жөн.
Әлбетте, қазақ зиялылары бұл туралы талай мәрте мәселе көтерді.
Жазушы Смағұл Елубай: “Тәуелсіздігіміздің 15 жылында біз үлкен экранға,
телеэкранға қалай ие болып отырмыз? Күніне жүздеген мың қазақстандық рухани
тәрбие алып жатқан киноэкран жас ұрпақ санасына қай елдің, қандай тәрбиесін
құйып жатыр? Қай елдің идеологиясын сіңіріп жатыр? Экранына ие бола алмаған
жұрт ұрпағына ие бола ала ма? Күмәніміз бар. Ұрпақ тәрбиесі - мемлекеттік
мәселе” деп, жас жеткіншектерді тәрбиелеу мәселесінде БАҚ-ты дұрыс
пайдалану керектігін айтады. Ендеше, БАҚ-тың тәрбиелік ықпалына көбірек
көңіл бөліп, керісінше зиянды деп табылатын бағдарламаларға тосқауыл қоюдың
уақыты келді.
АҚШ, Ұлыбритания, Франция сияқты мемлекеттерде балаларға қатысты
бағдарламаларды сараптаудан өткізу, олардың дамуына кері әсерін тигізетін
хабарлар қатаң түрде бақылауға алынады. Жас жеткіншектердің тұлға ретінде
дамуына сәйкестігі мақсатында ақпараттық өнімді жасаушылармен тығыз
байланыс жүргізуді ұйымдастыру жағы да қарастырылған [11]. Теледидар жас
жеткіншекке эмоционалды тұрғыдан, яғни бірде қатты қуануына, енді бірде
қобалжуына, мазасыздануына, үрейленуіне тікелей әсер ете алады. Бұған қоса,
соңғы он-он бес жылдың көлемінде еліміздің ақпарат кеңістігінде әртүрлі
шетелдік басылымдардың, телеарналардың көбейіп кеткені тағы бар. Кабельді
және спутниктік телеарналардың өрісі кеңейе түсті. Өз кезегінде олар
жеткіншектерді көздеген идеологиясы шеңберінде “арбап” ұстайды. Әсіресе,
Батыста, кейінгі кезде Ресейде де көптеп шығарылып жатқан қатыгездікке толы
фильмдер, мағынасы түсініксіз мультфильмдер, айқай-шуға толы музыка балалар
санасына, денсаулығына, тәрбиесіне теріс әсер ететіні сөзсіз.
Атыс-шабыстан, біріңғай төбелестен тұратын ондай телеөнімдер балалар
дүниетанымының, логикасы мен психикасының қалыптасуына теріс әсер етеді.
Әңгіме етіліп отырған тақырыпты кез келген жерде қозғап көріңіз. Бұл ретте
батыс немесе АҚШ елдері - мұндай сорақылыққа дәл біздегідей жол беріп
қойып, қол қусырып қарап отырған жоқ. Қам-қарекеттерін жасап жатыр. АҚШ-та
Зорлық, медиа және балалар деген тақырыпта зерттеу жүргізілді. Ол біздің
ғылыми жұмысымыздың басында келтірген мысалдан басқаша және ертеректе
болған зерттеулері.
Америкада 1951 жылы зорлық зомбылық тақырыбындағы көрсетілімдер
-теледидар уақытының 10 пайызын құраған екен. Соған қарамастан 1954 жылы
алғаш рет Конгресте телезорлықтың көрермендерге әсері жөнінде мәселе
талқыланған. 1956 жылы ғалымдар теледидардың жас өспірімдерге залалы көп
болуы мүмкін екендігін тұжырымдаған. Сол жылдары барлық телехабарлар 23-
тен ¾ бөлігінде зорлық көріністер сағат сайын 6-10 мәрте
қайталанатындығы дәлелденген. Ал, 1961 жылғы мәлімет бойынша телезорлық
көрсетілімдердің көлемі ұлғайған және оның көпшілігі балалар экран
алдында отырғанда көрсетілетіндігіне дабыл қағылса, 1965 жылы
теледидардағы зорлықтар жеткіншектердің жат қылықтары арқылы көрініс бере
бастаған. 1969 жылы жасөспірімдер агрессиялық мінез көрсетудің
тәсілдерін теледидар көрсетілімдерінен үйренетіндіктері анықталған [12].
Сондай-ақ, 1972 жылы америкалық 50 жетекші маманның бес томдық
зерттеу есебі медиазорлық пен кәмелетке толмағандардың агресивті мінез-
қылықтарының арасында байланыс бар екенін көрсетті. 1980 жылы үш маусым
бойы көрсетілген телесериалдар талданды. Жүргізілген зерттеулер
оларға сағат 8-9 аралығында, кем дегенде 9 рет, сағат 9-11
аралығында, кем дегенде 12 рет және балалар хабарларында (сенбі күні
таңертең ) сағат сайын 21 реттен зорлық көрсетілімі болатындығы
анықталды. 1982 жылы Жүйке ауруларын емдеу Ұлттық Институты (National
Institute of Mental Health) дүние жүзінде жүргізілген 2500
зерттеуге шолу жасаған. Қорытындысы бойынша, жасөспірімдердің
агресивті мінездері мен теледидар зорлығының арасында сабақтастығы
бар екендігі анықталған. Нәтижесінде, жұртшылыққа балаларының не
көретіндігін қадағалау қажеттілігі ұсынылды; индустрия өкілдерін
теледидар зорлықтарын азайтуға шақырды; медиазорлық саласында зерттеу
жұмыстарын дамыту қажеттігі айтылды. Америкалық бала 1984-1985
жылдары теледидардан сағат сайын 27 зорлық көріністі тамашалағаны
белгілі болған. Бейнебаяндардың жартысынан көбі зорлық тақырыбында
екендігі дәлелденген. Ақыры, 1990 жылы АҚШ Конгресінде теледидар
және оның балаларға әсері жөнінде заң жобасы ұсынылып тыңдалғаны
туралы дерек бар.
1992 жылы Американың психология ассоциациясы федералдық үкіметтерді
қоғамды медиазорлықтан қорғауға шақыруға дейін барған. 1996 жылы ақпанда
АҚШ Президенті Билл Клинтон Телекомуникациялар туралы заңға қол қойды.
Бұл заң бесінші чиптер, теледидар хабарларын сүзетін компьютерлік
микропроцессорлар шығару қажеттігін айқындады. 1997 жылы АҚШ–та
телебағдарламалардың жас мөлшеріне негізделген жаңа рейтинг жүйесі
қабылданды. 1997 жылы ЮНЕСКО аумағында Балалар және экрандағы зорлық
атты халықаралық палата құрылды.
Дәл осы палата - Алматыда (17 наурыз 2010 ж.) Экрандағы зорлық-
зомбылықты тоқтатайық атты қоғамдық тыңдау өткізді. Аталған бас қосуда
мамандар тарабынан, "зорлық-зомбылық, қысым көрсетушілік, сексуалды
мазмұндағы фильмдер мен бағдарламалар көрсететін, әсіресе сенбі, жексенбі
күндері 1000 ТВ, Рен ТВ арналарын кабелді ТВ провайдерлерінің қосымша
пакетіне аударды. Және қазақстандық НТК және 31-ші телеарналар өз
көрсетілімдері бағдарламасын қайтадан қарап шығулары керек" екендігі
ескертілді. Жиын барсында Қазақстандағы Дағдарыстық орталықтар одағының
ЗТБ төрайымы Зүлфия Байсақова: "Барлық телеарналарға балалар көретін сағат
6-дан 10-ға дейінгі уақытқа зорлық-зомбылық мазмұндағы барлық
бағдарламаларға шектеу қою керек" екендігін мәлімдеді. Оның айтуынша,
көгілдір экрандағы зорлық-зомбылықты тоқтату үшін заңдық тұрғыда реттеу
керек [13].
2000 жылы Американың педиатрлар академиясы, медицина ассоциациясы,
психологтар ассоциациясы, балалар және жасөспірімдер психиатрия
академиясы сынды төрт бірдей ұлттық ассоциация біріккен үндеу
жариялады. Онда: Медициналық қоғамның отыз жылдан аса жүргізген зерттеу
нәтижесі, зорлық тақырыбындағы ойын – сауықты көру, әсіресе, балалардың
агрессиясының өсуіне, олардың қарым-қатынасының бұзылуларына әсер
ететінін көрсетті деп тұжырымдаған. 2000 жылы қаңтар айынан бастап
Американың теледидарлары (экрандары 12 дюймнан үлкен) ата-аналарға
балаларының көрмегені дұрыс деп тапқан. АҚШ Конгресінде Зорлық және
медиа деген тақырыпта тыңдау болды. 2001 жылдың зерттеуі америкалық
балаларға арналған жексенбілік хабарларда жиырмадан- жиырма беске
дейін зорлық актілері болатынын анықтады.
Ал, біздің елде 20 жылдық тәуелсіздігіміз барысында ешқандай зерттеу
жасалып, бұндай ғылыми негіздегі тұжырымдама жасалған жоқ. Бұл олқылықтың
нақты көріністеріне ғылыми жұмысымыздың келесі бөлімінде тоқталамыз.
1.2. Қазақ тілді телеарналардағы отандық және шетелдік аннимациялық
туындылар: мазмұны мен берілу пішіндері
Елімізде рухани құндылықтардың олқы тұстары еш уақытта зиялы жұрттың
назарынан тыс қалған емес. Әсіресе, үлкен идеология құралы болған
телевидениені қазақ болмысына сай келмейтін дүниелерден тізгіндеу
керектігі әрқашан айтылып келе жатыр. Біз осы бітіру жұмысымызды жазу
барысында Тәуелсіздігіміздің 15 жылдығына орай (2006 ж.) жарық көрген
мақалаларға кез болдық. Онда, дәл осы тарауға бөлім етіп отыран "қазақ
тілді телеарналардағы" өнімдер мәселесі тереңінен қаузалып жазылған екен.
"Бүгінде экран, әсіресе телеэкран адамзаттың негізгі ақпарат көзі. Газет,
кітап ондаған, жүздеген мыңға жетпей шаршап-шалдығып жатса, заманауи экран
құлашы кең. Ол миллионды бір-ақ қармайды. Демек, қазіргі ұлт үлкен экранды
игермей, замана додасына төтеп бере алмақ емес. Тілден бастау алатын ұлттық
санаға ие болғыңыз келсе, үлкен экранға ие болыңыз. Кино мен телевидениеге
ие болыңыз" депті, жазушы Сұмағұл Елубай ағамыз, Егемен Қазақстан
басылымында. Иа, жазушының толғақты ойы, сөз еткен түйткілі, мақалада
көтеріп отырған мәселелесі – әлі де түбегейлі шешімін таппақан жоқ. Тек,
" ұлттық санаға ие болғыңыз келсе, үлкен экранға ие болыңыз. Кино мен
телевидениеге ие болыңыз" деген жан-айқайы бір мысалға ғана орындалды [14].
Олай дейтініміз, тәуелсіздігіміз 21 жылға аяқ басқан тұста, бір телеарна
ғана толықтай қазақша ("Қазақстан" ұлттық арнасы) және екі қос тілді арна
("Балапан", "Мәдениет", "Білім" арналары) ашылыпты. Кино саласы бірнеше
ұлттық кино ("Біржан сал"(2009), "Келін"(2011) "Жау жүрек мың бала"(2012),
"Шал"(2012), балаларға арналған мультфильмнен ("Қазақия" мультсериал,
"Қанатты барыс"(2012), "Алдар көсенің қызықтары"(2012), "Ертөстік" (2012ж)
сынды), шағын анимациялық, тек жалғыз толықметражды мультфилім ("Ертөстік
пен Айдаһар" (2013ж). көлемі 1 сағат) 5 жылымызды сарып етіп түсіріппіз.
Арада шетелдік әйгілі ("Қара киімділер-3" "Жаңа өрмекші адам", фильмдерін,
"Көліктер-2" т.б анимациялық) өнімдерді тәржімалап, қазақша сөйлеттік.
Бірақ, жазушы ағамыз атқандай, "кино мен телевидениеге" ие бола алған
жоқпыз, әлі!
Десе де, соңғы соңғы екі-үш жыл көлемінде түсірілген мультфильмдердің
отандық эфир арқылы кішкентай көрерменге жол тартты. Олар Аңшы,
Балақайлар мен бөжекейлер, Ақ қаз, Ынсапсыздың ақыры, Байқоңыр,
Айгүл, Қозы, ешкі һәм торы, Қошқар мен теке, Момын мен қарақшылар,
Айка, Зәйтүнқарлығаш пен құйыршық атты анимациялық фильмдер
Қазақстан, Балапан, Алматы, Астана телеарналарынан көрсетілу
үстінде. Сонымен қатар, телеарна басшылары да қазақ анимациясына аз да
болса көңіл бөле бастағаны байқалады. Мәселен, "бұрын отандық
мультфильмдердің әрқайсысын 5 мың теңгеден сатып алатын телеарналар,
бүгінде анимациялық фильмдердің бағасын 40 мың теңгеге дейін көтерген"[15].
Осыған қарап, қанатын кеңге жая қоймаған отандық анимацияның сәл болса да
алға жылжып, ілгерлеудің ізіне түскенін байқауға болады. Алайда, қоғам
Балапан телеарнасы қазақ мультфильмдерін жергілікті көрерменге ұсынуға
дәнекер болады деп күткен еді. Өкінішке қарай, күніне 9 мультсериал
көрсететін балалар арнасынан тек қана қазақ аниматорларының қолынан
шыққан туындыларды тарту ету жеткіліксіз. Және де Балапан арнасын тек
кабельді желілерден көруге мүмкіншілік туады.
Дегенмен, қоғамдық сана қайта жаңғыруға бет алды. Содан болар,
бүгінде қазақстандық телеарналардағы анимациялық өнімдердің саны артып,
тілі қазақшалана бастады. Бұл үрдіс - қазақ тілді көрерменді қуантты.
Себебі, кез-келген анимациялық өнім - қазақ баласының ана тілін
жетілдіруіне, қолданыс аясын кеңейтуіне түрткі бола алады. Осыған дейін
теларналардағы кино, мультфильмдердің қазақша тәржімаланбай-ақ, экранға
шығып отыруы зиялы қауымның ашу ызасын тудырған болатын. Осы мәселелр
төңірегінде БАҚ -та аянбай жазып, ұлттық анимация мәселесін биік көтерді.
Аталған салаға жауапты министрліктер мен мекемелердің немқұрайлылығын сынға
алып, үзбей (2006-2012 ж.ж.) жазып отырды. Журналистердің мәселені жеріне
жеткізе көтерген жанашырлықтарына келтірген мысалдарымыз, әбдебиет ретінде
пайдаланған мәліметтеріміз куә бола алады.
Қоғамның жан-айқайы үкіметтің, министрліктің құлағына жетіп,
қордаланған мәселеміз бірден шешімін таппаса да, жекелеген ұлтжанды
азаматтар мен бірлескен студиялар, қоғамдық ұйымдар ат салысып, Ұлттық
анимация саласына жан бітірді. Отандық аниматорлар түсірген, шет тілінен
аударылған қазақша мультифильмдердің қатары көбейді. Бірақ, сапа мәселесі
әлі түзелген жоқ. Экранға жол тартқан туындылардың кемдігін түзеуге құзырлы
органдардың да, мультфильммен айналысып жатқан мамандардың шамасы әзірге
келер емес. Бірақ, біз онда техникалық кемшіліктерді (жалпыға ортақ)
қазбалаудан аулақпыз. Тек, бір әттеген-айы, қазақша сөйлеген
мультфильмдердің пішіндік, көркемдік, мазмұндық ерекшеліктері төл
мәдениетімізбен, ұлттық болмысымызға сай болмай шықты. Бұған дейін
саясаттанушы Ерлан Саиров Әлемдік кинотуындылардан бас тартудың қажеті
жоқтығын, тек оны қазақ тілінде сөйлету арқылы балалардың санасын қазақша
қалыптастыра алатынын айтқан еді. Саясаттанушының болжамы тура келді. Бұл
туралы "Түркістан" газетінде: "Тіпті кинотеатр басшылары да қазақ тіліндегі
фильмдерге сұраныстың болатынын айтқан Көліктер-2 ден кейін. Бүкіл бала
біткен жаттап алған кейіпкерлердің көбі осылайша қазақ тілінде сайрағанда,
олардың санасында Спандж Боб, Халк, Бэтман қазақша қалыптасар еді" - деп
жазды журналист Гүлзина Бектасова [16]. Ол да мүмкін.
Жасөспірімдер санасының бұзылып, өскіндер арасындағы қылмыстың өршуі,
мектептегі төбелес, өз-өзін өлтіру сынды келеңсіздіктердің бәрі де
-өнімдердің насихатынан екеніне ғалымдар шүбәланбайды. Яғни, образдары
ойдан құрастырылған, тәрбиелік маңыздан көрі көрермен тартуды ғана мақсат
санайтын - АҚШ пен Еуропа елдерін анимациясы қазақ ұғымына жат. Алайда, осы
батыстық мультфильмдердің арасында балалар санасына оң ықпал ететіндері де
жоқ. Бірақ, бұл санаттағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz