Радиожурналистика
КІРІСПЕ
І тарау Радиожурналистиканың дамуы
І..1 Радионың хабар таратудағы ұлттық рухани.мәдени маңызы
ІІ тарау Қазақ радиосындағы радиохабар таратудың құрылымдық жүйесі
ІІ.1 Қазақ радиосындағы музыкалық және ойын.сауық бағдарламалардың қалыптасуы мен даму жолы
ІІ.2 қазақ радиосындағы музыкалық және ойын.сауық бағдарламалары: көркемдік.идеялық талдау
ІІ.3 Музыкалық және ойын.сауық бағдарламалардың рухани.мәдени келбеті
ҚОРЫТЫНДЫ
Сілтемелер көрсеткіші
І тарау Радиожурналистиканың дамуы
І..1 Радионың хабар таратудағы ұлттық рухани.мәдени маңызы
ІІ тарау Қазақ радиосындағы радиохабар таратудың құрылымдық жүйесі
ІІ.1 Қазақ радиосындағы музыкалық және ойын.сауық бағдарламалардың қалыптасуы мен даму жолы
ІІ.2 қазақ радиосындағы музыкалық және ойын.сауық бағдарламалары: көркемдік.идеялық талдау
ІІ.3 Музыкалық және ойын.сауық бағдарламалардың рухани.мәдени келбеті
ҚОРЫТЫНДЫ
Сілтемелер көрсеткіші
Жиырмасыншы ғасыр ел тарихында, халық жадында өзінің талай тамаша табыстарымен көпшілікті тамсандырған күйде қалды. Елімен бірге есейіп, халқымен бірге толығып келе жатқан телерадионың да бір жарым ғасырлық тарихы бар. Он тоғызыншы ғасырдың орта шенінде әлемнің ұлы математиктерінің бірі Вильям Гамельтонның «есептен қорытқан жорамал шамасы» «квартернион» деген атпен тарихқа енді. Алайда, жаңалықтың жолы қашанда ауыр болатыны белгілі. Сондықтан В.Гамельтонның «екі символы» 1867 жылы ғана, Кэмбридж университетінің профессоры Д.Макйвейлдің осыған негізделген «екі теңдеуінен» кейін «электр тоғы мен магнит күші арасындағы қатынас», бүгінгі «электр және магнитизм» теориясының негізін қалады. Содан басталған 150 жылдық тарих қойнауында «телерадио» деген атпен өмірге енген радио әлем халқының күнделікті көзі мен құлағына айналды. Телерадиолық жұқпалы дерт бүкіл әлемді тегіс жаулап алды. Оның қарқынды шабуылын қай ел болсын құттықтап қарсы алып жатыр. Бұл – бұлтартпас шындық. Ресей топырағында 74, Еуропада 70, АҚШ-та 67, Қазақстанда 48 жылдық қалың қатпарлы тарихы бар телерадио бүгінде шартарапты түгелдей жайлап, әлемдегі тыңдарманды ең көп ақпарат құралына айналды. Оның себебі, әлемнің кез келген қиыр шетіндегі оқиға сол сәтте, сол сағатта, сол күні жалпақ дүниеге тарап, Жер тұрғындарын құлағдар етеді. Қазіргі таңдағы ақпарат беру әдісі бұрынғы әдістен тым алшақ, мүлдем жаңаша сипатқа ие болып отыр. Бұл қазіргі заманғы ақпараттық уақыт кеңістігінің еркін әрі батыл, әрі көз ілеспес шапшаңдықпен билеп алуына байланысты. Сол тұрғыдан алғанда, барлық бұқаралық ақпарат құралдарымен салыстырғанда, телерадионың бірінші кезекке шығатыны ақиқат.
Тақырыптың өзектілігі. Әр кезеңнің өз талабы болатынын ескерсек, телерадио саласындағы тікелей эфир өзінің тура мағынасындағы уақыт үні іспетті. Ел өмірінің елеулі кезеңіндегі толып жатқан өзгерістер аумағында көрермен талабы мен талғамы да айтарлықтай өзгерді. Соның нәтижесінде эфирдегі жұмыс процесі, оны жүзеге асырудың кәсіби принциптері де жаңаша сипат алып, өзгеше мән-мазмұнға ие болды. Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев «БАҚ халықтың үні ретінде сөйлейтін болсын, халыққа жақ, санаға сақ болсын» деген тұжырымы журналистиканың жаңаша жұмыс тәсіліндегі негізгі қағидаға ұласты. Жылдар бойы қатып-семіп қалған енжар ережелерді бүгінгі күннің тыныс-тіршілігіндегі батыл шешімдер алмастырды. Жалпы радиожурналистикадағы тікелей эфирдің табиғаты – кәсіби- шығармашылық процесс, құрылымы күрделі психологиялық құбылыс, уақытқа және техникаға тәуелді тәсіл, ешнәрсені түзетуге болмайтын, сол күйінде, қаз-қалпында айналымға түсетін қайталанбайтын әрекет, алып-қосары жоқ шынайы дүние. Музыкалық хабарлар тыңдарман психологиясына нәзіктік сыйлайтын, өмірге деген құштарлықты арттыратын құрал іспеттес.
Тақырыптың өзектілігі. Әр кезеңнің өз талабы болатынын ескерсек, телерадио саласындағы тікелей эфир өзінің тура мағынасындағы уақыт үні іспетті. Ел өмірінің елеулі кезеңіндегі толып жатқан өзгерістер аумағында көрермен талабы мен талғамы да айтарлықтай өзгерді. Соның нәтижесінде эфирдегі жұмыс процесі, оны жүзеге асырудың кәсіби принциптері де жаңаша сипат алып, өзгеше мән-мазмұнға ие болды. Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев «БАҚ халықтың үні ретінде сөйлейтін болсын, халыққа жақ, санаға сақ болсын» деген тұжырымы журналистиканың жаңаша жұмыс тәсіліндегі негізгі қағидаға ұласты. Жылдар бойы қатып-семіп қалған енжар ережелерді бүгінгі күннің тыныс-тіршілігіндегі батыл шешімдер алмастырды. Жалпы радиожурналистикадағы тікелей эфирдің табиғаты – кәсіби- шығармашылық процесс, құрылымы күрделі психологиялық құбылыс, уақытқа және техникаға тәуелді тәсіл, ешнәрсені түзетуге болмайтын, сол күйінде, қаз-қалпында айналымға түсетін қайталанбайтын әрекет, алып-қосары жоқ шынайы дүние. Музыкалық хабарлар тыңдарман психологиясына нәзіктік сыйлайтын, өмірге деген құштарлықты арттыратын құрал іспеттес.
1. Н.Омашев, Ұзынқұлақтан қазақ радиосына дейін. – Алматы, Санат, 2007- 135 б.
2. Қ. Тұрсын, Ж. Нұсқабайұлы, Теледидар сөздігі – тележурналист анықтамалығы. Оқу құралы.- Алматы, Білім 2003. – 380 б.
3. В.Л.Цвик, Журналист с микрофоном. Москва, 1987.- 595 с.
4. Ж. Әбдіжәділқызы Тікелей эфир табиғаты – Алматы, Қазақ университеті 2003.- 59 бет.
5. Н. Омашев Журналистиканың жаңа стилі //Ақиқат. №9. 1997. 85-88 бет.
6. К. Хамазин 28-маусым – Қазақстан журналистер күні! Қазақ университеті. Маусым. Шілде, 1999.
7. Қ.Тұрсын Көгілдір экран құпиясы. – Алматы, Қазақ университеті, 1998. 265 бет.
8. Қ.Бораш БАҚ халыққа жақ болуы тиіс. //Егемен Қазақстан. 2005. 30 мамыр. 1 бет.
9. Қазақ журналистикасы, 3 томдық. Алматы, Таймас баспа үйі, 2008.- 221б.
10. Ғ. Боқаш «Теледидар тілі оңай шағылатын жаңғақ емес. //Ана тілі. 2004. 16 сәуір. 2 бет.
11. М.З. Зарва Слово в эфире. – Москва, Исскуство, 1971. 127 с.
12. Қ.Тұрсын Қазақ тележурналистикасы: қалыптасу,даму проблемалары. -Алматы.Білім,2006-50б.
13. Н.Омашев Радиожурналистика..Экономика,2005.-11-42б, 249-305 б.
14. Қ. Тұрсын Көгілдір экран әлемі. – Алматы, «Қазақ университеті». - 2007. -90-100 б.
15. К.Хамазин 28-маусым – Қазақстан журналистер күні! Қазақ университеті. Маусым. Шілде, 1999.
16. С. Негимов Шешендік өнер. – Алматы, Ана тілі, 1977. 221 бет.
17. М.З. Зарва Слово в эфире. – Москва, «Исскуство». -1971. с.127.
18. Л.Броватая Психологический фактор в работе ведущих прямого эфира. //Хабаршы. Журналистика сериясы. №5. - Алматы, 1999. стр.
19. А..Құрманғали Төл мамандықтың жанашыры болу – парыз.//Заң газеті.2010.25 маусым.
20. Журналистика.- Алматы, 1975, 125-б
21. Қазақ журналистикасы – Алматы, 2008 – 215 б.
22. Қазақ журналистикасы – Алматы, 2008 – 216 б.
23. Қазақ журналистикасы – Алматы, 2008 – 209 б.
2. Қ. Тұрсын, Ж. Нұсқабайұлы, Теледидар сөздігі – тележурналист анықтамалығы. Оқу құралы.- Алматы, Білім 2003. – 380 б.
3. В.Л.Цвик, Журналист с микрофоном. Москва, 1987.- 595 с.
4. Ж. Әбдіжәділқызы Тікелей эфир табиғаты – Алматы, Қазақ университеті 2003.- 59 бет.
5. Н. Омашев Журналистиканың жаңа стилі //Ақиқат. №9. 1997. 85-88 бет.
6. К. Хамазин 28-маусым – Қазақстан журналистер күні! Қазақ университеті. Маусым. Шілде, 1999.
7. Қ.Тұрсын Көгілдір экран құпиясы. – Алматы, Қазақ университеті, 1998. 265 бет.
8. Қ.Бораш БАҚ халыққа жақ болуы тиіс. //Егемен Қазақстан. 2005. 30 мамыр. 1 бет.
9. Қазақ журналистикасы, 3 томдық. Алматы, Таймас баспа үйі, 2008.- 221б.
10. Ғ. Боқаш «Теледидар тілі оңай шағылатын жаңғақ емес. //Ана тілі. 2004. 16 сәуір. 2 бет.
11. М.З. Зарва Слово в эфире. – Москва, Исскуство, 1971. 127 с.
12. Қ.Тұрсын Қазақ тележурналистикасы: қалыптасу,даму проблемалары. -Алматы.Білім,2006-50б.
13. Н.Омашев Радиожурналистика..Экономика,2005.-11-42б, 249-305 б.
14. Қ. Тұрсын Көгілдір экран әлемі. – Алматы, «Қазақ университеті». - 2007. -90-100 б.
15. К.Хамазин 28-маусым – Қазақстан журналистер күні! Қазақ университеті. Маусым. Шілде, 1999.
16. С. Негимов Шешендік өнер. – Алматы, Ана тілі, 1977. 221 бет.
17. М.З. Зарва Слово в эфире. – Москва, «Исскуство». -1971. с.127.
18. Л.Броватая Психологический фактор в работе ведущих прямого эфира. //Хабаршы. Журналистика сериясы. №5. - Алматы, 1999. стр.
19. А..Құрманғали Төл мамандықтың жанашыры болу – парыз.//Заң газеті.2010.25 маусым.
20. Журналистика.- Алматы, 1975, 125-б
21. Қазақ журналистикасы – Алматы, 2008 – 215 б.
22. Қазақ журналистикасы – Алматы, 2008 – 216 б.
23. Қазақ журналистикасы – Алматы, 2008 – 209 б.
КІРІСПЕ
Жиырмасыншы ғасыр ел тарихында, халық жадында өзінің талай тамаша
табыстарымен көпшілікті тамсандырған күйде қалды. Елімен бірге есейіп,
халқымен бірге толығып келе жатқан телерадионың да бір жарым ғасырлық
тарихы бар. Он тоғызыншы ғасырдың орта шенінде әлемнің ұлы математиктерінің
бірі Вильям Гамельтонның есептен қорытқан жорамал шамасы квартернион
деген атпен тарихқа енді. Алайда, жаңалықтың жолы қашанда ауыр болатыны
белгілі. Сондықтан В.Гамельтонның екі символы 1867 жылы ғана, Кэмбридж
университетінің профессоры Д.Макйвейлдің осыған негізделген екі
теңдеуінен кейін электр тоғы мен магнит күші арасындағы қатынас, бүгінгі
электр және магнитизм теориясының негізін қалады. Содан басталған 150
жылдық тарих қойнауында телерадио деген атпен өмірге енген радио әлем
халқының күнделікті көзі мен құлағына айналды. Телерадиолық жұқпалы дерт
бүкіл әлемді тегіс жаулап алды. Оның қарқынды шабуылын қай ел болсын
құттықтап қарсы алып жатыр. Бұл – бұлтартпас шындық. Ресей топырағында 74,
Еуропада 70, АҚШ-та 67, Қазақстанда 48 жылдық қалың қатпарлы тарихы бар
телерадио бүгінде шартарапты түгелдей жайлап, әлемдегі тыңдарманды ең көп
ақпарат құралына айналды. Оның себебі, әлемнің кез келген қиыр шетіндегі
оқиға сол сәтте, сол сағатта, сол күні жалпақ дүниеге тарап, Жер
тұрғындарын құлағдар етеді. Қазіргі таңдағы ақпарат беру әдісі бұрынғы
әдістен тым алшақ, мүлдем жаңаша сипатқа ие болып отыр. Бұл қазіргі заманғы
ақпараттық уақыт кеңістігінің еркін әрі батыл, әрі көз ілеспес шапшаңдықпен
билеп алуына байланысты. Сол тұрғыдан алғанда, барлық бұқаралық ақпарат
құралдарымен салыстырғанда, телерадионың бірінші кезекке шығатыны ақиқат.
Тақырыптың өзектілігі. Әр кезеңнің өз талабы болатынын ескерсек,
телерадио саласындағы тікелей эфир өзінің тура мағынасындағы уақыт үні
іспетті. Ел өмірінің елеулі кезеңіндегі толып жатқан өзгерістер аумағында
көрермен талабы мен талғамы да айтарлықтай өзгерді. Соның нәтижесінде
эфирдегі жұмыс процесі, оны жүзеге асырудың кәсіби принциптері де жаңаша
сипат алып, өзгеше мән-мазмұнға ие болды. Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы
Назарбаев БАҚ халықтың үні ретінде сөйлейтін болсын, халыққа жақ, санаға
сақ болсын деген тұжырымы журналистиканың жаңаша жұмыс тәсіліндегі негізгі
қағидаға ұласты. Жылдар бойы қатып-семіп қалған енжар ережелерді бүгінгі
күннің тыныс-тіршілігіндегі батыл шешімдер алмастырды. Жалпы
радиожурналистикадағы тікелей эфирдің табиғаты – кәсіби- шығармашылық
процесс, құрылымы күрделі психологиялық құбылыс, уақытқа және техникаға
тәуелді тәсіл, ешнәрсені түзетуге болмайтын, сол күйінде, қаз-қалпында
айналымға түсетін қайталанбайтын әрекет, алып-қосары жоқ шынайы дүние.
Музыкалық хабарлар тыңдарман психологиясына нәзіктік сыйлайтын, өмірге
деген құштарлықты арттыратын құрал іспеттес.
Жұмыстың мақсаты. Радионың рухани алмастырмас ақпарат құралы екенін
далелдеу. Қазақ радиосынан берілетін музыкалық және ойын-сауық
бағдарламалардың тыңдарманға берер пайдасын жіті зерттеу.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы Радиожурналистиканың
дамуы, Қазақ радиосындағы музыкалық және ойын сауық бағдарламалардың
қалыптасуы мен даму жолы және Радионың басқа ақпарат құралдарынан
ерекшелігі деп аталатын үш бөлімнен тұрады. Ол тараулардың өзі мазмұнына
қарай шағын бөлімдерге бөлінеді. Зерттеу жұмысында пайдаланған әдебиеттер
тізімі беріледі.
І тарау Радиожурналистиканың дамуы
Қазақ халқының мәдениетін, тілін, дінін, тарихын т.б. ұлттық нышандарын
дәстүрлі түрде ғасырдан – ғасырға жетелеп отырған радиожурналистика
бұқаралық ақпарат құралдарының бір саласы ретінде қалыптасты.
Журналистиканың басқа да түрлері сияқты радионың қалыптасу кезеңдері
тарихта өз ізін қалдырды. Тәуелсіздік алған тұсқа дейінгі қоғамдық дамуымыз
ұлы империялардың бірі Ресеймен байланысты болғандықтан, әрі радионың отаны
да сол мемлекет екендігі де ескеріліп, казақ радиожурналистикасының даму
кезеңдері сәйкестендіріле зерттелуде. Ресейлік ғалымдардың тұжырымдарын
сараптай отырып, радиотарихын төмендегідей кезеңдерге бөліп қарастырамыз:
1. Радиобағдарламалардың қалыптасу кезеңі ... ... ... ... ... 1921 – 1927
жж.
2. Тоталитарлық мемлекет радиосы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 1927 –
1943 жж.
3. Ұлы Отан соғысы жылдарындағы кеңестік радио ... ... .1941 – 1945 жж.
4. Соғыстан кейінгі халық шаруашылығын қалпына келтіру жылдарындағы
радио ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 1946 – 1950 жж.
5. Тоталитарлық мемлекет және әлеуметтік тоқырау дәуірі..1950 – 1985 жж.
6. Қайта кұру және жариялылық радиосы ... ... ... ... ... ... ..19 85 – 1991
жж.
7. Нарық кезеңіндегі
радио ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 1991 – 2005 жж.
Қазақ радиожурналистикасының пайда болуы, дамуы, нақты қызмет көрсетуі,
хабарлар таратуы тікелей РОСТА-ның жұмысымен байланысты өрбіді. Патшалық
Ресей саясатының ықпалымен қазақ даласында Түрік РОСТА-ның құрылуы үлкен
жаңалық болды. Түрік РОСТА-ның міндеттері мен атқарған қызметі жөнінде
зерттеу деректері төмендегідей: "Түркістан телеграф агенттігі алғашында
ақпараттық хабарларды түр – түрге бөлген жоқ. Олар негізінен орталықтан
түскен және жергілікті ақпарат болып шартты түрде екіге бөлінді. Орталықтан
алынған ақпарат елімізде болып жатқан саяси жаналықтар, совет үкіметінің
директивалары жөнінде түсінік берді. .Түрік РОСТА репортерлері жұмысындағы
басты міндет тыңдаушыға ақиқат факті жеткізу болды. Бұқара халықты совет
үкіметін орнатуға қатыстыру жолында жүргізіліп жатқан табанды күрес кезінде
шыншыл хабар беруге аса үлкен көңіл бөлінді. Жұртты жаңылдыратын
материалдар бергеннен гөрі тексеруден өткізіп барып. тарату негізгі
принципке айналды. Осылайша. Түрік РОСТА өз жұмысына тілшілер мен
жергілікті репортерлерден және басқа ақпарат көздерінен телеграф арқылы
алынған мағлұматтарды жергілікті баспасөзге жеткізу; ә) радиожаршы мен
плакатты. хабаршыны өлкеге тарату: б) Түркістан республикасының тыныс –
тіршілігінен жазылған корреспонденцияларды кейде телеграф арқылы, кейде хат
арқылы хабарлау бағыттарында жүргізді", - деп осы кітаптың авторы '"Қазақ
радиожурналистикасы" атты монографиясында анықтама берген болатын. Осы
келтірілген деректер Түрік РОСТА-ның міндет - мақсатын, қызметін анықтап
берді. Яғни. Зерттеуші – ғалымның еңбектерінде аталған дәйектердің нақты
мысалдармен дәлелденуі бұл пікірлерді нақтылай түседі. Сол тұста үстемдік
еткен қоғам көсемі В.И. Ленин шығыс халықтары арасындағы үгіт – насихаттың
рөлін күшейту жөнінде нұсқаулар беріп, радионың дамуына жол ашты. Сол
себептен де Түрік РОСТА-ның міндеттері арта түсіп, радиохабарлары кең қанат
жайды.
Ресейдегі радиоқозғалыс ұлғайған сайын Түрік РОСТА-ның қызметі де
жандана түсті. "Алғашкы РОСТА радиогазеті 1924 жылдың 24 қарашасында эфирге
шықты, 1928 жылдын ортасына қарай 80 радиогазет, 1930 жылы – 300-дей, бұдан
басқа фабрика – заводтан - 179, колхоздардан – 100 – деген радиогазеттер 29
халық тілінде шығып тұрды". – деген деректер келтірілген еді Әуе
толқынында - Қазақ радиосы атты енбекте.
Осы жылдар хабарларын әлеуметтік саяси бағыттарына қарап төмендегідей
бөлуге болады:
- қоғамдық саяси;
- ағартушылык;
- сауықтыру.
Пішіндік жағынан:
- радиожиналыс;
- радиоүндесу;
- радиолекция;
- радиоконцерт;
- радиотеатр."Қазақ радиожурналистикасы" атты еңбекте қарастырылғанын
ескерсек, анықтаманың Қазақ радиосының соңғы жылдардағы хабарларына да
қатысты екенін, тіпті көп тұста қайталанып келгендігін байқауға болады.
Радионың қалыптасу жылдарынан кейінгі кезеңінде Орталық радиода да, Қазақ
радиосында да тоталитарлық мемлекеттің идеологиясын насихаттаумен келгені
анық.
1928-1941 жылдардағы тоталитарлық мемлекет радиосының қызметі. Осы
жылдын бастапқы кезінде үкімет тарапынан "О реорганизации радио" деген
қаулы қабылданды. Күрт өзгерістерге толы кезең басталды. Сталиннің басшылық
етуімен бұқаралық ақпарат құралдарына, сонымен бірге радиоға да цензура
басталды. Бұл цеизура Кеңес үкіметі құлағанға дейін созылды. Әйтседе,
қоғамдық өзгерістер қаншалықты болып жатқанымен радиожурналистика дамуын
тоқтатқан жоқ. Бұл жылдары алғашқы радиорепортаждар беріле бастады.
Хабарларда деректілік факторлармен қоса көркемдік әлементтер дамыды.
Көбінесе жеке басқа табынушылыққа бағытталған. Сталинді мадақтаған
хабарларға жол берілді.
1941 – 1945 ж.ж. Екінші дүниежүзілік соғыс жылдарындағы кеңестік радио.
Ұлы Отан соғысының басталуымен көптеген хабар таратушы
радиостанцияларды батыстан шығысқа қарай эвакуациялау міндеті жүктелді. Бұл
шараның әсерінен радиостанциялар жұмысы қысқа толқынға және үш арнадан бір
арналық хабарға көшті.
"Соңғы хабардың" ең алғашқы әскери саны неміс фашистерінің Ресейге
шабуылы жөнінде үкімет хабарламасынан кейін 45 минуттан соң эфирге шықты.
Осындай жедел ақпарат тарата білген ресейлік радиостанциялар 1943 жылы
соғысқа дейінгі дәрежесінен асып түскен. Осы алғашқы ақпараттан бастап
соғыс аяқталғанға дейін "Совинформбюроның" 7 мың корреспонденциясы
берілген. 1941 жылдың 7 қарашасында жау Мәскеудің түбінде тұрғанда Ұлы
Қазан мерекесіне арналған парадтың өткізілуі жайында репортаждың радиодан
берілгені ел қорғаушыларының қайратын қамшылап, рухын көтеріп, жаңа
ерліктерге бастағаны тарихтан мәлім. Яғни, радиоэфирдің қуатты күші, мықты
әсері, жүргізер тәрбиесінің ықпалдылығын баян етеді. Тіпті, радиохабардың
маңыздылығына, әсерлілігіне көңіл бөлінгендігі соншалықты Бүкіл одақтық
радио ақпараттарынан басқа арналарды тыңдауға рұқсат берілмеген. Сымдық
хабар таратушы репродукторлардан басқа радиоқабылдағыштардың бәрін үкіметке
өткізу жөнінде шаралар қолданған, өткізбегендерді жазалауға дейін барған.
Мұнын өзі бір ғана идеологияның үстемдік құруын, басқа насихаттың жүрмеуін
қадағалау негізінде. Қызыл армияның даңқына нұқсан келтірмеу жолындағы
әрекеттер екені аян. Бүкілодақтық радионың шығысқа эвакуацияланған
себебінен және күшті радиостанциялардың көшірілуінің әсерінен Қазақ
жеріндегі радио қызметі де жандана түсті. Қазақстандағы халық майдандағы
хабарларды жиі әрі сапалы тыңдап отырды. Жамбыл ақынның Ленинградтық
өрендерім өлеңінің сонау Ресей қаласының аспанында қалықтауы да осы
таратушы станцнялар жұмысының әсерінен деуге болады. Мәскеуде Левитанның
дауысы қалай саңқылдап, жауды түршіктірген болса, қазақ жерінде Әнуарбек
Байжанбаев дауысының құдіретті әсері елді ерлікке, еңсесін түзеуге шақырды.
1943 жылдың 1 тамызынан бастап Бас қолбасшының кеңес жауынгерлерінің
жеңісін жариялаған бұйрықтары беріліп тұрды. Бұйрық оқылған соң
артилериядан салют берілді. Соғысқа дейінгі музыка және әдебиет бөлімі
кейін бірігіп, әдеби драмалық хабарлар бөлімі деп аталды. Олардың негізгі
жанры публицистика мен деректі проза болды. Осы кезде радиофельетон,
памфлет дамыды. Жауынгерлік радиопублицистика өріс алды. "Әдеби күнделік"
деп аталатын, айына бір рет шығатын жаңа радио хабар пішіні пайда болды.
Оған қатысқан журналистер әдебиет өкілдері қоғамның елеулі мәселелерін сөз
етіп, сахна саңлақтары да радиодан жиі өнер көрсетті. "Мәскеу театры –
фронтта" деген айдармен радиоспектакльдер беріліп тұрды. Ұлы Отан соғысы
жылдарындағы хабарлар әсері отандас әскерлерге қуат косып, ерліктерге
жігерлендіріп отырған. Сол қаһарлы соғыстың бағыт – бағдарын халқымыз
бақылап, жеңістерге қуанып, жеңілістерге күйініп отырғандықтары жайлы
бүгінгі күнге дейін айтылып, жазылуда. Гитлерлік Германияның жеңілуіне
жүргізіліп отырған идеологияның белсенді құралы бола алған Қазақ радиосының
да қосқан үлесі сол. Сол жылдардағы Қазақ радиосынан берілген хабарлардың
мазмұндық, жанрлық, пішіндік ерешеліктері молыға түскен. Көбінесе елде
жарияланған төтенше жағдайға байланысты көбінесе қысқа ақпараттар берілген.
Ұлы Отан соғысы кездерінде 1941 жылдың 12 – 14 маусым күндерінде
Қазақстанның астанасы Алматыда 336 атқыштар дивизиясы құрылды. Дивизия
атақты Чапаевтың үзенгілесі генерал – майор Панфиловка тапсырылды. Генерал
дивизияға жауынгерлік тәрбие беріп, 18 тамызда майданға аттанды. Бауыржан
Момышұлы сияқты командирлер тәрбиелеп өсірді, политрук Мәлік Ғабдуллин мен
қызыл әскер Төлеген Тоқтаровка Совет Одағынын Батыры атағы берілді", -
(ҚазТАГ) делінген. Сонымен қатар майданға материалдық көмек көрсетіп жатқан
тылдағы еңбеккерлер ерліктері жайлы да көптеген хабарлар берілген. Семей
облысы. Абай ауданы Қызыл адыр колхозының тұрғыны, 110 жастағы Тоқтай
есімді қарияның сөзі берілген: "Германияның жендеттері елімізге бас
салғанда мен өзімнің 11 баламнан тараған 40 немеремді елін қорғау үшін
аянбай күрес деп нұскау бердім. Немерелерім менің бұл өсиетімді орындады.
Олардың бәрі де ордендер мен алғыстар алып қайтты...". Міне, бұл хабарда
сол тұстағы идеологияның қуатты күші байқалады. Мұндағы бір ғана отбасының
ерлікке пара – пар өмірі үлкен бір очеркке немесе әдеби туындыға өзек
болары сөзсіз.
Соғыс кезіндегі радиохабарлары көбінесе митингтік, насихаттық түрде
берілетін. Соның бірі – ақын Виктор Гусевтің "Тыңда, фронт!" атты күн сайын
бір сағаттан берілетін бағдарламасы. Майдандағы бауырласқан, бір мақсат
үшін күресіп жатқан жауынгерлер ерліктері тақырып болған не бір тамаша
өлеңдер, әндер, пафоска толы туындылар соғыс кезіндегі радиопублицистиканың
көрнекті мысалдары бола алады. Тіпті, "Евгений Онегин" операсынан үзінділер
берілуі. "'Василий Теркин" поэмасынан, "Соғыс және бейбітшілік" романынан
бөлімдердің оқылуы, әрине, үлкен рухани күш бергені анык. Музыкалық
хабарлардын көптеп берілуі де жауынгерлерді женіске бастады. Мысалы, Ресей
әскерлері "Священная война' әнін салса. қазақ жауынгерлері Жас қазақ әнін
шырқады. Әр тілде, әр жүректе айтылғанымен жеңіске жетуге деген арман ортақ
болатын.
1942 жылдың 1 маусымында партизандарға арналған бағдарламаның алғашқы
саны шықты. Жер – жерде партизандық күресті дамыту арқылы да кеңес
әскерлері көп жеңіске жеткен. Сондықтан мұндай хабардың ашылуы қажеттіктен
туған. Майдан шептерінен жеткен жеңістерді хабарлап, партизаңдардың еңсесін
көтеретін радиотуындылар берумен бірге "Партизандарға кеңес", "Қалай жаудың
қатынас құралдарын жою керек?", Маскировка жасау шеберлігі т.б.
айдарлардың өз тыңдармандарына көп көмегін тигізгені ақиқат. Сонымен бірге
радиодан туған – тусқандардың, жолдастардың бір – біріне амандық
білдіріскен хаттары да берілді, мұның өзі пошта қызметінің мүмкіндігі жоқ
кезде адамдарды моральдық тұрғыдан демеуге көмек берді. Осы кезде тылдағы
адамдар да майдандағы жауынгерлерден кем қалмай еңбек майданында күресті.
Сондықтан, көптеген хабарлар беріліп, айдарлар ашылып. еңбек жеңістерінен
хабардар етіп отырған.
1945 жылдың 2 мамырында атақты Ресей репортері Лазарь Маграчевтің
дауысы 14 сағат 45 минутта Берлиннен естілді: "Қымбатты жолдастар.
отандастар! Сіздердің шрреспонденттеріңіз Берлиннің орталығындағы Унтерден
Линден көшесінен сөйлеп тұр. Рейхстагтың үстінде біздің алқызыл ту желбіреп
тұр, ал көшелерінде біздің әскерлер алшаң басып жүр" деген сөздері тарихи
жеңісті бүкіл әлемге жариялады. Ал, 1945 жылдын 2 мамырында 23 сағат 30
минутта Маграчев Берлиннен: дәл осы сәтте Германияның тізе бүгіп, Кеңес
Одағының жеңгені жөніндегі құжатқа қол қойылып жатыр! деп хабарлады.
Радиорепортаждың нағыз үлгісін, шапшандықтың өнегесін осылайша танытты
радио-журналистер. Ал, 9 мамыр күні И.В. Сталин халыққа арнап сөз сөйлеп,
фашистердің толық жеңілгенін хабарлады. Осы күні 22 сағатта салют беріліп.
Жеңіс мерекесі қазақ жерінде де тойланып жатты. 1945 жылдын 24 маусымында
гитлерлік Германияны жеңуге арналған әскери парадтан репортаж берілді.
"Отанымыз - Москва" деген идеологиямен нәрленіп өскен біздердің ата –
аналар бойында патриоттық рух керемет болатын. Олар Мәскеу үшін бастарын
өлімге тікті, Мәскеу үшін отқа түсті. Тылдағы халқымыз Мәскеу үшін аянбай
еңбек етті. Әрине, идеологияның қуатты күшінін әсері өз алдына, тәуелді
мемлекет болғандығымыз да сол майданда қаза болған қандастарымыздың өміріне
қатысты.
1946-1950 жж. Ұлы Отан соғысынан кейінгі халық шаруашылығын қалпына
келтіру кезеңіндегі радио.
Халық шаруашылығын қалпына келтіру және дамыту жылдарындағы
радиохабарлардың даму бағыттарына әсер еткен мынадай жағдайлар болды: осы
мәселені дәйекті зерттеп, тиісті құжатты қабылдаған тарихи Ақпан пленумының
шешімдері, ленинградтықтардың өнеркәсіп өнімдерін арзан, тез әрі сапалы
өндіруді ұйымдастыру саласындағы үндеуі және қазақстандық колхозшылардың
Сталинге хаты. Міне, осы үш құжаттан туындайтын міндеттерді негізгі межеге
алып, бағыт ұстаған жергілікті, облыстық, республикалық радиокомитеттер
соғыстан кейінгі халық шаруашылығын қалпына келтіру және одан әрі дамыту
ісіне өз үлесін қосып отырды. 1946 жылдың басында ҚК(б) Орталық Комитетінің
XIV Пленумы Қазақстан ауыл шаруашылығының міндеттерін белгілеп берді. Осы
жылдың 24 шілдесінде Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің IX сессиясы "Қазақ ССР-ның
халық шаруашылығын қалпына келтіру және одан әрі дамытудың 1946 – 50
жылдарға арналған бесжылдық жоспары туралы заңды" қабылдады. Осыған орай
шаруашылықтар, мекемелер, ұйымдар т.б. қоғамдық орындар құжат шешімдерін
орындауға жұмылдырылды. Алдымен ауыл шаруашылығын жолға қойып, халықтың әл
– ауқатын жақсартуға күш салынды. Соғыстан кейінгі колхоздарды қалпына
келтіру мерзімінде тәжірибелі, беделді колхоз басшылары, колхоз өндірісінің
озаттары өсіп шықты. Ауыл. селоларда жергілікті партия органдары күш алды.
1950 жылдың екінші жартысынан бастап 1960 жылдың алгашқы жартысына
дейін колхоздардың біразын совхозға айналдыру процесі жүзеге асырылды. Осы
тарихи окиғалар тарихшылар арасынан әлі күнге дейін өз бағасын ала алмай
келе жатқан мәселе. Біраз тарихшылар бұл жайды жақтады, біразы қарсы
болды.Одан колхоз өзінін өмірін сүріп бітті деген ұғым қалыптаспауы тиіс,
қайта колхоз құрылысы әрі қарай нығая түсті деген орынды сияқты.
Әуе толқынында сол кезде шыққан бүкіл хабарларға тән бір қасиет — қара
дүрсіндіктен бой тарту басым. Техникалық құрал – жабдытардың (диктофон,
репортерлердін т.б.) жоқтығына қарамастан эфирге жанды дауыс шығаруға
талпынушылық болды. Бұл орайда негізгі мәселеге байланысты тындарман хат-
тары. журналистіктүсіндірмелер, хабар барысында қойылатын жетекші сұрақтар,
қысқасы, материалды эфирге шығару әрекеттерінің бәрінен өткенді
қайталамауға тырысу болғандығы көрініп тұрды.
Елдің өнеркәсібі дамыған сайын, ауыл шаруашылығын механикаландыру етек
алды. Осылайша. Қазақстанның халық шаруашылығын дамыту процесінде негізгі
рөл атқарған аталмыш мәселелердің көпшілігі қазақ радиохабарларының
зерттеліп отырған кезеңдегі негізгі тақырыптары болып келген. Өйткені.
идеология өмірмен әрдайым өзектес. Мемлекеттік билік, халық, әлеуметтік
жағдай. саясат бір – бірімен тығыз байланыста өмір сүреді. Экономика –
саясаттың нәтижелі жиынтығы дегенпікірді сол қазақ радиожурналистері жақсы
түсінгендіг; әр хабардан көрініп, атойлап тұрғандай. Осы мәселелер
жөніндегі үндеулер. үндеуте үн қосушылар, пікірлер, жылт еткен жаңалықтар
радиожурналистердің назарынан тыс қалмаған. Қазақ радиосының эфирінен бір
жарты жылдықта 40 колхоз төрағасының сөзі. 20-дан астам директор. үздік
механизаторлар. 29 Соиалистік Еңбек Ерлерінің, 16 облыс, аудан партия
басшыларының сөздерінің ұйымдастырылуы (деректер "'Дәуір үні" атты оқу
құралынан) осы айтылған пікірлерге дәлел бола алады. Осы реттегі радионың
ықпалын ерекше атап өту керек сияқты. Қолына газет – журнал ұстауға
мүмкіндігі жоқ, күні бойы еңбек майданында – немесе стайоккасындатұрған
енбеккерлердің құлағы радио дегенде әрдайым түрік тұруға дайын еді. Оның
үстіне біраз ғана бұрын өткен Ұлы Отан соғысының барысын жұрт радиодан
Левитан мен Байжанбаевтың үні арқылы тыңдап үйренген болатын. Сол соғыстың
бар жаңалықты радиодан күтуге машықтандырғаны айқын.
Ол кездегі идеологияның қуатты болғаны соншалықты көптеген хабарларда асыра
сілтеу, әсірелеу басым. Мысалы, Оңтустік Қазақстан облысының социалистік
егіс даласына арналған хабар Ауыл, деревняда социалистік үгіт – насихат
жұмысының маңызды міндеттері,. Халық Ленин мен Сталин үйреткендей қызмет
етейік т.б. хабарлар. Жоғарыдағы даланың өзін социалистік' деу сарыны
үнемі сезіліп тұрады.
Соғыстан күйреген шаруашылықты қалпына келтіруге арналған бесжылдық
жоспарды орындау жолына елді жұмылдыруда радионың қызметі орасан зор болды.
Қазақстанда соғыс болмағанымен де Ресейдің қираған елді мекендеріне
материалдық, техникалық көмектер жіберілді. Осындай шараларды адамдардың
санасына сіңірудегі радионың рөлі ерекше. Есту арқылы сана–сезімге әсер
жасау – радионың басқа ақпарат құралдарымен салыстырғанда басты
артықшылығы. Сондықтан да халық алдына жауапты бүкілхалықтық міндеттер
қойылды, әрі БАҚ-қа міндет етіп жүктелді. Радиодан күніне сан рет қайталап
беру арқылы идеология мақсаты орындалды. Ол міндеттер төмендегідей болатын:
- Социалистік жарысты өрістету;
- Өндіріс технологиясын жетілдіру:
- кәсіпорындардың мүмкіншілігін толық ұйымдастыру;
- стахановтық жұмыс әдісін ұйымдастыру;
-технологтар, конструкторлар арасындағы мамандық жөнінен жарысты ұлғайту;
- жұмыстағы озат тәжірибелер, тапқырлар жаңалықтарын көпшілікке жеткізе
білу:
- жұмысшылардың ойдағыдай жұмыс істеуіне жағдай туғызу үшін ұйымдастыру
техникалық шараларың ұштастыра жүргізу, ауыр жұмыстарды механикалық жолға
салу:
- шикізатты, отын, материалдар, электр қуатын үнемді пайдаланып, өнімнің
түсер бағасын арзандату, ол үшін нормалы жолға салу;
- өндірісте мемлекеттік және еңбек тәртібін нығайту:
- еңбекшілерге мәдени қызмет көрсетуді жақсарту, оларды коммунизм рухына
тәрбиелеу.
Осы мәселелерге байланысты еңбекшілер хаттарын ұйымдастыруға талпыныс
та осы кезде бой ала бастағанын байқауға болады. Қазақ радиосында эфирге
накты дауыс берудің мүмкіндігінің жоқтығына қарамай, еңбеккерлер хаттарын
әуе толқынынан шығарудың алғашқы мысалдарын көптеп кездестіруге болады.
Соның бірі - Алматы облысы. Еңбекші қазақ ауданындағы ерлі-зайыпты
Социалистік Енбек ерлері Қасым мен Насиха Дүйсекеновалардың "Қысқы
жайылымды тиімді пайдаланып. жылқы басын молайта түсейік". - деген хаты
эфирден берілген.
Өздері өмір сүріп отырған тұстағы қоғам өмірі. ішкі және сыртқы
жағдайлар. әлеуметтік, экономикалық мәселелері т.б. адамдар өмірімен
сабактас болып келетіні мәлім. Сондыктан да, өмірмен өзектес хаттардың
радио редакциясына ағылуы. жүрек жарды пікір – тілектердің айтылуы орынды
еді. "Бізге хат келіпті"' айдарымен берілген хабарлардан халықтың үні
естіліп тұрғандығы байқалады. "Жылан түлеп. терісінің сыртқы қабығын
алмастырған кезде қандай әлсіз болса. коғамның бір кезеңнен екіншісіне өтер
шақта халық та сондай күйге тап болады". - деп жазған ғалым Л. Гумилев
пікірі сол кездін де, казіргі шактың да аныктамасы бола алатындай. Бұл
жылдар хабарларының бір ерекшелігі - экономикалық түсініктемелер. кеңестер
беріліп тұрған. Оған айғақтың өірі - К. Маркстің "Капиталының"' өзекті
жерлері әуе толқынынан оқылуы. Тіпті радиохабарлардың тиімділігін арттыра
түсуі үшін қоғамдық рейд, көшпелі редакция сияқты журналистика пішіндері
жақсартылып, жолға қойылған. Бұл тұста ел мүддесін жүзеге асырушылардың
жақсы істері жайлы радиорепортаждар жиі орын алып тұрған. Мысалы. 1946
жылдың 16 маусымында берілген хабарда екіқабат әйелдер мен босанған жас
аналарға арнайы ашылған ауыл шаруашылығы өнімдері дүкенінің алдынан
репортаж ұйымдастырылған. Дүкен директорының. сатушылардың сөздері.
балалардың дауыстары, тілек – сұраныс қабылдауға қойылған телефон шырылы
т.б. репортажға қатысты детальдардың әсерінен тыңдаушы көз алдына өзіндік
сурет келеді.
1947 ж. радио рөлінің күрт күшейген жылы болды. Халыққа ақпарат
таратуда. саяси тәрбие беруде, елдің мәдени деңгейін арттыруда беделі арта
түсті. Жаңа радио – циклдар - "Біздің Отан", "Күн тақырыбында'; "Ғылым мен
техника жаңалықтары" т.б. пайда болды. Зерттеліп отырған тұстағы
радиохабарларында негізінен газет материалдары көп пайдаланылғанымен,
озаттар тәжірибелері туралы ұйымдастырылған, басқа тыңдармандар атымен
эфирге шықкан материалдарды көптеп кездестіруге болады. Ал, ол хабарларды
дайындаған радиожурналистер екендігі жинақы айтылған ой - пікірлерден,
нақты түйіндерден көрініп отырды. Мысалы. ЛКСМ Орталық Комитетінің
қызметкері Құрмановтың Жазғы спорт маусымын ұйымшылдықпен қарсы алайық,
трактор бригадасының бригадирі Таутановтың Біз техниканың жоғары
өнімділігіне қалай жетіп отырмыз?, жетісулық қызылшашы Б. Тәтенованың
"Қант қызылшасынан мол өнім алудың тәжірибесі жөнінде, Ермековтын "Ғылыми
еңбектердің жоғары идеялығын жақсартайық" деген сияқты көптеген тақырыптар
дәлел бола алады. Яғни, ''насихатшылық әдістердің бір сарындылығы, олардың
ұрандық, мінберлік сипаты білініп тұрды. Мұндай жағдайда ақпараттын негізгі
шындығынан гөрі идея басым болатын. Ал, шындық соның бағынышында болып.
Қосалқы сипаталатын және айғаққа айналатын. – деген пікір ("Қазақ
радиожурналистикасы") сол жылдар хабарларының анықтамасы бола алады.
"... шаруаға агрономиялық кеңестер, өсімлік шаруашылығы. ара өсіру,
ауыспалы алқап. тыңайтқыштар пайдалану жөнінде хабар берілді. "Шаруа
радиогазеті" ауыл шаруашылығын жақсартуға. оның табыстылығын арттыруға
байланысты көптеген мәселелер жайында хабар дайындады, - деп жазды кітап
авторы өз монографиясында. Міне, осы "Шаруа радногазетінің" лайықты жалғасы
болып келген ауыл шаруашылығы еңбеккерлеріне арналған хабарлардың халық
шаруашылығын қалпына келтіру және одан әрі дамыту ісіне зор үлес қосқаны
тарихи шындық.
"В своей организаторской деятельностьи печать, радио и гелевидение
использовали многочисленные формы. методы работы, в творческой – обращались
кразличным жанрам, - деп сол тұстағы журналистика жайлы айтқан тарихшы
ғалым Р.П. Овсепян пікірі осы ретте айқындала түскендей. Зерттеліп отырған
тұста радиохабарлардың жиі қолданылған формаларының бірі - радиомақала.
Оның себебі. үстемдік етуші идеологияны халық жадына тереңірек сіңіру үшін
әр түрлі саяси, қоғамдық тақырыптар осы мақалаларда қозғалды. "Радиомақала
радиода көбінесе қоғамдық – саяси және ғылыми техникалық мәселелерге
арналады. Оның көлемі әдетте газеттегіден кішірек болады", - делінген
журналист анықтамалылығында. Көлемінің кіші болуы, әрине, радионың
спецификасына байланысты.
Республикамызда болып жатқан қоғамдық – саяси, мәдени – рухани,
әлеуметтік – экономикалық өзгерістердің үрдіс алуы - коммунисттік
идеологияның саяси сахнадан түсуімен байланысты. Сондықтан, ғасырға жуық
біржақты. тоталитарлық үстемдік мүддесіне бағынып келген
радиожурналистикаға жаңаша көзқарас туды, жаңа бағытпен, бағдармен дами
бастады. Осындай кезде өткен мен бүгінді, ескі мен жаңаны салыстырып қарау
арқылы радиожурналистиканың тарихын таразылау, баға беру қажеттігі
туындайды.
Тоталитарлық мемлекет және әлеуметтік тоқырау заманы радиосы. (1950-
1985 жж.)
Соғыстан кейінгі күйреген халық шаруашылығын қайтадан қалпына келтіру
кезеңінің ойдағыдай аяқталуы бүкіл кеңестің бұқаралық ақпарат құралдарының
тілге тиек болған мәселесі ретінде күн тәртібінде тұрды. Сол тұстағы
қалыптасқан дәстүр бойынша қоғам дамуының көрсеткіштері процентке шағылып,
ол артығымен орындалды деп есеп беру дағдыға айналған болатын. Міне,
осындай даурықпалы, дақпыртты хабарлар беру Қазақ радиосының да жұмысынан
орын алды. Сондықтан күйзелген халықты "енді сол күйреген құрылысты қалпына
келтірген соң тамаша өмір сүресіңдер", - деп титықтатқан идеология тіпті
дендей бастады. Болашақтағы жұмақ өмір орнату жолындағы бесжылдық жоспарлар
науқаны басталды. "Толыққанды социализмді орнатып, сонан соң "'қой үстіне
бозторғай жұмыртқалаған заман" орнайды, ол - "коммунизм", соған жету үшін
халық шаруашылығының жоспарларын артығымен орындау қажет" деген ұран
тасталды. Жұмыс уақытынан тыс сенбіліктер, жексенбіліктер ұйымдастырылып,
міндетті сегіз сағаттан кейін қалып жұмыс істеу сияқты бүкіл халықтық
қозғалыс басталып кетті. Енді партияның осы саясатын насихаттау барлық БАҚ-
та, оның ішінде радиода да белең алды. 1954 жылдың наурызынан бастап
Орталық радиода ғылыми - көпшілік хабарларды беру жолға қойылды. Тылсым
дүниеге жол ашу басталды. Бұның өзі біркелкі "социализм, коммунизм"
тақырыбындағы хабарларды тыңдаудан жалыға бастаған тыңдармандарды бір
серпілткендей болды. "Күн планетасы", ''Айда тіршілік бар ма?" деген сияқты
хабарларға қосымша медицина, биология, астрономия, химия т.б. ғылымдар
жөнінде танымдық дүниелер көптеп беріле бастады. Қоғамның көптеген жан –
жақты салаларын қамтитын бағдарламалар ұйымдастырылды. Бұдан кейінгі осы
кезеңнің айтулы хабарлары 1956 – 61 жылдары болған Компартияның XX және
XXII съездерінің материалдарына байланысты болды. Өйткені, онда
Компартияның бірінші хатшысы болған Н.С. Хрущевтің жеке басқа табынушылық
саясаты сыналған болатын . ЧК, НКВД, МГБ, КГБ деген атаулар адам ғұмыры
үшін, солардың подвалдарында атылған сан мыңдаған адамдардың өмірі үшін
айыпталды. XX съезде басталған саяси науқан ұзаққа созылып, үкімет басына
Л.И. Брежневтің келуімен жалғасты. Әр кезең басшылары өзіндік бір саяси
науқанмен есте қалатыны тарихта белгілі. Ал, кейінгі хатшы Қазақстандағы
игерілмей жатқан шексіз алқапты орыстандыру саясатын бастады. Ол "тың және
тыңайған жерді игеру" деген атпен тарихта қалды. Қазақстанның бүкіл
жайылымдық жері қыртысы қопарылып, иен дала егіс алқабына айналды. Тың
жерді игеру бүкіл радиохабарлардың өзегі, көркемөнердің негізгі тақырыбы
болды. Кинофильмдер де түсіріліп, музыкалар жазылып, қаншама романдарға
арқау болды. Ресейдің түпкір – түпкірінен кезекті "переселендік"' кезең
басталып, ағылып жұмыссыз, үйсіз – күйсіз жүрген басқа ұлт өкілдері көптеп
қоныстанды. Қонақжай қазақ халқы кезекті саясаттың тағы да құрбаны болды.
Жер құнарлылығынан айрылып, эрозияға ұшырады. Жергілікті халық ұлттық
қасиетінен ажырап, тілі шұбарланып, басып бара жатқан бөгде мәдениеттің,
жат жұрттын илеуінде қалды. Қаншама рет зобалаңның, аштықтың, репрессияның
құрсауына түскен жергілікті ұлт тағы да бір "соғыссыз саяси майданның"
шырмауына түсті. Әрине, бұның бәрі Қазақ радиосынан да, басқа БАҚ-тың
материалдарынан да басқаша түсіндіріліп, "үкімет қамқорындағы" деген
нақышпен берілді.
1964 жылдан ақпаратты – музыкалы "Маяк" радиостанциясы жұмыс істей
бастады. Кейіннен осы радионың қазақша пішіні "Шалқар" болып Қазақ
радиосында ашылды. Ұлттық бояуға қанық, ұлттық музыка, мәдениет, салт -
дәстүр, тағылым т.б. арқылы ерекшеленетін бұл радио халықтың сүйікті арнасы
болды. Алайда, арна жабылып, шығармашылық ұжым таратылып, басшылар
тарапынан үлкен қателік жасалды. Кейіннен қайта ашылуға рұксат етілгенді,
бірақ арна тыңдарман аудиториясын жоғалтып алды. Ал, Шалқардың құрдасы
болып өмірге келген Ресейден "Маяк" радиосының 40 жылдығы ұлттық үлкен
мереке ретінде тойланып өткендігі баршаға мәлім. 1965 жылы Гитлерлік
Германияны жеңудің 20 жылдығы барлық ақпарат майданы жауынгерлерінің тіліне
тиек болды. Соғыс ардагерлерін марапаттайтын деректі - көркем циклды
хабарлар көбейді. Бағдарламалар көптеп ашылды. Деректі әңгіме,
радиокомпозиция, радиоочерк, радиофильмдер деген сияқты жанрлар молая
түсті. Әрі қарай қоғамдық саяси науқандарға жол берілді. Ұлы Қазан
төңкерісінің 50 жылдығы, В.И. Лениннің 100 жылдығы сияқты мерекелер бірінен
кейін бірі хабарлар желісіне айналды. Концерттер мен спектакльдерді радио
арқылы трансляциялау белең алды. Халықты рухани демеуге арналған көңіл
көтеру бағдарламалары ашылды, жастар мен балаларға арналған хабарлардың
уақыт мөлшері көбейе бастады. "Мәдениет радио университеті" жұмыс істеп,
руханиятқа үлес қосты. Ал, 1967 жылдан бастап 3 арналы радиохабар тарату
дамыды. Тыңдармандар алуан түрлі хабартыңдау мүмкіндігіне қол жеткізді.
Одақтас республикаларда радионы, телевизияны дамытуға көңіл бөліне бастады.
Бүкіл одақтық радиоға қатысты республикаларда 162 комитет кұрылды, оның
ішінде одақтас республикалық 14, автономиялық – 20, өлкелік – 6, 109
облыстық және округтік комитеттер құрылды. Бұның бәрі радио жұмысын
жандандырып, дамыта түсу үшін атқарылған шаралар болатын.
1985-1991 жж. Қайта құрумен жариялылық жылдарындағы радио.
1985 жыл бұқаралық ақпарат құралдарының даму кезеңдеріндегі өзгеріске
толы жыл болды. М.С. Горбачевтің үкімет басына келуіне байланысты қайта
құру саясаты басталды. Қоғамда жариялылық басталып, халық демократияға бет
бұрды. Бұл қозғалыс жылдар бойы қалыптасқан тоталитарлық жүйеге қарсылық
пен оның идеологиясына наразылықтан туындаған болатын. Бұрынғы бір жүйеге
мойынсұнған одақтас мемлекеттер ыдырап, КПСС-тің жойылуына әкеп соқты. Бұл
өзгерістер алдымен БАҚ-қа әсер етіп, тек қана социалистік қоғамның сойылын
соғатын телерадио және баспасөз еркіндік алуға ұмтылыс жасай бастады.
Дегенмен, бұл тұста бүкілодақтық радио Компартияның XX, VII съезінің
шешімдерін насихаттаумен болды. Осы уақытқа сай келген жастар мен
студенттердің дүниежүзілік XII фестивалі, стахановтық қозғалыстың 50
жылдығы және Қазан төңкерісінін 70 жылдығы тілге тиек болды. Журналистерден
жаңа қоғамдық сананы қалыптастыру үшін жұмыс істеулері талап етілді. Жалған
ақиқат беру, асыра сілтеу, орынсыз мадақтан гөрі күнделікті, нақты
проблемаларына көңіл бөлу жолға қойыла бастады. Осының әсерінен кейбір
радиожанрларға деген сұраныс азайды. Әуе кеңістігінде радиоочерк,
радиокомпозиция, радиосуреттеме сияқты жанрлардан гөрі қысқа ақпарат беруге
бет бұрыс басталды. Журналистердің өмір құбылыстарын зерттеуге, анализ
жасауға және әлеуметтік психологияға қызығушылықтары артты. Жаңа радио
пішіндер пайда болды. Бағдарламалар ақпаратты – музыкалық, ақпаратты-
публицистикалық немесе музыкалық - ақпараттық болып бөлініп, тыңдармандар
сұранысын зерттеуге жете көңіл бөлінді. Тікелей эфир тәсілі көбірек
қолданыла бастады. Бұл тәсілдерді мемлекеттік радиолар да, мемлекеттік емес
радиолар да қолданды. Радиохабарларда мәдени, эстетикалық, адамдық тәрбие
беруден гөрі жеңіл музыка тыңдау, көңіл көтерушілік сияқты бағыт бел алды.
Радионың адамдарға азаматтық тәрбие беру, адамгершілік сенімдерін
иасихаттау сияқты негізгі функциясы назардан тыс қалды. Радиохабарлар
пішіндік өзгеріске түсті. Керісінше бір кездері қолданылмай кеткен
радиокөпір пішіні пайда болды. Ол алғаш 1986 жылы СССР мен АҚШ арасында
ұйымдастырылды. Москва студенттері мен Оңтүстік Иллиност университеттері
арасында екі сағаттық диалог өткізіліп, жастардың келесі проблемалары сөз
болды. Радиопублицистика жаңа түрге енді. "Депутат арнасы", "Лик"
(литература, искусство, культура) сияқты арнайы арналар ашылып, әдебиет,
өнер, мәдениет мәселелеріне көніл бөліне бастады.
Алғашқы коммерциялық радиолар дүниеге келді. 1990 жылы "Эхо Москвы" деп
аталатын коммерциялық радио ашылды. 1991 жылы "Россия" радиосының
демеушілігімен "Радио России ностальжи" деп аталынатын 1950 – 70 жылдардың
музыкасына негізделген Франциямен бірлескен радиостанция жұмыс істей
бастады. Осы жылдың 10 қантарында аталмыш радионың эфирге тұңғыш шығуымен
қатар, бұқаралық радиожурналистикаға мемлекеттік монополия да тоқтады. Жаңа
бағытта дами бастаған радиожурналистиканың өзіндік ерекшеліктері пайда
болды. Көп радиолар дербестікке қол жеткізді. Республикалық "Қазақ радиосы"
да дербес арнаға айналды. Ақпараттық танымдық хабарларды көптеп бере
бастады, Тікелей эфирді меңгеру, алыс – жақын шетелдерге хабар тарату
жүйеленді. Мысалы: Германияның Қазақстандағы елшілігінің 10 жылдығына
арналған танымдық хабар тікелей эфирден 3 сағат бойы жүргізілді.
Германияның географиялық ерекшеліктері, тарихы, әдебиеті, мәдениеті, халқы
жайлы тыңдарман көптеген мағлұматтар алды. Сонымен қатар, Қазақ радиосы
дикторлық радиодан журналистік радиоға ауысты. Яғни, алдынала жазылып
алынатын үнтаспалық материалдардың қатары азайды, журналистік радио алдыңғы
қатарға шықты. Дикторлық кәсіп шеттетіліп, әуе кеңістігін комментаторлар,
журналистер иеленді. Бұл эфир тазалығын бұзды, радионың эстетикалық тәрбие
беру функциясына нұқсан келтірді. Әдеби, мәдени, тарихи, рухани сияқты
хабарлар үнтаспаға алдын ала жазылған сәтте оның көркемдік ерекшеліктеріне
айрықша көңіл бөлінетін. Арнайы бөлінген хабар режиссері хабарды тыңдап
отырған тыңдарман мағұлматпен қоса эстетикалық ләззат та алуына жол
салатын. Сондықтан, диктор қызметін мүлдем алып тастамай, көркем хабарларға
пайдалану қажеттілігі өмір талабынан қайтадан туындап отыр. Қоғамның рухани
өмірі үшін көркем хабарлардың алатын орны ерекше екендігі аян. Бағдарлама
ауқымдылығы арта түсті, өмірдің қай саласына болмасын радиожурналистердің
қалам тартуы өздігінен туындап, қоғамның алуан – салалы құбылыстары сөз
болып, сан түрлі бағдарламаларға жол ашылды. Журналистік ой – қиялға шек
қою жойылған соң, авторлық бағдарламалар көптеп пайда болды. Мысалы:
Бағзыдан жеткен сөз, Адамның кейбір кездері. Сырлы әлем, Адам ғұмыр,
қолтаңба, Бүгінгі сұхбат, Жан сарайы, Денсаулық сияқты тағы да басқа
көптеген хабарлар өз тұрақты тыңдармандарын тауып алған хабарлар.
Сараптамалық бағдарламалардың кейбір тәсілдері игерілді. Апталық авторлық
бағдарламаларға тыңдармандар үйреніп, әуе толқынынан іздеп, сұраныс арта
түсті. Әрине. сұраныс артқан сайын каналдардың рейтингі арта бастады.
"Өзекті мәселе", Баспасөзге шолу, "Үкімет арнасы", "Алуан пікір,
Тұжырым" т.б. көптеген хабарлар айтары айқын, берер мағлұматы мол
дүниелерге айналды. Осы тәрізді журналистік шеберлік мектептерінің озық
үлгілері, қайталанбас өмір өрнектері Қазақ радиосының сексен төрт жылғы тай
қазанында қалыптасты.
1991 – 2005 жж. жаңа кезең радиосы.
Бұл кезеңде мемлекеттік радиолар саны азайып, керісінше форматты
радиолар саны көбейді. Бәсекелес радиолар арасында тыңдармандар
аудиториясын көбейту үшін тартыс басталды. Адамдардың назарын аудару
мақсатында небір айла – тәсілдер жүзеге асырылды. Сол себептен де
радиожурналистиканың жаңа пішіндері пайда болды. Форматты – коммерциялық
арналардың саны Ресейде 1993 жылы 27 болса, 1994-те 33-ке көтерілді. Бір
жылғы көрсеткіштің айтарлықтай болуының өзі радионың қоғамдағы рөлінің аса
түскендігін көрсетеді. "Европа плюс Қазақстан", "Русское радио",
"Авторадио" т.б. сияқты арналар қанатын кеңге жайып, дүние жүзіне таралды.
Радио тыңдаудан соңғы жылдардағы зерттеулер бойынша жер шарында Америка
Құрама Штаттары алда тұрған көрінеді. Олардың халқының 56 пайызы ақпаратты
тек радиодан алады. Жан басына шаққанда күніне әр адам 3 сағат 20 минуттан
тыңдайды екен. Әрине, радионың ақпарат таратудағы мүмкіншілігі басқа
бұқаралық ақпарат құралдарына қарағанда жоғары. Әрі тыңдарман болған оқиға
жайлы айқын пікірді радиожурналист аузынан естігісі келеді. Деректі оқып
барып түйіндегеннен гөрі тыңдағаннан әсері күштірек екені тәжірибеде
дәлелденген. Дүние жүзінде көптеген "өртті нүктелерде" болып жатқан
оқиғалардың аудиторияға нақты, шын, бояусыз, әсірелеусіз жеткізілуі талап
етіледі. Өйткені, жалған ақпарат берушілер көбейді. Халық өз талғамына
қажетті жайларды ғана тыңдауға мәжбүр болды. Ал, бәсекелестік жағдайындағы
радиолар өз рейтингтерін тек боямасыз, бірінен-бірі асырып баяндау арқылы
жинай алатындығы белгілі. Аудиторияны жаулаудың небір жолдары, тәсілдері
қарастырылуда. Тіпті жаңа радиоарна ашудың жолдарын үйрететін
"www.radiostation.ru" сайты да Интернеттен ашылды. Мұның өзі күннен - күнге
радионың қоғамдағы қажеттілігінің артуынан деп түсінген жөн. Соңғы кездері
эфирден алуантүрлі шоулар ұйымдастыру етек алды. Кейде танымдық, музыкалық,
көңіл көтерушілік бағытта болып, тақырыптық жағынан өзгеріп отырады. Тіпті
арнаның хабар тарататын уақыты кей кездері бос, мағынасыз. Мәнсіз,
тағылымсыз сөздермен де толтырылып жатады. Әсіресе, орыс тіліндегі жастар
хабарларының парықсыздығы тыңдарман қауымды қынжылтып жүргені шындық.
Тәулік бойы хабар тарататын Қазақ радиосының сеткасында көрсетілген,
тікелей эфирден шығарылатын әдеби-музыкалық бағдарлама түнгі 12 сағат 05
минуттан "Түнгі толқын" деген айдармен беріледі де 01 сағат 35 минутқа
дейін созылады. Ал, "Шалқар" арнасында 23 сағат 05 минуттан 23.55-ке дейін
"Жұлдызды түн" хабары жүргізіледі. Әрине, қазақ тіліндегі хабарлар ұлттық
болмысқа сай жүргізілуі тиіс. Өйткені, жергілікті ұлт менталитеті өз тыныс
– тіршілігінен, әдебиет, мәдениетінен, салт – дәстүрінен сезіліп тұруы
тиіс. Әр елдің соны әйгілейтін, дәріптейтін арнасы болады. Сол үдеден
көріне білген бұқаралық ақпарат құралдары ғана уақыт керуеніне ілесе алмақ.
Тәуелсіз Қазақстанның радиостанциялары мемлекеттің тұғыры таймауы жолында.
Халықтардың достығы шайқалмауы мақсатында, ел ахуалын жақсартуға ат
салысуда, бейбіт өмір сүру мәселесінде өз биігінен көріне алуда. Оған дәлел
– тағылым - тәрбие аларлық, рухани нәр берер, болашаққа жарқын жол көрсетер
хабарлары болып табылады. Қазақ халқы рухы биік, жаны таза, ер көңілді,
жалын намысты, адами қасиеттері жоғары болғандықтан өзінің шығыстық әдебін,
ар – ұятын ту ете отырып, ұрпақ сабақтастығын жалғастыруда. Міне, осы ретте
электронды бұқаралық ақпарат кұралдарының қосып отырған үлесі зор
екендігіне көз жеткізуге болады. Бөгде мәдениет, оғаш дәстүрлер, тәлімі жоқ
әдебиеттен бойды аулақтатып, ұлттық болмыспен өмір сүруге ұрпақты бағыттау
– жаңа қоғамның міндет – мұраты болмақ. Отандық радиохабар таратуды
зерттеушілер. Қазақ радио – журналистикасының жүріп өткен жолдары,
қалыптасуы, бүгінгі күнге дейінгі даму кезеңдері радиожурналистиканы
зерттеуші ғалымдар тарапынан зерделеніп, бағаланды. Ерен енбекпен,
қажырлылықпен, тиянақтылықпен атқарылған бұл жұмыстар - ұзақ жылдар жемісі.
Радиожурналистика ғылым ретінде мойындалмағанымен ауқымды зерттеулер
жүргізіліп, ғылыми дәлелденіп, жаңалықтар ашылуда. Осы жолда Әл – Фараби
атындағы Қазақ ұлттық университеті, журналистика факультеті, телевизия және
радиожурналистика кафедрасының оқытушы - ғалымдары негізгі ғылыми
зерттеулерді жүргізді. Радиожурналистиканың табиғатын, жанрлық
ерекшеліктерін филология ғылымдарының докторы, профессор Марат Кәрібайұлы
Барманқұлов, радиохабарлардың алғашқы пайда болу тарихын филология
ғылымдарының кандидаты, доцент Рамазан Сағымбеков, екінші дүниежүзілік
соғыс жылдарындағы радионың рөлін тарих ғылымының докторы, профессор
Сағымбай Қабашұлы Қозыбаев зерттеп, ғылыми тұжырымдар жасады. Қазақ
радиожурналистикасының қалыптасу кезеңдері зерттеле келіп, Қазақ радиосының
жұмыс істей бастағанына бұрынғы деректердегідей 70 жыл емес екендігін, атап
айтсақ 80 жыл болғаны дәлелденді. Қазақ жеріндегі радиостанциялар 1913
жылдан бастап жұмыс істеді делініп келген болатын бұған дейінгі ғалымдар
енбектерінде. Енді деректі нақты уәждермен дәлелденіп, алғашқы
радиостанциялардың 1912 жылдан жұмыс істегені де анықталды.
Еліміздің әуе толқынына таралған алғашқы радио хабар туралы әлі күнге
дейін әр түрлі пікірлердің болуы, олардың бір байламға келмеуі, қазақ
радиосының туған жылын белгілеуде жаңсақтыққа ұрындырып жүр. Белгілі ғалым
Марат Барманқұлов пікір алуандығын былай түсіндіреді: Қазақстанда жаппай
хабар бере бастауды анықтаудағы кездесетін қиындықтар мынаған байланысты,
зерттеушілер бұл хабарларды: а)өзіндік хабарға, ә)Мәскеу хабарына,
б)республика хабарына, в)жергілікті хабарға, г)радио хабарға, ғ)Морзе
әліппесі көмегімен берілетін деп бөледі. Ал бұған республика астанасының
Орынбордан Қызылордаға, одан кейін Алматыға көшірілгені келіп қосылады
(Журналистика. Алматы, 1975, 125-б.).
Ғалымның бұлай деуіне негіз бар. Мысалы, Полвека в пути жинағында
жарияланған мақалаларында осы салаға біраз жетекшілік жасаған Н.Сыздықов
(20-б.) пен И.Колчин (73-б.): Қазақстанда радио алғаш 1923 жылы жұмыс
істеді, - дейді. Бірақ олардың қандай дерекке сүйенгені көрсетілмеген.
Меніңше, қашан, қалай, қайда дамып, қалыптасса да радио – ешқашан
өлмейтін, маңызын жоймайтын, мәңгі жасайтын байланыс құралы. Радионы қай
қырынан алып қарасақ та тиімді, ыңғайлы. Америкалық профессор қырғи-қабақ
соғыс жағдайының теоретигі Поль Лайнбарджер 50-жылдардың аяғында қазіргі
кезде радио – идеологиялық ықпал етудің ең бұқаралық құралы. Радио ыңғайлы.
Оны қай жерде болса да, қорықпай тыңдай аласың. Радио миллиондаған адамдар
арасында информация таратудың ең арзан құралы екендігі шүбәсіз, - деген
екен.
І..1 Радионың хабар таратудағы ұлттық рухани-мәдени маңызы
Адамдар арасындағы қарым-қатынаста сөйлеу мен естудің маңызы айрықша.
Осы екі қабілеттің басын біріктіріп, ақпарат тасымалына жол салған,
миллиондардың санасына бір мезгілде ықпал еткен радионың негізі де
табиғаттан, жаратылыстан, қоршаған ортадан бастау алады. Жапырақ сыбдыры,
құстың сайрағаны, су сылдыры мен шалпылы, адам дауысы, доңғалақ сықыры,
қоңырау үні, мотор шуы, музыка - мұның барлығы ауадағы табиғи
тербелістердің адам құлағына жетуі, оны сана арқылы түйсіктеуіміз болып
табылады. Дыбыс адамның өмір сүруін, қауіпсіздігін қамтамасыз етіп қана
қоймайды, сонымен қоса көңіл-күй сыйлайды, рухани байытады, сана-сезімін
өсіреді, жаңа межелерге жігерлендіреді, күш-қуат береді немесе жұбатады,
дем алдырады, бір күйден екіншісіне көшуге көмек береді. Адам өз еркінен
тыс табиғи ырғақтар (биоритм) жетегінде өмір сүреді, соған сәйкес жүрек
соғысы, тыныстауы, қабілеті мен зейіні де құбылмалы болып келеді. Бүгінгі
радио адамның биологиялық, физиологиялық қасиеттерімен қоса оның жан
дүниесін, яғни психологиясын да ескеретін бұқаралық ақпарат құралдарының
бірі де бірегейі. Бұқаралық ақпарат құралы ретінде де радионың табиғаты осы
табиғи заңдылықтар мен қарым-қатынастарға негізделеді. Жүз жылда
радиожурналистика ғылымы дамып, өзінің негізгі ұстанымдары мен қағидаларын
қалыптастырып үлгерді. Радиоақпарат таратудың табиғатына келгенде, ғылымда
оның басты 3 қасиеті бірінші айтылады және бірауыздан мойындалады. Радионың
бірінші табиғи қасиеті - жеделдігі. Қалыптасқан БАҚ жүйесінде бірде-бір
басқа құрал мұндай жеделдікті қамтамасыз ете алмайды. Газет ақпараты
оқырманына жету жолында күрделі бірнеше процесті: деректі жинау, терім,
беттеу, көбейту және тасымалдауды бастан өткеріп, бірнеше сағаттан бірнеше
тәулікке дейінгі уақытты қамтуы мүмкін. Телевизияда соңғы жылдары ғарыштық
байланыс құралдары арқылы оқиға ортасынан тікелей хабар беру үрдісі жолға
қойылды. Бірақ ол көп шығынды, қымбат техникалық құралдарды қажет
ететіндіктен екі телеарнаның бірінің шамасы жетпейді, сондықтан сирек,
үлкен компаниялардың ғана тәжірибесінен орын алған. Осы олқылықтың орнын
толтыру мақсатында соңғы уақытта радио тәсілін қолдану етек алып келеді,
яғни тікелей эфирде телефон арқылы ақпарат беру жиі кездесіп жүр. БАҚ
катарына соңғы 10 жылда қосылған Интернеттің де өзіндік шектеулері бар.
Дүниежүзілік компьютерлік желіде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жиырмасыншы ғасыр ел тарихында, халық жадында өзінің талай тамаша
табыстарымен көпшілікті тамсандырған күйде қалды. Елімен бірге есейіп,
халқымен бірге толығып келе жатқан телерадионың да бір жарым ғасырлық
тарихы бар. Он тоғызыншы ғасырдың орта шенінде әлемнің ұлы математиктерінің
бірі Вильям Гамельтонның есептен қорытқан жорамал шамасы квартернион
деген атпен тарихқа енді. Алайда, жаңалықтың жолы қашанда ауыр болатыны
белгілі. Сондықтан В.Гамельтонның екі символы 1867 жылы ғана, Кэмбридж
университетінің профессоры Д.Макйвейлдің осыған негізделген екі
теңдеуінен кейін электр тоғы мен магнит күші арасындағы қатынас, бүгінгі
электр және магнитизм теориясының негізін қалады. Содан басталған 150
жылдық тарих қойнауында телерадио деген атпен өмірге енген радио әлем
халқының күнделікті көзі мен құлағына айналды. Телерадиолық жұқпалы дерт
бүкіл әлемді тегіс жаулап алды. Оның қарқынды шабуылын қай ел болсын
құттықтап қарсы алып жатыр. Бұл – бұлтартпас шындық. Ресей топырағында 74,
Еуропада 70, АҚШ-та 67, Қазақстанда 48 жылдық қалың қатпарлы тарихы бар
телерадио бүгінде шартарапты түгелдей жайлап, әлемдегі тыңдарманды ең көп
ақпарат құралына айналды. Оның себебі, әлемнің кез келген қиыр шетіндегі
оқиға сол сәтте, сол сағатта, сол күні жалпақ дүниеге тарап, Жер
тұрғындарын құлағдар етеді. Қазіргі таңдағы ақпарат беру әдісі бұрынғы
әдістен тым алшақ, мүлдем жаңаша сипатқа ие болып отыр. Бұл қазіргі заманғы
ақпараттық уақыт кеңістігінің еркін әрі батыл, әрі көз ілеспес шапшаңдықпен
билеп алуына байланысты. Сол тұрғыдан алғанда, барлық бұқаралық ақпарат
құралдарымен салыстырғанда, телерадионың бірінші кезекке шығатыны ақиқат.
Тақырыптың өзектілігі. Әр кезеңнің өз талабы болатынын ескерсек,
телерадио саласындағы тікелей эфир өзінің тура мағынасындағы уақыт үні
іспетті. Ел өмірінің елеулі кезеңіндегі толып жатқан өзгерістер аумағында
көрермен талабы мен талғамы да айтарлықтай өзгерді. Соның нәтижесінде
эфирдегі жұмыс процесі, оны жүзеге асырудың кәсіби принциптері де жаңаша
сипат алып, өзгеше мән-мазмұнға ие болды. Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы
Назарбаев БАҚ халықтың үні ретінде сөйлейтін болсын, халыққа жақ, санаға
сақ болсын деген тұжырымы журналистиканың жаңаша жұмыс тәсіліндегі негізгі
қағидаға ұласты. Жылдар бойы қатып-семіп қалған енжар ережелерді бүгінгі
күннің тыныс-тіршілігіндегі батыл шешімдер алмастырды. Жалпы
радиожурналистикадағы тікелей эфирдің табиғаты – кәсіби- шығармашылық
процесс, құрылымы күрделі психологиялық құбылыс, уақытқа және техникаға
тәуелді тәсіл, ешнәрсені түзетуге болмайтын, сол күйінде, қаз-қалпында
айналымға түсетін қайталанбайтын әрекет, алып-қосары жоқ шынайы дүние.
Музыкалық хабарлар тыңдарман психологиясына нәзіктік сыйлайтын, өмірге
деген құштарлықты арттыратын құрал іспеттес.
Жұмыстың мақсаты. Радионың рухани алмастырмас ақпарат құралы екенін
далелдеу. Қазақ радиосынан берілетін музыкалық және ойын-сауық
бағдарламалардың тыңдарманға берер пайдасын жіті зерттеу.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы Радиожурналистиканың
дамуы, Қазақ радиосындағы музыкалық және ойын сауық бағдарламалардың
қалыптасуы мен даму жолы және Радионың басқа ақпарат құралдарынан
ерекшелігі деп аталатын үш бөлімнен тұрады. Ол тараулардың өзі мазмұнына
қарай шағын бөлімдерге бөлінеді. Зерттеу жұмысында пайдаланған әдебиеттер
тізімі беріледі.
І тарау Радиожурналистиканың дамуы
Қазақ халқының мәдениетін, тілін, дінін, тарихын т.б. ұлттық нышандарын
дәстүрлі түрде ғасырдан – ғасырға жетелеп отырған радиожурналистика
бұқаралық ақпарат құралдарының бір саласы ретінде қалыптасты.
Журналистиканың басқа да түрлері сияқты радионың қалыптасу кезеңдері
тарихта өз ізін қалдырды. Тәуелсіздік алған тұсқа дейінгі қоғамдық дамуымыз
ұлы империялардың бірі Ресеймен байланысты болғандықтан, әрі радионың отаны
да сол мемлекет екендігі де ескеріліп, казақ радиожурналистикасының даму
кезеңдері сәйкестендіріле зерттелуде. Ресейлік ғалымдардың тұжырымдарын
сараптай отырып, радиотарихын төмендегідей кезеңдерге бөліп қарастырамыз:
1. Радиобағдарламалардың қалыптасу кезеңі ... ... ... ... ... 1921 – 1927
жж.
2. Тоталитарлық мемлекет радиосы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 1927 –
1943 жж.
3. Ұлы Отан соғысы жылдарындағы кеңестік радио ... ... .1941 – 1945 жж.
4. Соғыстан кейінгі халық шаруашылығын қалпына келтіру жылдарындағы
радио ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 1946 – 1950 жж.
5. Тоталитарлық мемлекет және әлеуметтік тоқырау дәуірі..1950 – 1985 жж.
6. Қайта кұру және жариялылық радиосы ... ... ... ... ... ... ..19 85 – 1991
жж.
7. Нарық кезеңіндегі
радио ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 1991 – 2005 жж.
Қазақ радиожурналистикасының пайда болуы, дамуы, нақты қызмет көрсетуі,
хабарлар таратуы тікелей РОСТА-ның жұмысымен байланысты өрбіді. Патшалық
Ресей саясатының ықпалымен қазақ даласында Түрік РОСТА-ның құрылуы үлкен
жаңалық болды. Түрік РОСТА-ның міндеттері мен атқарған қызметі жөнінде
зерттеу деректері төмендегідей: "Түркістан телеграф агенттігі алғашында
ақпараттық хабарларды түр – түрге бөлген жоқ. Олар негізінен орталықтан
түскен және жергілікті ақпарат болып шартты түрде екіге бөлінді. Орталықтан
алынған ақпарат елімізде болып жатқан саяси жаналықтар, совет үкіметінің
директивалары жөнінде түсінік берді. .Түрік РОСТА репортерлері жұмысындағы
басты міндет тыңдаушыға ақиқат факті жеткізу болды. Бұқара халықты совет
үкіметін орнатуға қатыстыру жолында жүргізіліп жатқан табанды күрес кезінде
шыншыл хабар беруге аса үлкен көңіл бөлінді. Жұртты жаңылдыратын
материалдар бергеннен гөрі тексеруден өткізіп барып. тарату негізгі
принципке айналды. Осылайша. Түрік РОСТА өз жұмысына тілшілер мен
жергілікті репортерлерден және басқа ақпарат көздерінен телеграф арқылы
алынған мағлұматтарды жергілікті баспасөзге жеткізу; ә) радиожаршы мен
плакатты. хабаршыны өлкеге тарату: б) Түркістан республикасының тыныс –
тіршілігінен жазылған корреспонденцияларды кейде телеграф арқылы, кейде хат
арқылы хабарлау бағыттарында жүргізді", - деп осы кітаптың авторы '"Қазақ
радиожурналистикасы" атты монографиясында анықтама берген болатын. Осы
келтірілген деректер Түрік РОСТА-ның міндет - мақсатын, қызметін анықтап
берді. Яғни. Зерттеуші – ғалымның еңбектерінде аталған дәйектердің нақты
мысалдармен дәлелденуі бұл пікірлерді нақтылай түседі. Сол тұста үстемдік
еткен қоғам көсемі В.И. Ленин шығыс халықтары арасындағы үгіт – насихаттың
рөлін күшейту жөнінде нұсқаулар беріп, радионың дамуына жол ашты. Сол
себептен де Түрік РОСТА-ның міндеттері арта түсіп, радиохабарлары кең қанат
жайды.
Ресейдегі радиоқозғалыс ұлғайған сайын Түрік РОСТА-ның қызметі де
жандана түсті. "Алғашкы РОСТА радиогазеті 1924 жылдың 24 қарашасында эфирге
шықты, 1928 жылдын ортасына қарай 80 радиогазет, 1930 жылы – 300-дей, бұдан
басқа фабрика – заводтан - 179, колхоздардан – 100 – деген радиогазеттер 29
халық тілінде шығып тұрды". – деген деректер келтірілген еді Әуе
толқынында - Қазақ радиосы атты енбекте.
Осы жылдар хабарларын әлеуметтік саяси бағыттарына қарап төмендегідей
бөлуге болады:
- қоғамдық саяси;
- ағартушылык;
- сауықтыру.
Пішіндік жағынан:
- радиожиналыс;
- радиоүндесу;
- радиолекция;
- радиоконцерт;
- радиотеатр."Қазақ радиожурналистикасы" атты еңбекте қарастырылғанын
ескерсек, анықтаманың Қазақ радиосының соңғы жылдардағы хабарларына да
қатысты екенін, тіпті көп тұста қайталанып келгендігін байқауға болады.
Радионың қалыптасу жылдарынан кейінгі кезеңінде Орталық радиода да, Қазақ
радиосында да тоталитарлық мемлекеттің идеологиясын насихаттаумен келгені
анық.
1928-1941 жылдардағы тоталитарлық мемлекет радиосының қызметі. Осы
жылдын бастапқы кезінде үкімет тарапынан "О реорганизации радио" деген
қаулы қабылданды. Күрт өзгерістерге толы кезең басталды. Сталиннің басшылық
етуімен бұқаралық ақпарат құралдарына, сонымен бірге радиоға да цензура
басталды. Бұл цеизура Кеңес үкіметі құлағанға дейін созылды. Әйтседе,
қоғамдық өзгерістер қаншалықты болып жатқанымен радиожурналистика дамуын
тоқтатқан жоқ. Бұл жылдары алғашқы радиорепортаждар беріле бастады.
Хабарларда деректілік факторлармен қоса көркемдік әлементтер дамыды.
Көбінесе жеке басқа табынушылыққа бағытталған. Сталинді мадақтаған
хабарларға жол берілді.
1941 – 1945 ж.ж. Екінші дүниежүзілік соғыс жылдарындағы кеңестік радио.
Ұлы Отан соғысының басталуымен көптеген хабар таратушы
радиостанцияларды батыстан шығысқа қарай эвакуациялау міндеті жүктелді. Бұл
шараның әсерінен радиостанциялар жұмысы қысқа толқынға және үш арнадан бір
арналық хабарға көшті.
"Соңғы хабардың" ең алғашқы әскери саны неміс фашистерінің Ресейге
шабуылы жөнінде үкімет хабарламасынан кейін 45 минуттан соң эфирге шықты.
Осындай жедел ақпарат тарата білген ресейлік радиостанциялар 1943 жылы
соғысқа дейінгі дәрежесінен асып түскен. Осы алғашқы ақпараттан бастап
соғыс аяқталғанға дейін "Совинформбюроның" 7 мың корреспонденциясы
берілген. 1941 жылдың 7 қарашасында жау Мәскеудің түбінде тұрғанда Ұлы
Қазан мерекесіне арналған парадтың өткізілуі жайында репортаждың радиодан
берілгені ел қорғаушыларының қайратын қамшылап, рухын көтеріп, жаңа
ерліктерге бастағаны тарихтан мәлім. Яғни, радиоэфирдің қуатты күші, мықты
әсері, жүргізер тәрбиесінің ықпалдылығын баян етеді. Тіпті, радиохабардың
маңыздылығына, әсерлілігіне көңіл бөлінгендігі соншалықты Бүкіл одақтық
радио ақпараттарынан басқа арналарды тыңдауға рұқсат берілмеген. Сымдық
хабар таратушы репродукторлардан басқа радиоқабылдағыштардың бәрін үкіметке
өткізу жөнінде шаралар қолданған, өткізбегендерді жазалауға дейін барған.
Мұнын өзі бір ғана идеологияның үстемдік құруын, басқа насихаттың жүрмеуін
қадағалау негізінде. Қызыл армияның даңқына нұқсан келтірмеу жолындағы
әрекеттер екені аян. Бүкілодақтық радионың шығысқа эвакуацияланған
себебінен және күшті радиостанциялардың көшірілуінің әсерінен Қазақ
жеріндегі радио қызметі де жандана түсті. Қазақстандағы халық майдандағы
хабарларды жиі әрі сапалы тыңдап отырды. Жамбыл ақынның Ленинградтық
өрендерім өлеңінің сонау Ресей қаласының аспанында қалықтауы да осы
таратушы станцнялар жұмысының әсерінен деуге болады. Мәскеуде Левитанның
дауысы қалай саңқылдап, жауды түршіктірген болса, қазақ жерінде Әнуарбек
Байжанбаев дауысының құдіретті әсері елді ерлікке, еңсесін түзеуге шақырды.
1943 жылдың 1 тамызынан бастап Бас қолбасшының кеңес жауынгерлерінің
жеңісін жариялаған бұйрықтары беріліп тұрды. Бұйрық оқылған соң
артилериядан салют берілді. Соғысқа дейінгі музыка және әдебиет бөлімі
кейін бірігіп, әдеби драмалық хабарлар бөлімі деп аталды. Олардың негізгі
жанры публицистика мен деректі проза болды. Осы кезде радиофельетон,
памфлет дамыды. Жауынгерлік радиопублицистика өріс алды. "Әдеби күнделік"
деп аталатын, айына бір рет шығатын жаңа радио хабар пішіні пайда болды.
Оған қатысқан журналистер әдебиет өкілдері қоғамның елеулі мәселелерін сөз
етіп, сахна саңлақтары да радиодан жиі өнер көрсетті. "Мәскеу театры –
фронтта" деген айдармен радиоспектакльдер беріліп тұрды. Ұлы Отан соғысы
жылдарындағы хабарлар әсері отандас әскерлерге қуат косып, ерліктерге
жігерлендіріп отырған. Сол қаһарлы соғыстың бағыт – бағдарын халқымыз
бақылап, жеңістерге қуанып, жеңілістерге күйініп отырғандықтары жайлы
бүгінгі күнге дейін айтылып, жазылуда. Гитлерлік Германияның жеңілуіне
жүргізіліп отырған идеологияның белсенді құралы бола алған Қазақ радиосының
да қосқан үлесі сол. Сол жылдардағы Қазақ радиосынан берілген хабарлардың
мазмұндық, жанрлық, пішіндік ерешеліктері молыға түскен. Көбінесе елде
жарияланған төтенше жағдайға байланысты көбінесе қысқа ақпараттар берілген.
Ұлы Отан соғысы кездерінде 1941 жылдың 12 – 14 маусым күндерінде
Қазақстанның астанасы Алматыда 336 атқыштар дивизиясы құрылды. Дивизия
атақты Чапаевтың үзенгілесі генерал – майор Панфиловка тапсырылды. Генерал
дивизияға жауынгерлік тәрбие беріп, 18 тамызда майданға аттанды. Бауыржан
Момышұлы сияқты командирлер тәрбиелеп өсірді, политрук Мәлік Ғабдуллин мен
қызыл әскер Төлеген Тоқтаровка Совет Одағынын Батыры атағы берілді", -
(ҚазТАГ) делінген. Сонымен қатар майданға материалдық көмек көрсетіп жатқан
тылдағы еңбеккерлер ерліктері жайлы да көптеген хабарлар берілген. Семей
облысы. Абай ауданы Қызыл адыр колхозының тұрғыны, 110 жастағы Тоқтай
есімді қарияның сөзі берілген: "Германияның жендеттері елімізге бас
салғанда мен өзімнің 11 баламнан тараған 40 немеремді елін қорғау үшін
аянбай күрес деп нұскау бердім. Немерелерім менің бұл өсиетімді орындады.
Олардың бәрі де ордендер мен алғыстар алып қайтты...". Міне, бұл хабарда
сол тұстағы идеологияның қуатты күші байқалады. Мұндағы бір ғана отбасының
ерлікке пара – пар өмірі үлкен бір очеркке немесе әдеби туындыға өзек
болары сөзсіз.
Соғыс кезіндегі радиохабарлары көбінесе митингтік, насихаттық түрде
берілетін. Соның бірі – ақын Виктор Гусевтің "Тыңда, фронт!" атты күн сайын
бір сағаттан берілетін бағдарламасы. Майдандағы бауырласқан, бір мақсат
үшін күресіп жатқан жауынгерлер ерліктері тақырып болған не бір тамаша
өлеңдер, әндер, пафоска толы туындылар соғыс кезіндегі радиопублицистиканың
көрнекті мысалдары бола алады. Тіпті, "Евгений Онегин" операсынан үзінділер
берілуі. "'Василий Теркин" поэмасынан, "Соғыс және бейбітшілік" романынан
бөлімдердің оқылуы, әрине, үлкен рухани күш бергені анык. Музыкалық
хабарлардын көптеп берілуі де жауынгерлерді женіске бастады. Мысалы, Ресей
әскерлері "Священная война' әнін салса. қазақ жауынгерлері Жас қазақ әнін
шырқады. Әр тілде, әр жүректе айтылғанымен жеңіске жетуге деген арман ортақ
болатын.
1942 жылдың 1 маусымында партизандарға арналған бағдарламаның алғашқы
саны шықты. Жер – жерде партизандық күресті дамыту арқылы да кеңес
әскерлері көп жеңіске жеткен. Сондықтан мұндай хабардың ашылуы қажеттіктен
туған. Майдан шептерінен жеткен жеңістерді хабарлап, партизаңдардың еңсесін
көтеретін радиотуындылар берумен бірге "Партизандарға кеңес", "Қалай жаудың
қатынас құралдарын жою керек?", Маскировка жасау шеберлігі т.б.
айдарлардың өз тыңдармандарына көп көмегін тигізгені ақиқат. Сонымен бірге
радиодан туған – тусқандардың, жолдастардың бір – біріне амандық
білдіріскен хаттары да берілді, мұның өзі пошта қызметінің мүмкіндігі жоқ
кезде адамдарды моральдық тұрғыдан демеуге көмек берді. Осы кезде тылдағы
адамдар да майдандағы жауынгерлерден кем қалмай еңбек майданында күресті.
Сондықтан, көптеген хабарлар беріліп, айдарлар ашылып. еңбек жеңістерінен
хабардар етіп отырған.
1945 жылдың 2 мамырында атақты Ресей репортері Лазарь Маграчевтің
дауысы 14 сағат 45 минутта Берлиннен естілді: "Қымбатты жолдастар.
отандастар! Сіздердің шрреспонденттеріңіз Берлиннің орталығындағы Унтерден
Линден көшесінен сөйлеп тұр. Рейхстагтың үстінде біздің алқызыл ту желбіреп
тұр, ал көшелерінде біздің әскерлер алшаң басып жүр" деген сөздері тарихи
жеңісті бүкіл әлемге жариялады. Ал, 1945 жылдын 2 мамырында 23 сағат 30
минутта Маграчев Берлиннен: дәл осы сәтте Германияның тізе бүгіп, Кеңес
Одағының жеңгені жөніндегі құжатқа қол қойылып жатыр! деп хабарлады.
Радиорепортаждың нағыз үлгісін, шапшандықтың өнегесін осылайша танытты
радио-журналистер. Ал, 9 мамыр күні И.В. Сталин халыққа арнап сөз сөйлеп,
фашистердің толық жеңілгенін хабарлады. Осы күні 22 сағатта салют беріліп.
Жеңіс мерекесі қазақ жерінде де тойланып жатты. 1945 жылдын 24 маусымында
гитлерлік Германияны жеңуге арналған әскери парадтан репортаж берілді.
"Отанымыз - Москва" деген идеологиямен нәрленіп өскен біздердің ата –
аналар бойында патриоттық рух керемет болатын. Олар Мәскеу үшін бастарын
өлімге тікті, Мәскеу үшін отқа түсті. Тылдағы халқымыз Мәскеу үшін аянбай
еңбек етті. Әрине, идеологияның қуатты күшінін әсері өз алдына, тәуелді
мемлекет болғандығымыз да сол майданда қаза болған қандастарымыздың өміріне
қатысты.
1946-1950 жж. Ұлы Отан соғысынан кейінгі халық шаруашылығын қалпына
келтіру кезеңіндегі радио.
Халық шаруашылығын қалпына келтіру және дамыту жылдарындағы
радиохабарлардың даму бағыттарына әсер еткен мынадай жағдайлар болды: осы
мәселені дәйекті зерттеп, тиісті құжатты қабылдаған тарихи Ақпан пленумының
шешімдері, ленинградтықтардың өнеркәсіп өнімдерін арзан, тез әрі сапалы
өндіруді ұйымдастыру саласындағы үндеуі және қазақстандық колхозшылардың
Сталинге хаты. Міне, осы үш құжаттан туындайтын міндеттерді негізгі межеге
алып, бағыт ұстаған жергілікті, облыстық, республикалық радиокомитеттер
соғыстан кейінгі халық шаруашылығын қалпына келтіру және одан әрі дамыту
ісіне өз үлесін қосып отырды. 1946 жылдың басында ҚК(б) Орталық Комитетінің
XIV Пленумы Қазақстан ауыл шаруашылығының міндеттерін белгілеп берді. Осы
жылдың 24 шілдесінде Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің IX сессиясы "Қазақ ССР-ның
халық шаруашылығын қалпына келтіру және одан әрі дамытудың 1946 – 50
жылдарға арналған бесжылдық жоспары туралы заңды" қабылдады. Осыған орай
шаруашылықтар, мекемелер, ұйымдар т.б. қоғамдық орындар құжат шешімдерін
орындауға жұмылдырылды. Алдымен ауыл шаруашылығын жолға қойып, халықтың әл
– ауқатын жақсартуға күш салынды. Соғыстан кейінгі колхоздарды қалпына
келтіру мерзімінде тәжірибелі, беделді колхоз басшылары, колхоз өндірісінің
озаттары өсіп шықты. Ауыл. селоларда жергілікті партия органдары күш алды.
1950 жылдың екінші жартысынан бастап 1960 жылдың алгашқы жартысына
дейін колхоздардың біразын совхозға айналдыру процесі жүзеге асырылды. Осы
тарихи окиғалар тарихшылар арасынан әлі күнге дейін өз бағасын ала алмай
келе жатқан мәселе. Біраз тарихшылар бұл жайды жақтады, біразы қарсы
болды.Одан колхоз өзінін өмірін сүріп бітті деген ұғым қалыптаспауы тиіс,
қайта колхоз құрылысы әрі қарай нығая түсті деген орынды сияқты.
Әуе толқынында сол кезде шыққан бүкіл хабарларға тән бір қасиет — қара
дүрсіндіктен бой тарту басым. Техникалық құрал – жабдытардың (диктофон,
репортерлердін т.б.) жоқтығына қарамастан эфирге жанды дауыс шығаруға
талпынушылық болды. Бұл орайда негізгі мәселеге байланысты тындарман хат-
тары. журналистіктүсіндірмелер, хабар барысында қойылатын жетекші сұрақтар,
қысқасы, материалды эфирге шығару әрекеттерінің бәрінен өткенді
қайталамауға тырысу болғандығы көрініп тұрды.
Елдің өнеркәсібі дамыған сайын, ауыл шаруашылығын механикаландыру етек
алды. Осылайша. Қазақстанның халық шаруашылығын дамыту процесінде негізгі
рөл атқарған аталмыш мәселелердің көпшілігі қазақ радиохабарларының
зерттеліп отырған кезеңдегі негізгі тақырыптары болып келген. Өйткені.
идеология өмірмен әрдайым өзектес. Мемлекеттік билік, халық, әлеуметтік
жағдай. саясат бір – бірімен тығыз байланыста өмір сүреді. Экономика –
саясаттың нәтижелі жиынтығы дегенпікірді сол қазақ радиожурналистері жақсы
түсінгендіг; әр хабардан көрініп, атойлап тұрғандай. Осы мәселелер
жөніндегі үндеулер. үндеуте үн қосушылар, пікірлер, жылт еткен жаңалықтар
радиожурналистердің назарынан тыс қалмаған. Қазақ радиосының эфирінен бір
жарты жылдықта 40 колхоз төрағасының сөзі. 20-дан астам директор. үздік
механизаторлар. 29 Соиалистік Еңбек Ерлерінің, 16 облыс, аудан партия
басшыларының сөздерінің ұйымдастырылуы (деректер "'Дәуір үні" атты оқу
құралынан) осы айтылған пікірлерге дәлел бола алады. Осы реттегі радионың
ықпалын ерекше атап өту керек сияқты. Қолына газет – журнал ұстауға
мүмкіндігі жоқ, күні бойы еңбек майданында – немесе стайоккасындатұрған
енбеккерлердің құлағы радио дегенде әрдайым түрік тұруға дайын еді. Оның
үстіне біраз ғана бұрын өткен Ұлы Отан соғысының барысын жұрт радиодан
Левитан мен Байжанбаевтың үні арқылы тыңдап үйренген болатын. Сол соғыстың
бар жаңалықты радиодан күтуге машықтандырғаны айқын.
Ол кездегі идеологияның қуатты болғаны соншалықты көптеген хабарларда асыра
сілтеу, әсірелеу басым. Мысалы, Оңтустік Қазақстан облысының социалистік
егіс даласына арналған хабар Ауыл, деревняда социалистік үгіт – насихат
жұмысының маңызды міндеттері,. Халық Ленин мен Сталин үйреткендей қызмет
етейік т.б. хабарлар. Жоғарыдағы даланың өзін социалистік' деу сарыны
үнемі сезіліп тұрады.
Соғыстан күйреген шаруашылықты қалпына келтіруге арналған бесжылдық
жоспарды орындау жолына елді жұмылдыруда радионың қызметі орасан зор болды.
Қазақстанда соғыс болмағанымен де Ресейдің қираған елді мекендеріне
материалдық, техникалық көмектер жіберілді. Осындай шараларды адамдардың
санасына сіңірудегі радионың рөлі ерекше. Есту арқылы сана–сезімге әсер
жасау – радионың басқа ақпарат құралдарымен салыстырғанда басты
артықшылығы. Сондықтан да халық алдына жауапты бүкілхалықтық міндеттер
қойылды, әрі БАҚ-қа міндет етіп жүктелді. Радиодан күніне сан рет қайталап
беру арқылы идеология мақсаты орындалды. Ол міндеттер төмендегідей болатын:
- Социалистік жарысты өрістету;
- Өндіріс технологиясын жетілдіру:
- кәсіпорындардың мүмкіншілігін толық ұйымдастыру;
- стахановтық жұмыс әдісін ұйымдастыру;
-технологтар, конструкторлар арасындағы мамандық жөнінен жарысты ұлғайту;
- жұмыстағы озат тәжірибелер, тапқырлар жаңалықтарын көпшілікке жеткізе
білу:
- жұмысшылардың ойдағыдай жұмыс істеуіне жағдай туғызу үшін ұйымдастыру
техникалық шараларың ұштастыра жүргізу, ауыр жұмыстарды механикалық жолға
салу:
- шикізатты, отын, материалдар, электр қуатын үнемді пайдаланып, өнімнің
түсер бағасын арзандату, ол үшін нормалы жолға салу;
- өндірісте мемлекеттік және еңбек тәртібін нығайту:
- еңбекшілерге мәдени қызмет көрсетуді жақсарту, оларды коммунизм рухына
тәрбиелеу.
Осы мәселелерге байланысты еңбекшілер хаттарын ұйымдастыруға талпыныс
та осы кезде бой ала бастағанын байқауға болады. Қазақ радиосында эфирге
накты дауыс берудің мүмкіндігінің жоқтығына қарамай, еңбеккерлер хаттарын
әуе толқынынан шығарудың алғашқы мысалдарын көптеп кездестіруге болады.
Соның бірі - Алматы облысы. Еңбекші қазақ ауданындағы ерлі-зайыпты
Социалистік Енбек ерлері Қасым мен Насиха Дүйсекеновалардың "Қысқы
жайылымды тиімді пайдаланып. жылқы басын молайта түсейік". - деген хаты
эфирден берілген.
Өздері өмір сүріп отырған тұстағы қоғам өмірі. ішкі және сыртқы
жағдайлар. әлеуметтік, экономикалық мәселелері т.б. адамдар өмірімен
сабактас болып келетіні мәлім. Сондыктан да, өмірмен өзектес хаттардың
радио редакциясына ағылуы. жүрек жарды пікір – тілектердің айтылуы орынды
еді. "Бізге хат келіпті"' айдарымен берілген хабарлардан халықтың үні
естіліп тұрғандығы байқалады. "Жылан түлеп. терісінің сыртқы қабығын
алмастырған кезде қандай әлсіз болса. коғамның бір кезеңнен екіншісіне өтер
шақта халық та сондай күйге тап болады". - деп жазған ғалым Л. Гумилев
пікірі сол кездін де, казіргі шактың да аныктамасы бола алатындай. Бұл
жылдар хабарларының бір ерекшелігі - экономикалық түсініктемелер. кеңестер
беріліп тұрған. Оған айғақтың өірі - К. Маркстің "Капиталының"' өзекті
жерлері әуе толқынынан оқылуы. Тіпті радиохабарлардың тиімділігін арттыра
түсуі үшін қоғамдық рейд, көшпелі редакция сияқты журналистика пішіндері
жақсартылып, жолға қойылған. Бұл тұста ел мүддесін жүзеге асырушылардың
жақсы істері жайлы радиорепортаждар жиі орын алып тұрған. Мысалы. 1946
жылдың 16 маусымында берілген хабарда екіқабат әйелдер мен босанған жас
аналарға арнайы ашылған ауыл шаруашылығы өнімдері дүкенінің алдынан
репортаж ұйымдастырылған. Дүкен директорының. сатушылардың сөздері.
балалардың дауыстары, тілек – сұраныс қабылдауға қойылған телефон шырылы
т.б. репортажға қатысты детальдардың әсерінен тыңдаушы көз алдына өзіндік
сурет келеді.
1947 ж. радио рөлінің күрт күшейген жылы болды. Халыққа ақпарат
таратуда. саяси тәрбие беруде, елдің мәдени деңгейін арттыруда беделі арта
түсті. Жаңа радио – циклдар - "Біздің Отан", "Күн тақырыбында'; "Ғылым мен
техника жаңалықтары" т.б. пайда болды. Зерттеліп отырған тұстағы
радиохабарларында негізінен газет материалдары көп пайдаланылғанымен,
озаттар тәжірибелері туралы ұйымдастырылған, басқа тыңдармандар атымен
эфирге шықкан материалдарды көптеп кездестіруге болады. Ал, ол хабарларды
дайындаған радиожурналистер екендігі жинақы айтылған ой - пікірлерден,
нақты түйіндерден көрініп отырды. Мысалы. ЛКСМ Орталық Комитетінің
қызметкері Құрмановтың Жазғы спорт маусымын ұйымшылдықпен қарсы алайық,
трактор бригадасының бригадирі Таутановтың Біз техниканың жоғары
өнімділігіне қалай жетіп отырмыз?, жетісулық қызылшашы Б. Тәтенованың
"Қант қызылшасынан мол өнім алудың тәжірибесі жөнінде, Ермековтын "Ғылыми
еңбектердің жоғары идеялығын жақсартайық" деген сияқты көптеген тақырыптар
дәлел бола алады. Яғни, ''насихатшылық әдістердің бір сарындылығы, олардың
ұрандық, мінберлік сипаты білініп тұрды. Мұндай жағдайда ақпараттын негізгі
шындығынан гөрі идея басым болатын. Ал, шындық соның бағынышында болып.
Қосалқы сипаталатын және айғаққа айналатын. – деген пікір ("Қазақ
радиожурналистикасы") сол жылдар хабарларының анықтамасы бола алады.
"... шаруаға агрономиялық кеңестер, өсімлік шаруашылығы. ара өсіру,
ауыспалы алқап. тыңайтқыштар пайдалану жөнінде хабар берілді. "Шаруа
радиогазеті" ауыл шаруашылығын жақсартуға. оның табыстылығын арттыруға
байланысты көптеген мәселелер жайында хабар дайындады, - деп жазды кітап
авторы өз монографиясында. Міне, осы "Шаруа радногазетінің" лайықты жалғасы
болып келген ауыл шаруашылығы еңбеккерлеріне арналған хабарлардың халық
шаруашылығын қалпына келтіру және одан әрі дамыту ісіне зор үлес қосқаны
тарихи шындық.
"В своей организаторской деятельностьи печать, радио и гелевидение
использовали многочисленные формы. методы работы, в творческой – обращались
кразличным жанрам, - деп сол тұстағы журналистика жайлы айтқан тарихшы
ғалым Р.П. Овсепян пікірі осы ретте айқындала түскендей. Зерттеліп отырған
тұста радиохабарлардың жиі қолданылған формаларының бірі - радиомақала.
Оның себебі. үстемдік етуші идеологияны халық жадына тереңірек сіңіру үшін
әр түрлі саяси, қоғамдық тақырыптар осы мақалаларда қозғалды. "Радиомақала
радиода көбінесе қоғамдық – саяси және ғылыми техникалық мәселелерге
арналады. Оның көлемі әдетте газеттегіден кішірек болады", - делінген
журналист анықтамалылығында. Көлемінің кіші болуы, әрине, радионың
спецификасына байланысты.
Республикамызда болып жатқан қоғамдық – саяси, мәдени – рухани,
әлеуметтік – экономикалық өзгерістердің үрдіс алуы - коммунисттік
идеологияның саяси сахнадан түсуімен байланысты. Сондықтан, ғасырға жуық
біржақты. тоталитарлық үстемдік мүддесіне бағынып келген
радиожурналистикаға жаңаша көзқарас туды, жаңа бағытпен, бағдармен дами
бастады. Осындай кезде өткен мен бүгінді, ескі мен жаңаны салыстырып қарау
арқылы радиожурналистиканың тарихын таразылау, баға беру қажеттігі
туындайды.
Тоталитарлық мемлекет және әлеуметтік тоқырау заманы радиосы. (1950-
1985 жж.)
Соғыстан кейінгі күйреген халық шаруашылығын қайтадан қалпына келтіру
кезеңінің ойдағыдай аяқталуы бүкіл кеңестің бұқаралық ақпарат құралдарының
тілге тиек болған мәселесі ретінде күн тәртібінде тұрды. Сол тұстағы
қалыптасқан дәстүр бойынша қоғам дамуының көрсеткіштері процентке шағылып,
ол артығымен орындалды деп есеп беру дағдыға айналған болатын. Міне,
осындай даурықпалы, дақпыртты хабарлар беру Қазақ радиосының да жұмысынан
орын алды. Сондықтан күйзелген халықты "енді сол күйреген құрылысты қалпына
келтірген соң тамаша өмір сүресіңдер", - деп титықтатқан идеология тіпті
дендей бастады. Болашақтағы жұмақ өмір орнату жолындағы бесжылдық жоспарлар
науқаны басталды. "Толыққанды социализмді орнатып, сонан соң "'қой үстіне
бозторғай жұмыртқалаған заман" орнайды, ол - "коммунизм", соған жету үшін
халық шаруашылығының жоспарларын артығымен орындау қажет" деген ұран
тасталды. Жұмыс уақытынан тыс сенбіліктер, жексенбіліктер ұйымдастырылып,
міндетті сегіз сағаттан кейін қалып жұмыс істеу сияқты бүкіл халықтық
қозғалыс басталып кетті. Енді партияның осы саясатын насихаттау барлық БАҚ-
та, оның ішінде радиода да белең алды. 1954 жылдың наурызынан бастап
Орталық радиода ғылыми - көпшілік хабарларды беру жолға қойылды. Тылсым
дүниеге жол ашу басталды. Бұның өзі біркелкі "социализм, коммунизм"
тақырыбындағы хабарларды тыңдаудан жалыға бастаған тыңдармандарды бір
серпілткендей болды. "Күн планетасы", ''Айда тіршілік бар ма?" деген сияқты
хабарларға қосымша медицина, биология, астрономия, химия т.б. ғылымдар
жөнінде танымдық дүниелер көптеп беріле бастады. Қоғамның көптеген жан –
жақты салаларын қамтитын бағдарламалар ұйымдастырылды. Бұдан кейінгі осы
кезеңнің айтулы хабарлары 1956 – 61 жылдары болған Компартияның XX және
XXII съездерінің материалдарына байланысты болды. Өйткені, онда
Компартияның бірінші хатшысы болған Н.С. Хрущевтің жеке басқа табынушылық
саясаты сыналған болатын . ЧК, НКВД, МГБ, КГБ деген атаулар адам ғұмыры
үшін, солардың подвалдарында атылған сан мыңдаған адамдардың өмірі үшін
айыпталды. XX съезде басталған саяси науқан ұзаққа созылып, үкімет басына
Л.И. Брежневтің келуімен жалғасты. Әр кезең басшылары өзіндік бір саяси
науқанмен есте қалатыны тарихта белгілі. Ал, кейінгі хатшы Қазақстандағы
игерілмей жатқан шексіз алқапты орыстандыру саясатын бастады. Ол "тың және
тыңайған жерді игеру" деген атпен тарихта қалды. Қазақстанның бүкіл
жайылымдық жері қыртысы қопарылып, иен дала егіс алқабына айналды. Тың
жерді игеру бүкіл радиохабарлардың өзегі, көркемөнердің негізгі тақырыбы
болды. Кинофильмдер де түсіріліп, музыкалар жазылып, қаншама романдарға
арқау болды. Ресейдің түпкір – түпкірінен кезекті "переселендік"' кезең
басталып, ағылып жұмыссыз, үйсіз – күйсіз жүрген басқа ұлт өкілдері көптеп
қоныстанды. Қонақжай қазақ халқы кезекті саясаттың тағы да құрбаны болды.
Жер құнарлылығынан айрылып, эрозияға ұшырады. Жергілікті халық ұлттық
қасиетінен ажырап, тілі шұбарланып, басып бара жатқан бөгде мәдениеттің,
жат жұрттын илеуінде қалды. Қаншама рет зобалаңның, аштықтың, репрессияның
құрсауына түскен жергілікті ұлт тағы да бір "соғыссыз саяси майданның"
шырмауына түсті. Әрине, бұның бәрі Қазақ радиосынан да, басқа БАҚ-тың
материалдарынан да басқаша түсіндіріліп, "үкімет қамқорындағы" деген
нақышпен берілді.
1964 жылдан ақпаратты – музыкалы "Маяк" радиостанциясы жұмыс істей
бастады. Кейіннен осы радионың қазақша пішіні "Шалқар" болып Қазақ
радиосында ашылды. Ұлттық бояуға қанық, ұлттық музыка, мәдениет, салт -
дәстүр, тағылым т.б. арқылы ерекшеленетін бұл радио халықтың сүйікті арнасы
болды. Алайда, арна жабылып, шығармашылық ұжым таратылып, басшылар
тарапынан үлкен қателік жасалды. Кейіннен қайта ашылуға рұксат етілгенді,
бірақ арна тыңдарман аудиториясын жоғалтып алды. Ал, Шалқардың құрдасы
болып өмірге келген Ресейден "Маяк" радиосының 40 жылдығы ұлттық үлкен
мереке ретінде тойланып өткендігі баршаға мәлім. 1965 жылы Гитлерлік
Германияны жеңудің 20 жылдығы барлық ақпарат майданы жауынгерлерінің тіліне
тиек болды. Соғыс ардагерлерін марапаттайтын деректі - көркем циклды
хабарлар көбейді. Бағдарламалар көптеп ашылды. Деректі әңгіме,
радиокомпозиция, радиоочерк, радиофильмдер деген сияқты жанрлар молая
түсті. Әрі қарай қоғамдық саяси науқандарға жол берілді. Ұлы Қазан
төңкерісінің 50 жылдығы, В.И. Лениннің 100 жылдығы сияқты мерекелер бірінен
кейін бірі хабарлар желісіне айналды. Концерттер мен спектакльдерді радио
арқылы трансляциялау белең алды. Халықты рухани демеуге арналған көңіл
көтеру бағдарламалары ашылды, жастар мен балаларға арналған хабарлардың
уақыт мөлшері көбейе бастады. "Мәдениет радио университеті" жұмыс істеп,
руханиятқа үлес қосты. Ал, 1967 жылдан бастап 3 арналы радиохабар тарату
дамыды. Тыңдармандар алуан түрлі хабартыңдау мүмкіндігіне қол жеткізді.
Одақтас республикаларда радионы, телевизияны дамытуға көңіл бөліне бастады.
Бүкіл одақтық радиоға қатысты республикаларда 162 комитет кұрылды, оның
ішінде одақтас республикалық 14, автономиялық – 20, өлкелік – 6, 109
облыстық және округтік комитеттер құрылды. Бұның бәрі радио жұмысын
жандандырып, дамыта түсу үшін атқарылған шаралар болатын.
1985-1991 жж. Қайта құрумен жариялылық жылдарындағы радио.
1985 жыл бұқаралық ақпарат құралдарының даму кезеңдеріндегі өзгеріске
толы жыл болды. М.С. Горбачевтің үкімет басына келуіне байланысты қайта
құру саясаты басталды. Қоғамда жариялылық басталып, халық демократияға бет
бұрды. Бұл қозғалыс жылдар бойы қалыптасқан тоталитарлық жүйеге қарсылық
пен оның идеологиясына наразылықтан туындаған болатын. Бұрынғы бір жүйеге
мойынсұнған одақтас мемлекеттер ыдырап, КПСС-тің жойылуына әкеп соқты. Бұл
өзгерістер алдымен БАҚ-қа әсер етіп, тек қана социалистік қоғамның сойылын
соғатын телерадио және баспасөз еркіндік алуға ұмтылыс жасай бастады.
Дегенмен, бұл тұста бүкілодақтық радио Компартияның XX, VII съезінің
шешімдерін насихаттаумен болды. Осы уақытқа сай келген жастар мен
студенттердің дүниежүзілік XII фестивалі, стахановтық қозғалыстың 50
жылдығы және Қазан төңкерісінін 70 жылдығы тілге тиек болды. Журналистерден
жаңа қоғамдық сананы қалыптастыру үшін жұмыс істеулері талап етілді. Жалған
ақиқат беру, асыра сілтеу, орынсыз мадақтан гөрі күнделікті, нақты
проблемаларына көңіл бөлу жолға қойыла бастады. Осының әсерінен кейбір
радиожанрларға деген сұраныс азайды. Әуе кеңістігінде радиоочерк,
радиокомпозиция, радиосуреттеме сияқты жанрлардан гөрі қысқа ақпарат беруге
бет бұрыс басталды. Журналистердің өмір құбылыстарын зерттеуге, анализ
жасауға және әлеуметтік психологияға қызығушылықтары артты. Жаңа радио
пішіндер пайда болды. Бағдарламалар ақпаратты – музыкалық, ақпаратты-
публицистикалық немесе музыкалық - ақпараттық болып бөлініп, тыңдармандар
сұранысын зерттеуге жете көңіл бөлінді. Тікелей эфир тәсілі көбірек
қолданыла бастады. Бұл тәсілдерді мемлекеттік радиолар да, мемлекеттік емес
радиолар да қолданды. Радиохабарларда мәдени, эстетикалық, адамдық тәрбие
беруден гөрі жеңіл музыка тыңдау, көңіл көтерушілік сияқты бағыт бел алды.
Радионың адамдарға азаматтық тәрбие беру, адамгершілік сенімдерін
иасихаттау сияқты негізгі функциясы назардан тыс қалды. Радиохабарлар
пішіндік өзгеріске түсті. Керісінше бір кездері қолданылмай кеткен
радиокөпір пішіні пайда болды. Ол алғаш 1986 жылы СССР мен АҚШ арасында
ұйымдастырылды. Москва студенттері мен Оңтүстік Иллиност университеттері
арасында екі сағаттық диалог өткізіліп, жастардың келесі проблемалары сөз
болды. Радиопублицистика жаңа түрге енді. "Депутат арнасы", "Лик"
(литература, искусство, культура) сияқты арнайы арналар ашылып, әдебиет,
өнер, мәдениет мәселелеріне көніл бөліне бастады.
Алғашқы коммерциялық радиолар дүниеге келді. 1990 жылы "Эхо Москвы" деп
аталатын коммерциялық радио ашылды. 1991 жылы "Россия" радиосының
демеушілігімен "Радио России ностальжи" деп аталынатын 1950 – 70 жылдардың
музыкасына негізделген Франциямен бірлескен радиостанция жұмыс істей
бастады. Осы жылдың 10 қантарында аталмыш радионың эфирге тұңғыш шығуымен
қатар, бұқаралық радиожурналистикаға мемлекеттік монополия да тоқтады. Жаңа
бағытта дами бастаған радиожурналистиканың өзіндік ерекшеліктері пайда
болды. Көп радиолар дербестікке қол жеткізді. Республикалық "Қазақ радиосы"
да дербес арнаға айналды. Ақпараттық танымдық хабарларды көптеп бере
бастады, Тікелей эфирді меңгеру, алыс – жақын шетелдерге хабар тарату
жүйеленді. Мысалы: Германияның Қазақстандағы елшілігінің 10 жылдығына
арналған танымдық хабар тікелей эфирден 3 сағат бойы жүргізілді.
Германияның географиялық ерекшеліктері, тарихы, әдебиеті, мәдениеті, халқы
жайлы тыңдарман көптеген мағлұматтар алды. Сонымен қатар, Қазақ радиосы
дикторлық радиодан журналистік радиоға ауысты. Яғни, алдынала жазылып
алынатын үнтаспалық материалдардың қатары азайды, журналистік радио алдыңғы
қатарға шықты. Дикторлық кәсіп шеттетіліп, әуе кеңістігін комментаторлар,
журналистер иеленді. Бұл эфир тазалығын бұзды, радионың эстетикалық тәрбие
беру функциясына нұқсан келтірді. Әдеби, мәдени, тарихи, рухани сияқты
хабарлар үнтаспаға алдын ала жазылған сәтте оның көркемдік ерекшеліктеріне
айрықша көңіл бөлінетін. Арнайы бөлінген хабар режиссері хабарды тыңдап
отырған тыңдарман мағұлматпен қоса эстетикалық ләззат та алуына жол
салатын. Сондықтан, диктор қызметін мүлдем алып тастамай, көркем хабарларға
пайдалану қажеттілігі өмір талабынан қайтадан туындап отыр. Қоғамның рухани
өмірі үшін көркем хабарлардың алатын орны ерекше екендігі аян. Бағдарлама
ауқымдылығы арта түсті, өмірдің қай саласына болмасын радиожурналистердің
қалам тартуы өздігінен туындап, қоғамның алуан – салалы құбылыстары сөз
болып, сан түрлі бағдарламаларға жол ашылды. Журналистік ой – қиялға шек
қою жойылған соң, авторлық бағдарламалар көптеп пайда болды. Мысалы:
Бағзыдан жеткен сөз, Адамның кейбір кездері. Сырлы әлем, Адам ғұмыр,
қолтаңба, Бүгінгі сұхбат, Жан сарайы, Денсаулық сияқты тағы да басқа
көптеген хабарлар өз тұрақты тыңдармандарын тауып алған хабарлар.
Сараптамалық бағдарламалардың кейбір тәсілдері игерілді. Апталық авторлық
бағдарламаларға тыңдармандар үйреніп, әуе толқынынан іздеп, сұраныс арта
түсті. Әрине. сұраныс артқан сайын каналдардың рейтингі арта бастады.
"Өзекті мәселе", Баспасөзге шолу, "Үкімет арнасы", "Алуан пікір,
Тұжырым" т.б. көптеген хабарлар айтары айқын, берер мағлұматы мол
дүниелерге айналды. Осы тәрізді журналистік шеберлік мектептерінің озық
үлгілері, қайталанбас өмір өрнектері Қазақ радиосының сексен төрт жылғы тай
қазанында қалыптасты.
1991 – 2005 жж. жаңа кезең радиосы.
Бұл кезеңде мемлекеттік радиолар саны азайып, керісінше форматты
радиолар саны көбейді. Бәсекелес радиолар арасында тыңдармандар
аудиториясын көбейту үшін тартыс басталды. Адамдардың назарын аудару
мақсатында небір айла – тәсілдер жүзеге асырылды. Сол себептен де
радиожурналистиканың жаңа пішіндері пайда болды. Форматты – коммерциялық
арналардың саны Ресейде 1993 жылы 27 болса, 1994-те 33-ке көтерілді. Бір
жылғы көрсеткіштің айтарлықтай болуының өзі радионың қоғамдағы рөлінің аса
түскендігін көрсетеді. "Европа плюс Қазақстан", "Русское радио",
"Авторадио" т.б. сияқты арналар қанатын кеңге жайып, дүние жүзіне таралды.
Радио тыңдаудан соңғы жылдардағы зерттеулер бойынша жер шарында Америка
Құрама Штаттары алда тұрған көрінеді. Олардың халқының 56 пайызы ақпаратты
тек радиодан алады. Жан басына шаққанда күніне әр адам 3 сағат 20 минуттан
тыңдайды екен. Әрине, радионың ақпарат таратудағы мүмкіншілігі басқа
бұқаралық ақпарат құралдарына қарағанда жоғары. Әрі тыңдарман болған оқиға
жайлы айқын пікірді радиожурналист аузынан естігісі келеді. Деректі оқып
барып түйіндегеннен гөрі тыңдағаннан әсері күштірек екені тәжірибеде
дәлелденген. Дүние жүзінде көптеген "өртті нүктелерде" болып жатқан
оқиғалардың аудиторияға нақты, шын, бояусыз, әсірелеусіз жеткізілуі талап
етіледі. Өйткені, жалған ақпарат берушілер көбейді. Халық өз талғамына
қажетті жайларды ғана тыңдауға мәжбүр болды. Ал, бәсекелестік жағдайындағы
радиолар өз рейтингтерін тек боямасыз, бірінен-бірі асырып баяндау арқылы
жинай алатындығы белгілі. Аудиторияны жаулаудың небір жолдары, тәсілдері
қарастырылуда. Тіпті жаңа радиоарна ашудың жолдарын үйрететін
"www.radiostation.ru" сайты да Интернеттен ашылды. Мұның өзі күннен - күнге
радионың қоғамдағы қажеттілігінің артуынан деп түсінген жөн. Соңғы кездері
эфирден алуантүрлі шоулар ұйымдастыру етек алды. Кейде танымдық, музыкалық,
көңіл көтерушілік бағытта болып, тақырыптық жағынан өзгеріп отырады. Тіпті
арнаның хабар тарататын уақыты кей кездері бос, мағынасыз. Мәнсіз,
тағылымсыз сөздермен де толтырылып жатады. Әсіресе, орыс тіліндегі жастар
хабарларының парықсыздығы тыңдарман қауымды қынжылтып жүргені шындық.
Тәулік бойы хабар тарататын Қазақ радиосының сеткасында көрсетілген,
тікелей эфирден шығарылатын әдеби-музыкалық бағдарлама түнгі 12 сағат 05
минуттан "Түнгі толқын" деген айдармен беріледі де 01 сағат 35 минутқа
дейін созылады. Ал, "Шалқар" арнасында 23 сағат 05 минуттан 23.55-ке дейін
"Жұлдызды түн" хабары жүргізіледі. Әрине, қазақ тіліндегі хабарлар ұлттық
болмысқа сай жүргізілуі тиіс. Өйткені, жергілікті ұлт менталитеті өз тыныс
– тіршілігінен, әдебиет, мәдениетінен, салт – дәстүрінен сезіліп тұруы
тиіс. Әр елдің соны әйгілейтін, дәріптейтін арнасы болады. Сол үдеден
көріне білген бұқаралық ақпарат құралдары ғана уақыт керуеніне ілесе алмақ.
Тәуелсіз Қазақстанның радиостанциялары мемлекеттің тұғыры таймауы жолында.
Халықтардың достығы шайқалмауы мақсатында, ел ахуалын жақсартуға ат
салысуда, бейбіт өмір сүру мәселесінде өз биігінен көріне алуда. Оған дәлел
– тағылым - тәрбие аларлық, рухани нәр берер, болашаққа жарқын жол көрсетер
хабарлары болып табылады. Қазақ халқы рухы биік, жаны таза, ер көңілді,
жалын намысты, адами қасиеттері жоғары болғандықтан өзінің шығыстық әдебін,
ар – ұятын ту ете отырып, ұрпақ сабақтастығын жалғастыруда. Міне, осы ретте
электронды бұқаралық ақпарат кұралдарының қосып отырған үлесі зор
екендігіне көз жеткізуге болады. Бөгде мәдениет, оғаш дәстүрлер, тәлімі жоқ
әдебиеттен бойды аулақтатып, ұлттық болмыспен өмір сүруге ұрпақты бағыттау
– жаңа қоғамның міндет – мұраты болмақ. Отандық радиохабар таратуды
зерттеушілер. Қазақ радио – журналистикасының жүріп өткен жолдары,
қалыптасуы, бүгінгі күнге дейінгі даму кезеңдері радиожурналистиканы
зерттеуші ғалымдар тарапынан зерделеніп, бағаланды. Ерен енбекпен,
қажырлылықпен, тиянақтылықпен атқарылған бұл жұмыстар - ұзақ жылдар жемісі.
Радиожурналистика ғылым ретінде мойындалмағанымен ауқымды зерттеулер
жүргізіліп, ғылыми дәлелденіп, жаңалықтар ашылуда. Осы жолда Әл – Фараби
атындағы Қазақ ұлттық университеті, журналистика факультеті, телевизия және
радиожурналистика кафедрасының оқытушы - ғалымдары негізгі ғылыми
зерттеулерді жүргізді. Радиожурналистиканың табиғатын, жанрлық
ерекшеліктерін филология ғылымдарының докторы, профессор Марат Кәрібайұлы
Барманқұлов, радиохабарлардың алғашқы пайда болу тарихын филология
ғылымдарының кандидаты, доцент Рамазан Сағымбеков, екінші дүниежүзілік
соғыс жылдарындағы радионың рөлін тарих ғылымының докторы, профессор
Сағымбай Қабашұлы Қозыбаев зерттеп, ғылыми тұжырымдар жасады. Қазақ
радиожурналистикасының қалыптасу кезеңдері зерттеле келіп, Қазақ радиосының
жұмыс істей бастағанына бұрынғы деректердегідей 70 жыл емес екендігін, атап
айтсақ 80 жыл болғаны дәлелденді. Қазақ жеріндегі радиостанциялар 1913
жылдан бастап жұмыс істеді делініп келген болатын бұған дейінгі ғалымдар
енбектерінде. Енді деректі нақты уәждермен дәлелденіп, алғашқы
радиостанциялардың 1912 жылдан жұмыс істегені де анықталды.
Еліміздің әуе толқынына таралған алғашқы радио хабар туралы әлі күнге
дейін әр түрлі пікірлердің болуы, олардың бір байламға келмеуі, қазақ
радиосының туған жылын белгілеуде жаңсақтыққа ұрындырып жүр. Белгілі ғалым
Марат Барманқұлов пікір алуандығын былай түсіндіреді: Қазақстанда жаппай
хабар бере бастауды анықтаудағы кездесетін қиындықтар мынаған байланысты,
зерттеушілер бұл хабарларды: а)өзіндік хабарға, ә)Мәскеу хабарына,
б)республика хабарына, в)жергілікті хабарға, г)радио хабарға, ғ)Морзе
әліппесі көмегімен берілетін деп бөледі. Ал бұған республика астанасының
Орынбордан Қызылордаға, одан кейін Алматыға көшірілгені келіп қосылады
(Журналистика. Алматы, 1975, 125-б.).
Ғалымның бұлай деуіне негіз бар. Мысалы, Полвека в пути жинағында
жарияланған мақалаларында осы салаға біраз жетекшілік жасаған Н.Сыздықов
(20-б.) пен И.Колчин (73-б.): Қазақстанда радио алғаш 1923 жылы жұмыс
істеді, - дейді. Бірақ олардың қандай дерекке сүйенгені көрсетілмеген.
Меніңше, қашан, қалай, қайда дамып, қалыптасса да радио – ешқашан
өлмейтін, маңызын жоймайтын, мәңгі жасайтын байланыс құралы. Радионы қай
қырынан алып қарасақ та тиімді, ыңғайлы. Америкалық профессор қырғи-қабақ
соғыс жағдайының теоретигі Поль Лайнбарджер 50-жылдардың аяғында қазіргі
кезде радио – идеологиялық ықпал етудің ең бұқаралық құралы. Радио ыңғайлы.
Оны қай жерде болса да, қорықпай тыңдай аласың. Радио миллиондаған адамдар
арасында информация таратудың ең арзан құралы екендігі шүбәсіз, - деген
екен.
І..1 Радионың хабар таратудағы ұлттық рухани-мәдени маңызы
Адамдар арасындағы қарым-қатынаста сөйлеу мен естудің маңызы айрықша.
Осы екі қабілеттің басын біріктіріп, ақпарат тасымалына жол салған,
миллиондардың санасына бір мезгілде ықпал еткен радионың негізі де
табиғаттан, жаратылыстан, қоршаған ортадан бастау алады. Жапырақ сыбдыры,
құстың сайрағаны, су сылдыры мен шалпылы, адам дауысы, доңғалақ сықыры,
қоңырау үні, мотор шуы, музыка - мұның барлығы ауадағы табиғи
тербелістердің адам құлағына жетуі, оны сана арқылы түйсіктеуіміз болып
табылады. Дыбыс адамның өмір сүруін, қауіпсіздігін қамтамасыз етіп қана
қоймайды, сонымен қоса көңіл-күй сыйлайды, рухани байытады, сана-сезімін
өсіреді, жаңа межелерге жігерлендіреді, күш-қуат береді немесе жұбатады,
дем алдырады, бір күйден екіншісіне көшуге көмек береді. Адам өз еркінен
тыс табиғи ырғақтар (биоритм) жетегінде өмір сүреді, соған сәйкес жүрек
соғысы, тыныстауы, қабілеті мен зейіні де құбылмалы болып келеді. Бүгінгі
радио адамның биологиялық, физиологиялық қасиеттерімен қоса оның жан
дүниесін, яғни психологиясын да ескеретін бұқаралық ақпарат құралдарының
бірі де бірегейі. Бұқаралық ақпарат құралы ретінде де радионың табиғаты осы
табиғи заңдылықтар мен қарым-қатынастарға негізделеді. Жүз жылда
радиожурналистика ғылымы дамып, өзінің негізгі ұстанымдары мен қағидаларын
қалыптастырып үлгерді. Радиоақпарат таратудың табиғатына келгенде, ғылымда
оның басты 3 қасиеті бірінші айтылады және бірауыздан мойындалады. Радионың
бірінші табиғи қасиеті - жеделдігі. Қалыптасқан БАҚ жүйесінде бірде-бір
басқа құрал мұндай жеделдікті қамтамасыз ете алмайды. Газет ақпараты
оқырманына жету жолында күрделі бірнеше процесті: деректі жинау, терім,
беттеу, көбейту және тасымалдауды бастан өткеріп, бірнеше сағаттан бірнеше
тәулікке дейінгі уақытты қамтуы мүмкін. Телевизияда соңғы жылдары ғарыштық
байланыс құралдары арқылы оқиға ортасынан тікелей хабар беру үрдісі жолға
қойылды. Бірақ ол көп шығынды, қымбат техникалық құралдарды қажет
ететіндіктен екі телеарнаның бірінің шамасы жетпейді, сондықтан сирек,
үлкен компаниялардың ғана тәжірибесінен орын алған. Осы олқылықтың орнын
толтыру мақсатында соңғы уақытта радио тәсілін қолдану етек алып келеді,
яғни тікелей эфирде телефон арқылы ақпарат беру жиі кездесіп жүр. БАҚ
катарына соңғы 10 жылда қосылған Интернеттің де өзіндік шектеулері бар.
Дүниежүзілік компьютерлік желіде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz