VI-XII ғғ. түркі халықтардың мәдениеті
Көне түріктердің жазба мәдениеті және ескерткіштері
Көне түріктердің наным.сенімдері, діні
Түріктердің ұлы ойшылары
Әбу насыр әл.Фараби
Махмұт Қашқари
Жүсіп Баласағұни
Қожа Ахмет Иассауи
Көне түріктердің наным.сенімдері, діні
Түріктердің ұлы ойшылары
Әбу насыр әл.Фараби
Махмұт Қашқари
Жүсіп Баласағұни
Қожа Ахмет Иассауи
Өз тарихын білмейінше және оған белгілі бір көзқараста болмайынша ешқандай мәдениеттің дамуы мүмкін емес.
Түріктер өзінің өмір сүре бастағанын әлемнің жаратылуынан бері қарай есептеп келді, бірақ олар дүние онша көне емес деп ойлады.
Түріктердің пайда болуы қытай деректерінде өзгеше беріледі. Онда түріктер бөрі анадан таралған ұрпақ ретінде көрсетіледі.
Түрік тілдері тарихындағы ең алғашқы жазу – сыртқы нұсқасына қарай «руникалық» немесе табылған жеріне қарай «Орхон-Енисей жазуы» деп аталған жазу. Бұдан өзге көне түрік тайпалары соғды, ұйғыр, манкей, брахмл, эстрангело, тохор жазуларын да білген.
Руна – бұл ыбыстық жазу, оның курсиві жоқ, жеке таңбалар бір-бірімен байланыспай жазылады. Фонетикалық жағынан алғанда руна жазуы түрік тайпаларының тіліне барынша бейімделген, әрі дыбыстық ерекшелігін дәл бере алады. әрбір дыбыс бір немесе бірнеше таңба арқылы беріледі, руна жазуының кейбір таңбалары пиктографиялық сипатқа ие.
Руникалық жазу ескерткіштерінің таралу аумағының көлемі көне түріктердің сауаттылығы жайынан сөз қозғауға мүмкіндік береді. Зерттеушілер руникалық ескерткіштердің графикалық қорларына шолу жасай отырып, көне түріктер мекендеген аймақтарда жазу-сызу қолданылған (Д.Д.Васильев), орхон-енисей түріктердің арасында сауаттылық кең жайылған (В.В.Бартольд), және ешбір «қаңғыбас, кезбе сауаттылардың» көмегінсіз жергілікті тұрғындар өздері жазған (С.Г.Малов), сондай-ақ руникалық эпитафиялар тек ақсүйектерге емес, қалың оқырман қауымға арналған (С.В.Киселев), тіпті күнделікті тұрмыстық бұйымдардың өзінде жазудың болуы тұрғындардың жоғары сауаттылығын айқындайды (А.Н.Бернштам) және көне түріктерде қоғамдық пікір өмір сүргендігін паш етеді (Л.Н.Гумилев) деген тұжырымға келіп отыр. Бұл ойды сол дәуіріндегі құжаттық материалдар да дәлелдей түседі. Дегенмен, осы сақ жазуының негізінде, әрі оның көне түріктер руникалық таңбаларына ұқсастығына қарап, белгілі түріктанушы ғалым А.Аманжолов төмендегідей қорытынды жасайды.
Түріктер өзінің өмір сүре бастағанын әлемнің жаратылуынан бері қарай есептеп келді, бірақ олар дүние онша көне емес деп ойлады.
Түріктердің пайда болуы қытай деректерінде өзгеше беріледі. Онда түріктер бөрі анадан таралған ұрпақ ретінде көрсетіледі.
Түрік тілдері тарихындағы ең алғашқы жазу – сыртқы нұсқасына қарай «руникалық» немесе табылған жеріне қарай «Орхон-Енисей жазуы» деп аталған жазу. Бұдан өзге көне түрік тайпалары соғды, ұйғыр, манкей, брахмл, эстрангело, тохор жазуларын да білген.
Руна – бұл ыбыстық жазу, оның курсиві жоқ, жеке таңбалар бір-бірімен байланыспай жазылады. Фонетикалық жағынан алғанда руна жазуы түрік тайпаларының тіліне барынша бейімделген, әрі дыбыстық ерекшелігін дәл бере алады. әрбір дыбыс бір немесе бірнеше таңба арқылы беріледі, руна жазуының кейбір таңбалары пиктографиялық сипатқа ие.
Руникалық жазу ескерткіштерінің таралу аумағының көлемі көне түріктердің сауаттылығы жайынан сөз қозғауға мүмкіндік береді. Зерттеушілер руникалық ескерткіштердің графикалық қорларына шолу жасай отырып, көне түріктер мекендеген аймақтарда жазу-сызу қолданылған (Д.Д.Васильев), орхон-енисей түріктердің арасында сауаттылық кең жайылған (В.В.Бартольд), және ешбір «қаңғыбас, кезбе сауаттылардың» көмегінсіз жергілікті тұрғындар өздері жазған (С.Г.Малов), сондай-ақ руникалық эпитафиялар тек ақсүйектерге емес, қалың оқырман қауымға арналған (С.В.Киселев), тіпті күнделікті тұрмыстық бұйымдардың өзінде жазудың болуы тұрғындардың жоғары сауаттылығын айқындайды (А.Н.Бернштам) және көне түріктерде қоғамдық пікір өмір сүргендігін паш етеді (Л.Н.Гумилев) деген тұжырымға келіп отыр. Бұл ойды сол дәуіріндегі құжаттық материалдар да дәлелдей түседі. Дегенмен, осы сақ жазуының негізінде, әрі оның көне түріктер руникалық таңбаларына ұқсастығына қарап, белгілі түріктанушы ғалым А.Аманжолов төмендегідей қорытынды жасайды.
VI-XII ғғ. түркі халықтардың мәдениеті
Көне түріктердің жазба мәдениеті және ескерткіштері
Өз тарихын білмейінше және оған белгілі бір көзқараста
болмайынша ешқандай мәдениеттің дамуы мүмкін емес.
Түріктер өзінің өмір сүре бастағанын әлемнің жаратылуынан бері
қарай есептеп келді, бірақ олар дүние онша көне емес деп
ойлады.
Түріктердің пайда болуы қытай деректерінде өзгеше беріледі.
Онда түріктер бөрі анадан таралған ұрпақ ретінде көрсетіледі.
Түрік тілдері тарихындағы ең алғашқы жазу – сыртқы нұсқасына қарай
руникалық немесе табылған жеріне қарай Орхон-Енисей жазуы деп
аталған жазу. Бұдан өзге көне түрік тайпалары соғды, ұйғыр,
манкей, брахмл, эстрангело, тохор жазуларын да білген.
Руна – бұл ыбыстық жазу, оның курсиві жоқ, жеке таңбалар бір-
бірімен байланыспай жазылады. Фонетикалық жағынан алғанда руна жазуы
түрік тайпаларының тіліне барынша бейімделген, әрі дыбыстық
ерекшелігін дәл бере алады. әрбір дыбыс бір немесе бірнеше таңба
арқылы беріледі, руна жазуының кейбір таңбалары пиктографиялық
сипатқа ие.
Руникалық жазу ескерткіштерінің таралу аумағының көлемі көне
түріктердің сауаттылығы жайынан сөз қозғауға мүмкіндік береді.
Зерттеушілер руникалық ескерткіштердің графикалық қорларына шолу
жасай отырып, көне түріктер мекендеген аймақтарда жазу-сызу
қолданылған (Д.Д.Васильев), орхон-енисей түріктердің арасында
сауаттылық кең жайылған (В.В.Бартольд), және ешбір қаңғыбас,
кезбе сауаттылардың көмегінсіз жергілікті тұрғындар өздері жазған
(С.Г.Малов), сондай-ақ руникалық эпитафиялар тек ақсүйектерге емес,
қалың оқырман қауымға арналған (С.В.Киселев), тіпті күнделікті
тұрмыстық бұйымдардың өзінде жазудың болуы тұрғындардың жоғары
сауаттылығын айқындайды (А.Н.Бернштам) және көне түріктерде қоғамдық
пікір өмір сүргендігін паш етеді (Л.Н.Гумилев) деген тұжырымға
келіп отыр. Бұл ойды сол дәуіріндегі құжаттық материалдар да
дәлелдей түседі. Дегенмен, осы сақ жазуының негізінде, әрі оның
көне түріктер руникалық таңбаларына ұқсастығына қарап, белгілі
түріктанушы ғалым А.Аманжолов төмендегідей қорытынды жасайды.
1. Түркі тілдес тайпалар бұдан 250 жыл бұрын әліпбиі бар
жазудың білген және кеңінен пайдаланған;
2. Көне түрік руникалық жазуы арғы ата-бабаларымыздың 1500 жыл бойы,
яғни б.з.б. V ғасырдан бастап б.з. Х ғасырына дейін қолданған төл
жазуы.
Сөйтіп, көне түрік тайпаларында әліпбиі бар жазу тек V ғасырда
пайда болды деген жылдар бойы қалыптастырылған болжам ескеріп қанды.
Көне түріктер руна жазуын қалыптастыруға, тұрмыстық заттарға, үй
қабырларына өз ойларын жазғанда, сондай-ақ қолжазбалар, хаттар
әзірлеуде қолданған.
Руна жазуы ескерткіштерін алғаш рет 1721-1722 ж.ж. Сібірден
Д.Г.Мессеримидт және Ф.И.Страленберг экспедициясы тапты. Орыс ғылымы
Н.Я.Ядренцев 1889 ж. Солтүстік Монғолия жерінен, Орхон өзені
бойынан Білге қаған мен Күртегінге арналған ескерткіштеріне
ағайынды Д.А.және Е.А.Клеменцтер 1897 ж. Селенга өзені бойынан
Шығыс Түрік қағанатынң қағандары Елтеріске, Білгеге кеуенші болған,
данагөй қария Тоныкөктің құрметіне қойылған ескерткішті табады.
Ырқ бітіктеу жазылу стилінде Орхон жазбаларымен ұқсастық
байқалады.
Мазмұн мағынасы бойынша сәуегейлік кітабын төрт топқа бөліп
қарауға болады:
1. Адамдар мен жануарлардың тылсым-тіршілігі жайлы реалистік
көріністер;
2. Мифологиялық және ертегілік сюжеттер;
3. Табиғаттағы суреттеу;
4. Мінез-құлық туралы нақыл сөздер.
Руникалық жазба (ерекшелік) ескерткіштерінің тілі шешендік
сөйлеу әдісінің көрсеткіші бола алатындығы, сонымен бірге сол
дәуірдің сан-алуан ономастикалық атауларын ұрпақтарға қаз-қалпында
жеткізуге тарихи мұра екендігін де дәлелдеген. Руна жазуы ХІ-ХІІ
ғасырда қолданудан шығып қалды.
Соғды жазуы – батыс түріктері арасына кең таралған жазу. Соғды
жазуы әліпбиінің шығу тегі арамей әліпбиімен байланыстырылады және
кран тілінің солтүстік – шығыс тобына жатқызылады. М.Қашқаридің
мәліметіне қарағанда түріктер соғдыша, соғдылар түрікше білген.
Зерттеушілер және түріктердің жазба ескерткіштерін жазылу
мерзіміне, жазылған жеріне, қай мемлекет тұсына сәйкес
келетіндігіне және жанрлық сипатына қарай топтап бөледі.
Көне түрік жазба ескерткіштері табылған жеріне қарай аймақтық
негізде былайша топталады:
1. Монғолия жерінен табылған ескерткіштер:
Бұлар негізінен Орхон ескерткіштері деп аталады және Орхон,
Селенге, Толы өзендері бойына орналасқан. Тасқа қашап жазылған бұл
текстердің ең көлемділері және әйгілілері – Күлтегін, Білге қаған,
сондай-ақ Тоныкөк ескерткіштері.
2. Енисей өзені аңғарынан табылған ескерткіштер. Тывалық және
минусиндік деп тағы екіге бөлінетін бұл топқа 150-ден аса үлкенді-
кішілі құлыптастардағы, жартастардағы, алтын, күміс ыдыстардағы және
теңгелердегі жазулар кіреді.
3. Лена - Байқал ескерткіштері тобы. Жартастар мен тұрмыстық
бұйымдарға жазылған оқылуы қиын 16 қысқа жазуды топтайды.
4. Алтай ескерткіштері. Барлығы үлкенді-кішілі 50-дей болатын
әртүрлі заттардағы және құлыптастағы жазу кіреді.
5. Шығыс Түркістан ескерткіштері тобына Турфандағы ескі құрылыс
қабырғаларындағы төрт жазу, храмдағы екі жазу, Миран мен
дунхуаньнан табылған қағазға жазылған бірнеше ірі текстер және
қола айналадағы жазу жатқызылады.
6. Орта Азиялық ескерткіштер тобы. Оның жетісулық тобына талас
аңғарындағы құлыптастардағы жазу, теңгелердегі, тұрмыстық бұйымдардағы
және ағаш таяқшалардағы ұзын саны 12-дей болатын жазулар кірсе,
ферғаналық топ керамика мен пікір бұйымдардағы қысқа қайырылған
17 жазудан тұрады. Муг тауарларынан табылған теріге жазылған
құжат та осы топқа жатқызылады.
7. Шығысуропалық ескерткіштер. Бұл топ тағы үшке: донецскілік,
дунайлық және поволжелік деп бөлінеді. Тұрмыстық заттардағы азды-
көпті майда жазулардан құралады.
Көне түрік руникалық ескерткіштерінің тарихи-саяси және
хронологиялық негізде топталуы:
1. Шығыс Түрік қағанаты тұсындағы ескерткіштер – Орхон жазбалары
және Алтай ескерткіштері. Жазылу мерзімі – VІІІ ғасыр. Тек кейбір
майда жазулар VІІ ғасырда, ал Чойрэн жартасындағы жазу VІІ ғасыр
соңына қарай жазылған деп есептелінеді.
2. Қырғыз қағанаты дәуірі ескерткіштеріне Енисей жазбалары,
Суджа жартасындағы жазу және Монғолиядағы бірнеше жартастағы VІІІ-Х
ғ.ғ. жазылған ескерткіштер жатқызылады.
3. Курыкан тайпалық одағы тұсындағы VІІ-Х ғ.ғ. ескерткіштер.
Мұны лена Байкал тобы жазбалары құрайды.
4. Батыс Түрік қағанаты кезіндегі ескерткіштер – Жетісу және
Ферғана тобындағы жазбалар (VІІІ ғ.).
5. Шығыс Түркістандағы ұйғыр мемлекетінің ІХ-Х ғ.ғ.
ескерткіштері қағазға түскен текстерді және турфандағы қабырғалардағы
жазуды қамтиды.
6. Хазар қағанаты ескерткіштері тобына шығыс еуропалық руника,
Жетісудағы таяқшадағы жазу және солтүстік Кавказдағы рунаға ұқсас
жазулар енгізілді. Әрі осы мезгілде жазылған деп тұспалданады.
Тарихшы ғалымдардың да көне түріктер дәуірін анықтауда ойлары
тоғыспай жатқаны байқалады. Бұл жеке тақырыпқа арқау болатын
мәселе. Дегенмен де оны бірлесе отырып шешу, бір ізге салу – уақыт
талабы.
Көне түріктердің наным-сенімдері, діні
Тәңіршілік – монотелстік сипаттағы діни жүйе. Ол бір құдайды
мойындайды және орталықтанған қаған билігінің, түрік империясының,
кейіннен қағанаттардың идеологиясы ретінде қызмет еткен.
Тәңірі бейнесі б.э.д. бірнеше ғасырлар бұрын пайда болған
Орталық Азиядағы ең көне мифологиялардан келіп шығады. Тәңірі
атауының келіп шығу тегі ғұндардың ченли және қытайдың тянь
тіпті шумерлік динглер сөздерімен байланыстырыла қарастырылады.
Бұл сөздердің бәрі бір ғана мағынаны – аспан, мәңгі көк аспан
дегенді білдіреді. Басқа құдайлардан айырмашылығы Тәңірі
материалланбаған, ол – рух, бүкіл тіршіліктің иесі.
Тәңірінің жасаған ұғымына айналуы VІІ- VІІІ ғасырда Орта Азияда
Түрік қағанатының пайда болуымен тығыз байланысты. Тәңірі идеясы
Түрік қағанатының билігін уағыздап, дәріптеді.
Көне түріктер дәуірінде Тәңірі сөзі бірнеше мағынада
қолданылады:
1. аспан, дүние бөлігі ретінде;
2. құдай ретінде;
3. құдайланған адам ретінде;
4. әмір етуші, әмірші.
Осы полистік мәнде тәңірі аспанда, жерде, суда, тау мен
жануарлар әлемінде де болса керек. Қазақтарда: Көк тәңірі, Жер
тәңірі, Аң тәңірі, Су тәңірі, Құс тәңірі деген ұғымдар
сақталған, барлық сөз тркестерінде тәңірі сөзі бұйырушы,
құдай, билеуші деген мағынаны білдіреді.
Көне түріктердің түсінігі бойынша жердегі өмірмен байланысты бар
көк аспанның негізгі аргрибуттары бұлар күн мен ай болған.
Енисейлік құлыптас ескерткіштері көк аспандағы күн мен айды
жоғалттым деген сөздер жиі кездеседі. Орхон түріктері күнге қарап
бағыт-бағдарды айқындаған.
Көне түріктік құдайлар пантенонында да бірнеше Тәңірі болған.
Бірақ олардың саны нақты қанша болғанын айту қиын. әйтсе де осы
бағытта арнайы зерттеулер жарық көре бастағанын атап өткен жөн.
Ұмай ертедегі орталық және Орта Азияны мекендеген көшпелі
түркі тілдес халықтардың ұрпақ жалғастырушы, береке молшылық
құдайы болған. Бұл әйел құдай көне түрік қорымдарында ғарыш
құдайы Тәңірден кейін екінші орын алған. Көне түріктердің ғұламасы.
Ежелгі түркілердің ұғымында тәңірі аспандағы ер ролінде
көрініп, Ұмай – жер-ана болып қабылданған. Көне түріктердің Ұмай
анаға табынуы Күлтегін. Тоныкөк жырларында байқалады. Мұнда
қағанның әкесі Тәңірге, анасы Ұмай анаға теңестіріледі.
Көне түріктер ұғымында Отан сөзі қасиетті жер-су деп
беріледі. Жер-су культіне байланысты түркілер таудың жартастың,
өзен-көлдердің рухына сиынған.
Тау культінің негізіне жерден, судан және көктен келетін үш
қатерден сақтану әрекеті жатады. әр рудың өзінің қасиетті тауы
болады. Бірінші түрік қағанатының түріктері Гобидің оң жағындағы
Бодын-Інлі тауын, ал екінші түрік қағанаты түріктері өткенді
қасиетті, құт мекен деп қадыр тұтқан.
Бабалар қалдырған жер-суды қастерлеу-әсерлесу күлтінің басты
мазмұны. Орхон-Енисей жазбаларында бұл наным жер-суды иесіз
қалдырмау қажет, әйтпесе жер-су адамның өзі өмір сүретін
әлемді білдіреді. Түріктер табиғатқа табынғандықтан өлген адамның
денесін өрттен, жер ананың қойнына күл мен көмірін ғана жерлеген.
Егер адам күзде не қыста қайтыс болса, әдет-ғұрыптарын жасап,
көктемде жер көгеріп, шөп шығып, жапырақтар жайқала бастаған
кезде жерлейтін болған. Бұл әдет наным-сенімін табиғаттың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Көне түріктердің жазба мәдениеті және ескерткіштері
Өз тарихын білмейінше және оған белгілі бір көзқараста
болмайынша ешқандай мәдениеттің дамуы мүмкін емес.
Түріктер өзінің өмір сүре бастағанын әлемнің жаратылуынан бері
қарай есептеп келді, бірақ олар дүние онша көне емес деп
ойлады.
Түріктердің пайда болуы қытай деректерінде өзгеше беріледі.
Онда түріктер бөрі анадан таралған ұрпақ ретінде көрсетіледі.
Түрік тілдері тарихындағы ең алғашқы жазу – сыртқы нұсқасына қарай
руникалық немесе табылған жеріне қарай Орхон-Енисей жазуы деп
аталған жазу. Бұдан өзге көне түрік тайпалары соғды, ұйғыр,
манкей, брахмл, эстрангело, тохор жазуларын да білген.
Руна – бұл ыбыстық жазу, оның курсиві жоқ, жеке таңбалар бір-
бірімен байланыспай жазылады. Фонетикалық жағынан алғанда руна жазуы
түрік тайпаларының тіліне барынша бейімделген, әрі дыбыстық
ерекшелігін дәл бере алады. әрбір дыбыс бір немесе бірнеше таңба
арқылы беріледі, руна жазуының кейбір таңбалары пиктографиялық
сипатқа ие.
Руникалық жазу ескерткіштерінің таралу аумағының көлемі көне
түріктердің сауаттылығы жайынан сөз қозғауға мүмкіндік береді.
Зерттеушілер руникалық ескерткіштердің графикалық қорларына шолу
жасай отырып, көне түріктер мекендеген аймақтарда жазу-сызу
қолданылған (Д.Д.Васильев), орхон-енисей түріктердің арасында
сауаттылық кең жайылған (В.В.Бартольд), және ешбір қаңғыбас,
кезбе сауаттылардың көмегінсіз жергілікті тұрғындар өздері жазған
(С.Г.Малов), сондай-ақ руникалық эпитафиялар тек ақсүйектерге емес,
қалың оқырман қауымға арналған (С.В.Киселев), тіпті күнделікті
тұрмыстық бұйымдардың өзінде жазудың болуы тұрғындардың жоғары
сауаттылығын айқындайды (А.Н.Бернштам) және көне түріктерде қоғамдық
пікір өмір сүргендігін паш етеді (Л.Н.Гумилев) деген тұжырымға
келіп отыр. Бұл ойды сол дәуіріндегі құжаттық материалдар да
дәлелдей түседі. Дегенмен, осы сақ жазуының негізінде, әрі оның
көне түріктер руникалық таңбаларына ұқсастығына қарап, белгілі
түріктанушы ғалым А.Аманжолов төмендегідей қорытынды жасайды.
1. Түркі тілдес тайпалар бұдан 250 жыл бұрын әліпбиі бар
жазудың білген және кеңінен пайдаланған;
2. Көне түрік руникалық жазуы арғы ата-бабаларымыздың 1500 жыл бойы,
яғни б.з.б. V ғасырдан бастап б.з. Х ғасырына дейін қолданған төл
жазуы.
Сөйтіп, көне түрік тайпаларында әліпбиі бар жазу тек V ғасырда
пайда болды деген жылдар бойы қалыптастырылған болжам ескеріп қанды.
Көне түріктер руна жазуын қалыптастыруға, тұрмыстық заттарға, үй
қабырларына өз ойларын жазғанда, сондай-ақ қолжазбалар, хаттар
әзірлеуде қолданған.
Руна жазуы ескерткіштерін алғаш рет 1721-1722 ж.ж. Сібірден
Д.Г.Мессеримидт және Ф.И.Страленберг экспедициясы тапты. Орыс ғылымы
Н.Я.Ядренцев 1889 ж. Солтүстік Монғолия жерінен, Орхон өзені
бойынан Білге қаған мен Күртегінге арналған ескерткіштеріне
ағайынды Д.А.және Е.А.Клеменцтер 1897 ж. Селенга өзені бойынан
Шығыс Түрік қағанатынң қағандары Елтеріске, Білгеге кеуенші болған,
данагөй қария Тоныкөктің құрметіне қойылған ескерткішті табады.
Ырқ бітіктеу жазылу стилінде Орхон жазбаларымен ұқсастық
байқалады.
Мазмұн мағынасы бойынша сәуегейлік кітабын төрт топқа бөліп
қарауға болады:
1. Адамдар мен жануарлардың тылсым-тіршілігі жайлы реалистік
көріністер;
2. Мифологиялық және ертегілік сюжеттер;
3. Табиғаттағы суреттеу;
4. Мінез-құлық туралы нақыл сөздер.
Руникалық жазба (ерекшелік) ескерткіштерінің тілі шешендік
сөйлеу әдісінің көрсеткіші бола алатындығы, сонымен бірге сол
дәуірдің сан-алуан ономастикалық атауларын ұрпақтарға қаз-қалпында
жеткізуге тарихи мұра екендігін де дәлелдеген. Руна жазуы ХІ-ХІІ
ғасырда қолданудан шығып қалды.
Соғды жазуы – батыс түріктері арасына кең таралған жазу. Соғды
жазуы әліпбиінің шығу тегі арамей әліпбиімен байланыстырылады және
кран тілінің солтүстік – шығыс тобына жатқызылады. М.Қашқаридің
мәліметіне қарағанда түріктер соғдыша, соғдылар түрікше білген.
Зерттеушілер және түріктердің жазба ескерткіштерін жазылу
мерзіміне, жазылған жеріне, қай мемлекет тұсына сәйкес
келетіндігіне және жанрлық сипатына қарай топтап бөледі.
Көне түрік жазба ескерткіштері табылған жеріне қарай аймақтық
негізде былайша топталады:
1. Монғолия жерінен табылған ескерткіштер:
Бұлар негізінен Орхон ескерткіштері деп аталады және Орхон,
Селенге, Толы өзендері бойына орналасқан. Тасқа қашап жазылған бұл
текстердің ең көлемділері және әйгілілері – Күлтегін, Білге қаған,
сондай-ақ Тоныкөк ескерткіштері.
2. Енисей өзені аңғарынан табылған ескерткіштер. Тывалық және
минусиндік деп тағы екіге бөлінетін бұл топқа 150-ден аса үлкенді-
кішілі құлыптастардағы, жартастардағы, алтын, күміс ыдыстардағы және
теңгелердегі жазулар кіреді.
3. Лена - Байқал ескерткіштері тобы. Жартастар мен тұрмыстық
бұйымдарға жазылған оқылуы қиын 16 қысқа жазуды топтайды.
4. Алтай ескерткіштері. Барлығы үлкенді-кішілі 50-дей болатын
әртүрлі заттардағы және құлыптастағы жазу кіреді.
5. Шығыс Түркістан ескерткіштері тобына Турфандағы ескі құрылыс
қабырғаларындағы төрт жазу, храмдағы екі жазу, Миран мен
дунхуаньнан табылған қағазға жазылған бірнеше ірі текстер және
қола айналадағы жазу жатқызылады.
6. Орта Азиялық ескерткіштер тобы. Оның жетісулық тобына талас
аңғарындағы құлыптастардағы жазу, теңгелердегі, тұрмыстық бұйымдардағы
және ағаш таяқшалардағы ұзын саны 12-дей болатын жазулар кірсе,
ферғаналық топ керамика мен пікір бұйымдардағы қысқа қайырылған
17 жазудан тұрады. Муг тауарларынан табылған теріге жазылған
құжат та осы топқа жатқызылады.
7. Шығысуропалық ескерткіштер. Бұл топ тағы үшке: донецскілік,
дунайлық және поволжелік деп бөлінеді. Тұрмыстық заттардағы азды-
көпті майда жазулардан құралады.
Көне түрік руникалық ескерткіштерінің тарихи-саяси және
хронологиялық негізде топталуы:
1. Шығыс Түрік қағанаты тұсындағы ескерткіштер – Орхон жазбалары
және Алтай ескерткіштері. Жазылу мерзімі – VІІІ ғасыр. Тек кейбір
майда жазулар VІІ ғасырда, ал Чойрэн жартасындағы жазу VІІ ғасыр
соңына қарай жазылған деп есептелінеді.
2. Қырғыз қағанаты дәуірі ескерткіштеріне Енисей жазбалары,
Суджа жартасындағы жазу және Монғолиядағы бірнеше жартастағы VІІІ-Х
ғ.ғ. жазылған ескерткіштер жатқызылады.
3. Курыкан тайпалық одағы тұсындағы VІІ-Х ғ.ғ. ескерткіштер.
Мұны лена Байкал тобы жазбалары құрайды.
4. Батыс Түрік қағанаты кезіндегі ескерткіштер – Жетісу және
Ферғана тобындағы жазбалар (VІІІ ғ.).
5. Шығыс Түркістандағы ұйғыр мемлекетінің ІХ-Х ғ.ғ.
ескерткіштері қағазға түскен текстерді және турфандағы қабырғалардағы
жазуды қамтиды.
6. Хазар қағанаты ескерткіштері тобына шығыс еуропалық руника,
Жетісудағы таяқшадағы жазу және солтүстік Кавказдағы рунаға ұқсас
жазулар енгізілді. Әрі осы мезгілде жазылған деп тұспалданады.
Тарихшы ғалымдардың да көне түріктер дәуірін анықтауда ойлары
тоғыспай жатқаны байқалады. Бұл жеке тақырыпқа арқау болатын
мәселе. Дегенмен де оны бірлесе отырып шешу, бір ізге салу – уақыт
талабы.
Көне түріктердің наным-сенімдері, діні
Тәңіршілік – монотелстік сипаттағы діни жүйе. Ол бір құдайды
мойындайды және орталықтанған қаған билігінің, түрік империясының,
кейіннен қағанаттардың идеологиясы ретінде қызмет еткен.
Тәңірі бейнесі б.э.д. бірнеше ғасырлар бұрын пайда болған
Орталық Азиядағы ең көне мифологиялардан келіп шығады. Тәңірі
атауының келіп шығу тегі ғұндардың ченли және қытайдың тянь
тіпті шумерлік динглер сөздерімен байланыстырыла қарастырылады.
Бұл сөздердің бәрі бір ғана мағынаны – аспан, мәңгі көк аспан
дегенді білдіреді. Басқа құдайлардан айырмашылығы Тәңірі
материалланбаған, ол – рух, бүкіл тіршіліктің иесі.
Тәңірінің жасаған ұғымына айналуы VІІ- VІІІ ғасырда Орта Азияда
Түрік қағанатының пайда болуымен тығыз байланысты. Тәңірі идеясы
Түрік қағанатының билігін уағыздап, дәріптеді.
Көне түріктер дәуірінде Тәңірі сөзі бірнеше мағынада
қолданылады:
1. аспан, дүние бөлігі ретінде;
2. құдай ретінде;
3. құдайланған адам ретінде;
4. әмір етуші, әмірші.
Осы полистік мәнде тәңірі аспанда, жерде, суда, тау мен
жануарлар әлемінде де болса керек. Қазақтарда: Көк тәңірі, Жер
тәңірі, Аң тәңірі, Су тәңірі, Құс тәңірі деген ұғымдар
сақталған, барлық сөз тркестерінде тәңірі сөзі бұйырушы,
құдай, билеуші деген мағынаны білдіреді.
Көне түріктердің түсінігі бойынша жердегі өмірмен байланысты бар
көк аспанның негізгі аргрибуттары бұлар күн мен ай болған.
Енисейлік құлыптас ескерткіштері көк аспандағы күн мен айды
жоғалттым деген сөздер жиі кездеседі. Орхон түріктері күнге қарап
бағыт-бағдарды айқындаған.
Көне түріктік құдайлар пантенонында да бірнеше Тәңірі болған.
Бірақ олардың саны нақты қанша болғанын айту қиын. әйтсе де осы
бағытта арнайы зерттеулер жарық көре бастағанын атап өткен жөн.
Ұмай ертедегі орталық және Орта Азияны мекендеген көшпелі
түркі тілдес халықтардың ұрпақ жалғастырушы, береке молшылық
құдайы болған. Бұл әйел құдай көне түрік қорымдарында ғарыш
құдайы Тәңірден кейін екінші орын алған. Көне түріктердің ғұламасы.
Ежелгі түркілердің ұғымында тәңірі аспандағы ер ролінде
көрініп, Ұмай – жер-ана болып қабылданған. Көне түріктердің Ұмай
анаға табынуы Күлтегін. Тоныкөк жырларында байқалады. Мұнда
қағанның әкесі Тәңірге, анасы Ұмай анаға теңестіріледі.
Көне түріктер ұғымында Отан сөзі қасиетті жер-су деп
беріледі. Жер-су культіне байланысты түркілер таудың жартастың,
өзен-көлдердің рухына сиынған.
Тау культінің негізіне жерден, судан және көктен келетін үш
қатерден сақтану әрекеті жатады. әр рудың өзінің қасиетті тауы
болады. Бірінші түрік қағанатының түріктері Гобидің оң жағындағы
Бодын-Інлі тауын, ал екінші түрік қағанаты түріктері өткенді
қасиетті, құт мекен деп қадыр тұтқан.
Бабалар қалдырған жер-суды қастерлеу-әсерлесу күлтінің басты
мазмұны. Орхон-Енисей жазбаларында бұл наным жер-суды иесіз
қалдырмау қажет, әйтпесе жер-су адамның өзі өмір сүретін
әлемді білдіреді. Түріктер табиғатқа табынғандықтан өлген адамның
денесін өрттен, жер ананың қойнына күл мен көмірін ғана жерлеген.
Егер адам күзде не қыста қайтыс болса, әдет-ғұрыптарын жасап,
көктемде жер көгеріп, шөп шығып, жапырақтар жайқала бастаған
кезде жерлейтін болған. Бұл әдет наным-сенімін табиғаттың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz