Прокуратура құқық қорғау органы ретінде
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І. Прокуратура құқық қорғау органы ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.1. Прокуратура органдарының дамуының қазіргі кезеңі ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2. Прокуратура органдарының жүйесі, құрылымы және оларды ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
ІІ. Прокурорлық қадағалау туралы жалпы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2.1. Прокурорлық қадағалаудың мақсаттары мен міндеттері ... ... ... ... ... 12
2.2. Азаматтық іс бойынша прокурордың қадағалаудың бағыттары ... ... ... ...17
2.3. Прокурорлық қадағалаудың актілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
Қолданылған әдебиеттердің тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
І. Прокуратура құқық қорғау органы ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.1. Прокуратура органдарының дамуының қазіргі кезеңі ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2. Прокуратура органдарының жүйесі, құрылымы және оларды ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
ІІ. Прокурорлық қадағалау туралы жалпы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2.1. Прокурорлық қадағалаудың мақсаттары мен міндеттері ... ... ... ... ... 12
2.2. Азаматтық іс бойынша прокурордың қадағалаудың бағыттары ... ... ... ...17
2.3. Прокурорлық қадағалаудың актілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
Қолданылған әдебиеттердің тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
«Прокуратура туралы» Қазақстан Республикасының Заңы елдің жоғары қадағалау органы туралы алдағы заңдардың көптеген ережелерін дамытып қана коймайды, сондай-ақ прокуратураның міндеттері мен ролдерін бағалауға жаңа концептуалды жолдардың қатарын, оларды ұйымдастыру және қалыптастыру тәртібін анықтайды. «Прокуратура туралы» ҚР Заңына сәйкес Қазақстан Республикасының прокуратурасы - республика аумағында заңдардың, Қазақстан Республикасының Президенті Жарлықтарының және өзге де нормативтік құқықтық актілердің дәл және бірыңғай қолданылуына, жедел-іздестіру қызметінің, анықтама мен тергеудің, әкімшілік және атқарушылық істер жүргізудің заңдылығына жоғары қадағалауды жүзеге асыратын, Қазақстан Республикасының Президентіне есеп беретін мемлекеттік орган. Осы орган кез келген заңдылық бұзушылықты анықтау және жою жөнінде шаралар қолданады, республиканың Конституциясы мен заңдарына қайшы келетін заңдар өзге де құқықтық актілерге наразылық жасайды, сотта мемлекеттің мүддесін білдіреді, сондай-ақ занда белгіленген жағдайларда тәртіп пен шекте қылмыстық қудалауды мына бағыттарда жүзеге асырады:
- Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының, заңды тұлғалардың және мемлекеттің мүдделерінің сақталуына қадағалау
- Сотта мемлекеттің мүддесін білдіру
- Жедел-іздестіру, тергеу мен анықтама, әкімшілік, атқарушылық іс жүргізу қызметтерінің зандылығын қадағалау
- Қылмыстық қудалау
- Қылмыстарды тіркеу және есепке қою.
Қазақстан Республикасы прокуратура органдарының біртұтас жүйесін Бас прокуратура, облыстардың прокуратуралары, республикалық маңызы бар республика астанасының прокуратуралары, ауданаралық, қалалық және оларға теңестірілген әскери және басқа мамандандырылған прокуратуралар құрайды.
Заңдылықты қамтамасыз ету жөніндегі өз қызметін жүзеге асыра отырып, прокуратура басқа да мемлекеттік органдармен өзара іс-әрекет жасайды. Сондықтан олардың құзыреттерінің ара қатынасын зерделеу прокуратураның мемлекеттік механизмінің жүйесіндегі орнын нақтылауды ғана емес, осындай ынтымақтастықтың тиімділігін арттыруға бағытталған нақты шараларды ұсынуға мүмкіндік береді.
Прокуратура органдары Қазақстан Республикасы Президентімен тығыз қарым-қатынас жасайды. Прокуратура Президентпен қатынасу көзінде барлық заңнама мен Президент актілерінің дұрыс және біркелкі орындалуының қадағалауын жүзеге асырады.
- Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының, заңды тұлғалардың және мемлекеттің мүдделерінің сақталуына қадағалау
- Сотта мемлекеттің мүддесін білдіру
- Жедел-іздестіру, тергеу мен анықтама, әкімшілік, атқарушылық іс жүргізу қызметтерінің зандылығын қадағалау
- Қылмыстық қудалау
- Қылмыстарды тіркеу және есепке қою.
Қазақстан Республикасы прокуратура органдарының біртұтас жүйесін Бас прокуратура, облыстардың прокуратуралары, республикалық маңызы бар республика астанасының прокуратуралары, ауданаралық, қалалық және оларға теңестірілген әскери және басқа мамандандырылған прокуратуралар құрайды.
Заңдылықты қамтамасыз ету жөніндегі өз қызметін жүзеге асыра отырып, прокуратура басқа да мемлекеттік органдармен өзара іс-әрекет жасайды. Сондықтан олардың құзыреттерінің ара қатынасын зерделеу прокуратураның мемлекеттік механизмінің жүйесіндегі орнын нақтылауды ғана емес, осындай ынтымақтастықтың тиімділігін арттыруға бағытталған нақты шараларды ұсынуға мүмкіндік береді.
Прокуратура органдары Қазақстан Республикасы Президентімен тығыз қарым-қатынас жасайды. Прокуратура Президентпен қатынасу көзінде барлық заңнама мен Президент актілерінің дұрыс және біркелкі орындалуының қадағалауын жүзеге асырады.
1. ҚР Конституциясы. 30.08.1995 ж. Өзгерістер мен толықтырулар 21.05.2007 ж. енгізілген. Алматы 2007ж
2. ҚР «Прокуратура туралы» Заңы. 17 қаңтар 1992 ж. (салыстырмалы ретінде)
3. ҚР «Прокуратура туралы» Заңы. 21 желтоқсан 1995 ж. 21 мамыр 2007 ж Өзгерістер мен толықтырулар енгізілген.
4. ҚР Қылмыстық iс жүргiзу Кодексі. 13.12.1997 ж. Өзгерістер мен толықтырулар 13.12.2005 ж. енгізілген.
5. ҚР Азаматтық iс жүргiзу Кодексі. 13.07.1999 ж. Өзгерістер мен толықтырулар 12.07.2005 ж. енгізілген.
6. ҚР Қылмыстық атқару Кодексі. 13.12.1997 ж. Өзгерістер мен толықтырулар 01.01.1998 ж. енгізілген, Алматы, 1998 ж.
7. ҚР Әкiмшiлiк Құқық бұзушылық Кодексі. 30 январь 2001 жыл 15 шілде 2005 Өзгерістер мен толықтырулар енгізілген.
8. «ҚР Бас прокурорының бұйрығымен бекітілген «прокуратура органдарын көтеру үшін кадр резервтерімен жұмыс істеу жөніндегі нұсқаулық» /
9. Қазақстан Республикасының Бас прокурорының 2002 жылғы 27 желтоқсандағы № 76 «Азаматтық істер бойынша сот актілерінің заңдылығына прокурорлық қадағалау туралы» бұйрығы. Астана. 2003 ж. - 340 б.
2. Арнайы әдебиеттер
10. Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстанды дамыту стратегиясы -2030» Қазақстан еліне жолдауы.
11. Прокурорский надзор//под.ред. В.И.Басков М., 1996г
12. Бегалиев К.А. Прокурорский надзор за расследованием уголовных дел. М., 1971 г.
13. Бегалиев К.А. Предупреждение безнадзорности и правонарушений несовершеннолетних. М., 1980 г.
14. Басков.В.И. Прокурорский надзор при рассмотрении судами уголовных дел. М., 1980 г.
15. Алдекеев А.А. На страже законности. Алматы 1981г.
16. Даев В., М.Маршунов Основы теории прокурорского надзора Л., 1990.
17. Ролихин В.И., Струканов А.П. Прокурорский надзор за соблюдением законности по делам административных правонарушениях. СПб., 1997
18. Халиулин А.Г. Осуществление функции уголовного преследования прокуратурой России Кемерово 1998
2. ҚР «Прокуратура туралы» Заңы. 17 қаңтар 1992 ж. (салыстырмалы ретінде)
3. ҚР «Прокуратура туралы» Заңы. 21 желтоқсан 1995 ж. 21 мамыр 2007 ж Өзгерістер мен толықтырулар енгізілген.
4. ҚР Қылмыстық iс жүргiзу Кодексі. 13.12.1997 ж. Өзгерістер мен толықтырулар 13.12.2005 ж. енгізілген.
5. ҚР Азаматтық iс жүргiзу Кодексі. 13.07.1999 ж. Өзгерістер мен толықтырулар 12.07.2005 ж. енгізілген.
6. ҚР Қылмыстық атқару Кодексі. 13.12.1997 ж. Өзгерістер мен толықтырулар 01.01.1998 ж. енгізілген, Алматы, 1998 ж.
7. ҚР Әкiмшiлiк Құқық бұзушылық Кодексі. 30 январь 2001 жыл 15 шілде 2005 Өзгерістер мен толықтырулар енгізілген.
8. «ҚР Бас прокурорының бұйрығымен бекітілген «прокуратура органдарын көтеру үшін кадр резервтерімен жұмыс істеу жөніндегі нұсқаулық» /
9. Қазақстан Республикасының Бас прокурорының 2002 жылғы 27 желтоқсандағы № 76 «Азаматтық істер бойынша сот актілерінің заңдылығына прокурорлық қадағалау туралы» бұйрығы. Астана. 2003 ж. - 340 б.
2. Арнайы әдебиеттер
10. Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстанды дамыту стратегиясы -2030» Қазақстан еліне жолдауы.
11. Прокурорский надзор//под.ред. В.И.Басков М., 1996г
12. Бегалиев К.А. Прокурорский надзор за расследованием уголовных дел. М., 1971 г.
13. Бегалиев К.А. Предупреждение безнадзорности и правонарушений несовершеннолетних. М., 1980 г.
14. Басков.В.И. Прокурорский надзор при рассмотрении судами уголовных дел. М., 1980 г.
15. Алдекеев А.А. На страже законности. Алматы 1981г.
16. Даев В., М.Маршунов Основы теории прокурорского надзора Л., 1990.
17. Ролихин В.И., Струканов А.П. Прокурорский надзор за соблюдением законности по делам административных правонарушениях. СПб., 1997
18. Халиулин А.Г. Осуществление функции уголовного преследования прокуратурой России Кемерово 1998
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. Прокуратура құқық қорғау органы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.1. Прокуратура органдарының дамуының қазіргі
кезеңі ... ... ... ... ... ... ... . ... 4
1.2. Прокуратура органдарының жүйесі, құрылымы және оларды
ұйымдастыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..8
ІІ. Прокурорлық қадағалау туралы жалпы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2.1. Прокурорлық қадағалаудың мақсаттары мен міндеттері ... ... ... ... ... 12
2.2. Азаматтық іс бойынша прокурордың қадағалаудың
бағыттары ... ... ... ...17
2.3. Прокурорлық қадағалаудың
актілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .28
Қолданылған әдебиеттердің тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
КІРІСПЕ
Прокуратура туралы Қазақстан Республикасының Заңы елдің жоғары
қадағалау органы туралы алдағы заңдардың көптеген ережелерін дамытып қана
коймайды, сондай-ақ прокуратураның міндеттері мен ролдерін бағалауға жаңа
концептуалды жолдардың қатарын, оларды ұйымдастыру және қалыптастыру
тәртібін анықтайды. Прокуратура туралы ҚР Заңына сәйкес Қазақстан
Республикасының прокуратурасы - республика аумағында заңдардың, Қазақстан
Республикасының Президенті Жарлықтарының және өзге де нормативтік құқықтық
актілердің дәл және бірыңғай қолданылуына, жедел-іздестіру қызметінің,
анықтама мен тергеудің, әкімшілік және атқарушылық істер жүргізудің
заңдылығына жоғары қадағалауды жүзеге асыратын, Қазақстан Республикасының
Президентіне есеп беретін мемлекеттік орган. Осы орган кез келген заңдылық
бұзушылықты анықтау және жою жөнінде шаралар қолданады, республиканың
Конституциясы мен заңдарына қайшы келетін заңдар өзге де құқықтық актілерге
наразылық жасайды, сотта мемлекеттің мүддесін білдіреді, сондай-ақ занда
белгіленген жағдайларда тәртіп пен шекте қылмыстық қудалауды мына
бағыттарда жүзеге асырады:
- Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының, заңды
тұлғалардың және мемлекеттің мүдделерінің сақталуына қадағалау
- Сотта мемлекеттің мүддесін білдіру
- Жедел-іздестіру, тергеу мен анықтама, әкімшілік, атқарушылық іс
жүргізу қызметтерінің зандылығын қадағалау
- Қылмыстық қудалау
- Қылмыстарды тіркеу және есепке қою.
Қазақстан Республикасы прокуратура органдарының біртұтас жүйесін Бас
прокуратура, облыстардың прокуратуралары, республикалық маңызы бар
республика астанасының прокуратуралары, ауданаралық, қалалық және оларға
теңестірілген әскери және басқа мамандандырылған прокуратуралар құрайды.
Заңдылықты қамтамасыз ету жөніндегі өз қызметін жүзеге асыра отырып,
прокуратура басқа да мемлекеттік органдармен өзара іс-әрекет жасайды.
Сондықтан олардың құзыреттерінің ара қатынасын зерделеу прокуратураның
мемлекеттік механизмінің жүйесіндегі орнын нақтылауды ғана емес, осындай
ынтымақтастықтың тиімділігін арттыруға бағытталған нақты шараларды ұсынуға
мүмкіндік береді.
Прокуратура органдары Қазақстан Республикасы Президентімен тығыз қарым-
қатынас жасайды. Прокуратура Президентпен қатынасу көзінде барлық заңнама
мен Президент актілерінің дұрыс және біркелкі орындалуының қадағалауын
жүзеге асырады.
І. Прокуратура құқық қорғау органы ретінде
1.1. Прокуратура органдарының дамуының қазіргі кезеңі
Прокуратура алдында тұрған мақсат ҚР-нда заң үстемдігін, заңдылықтың
дәл және бірыңғай қолданылуын қадалағау мен құқық тәртіпті күшейту мен
қамтамасыз ету. Ол өзінің барлық қызметтік мүмкіндігімен азматтардың
құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етуге, ҚР-ның егемендік құқығын,
оның саяси және экономикалық жүйесін, өндіріс, мекеме, ұйымның құқығын
бағыныштылығына, тәуелдігіне және меншік нысанына қарамастан кез келген
кемсітушіліктен қорғауға, лауазымды тұлғалар мен азаматтардың құқықтық
мәдениеті мен құқықтық санасын көтеруге міндеттенді.[1]
ҚР-ның прокуратурасы өз тарихында, бәрінен бұрын үш маңызды кезеңді
атап өткен жөн. Қазақ АССР прокуратурасы 1922 жылы 13 шілдеде, Қазақ Атқару
комитетінің 2-ші шақырылған 3-сессиясының Прокурорлық қадағалау туралы
Ережесі деген қаулысымен бекітіліп, құрылды. Әділет халық комиссары бір
мезгілде республика прокурорының міндеттерін онымен сәйкестікте атқарды.[2]
Тарихи маңызы бар бұл құжатпен, Әділет халық комиссариатының құрамына
кіретін прокуратураға барлық билік тармақтарының, шаруашылық мекемелерінің,
қоғамдық және жеке ұйымдардың, жеке тұлғалардың кінәлігіне қарсы қылмыстық
қудалауға іс қозғау жолдарымен және заңға қайшы қаулыларға наразылық
білдіру; анықтама мен тергеу органдары қызметіне тікелей қадағалау және
қылмысты ашу саласында тергеуге бақылау жасау; сотта айыптауды қолдауды;
күзетпен қамауға алынғандардың жағдайының дұрыстығын бақылау әрекеттерінің
заңдылығын мемлекет атынан қадағалауды жүзеге асыру жүктелген болатын.[3]
Автономды республика прокуратурасы Республиканың ОАК-мен тағайындалды
және таратылды, осы республика аумағында шекте барлық жоғары құқықтарды
иемденді. Жалпы федералдық заң шығару мәселелері бойынша Қазақ Автономды
республика прокуратурасы РСФСР прокуратурасына бағындырылды және оған есеп
берді. Республиканың тұңғыш прокуроры болып әділет халық комиссары
Бекмұхамедов Шафқат Мұхамеджанұлы тағайындалды. Прокурорлық қадағалау
туралы ережені қабылдаған соң, Ш.Бекмұхамедов 1922 жылы 2-тамызда әділет
халық комиссары мен республика прокуроры міндеттерін бір мезгілді атқару
туралы бұйрыққа қол қойды. Архивтік деректерге сәйкес, ол республика
прокуратурасының негізін қалаушы болып табылады.[4]
Қаз ОАК-ке жасалған прокуратураның 1-ші есебінде Орынбор, Ақмола
губернияларының прокурорларын бекіту туралы қаулы қабылдаған еді. Ш.М.
Бекмұхамедовтің ұсынысы бойынша РСФСР Қылмыстық кодексіне қалым, құн және
барымта мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.
1922 жылы 15 қырқүйекте ғана ҚазОАК-тің алқалар шешімімен көптеген
авторлар Қаз АКСР-дің алғаш прокуроры деген деп есептейтін, Әділет халық
комиссары мен республика прокуроры болып Мырзақұл Атаниязов тағайындалды.
Ережеге сәйкес, әрбір губерния ме облысқа республика прокуроры орталық
қызметкерелері санынан, сондай-ақ жерлікті органдар кандидаттарынан
прокурорларды тағайындады. Прокурор лауызымынан босату, ауыстыру және
шеттету мүмкіндігі тек республика прокурорымен ғана жүзеге асырылатын.
Губерниялық прокуратура жанында сол губернияның не облыстың республика
прокурорымен тағайындалды және қайта шақырылатын көмекші прокурорлары
өткізілетін. Олардың арасында губерния мен облыс шегінде міндеттері
бөлінетін. Республика прокурорына жүктелген болатын:
барлық халық комиссарларының, мекемелер мен ұйымдардың қызметтерінің
заңдылығын бақылау және олар шығарған заңға сәйкес, келмейтін өкімдер мен
қаулыларға өзгерістер мен алынулар туралы ұсыныстар енгізу;
Халық комиссарлар Кеңесіне және Қаз ОАК-нің Төралқасына көрсетілген
өкімдер мен қаулыларды алып тастау мақсатында наразылық білдіру
(прокурормен наразылық білдіру наразылық білдірілген қаулыны жүзеге асыруды
тоқтатпады)[5]
Республика прокуроры көмекшілерінің қызметіне басшылық пен бақылау,
сондай-ақ жерлікті прокурорлар мен олардың көмекшілері және олардың
қызметінде туындаған барлық мәселелер бойынша түсінік беру;
Республика прокуроры қажет деп тапқан жағдайда прокурорлар қызметін
тікелей жүзеге асыру.
Жерлікті прокурорлардың біршама міндеттері ережеде келесі жағдайда
белгіленген болатын;
А) атқомға не оларға бағынышты органдарға заңға сәйкессіз өкімдер мен
қаулыларды өзгерту не алып тастау туралы ұсыныспен кіруге;
Ә) жоғарыда аталған өкімдер мен қаулыларға Республика прокуроры арқылы
Қазаткомға не ОАК-нің Төралқасына наразылық білдіру. Прокурормен наразылық
енгізу тең жағдайда наразылық білдірілген қаулыны жүзеге асыруды өткізу
тоқтатылмайды. Прокурорға жерлікті аткомдардың барлық отырысына кеңесушілік
дауыспен қатысу құқығы берілген болатын.
Прокурор өкілеттігі шегінде Ережеде іс жүзінде губерния мен облыстағы
барлығынан, әкімішілік мекеме мен лауазымды тұлғалардан қажетті деректер
мен материалдарды талап ету құқығы қарастырылды. Прокурорға өз өкілеттігін
өзі жеке не өзінің көмекшілері арқылы жүзеге асырады. Мемлекет саясат
басқармасы органдары алдын ала ерекше ескерту жағдайында, аса құпия
сипаттағы сол не басқа істі мойындай отырып, істі таныстыру тікелей
прокурордың өзі жүзеге асыруын талап етуге құқылы болды.
Прокуратура туралы ережеде губерниялық прокурорлардың республика
прокуроры мен губаткомның алдында әр кварталдық есебі қарастырылды. Қаз ОАК
қаулымен прокурорлық қадағалау туралы қабылданған ережеге байланысты, осы
уақытқа дейін губерниялық халық соттарына жүктелген барлық міндеттер, 1922
жылдың 1-тамызынан прокуратураның ерекше жүргізілуіне берілді.[6]
1923 жылдың соңына таман Қаз КСР әділет халық комиссариатының
прокуратура бөлімінде 4-бөлімше ұйымдастырылған еді.
жалпы басқару (ұйымдастырушылық-инструкторлық);
жалпы қадағалау;
анықтама мен тергеудің заңдылығын қадағалау;
мемлекеттік айыптауды мен соттық қадағалау (Жоғарғы сот жанындағы
прокурорлар).
Прокуратура бөлім құрылымының жетілмегеніне қарамастан, әлдеқашан сол
уақытта оның бөлімшелерінің бөліну негіздеріне прокурорлық қадағалаудың
басты бағыттары, жалпы алғанда дұрыс белгіленіп, жатқызылған болатын.
Прокуратура қызметінің жетілдірілуі оның құрылымдық дамуынсыз мүмкін емес
еді. 1934 жылға дейін прокуратура органдарының құрылымы прокурорлық
қадағалаудың басты қызметтерін кеңейту бағытында өзгертілді. 1934 жылы 25
наурызда КСРО прокуратурасы бойынша Орталық және жерлікті прокуратура
аппаратын қайта құру туралы бұйрық шығарылған еді. Бұл бұйрықпен ҚСРО
прокуратурасындағы іс жүзіндегі бөлімдердің орнына (жалпы қадағалау, соттық
қадағалау және т.б.) өндірістік іс бойынша, ауыл шаруашылығы, сауда,
кооперациялық, қаржылық, су көлігі істері бойынша, сондай-ақ әкімшілік-сот
істері бойынша секторлар және мәдени-құрылыстағы және сот-тұрмыстық істері
бойынша секторлар құрылған болатын. Осындай ұйымдастыру өндірістік салалық
қағидалар бойынша кеңестік және автономды республикалық, аймақтық және
облыстық прокуратураларда шығарылған еді.[7]
Прокуратура алдына қойылған жаңа мәселелерді орындау оның құрылымын
қайта құруды талап етті. Ұйымдасқан кемшіліктерді жою мақсатында 1936 жылы
5-қарашадағы ҚСРО халық комиссарлар Кеңесінің қаулымен бұрынғы іс
жүргізудегі ҚСРО прокуратурасы Орталық аппаратындағы бөлімдер жойылып, оның
жаңа құрылымы бекітілді. ҚСРО прокурорына кеңестік және автономды
республикалық, аймақтық және облыстық прокуратуралардың жаңа құрылымын
бекіту ұсынылған еді; олардың секторлар мен бөлімдерге бөлінуі жойылды;
өндірістік-салалық қағидалар бойынша жаңа бөлімдер құрылды; жалпы
қадағалау, қылмыстық-соттық, азаматтық-соттық, арнайы істер бойынша тергеу,
қамауға алынған жерлердегі қадағалау бойынша, арыздар мен кадр бөлімі
бойынша.
Іс жүзіндегі бұл құрылым біршама өзгертілген түрде осы уақытқа дейін
сақталды. Прокуратура органдарының қызметі көрсеткендей, прокуратураға
жүктелген қадағалау өкілеттігінің жетістікпен орындалуы үшін, оның
бөлімшелері бұл қадағалаудың негізгі функциялары бойынша құрылуы қажет.
Прокуратура өміріндегі белгілі бір кезең, жоғары мемлекеттік билік
органдарымен мойындалып, 1-ші кезекке жазалау мекемелерінің беделі
қойылған, сөйтіп құқық қорғау органдары қызметін қалыптастырмаған дәуірімен
байланысты. Тек 50-ші жылдардың ортасында ғана заңдылықты бекіту бойынша,
яғни мемлекеттегі дамытудың құқықтық базасын құру бойынша талпыныс жасалды.
Прокуратураны дамытуда кезекті маңызды кезең 1955 жылы 24 мамырда ҚСРО-да
прокурорлық қадағалау туралы ережені қабылдау болып табылады. Онда
мемлекеттегі заңдылықтың тағайындалуы және оны бұлжытпай қамтамасыз етудегі
прокурорлық қадағалау органдарының ролін дамыту және заңдастыру туралы
идеяларды бекітті. Ережеде прокурорлық қадағалаудың мақсаттарын,
прокурорлардың өкілеттіктері, қылмыстық және азаматтық сот ісін жүргізуде
кездесетін заң бұзушылыққа прокурорлық құралдардың реакциясы белгіленген
болатын. Ережедегі көптеген нормалар нәтижесінде қылмыстық және азаматтық
сот ісін жүргізуі, еңбекпен түзеу заңдардың негізіне кіргізілді.[8]
Әскери прокуратура органдарының да алғашқы құрылуы болды. Оның жүйесі
мен құрылымы, әскери прокурорлардың өкілеттіктері, олардың функцияларының
аймақтық прокурорлардың қызметтерінен өзара байланысты- осының барлығы 1966
жылы 14-желтоқсанда бекітілген әскери прокуратура туралы ережеде
көрінісін тапты. Мазмұнынан күтілгендей, әскери прокуратура кеңестік
прокуратура органдарының жүйесіне кіргізілді және КСРО Бас прокурорына есеп
берді.
Заңдылықты қамтамасыз етуге жүктелген қадағалаудың келесі бір адымдары
1977 жылы қабылдаған КСРО Конституциясына байланысты. Оның ішінен, КСРО
прокуратурасы туралы заңды жетілдіру туралы шешімі болды. Мұндай заң 1979
жылы 30 қарашада 10-ші шақырылған КСРО Жоғарғы Кеңесінің 2-ші сессиясында
қабылданды. Онда кеңестік прокуратура органдырының қызметі мен
ұйымдастырылуы қағидаларының негізгі болжамды құқықтық регламентациясы,
оның қызметінің негізгі бағыттары бекітілді.[9]
70-ші және 80-ші жылдары прокуратура органдарына, оның негізгі
заңдылықты қадағалау функциясын елеулі түрде 2-ші кезекке ығыстырған,
прокурорлық қадағалауға тән емес көптеген міндеттер (егін егу, егін жинау,
аңшылық кампаниясы және т.б.) жүктелген еді. Прокурорларға қосымша
өкілеттіктер берілген еді, бірақ нәтижесінде олар прокуратура алдында
тұрған барлық мәселелерді шеше алмады, әсіресе құқық қорғау және
азаматтардың заңды мүдделерін қорғау саласында.
Прокурорлық қадағалау теориясы мен практикасына ҚР-ның прокуратурасы
туралы Жарлығы, 1992 жылы 17-қаңтарда қабылданған, көптеген жаңалықтар
енгізді. Прокуратура заңдардың орындалуына, Республиканың Жоғарғы Кеңесіне
есеп беретін жоғары қадағалау органы деп танылды. Қазақстанның прокуратура
органдарының жүйесіне енді әскери прокуратура енгізілді.[10]
Прокуратура алдында тұрған мақсат ҚР-нда заң үстемдігін, заңдылықтың
дәл және бірыңғай қолданылуын қадалағау мен құқық тәртіпті күшейту мен
қамтамасыз ету. Ол өзінің барлық қызметтік мүмкіндігімен азматтардың
құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етуге, ҚР-ның егемендік құқығын,
оның саяси және экономикалық жүйесін, өндіріс, мекеме, ұйымның құқығын
бағыныштылығына, тәуелдігіне және меншік нысанына қарамастан кез келген
кемсітушіліктен қорғауға, лауазымды тұлғалар мен азаматтардың құқықтық
мәдениеті мен құқықтық санасын көтеруге міндеттенді.[11] Бұл заң
прокуратураның құқық қорғау қызметін жақсартуды өзінің қанағаттанарлық
ролін ойнады. Алайда, еліміздің нарықтық экономикалық жолмен қозғалысы,
демократияның кеңейтілуі құқықтық жүйені қалыптастыруда жаңа әдісті талап
етті. Осыған байланысты ҚР-сы Президентінің қаулысымен 1994 жылы 12 ақпанда
прокурорлық қадағалаудың мақсаттары мен прокуратураны реформалаудың негізгі
қағидалары белгіленген, ҚР-нда құқықтық реформаның Мемлекеттік бағдарламасы
бекітіліп, өзінің жаңғырығын ҚР-ның жаңа Конституциясында және ҚР-сы
Президентінің 1995-жылы 21 желтоқсандағы ҚР Прокуратура туралы Заңында
тапқан. Прокуратураның құқық қорғау ролін арттыру мақсатында оған 1-ші рет
конституциялық қадағалау фукнциясы жүктелді- Конституция мен республика
заңдарына қайшы заңдарға наразылық білдіру құқығы берілді.
1.2. Прокуратура органдарының жүйесі, құрылымы және оларды
ұйымдастыру
Қадағалау функциясын жүзеге асыратын бөлімдер мен лауазымды тұлғалар
прокурорлық қадағалау органдарының жүйесін біріктірілген. Сондықтан,
прокуратура органдары жүйесі мен прокурорлық қадағалау органдар жүйесінің
әртүрлі түсінігі қалыптасқан. Соңғысы-прокуратура органдары жүйесінің
бөлімі. Прокуратура жалпы алғанда, тек қадағалау функциясын ғана емес,
қылмыстық қудалауды, сотта мемлекет мүддесін білдіреді, қылмыспен күрес
бойынша құқық қорғау органдары қызметін үйлестіреді және т.б. функцияларын
орындайды.
Прокуратура органдарының жүйесі туралы мәселені қарастырғанда, еске
ұстар нәрсе, жүйе ретінде бір бірімен өзара байланысқан көптеген
элементтерді және олардың ұсынылатын тұтас бірілігін ұғынамыз. Бұл
байланыста прокуратура органдары жүйесін құрайтын оның органдар жиынтығын
ғана емес, олардың құрылымдағы өзара қарым қатынас орнын, олардың
ұйымдасқан байланысын және басқару қатынасын түсіну қажет. Органдардың
тәртіптелуі мен бірлігі және прокуратура бөлімдерінің ұйымдасқан бірлігі
функцияны, өкілеттікті бөлу, құрылым элементтерінің өзара қарым қатынасын
орнату арқылы жүргізіледі. Сондықтан, өкілеттік, өзара қарым қатынас
функциялары өзімен құрылым элементтерінің өзара байланысын ұсынады, яғни
негізгі мазмұны олардың өзара әрекеті болып табылады. Прокуратура ішкі
жүйесі секілді, басқа әлеуметтік жүйелерімен байланыстыра отырып, олар
тігінен прокуратуралардың ішкі жүйесімен және басқа әлеуметтік жүйелерімен
бір тәртіппен реттелетін байланысты үзбей көлденең орналастырылуы мүмкін.
Құрылымның элементтерінің тігінен және көлденеңінен байланысын пайдалану
субординация және үйлестіру қарым қатынастарына негізделген, яғни қарым
қатынас субъектілерінің бағыну мен келісу тәртібіне өзара байланыстың
аталған сипаты ұйымдасқан құрылым құрылыстың түзу-қызметтік типін
анықтайды. Әрі қарай көретініміздей, ҚР-нда прокуратура органдарының
құрылымы дәл осы тип бойынша құрылған.[12]
Түзулік құрылым өзара бағынысты органдар, бөлімдер мен бірліктердің
басқару аппаратының құрылысы нәтижесінде қалыптасады. Әрбір төменгі
деңғейдегі буыны жоғары деңғейлі басшыға қатысы бойынша тікелей бағыныста
болады. Мұндай жағдайда прокуратураның әрбір қызметкері тек бір басшыға
ғана бағынышты және есеп береді, нәтижесінде жоғары тұрған жүйемен тек сол
арқылы байланысады. Түзулік басшы оған сеніп тапсырылған органдар мен
бөлімдердің барлық қызмет көлеміне бір басшылық қағидасымен сәйкес жауап
береді.
Түзулік құрылымы, бағынудың дәл және қарапайым өзара байланысына
құрылғандықтан, өте тиімді. Осындай қағида бойынша прокуратура
органдарындағы өзара қарым қатынас, өкілеттіктер бөлінеді, прокурорлар
арасындағы функциялар және прокуратура органдарының сәйкес деңғейде
басқарылатын аппараты құрылады. Осындай қағида бойынша департаменттерде,
басқармаларда және ҚР-сы Бас прокуратура аппаратыныңдағы бөлімдерде және
облыс прокуратуралары мен оларға теңестірілген прокуратураларда ұйымдасқан
құрылымдар құрылған. Прокуратура органдарының жүйесі аудандық, қалалық,
облыстық және оған теңестірілген прокуратуралардың, осындай деңғейі мен
буындағы тұратындығын ескере отырып, сондай-ақ ҚР-сы Бас прокуратурасы,
оның ұйымдастырылған құрылымдағы басшылық сатысы мен басқару сатысын
ажырату керек. Осыған орай, прокуратура органдарының басқару құрылымын
негізінен үш деңғейлік деп бекітуге болады. Алайда, мысалы прокуратура
органдары арнайы мамандандырылған прокуратуралардың (облыстық деңғейдегі)
болуы, ұйымдастырылған құрылымы екі деңғейлі болатындығын куәландырады.
Ұйымдастырылған құрылымдағы деңғей саны бұл құрылымның басқару тиімділігіне
тікелей әсер етеді: неғұрлым деңғейі аз болса, соғұрлым басқару тиімді.
Алайда, прокуратура органдары қызметі мәселелерінің күрделенуі
маманданудың дамуы ұйымдастырылған құрылымның қызметтік туындауы мен дамуын
шарттайды. Мұндай құрылымның құрамдас элементі қызметтің белгілі түріне
арнайы мамандандырылған органдар, бөлімдер, құрылымдық бірліктер болып
табылады. Оларға табиғат қорғау, көлік және басқа, яғни прокурорлық
қадағалауды арнайы объектілер белгілеген шекте немесе прокурорлық
қадағалауды бөлек салалармен жүзеге асыратын прокуратуралар жатады. Одан
басқа, құрылымның қызметтік элементтін құрушылар болып, аудандық, қалалық
прокурорлардың көмекшілері мен аға көмекшілері, облыс прокурорларының
бақармасы мен бөлімдердің прокурорлары мен аға прокурорлары, ҚР-сы Бас
прокуратураның департаментері мен басқармаларының, бөлімдердің прокурорлары
мен аға прокурорлары болып табылады.
Қызметтік құрылымның болуы еңбек көлденеңі бойынша бөлуге икемдейді,
қызметтің белгілі бір түрі бойынша білікті шешімді жетілдіруге әкеледі.
Ұйымдастырылған құрылымға кіретін, кез келген бөлімдер не органдар басшымен
басқарылады. Бұл басшылар басқару құрылымдағы рөлі мен орнына сәйкес
түзулік не қызметтік болуы мүмкін. Түзулік басшылар болып аудан, қала
прокурорлары, облыс прокурорлары, арнайы мамандандырылған прокуратура
прокурорлары, ҚР-сы Бас прокуроры мен олардың орынбасарлары табылады.
Қызметтік басшыларға облыстық прокурорлардың көмекшілері мен аға
көмекшілері, сондай-ақ ҚР-сы Бас прокурорының көмекшілері мен аға
көмекшілері жатады.
Прокуратура органдарының құрылымына белгілі ерекшеліктерді ҚР-сы Бас
прокуратурасы мен облыс прокурорлары басқармасы мен бөлімдердің
прокурорлары және аға прокурорларының қызметі енгізеді. Бір қарағанда, олар
өздері жұмыс істейтін бөлім бастығының тапсырмасымен, прокурорлық
қадағалаудың белгілі саласы бойынша маманданған болып табылады және тек
басқару қызметінің кейбір жекелеген бөлімін орындайды. Соның арасында
прокуратура органдары жүйесінде қолданылып жүрген жұмысты ұйымдастырудың
зоналық және зоналық-пәндік принципі, өз кезінде ҚСРО Бас прокурордың
03.02.89 жылы Одақтық КСР Прокуратурасының апппараты жұмысын ұйымдастыруда
зоналық-пәндік қағидаға көшуі туралы нөмір 3 бұйрығымен енгізілген,
прокурорлық қадағалаудың нақты саласы бойынша бақылау мен басшылықты
ұйымдастыру үшін төменгі сатыдағы прокуратуралардың бөлімдері мен
басқармаларындағы белгілі есеппен әрбір прокурорларға (аға прокурорларға)
бекіту мүмкіндігін белгіледі, осы арқылы оларға басшылық қызметін жүктеді.
Өздерінің сипаты бойынша бұл лауазымды тұлғалар қызметтік басшыларға
жатады. Дәлірек, оларды зоналық басшылар деп атап және бір уақытта қосымша
қажетті өкілеттік беру керек. Қазіргі уақытта олар барлық прокуратураларда
жерлікті прокурорлардың басқару актілерімен іске енгізілген.[13]
Тігінен байланыс өзінің негізінде субординациялық қатынасқа ие.
Көлденеңінен байланыс үйлесімді және келісімді тәртіп ұғымын көрсетеді.
Егер кез келге жағдайда басқару объектісінен субъектіге кері әрекет
болатынын ескерсек, онда бұл байланыс прокурорлық қадағалау органдарының
ұйымдасқан жүйесінде және реттеуші қатынаста бар екендігін кәуландырады.
Субординациялық қарым қатынастың негізі ҚР Прокуратура туралы Заңының 3-
бабы 1-тармағына сәйкес белгіленді. ҚР-сы прокуратурасы және ҚР-сы Бас
прокурорына бағынысты бір орталықтандырылған органдар мен мекемелерді
құрайды. ҚР-сы Бас прокуроры ҚР-сы прокуратура жүйесін басқарады, ҚР-сы
прокуратура жүйесін ұйымдастыру мен оның қызметі мәселелерін реттейтін
прокуратура органдары мен мекемелерінің барлық қызметкерлері орындауы үшін
міндетті бұйрықтар, нұсқаулар, өкімдер, ережелер мен нұсқаулықтар шығарады.
Облыс прокурорлары мен оларған теңестілірлген прокурорлар қала мен
аудан прокуратуралары қызметін басқарады, және оларға бағынысты
қызметкерлерге орындауы үшін міндетті бйрықтар, нұсқаулар, өкімдер
шығарады. Заңды бекіту, алайда, бағыныштылық қатынас алды. Бірақ
прокуратураның ішкі өзара қарым қатынас құрылымын оның органдары мен
бөлімдері арасында кейбір жағдайларда тек субординациялық қатынаспен
түсіндіруге болмайды. Бізге көрсетілгендей, ҚР-сы прокуратура органдары
жүйесі басқару-ұйымдастыру байланысының үш түріне негізделеді. Байланыстың
1-ші түріне субординацияға ие бағынысқа негізделгендерде жатқызуға болады.
Мұндай байланыстар, жоғарыдан-төменге типі бойынша құрылған, аздаған
шарттылық үлесімен таза басқарушылыққа жатқызылады; оларда басқару
әрекеттінің мақсаты бағыты жоғары тұрған прокуратура органдарына,
бөлімдеріне, лауазымды тұлғаларына таратылады.
Басқару-ұйымдастыру байланысының 2-ші түріне реттегіш (қайта ретету)
принципіне негізделген байланысты жатқызуға болады. Бүкіл Прокуратура ұжымы
немесе оның жекелеген бөлімдері не тіпті жеке қызметкерлерінің, прокуратура
органдары қызметінің мақсатты бағыты мен басқару бағытын тоқтатуға,
реттеуге және туындатуға мәнді ықпал жасауы мүмкін, мақсаты мен міндеттерін
ұйымдастыру мен қызметінің өзінің ішкі себептері, талаптары мен мүдделері
болатынын түсіндіре кету өте маңызды. Бұл жағдайда төменнен-жоғары байланыс
типі бойынша басқару субъектісі мен объектісі арасындағы қатынастан
туындайтын кері әрекетті сипаттау болады. Мұндай басқару-ұйымдастыру
қатынас ретеуші принципке негізделеді. Мұндай қатынастың туындауына мысал
ретінде нақты шешімнің қабылдауына ұсыныс жасаушы төмен тұрған прокурор
болып табылатын ситуацияны айтуға болады. Бұл жанама түрде төмен тұрған
прокуролардың заңмен белгіленген қызметінің кейбір бағыттары бойынша
өкілеттігі мазмұнымен бекітіледі.
ІІ. Прокурорлық қадағалау туралы жалпы түсінік
2.1. Прокурорлық қадағалаудың мақсаттары мен міндеттері
Прокурорлық қадағалаудың барлық міндеттерін үш түрге бөлумізге болады:
1. жалпы
2. арнайы
3. жеке (нақты)
Прокурорлық қадағалаудың жалпы міндеттері ҚР Конституциясы мен
прокуратура туралы заң күші бар жарлығымен сонымен қатар өзге де нормативті
құқықтық актілермен не заңдармен мысалыға ҚІЖК, АІЖК нақты көрініс тапқан.
Олар әр түрлі қолсұғушылықтан қорғау және заңдылықты қатайтуда келесідей
көрініс табуда:
1. ҚР Конституциясымен бекітілген
2. ҚР Конституциясымен кепілдік етілген ҚР азаматтарының саяси, еңбек,
тұрғын және басқа да заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау
3. Меншік нысанына қарамастан мемлекет пен заңды тұлғалардың
мүдделерін қорғау
Жалпы міндеттерді шешу кез келген прокурордың қызметі болып табылады. Бұл
міндеттері жүзе асыру барысында оларды шешу жолдарын іздестіре келесі
міндет туындайды. Яғни, прокурорлық қадағалаудың нақты бағытты арнайы
міндет деп аталынады. сәйкес, белгілі бір нақты анықталған бағыт арқылы
анықталынады. Олардың мәні жалпы міндеттерден туындап прокурорлық
қадағалудың әр түрлі бағыттарына сәйкес, прокурордың өкілетілігімен
анықталынады.
Арнайы міндеттер ретінде мысалыға, прокуратура туралы заңда объектісі
болып табылатын заңнамалардың заңдылықты бұзғананын анықтау, қадағалу
объектілерінде заң бұзушылықта анықтау.
Прокурорлық қадағалаудың мақсаттары мен міндеттері бір-бірімен тығыз
байланысты. Прокурорлық қадағалаудың мақсатты ретінде прокуратура
органдарының ең негізгі қызметін прокурорлық қадағалау құрайды, сол
қызметінің толық немесе жекелеген бағыттарының жетістіктері нәтижесінің
көрінісін түсінумізге болды. Прокурорлық қадағалаудың мақсаттары
прокуратура органдарының мәртебесі, мемлекетте алатын орны мен рөлі арқылы
анықталады. Сондай-ақ, прокуратура органдарының бастық қызметінің бірі
ретінде қадағалаудың мақсаттары прокуратура органдарының қызметін реттеуді
жүзеге асыратын ҚР Конституциясымен және өзге де нормативтік құқықтық
актілерде көрініс табуда. Прокуратура органдарының нақты мақсаттары
Прокуратура туралы заңның 1 бабында көрініс тапқан:[14]
1. Заңдардың үстемдігін қамтамасыз ету.
2. Заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің дәл және
бірыңғай қолдануын қамтамасыз ету
3. Адамның және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауды
қамтамасз ету.
4. Заңмен қорғалатын мемлекеттің мүдессі мен заңды тұлғалардың
құқытыры мен бостандықтарын қорғауды қамтамасыз ету
Прокуратура органдарының барлық қызметтері осы аталған мақсаттарға жетуге
бағытталған. Бұл қызметтердің нақты түрлері Заңның баптарында көрініс
тапқан. Олар:
1. прокурорлық қадағалау (4 негізгі бағыт немес саласы);
2. қылмыстық құдалау
3. құқықық қорғау органдарының қылмыстылықпен күресу қызметтерінің
бағыттарын;
4. соттардың істерін қарауға қатысу
5. Құқық шығармашылық шараларына қатысуға
Прокуратура органдарының қадағалаудың мақсаттарына қарағанда міндеттерін
нақты әрі мақсаттарға қарағанда көп. Олар бір-бірінен мазмұны деңгейі, және
пайда болған мәселелерді шешу жолдарымен, прокуратура органдарының
өкілетіліктерімен ерекшеленеді.
Прокурор прокурорлық қадағалудың жалпы және арнайы міндеттерін
қадағалаукдың құқықтық құралдарын қолдану жолыман жүзеге асырылады. Бұл жол
немесе тәсілдерді қолдану арқылы прокурор жеке (нақты) міндеттерді шешеді.
Бұл міндеттер прокурорлық қадағалаудың жеке немесе нақты міндеттері болып
аталады. Олар мәні және жалпы мен арнайы міндеттерге қарағанда басым
болады. Жеке міндеттер көбінесе прокурорлық қадағалаудың бағыттарымен
құқықтық құралдарды қолданумен, прокурордың қадағалау қызметін жүзеге
асырудағы нақты жағдайларға байланысты анықталынады.
Қадағалау - заңдылықты қамтамасыз ету бойынша әртүрлі мемлекеттік
органдардың қызметінің бір саласы. Ол конституциялық, соттық, прокурорлық
және т.б. болып бөлінеді. Бірінші прокурорлық қадағалауды қарастырсақ,
біздің жұмыстағы принципиалдық қадағалау түрі болып табылады.
Прокурор - жоғары тұрған прокурордың бұйрығымен Прокуратура туралы
Заңымен қарастырылған лауазымдық міндеттерді атқаратын, белгіленген
талаптарға сәйкес қызметке қабылданған жеке тұлға. Прокурор өз мағынасында
прокуратура басшылары, бас прокурор, облыс және оған теңестірілген, қала,
аудан прокурорлары. Кең мағынасында тек жоғарыда көрсетілген прокурорлар
ғана емес олардың орынбасарлары, кеңесшілері, ерекше тапсырмалар бойынша
көмекшілері деп түсінуге болады.
Прокурорлық қадағалау заң ғылымының саласы ретінде қызметтің тиімділік
мәселелерін, қызметті қадағалау, нысан, құралдары мен әдістерінде жүзеге
асырылып реттелген, заңдар білімі ұғымын білдіреді. Прокурорлық қадағалау
мемлекеттік қызметтің бір түрі, заң ғылымының саласы және оқу пәні ретінде
түсіндіріліп жүр. Дегенмен ол ғылым ретінде қылмыстық, азаматтық процесс,
криминалистика және т.б. ғылым салаларымен тығыз байланысты.
Прокурорлық қадағалаудың объектілері мен субъектілері мазмұны бойынша
екеуі екі басқа нәрсе болса да, бір бірімен тығыз байланысты. Прокурорлық
қадағалаудың объектілері деп нормативтік құқықтық актілерді және заңдарды
сақтауына тексеру жүргізілетін кәсіпорындар, мекемелер, ұйымдар және басқа
заңды тұлғалар түсіндіріледі. Прокурорлық қадағалаудың субъектілері деп
нормативтік құқықтық актілерді және заңдарды сақтауына тексеру жүргізетін
прокурорлық-қадағалау қызметіне қатысушы тексеруші прокурорды да айтуға
болады.
Прокурордың өкілеттігі - өзінің қадағалау функциясын жүзеге асыру үшін
прокурордың міндеттері мен құқығының келемі. Прокурордың негізгі өкілеттігі
Прокуратура туралы Заңда белгіленген.
Өкілеттіктен басқа прокурорлық қадағалаудың құқықтық құралдары ретіндегі
ұғым бар. Бұл ұғым өмірде және әдебиетте бір-біріне тепе-тең мағынада
түсіндіріледі.
Прокурорлық қадағалау заңнамалармен реттелген және реттелмеген әртүрлі іс-
әрекеттерді жүргізу жолымен жүзеге асырылатын мемлекеттік қызметтің түрі.
Прокурорлық қадағалаудың құралдарына Прокуратура туралы заңымен немесе
қадағалауды жүзеге асыру үшін прокурорға ұсынылған басқа заңнамалық
актілері де жатады. Осы құқықтық құралдарды құқық бұзушылықты анықтауда
және жоюда қолдану прокурорлық қадағалаудың мәні болып табылады.
Құқық бұзушылықты анықтаудың құралдары:
Құқың бұзушылықты жою құралдары.
Құқық бұзушылықты алдын алу ескерту.
Арнайы құжатта бекітілген прокурордың шешімі құқықтық құралдарды
пайдаланудан тергеудің анықтаған қадағалаудың құралын құқық бұзушылыққа
прокурорлық ықпал ету болып табылады.
Прокурор заңға сәйкес келмейтін нормативтік құқықтық актіні анықтағанда
наразылық білдіру құқықтық құралын пайдаланады.
Прокурорлық қадағалау жоғарыда аталған Прокуратура туралы заңда
қарастырылған құқықтық актілер құралдарынан тұрады. Заң бұл құралдардың
қайсысын міндетті түрде қолдануда және кемшіліктерді анықтауда және оларды
жоюда қай жағдайда қандайын қолдану керек екөндігін тура айта алмайды.
Бұл ұсыныстар тәжірибелік жұмыс және ғылыми іс-әрекетте жинақталады.
Олардың ішіндегі ең тиімдісі Бас прокурордың нүсқамаларында, бұйрықтарында,
сонымен қатар прокуратураның оқулықтарында, жобаларында, нұсқаулықтарында
бекітілген. Ғылыми негізделген және тәжірибеде тексерілген құқықтық
құралдардың әдістері мен тәсілдері жиынтығын прокурорлық қадағалаудың
әдістемелегі құрайды. Оның методикалық нұсқаулығы әр түрлі деректі дәрежені
құрайды. Олардың бірі олардың тиімділігін қамтамасыз ететін әдісі ретінде
қадағалаудың толығымен жүзеге асырылуы деп анықталуда. Қадағалаудын
әдістемесі заңдардың жекелей орындалуына қадағалауында анықталады. Соған
сәйкесті прокурорлық қадағалаудың жалпы түрін жеке прокурорлық қадағалаудан
ажыратуға болады. Сол сияқты Конституциялық қадағалау мемлекеттік құқық
қорғау қызметінің Конституциялық сот және прокуратура арқылы жүзеге
асырылатын мемлекеттік қызметтің бір түрі. Ереже бойынша Конституциялық
қадағалауды Конституциялық сот, ал біздің мемлекетке қатысты прокурорлық
қадағалауды екі орган Конституциялық кеңес пен прокуратура жүзеге асырады.
Ол конституциялық бақылаудың ерекше органы. Оның объектісі-Парламентпен
қабылданған Президенттің қол қоюға дейінгі заңдары болып табылады. Екеуі
өзара байланыста Конституцияға қайшы келетін заңдар мен нормативтік
актілерге наразылық білдіруді азаматтық процесс тәртібімен жүзеге асырады.
Мәселенің Конституцияға қайшы келетіндігі немесе келмейтіндігі туралы соңғы
қорытындыны шығаруға Конституциялық кеңес құқылы. Конституциялық кеңес
Конституцияға заңдарына сәйкестігін қадағалайды, Конституция нормаларын
талқылайды. Прокурорлық қадағалау іс жүргізу, шұғыл іздестіру іс-
әрекеттерінде, өндірісті орындауда заңдардың дұрыс және біркелкі орындалуын
қадағалайды. Прокурорлық қадағалау арқылы Конституцияға қайшы келетін
заңдар мен нормативтік актілерге наразылық білдіруді Азаматтық кодекс
тәртібінде жүзеге асырады. 1995 жылғы Конституцияға сәйкес Конституцияға
қайшы келетін заңдар мен нормативтік құқықтық актіге наразылық білдіруді
Конституциялық кеңес және белгілі дәрежеде прокуратура органдары да жүзеге
асырады. Конституцияға қайшы келетін заңдар мен нормативтік құқықтық актіге
сәйкестік мәселесін шешу Прокурорлық қадағалау құзыреттігіне кірмейді, ол
мәселені Конституциялық кеңес шешеді. Конституциялық қадағалаудың міндеті
-Қазақстан Республикасының заңдарға сәйкессіздіктерін болдырмау.
Прокурорлық қадағалаудың міндеттері Конституциялық қадағалауға қарағанда
кең. Қазақстан Республикасы аумағында міндетті болып табылатын
Конституциялық қадағалауды тексерулер, талқылау және шешімдер шығару арқылы
жүзеге асырылады. Прокурорлық қадағалау міндетіне Конституциялық қадағалау
да кіреді.
Соттық бақылау-соттардың заңдылықтарын, оларды қайта қарауға берілген
істерін немесе сот органдары арасындағы азаматтық қылмыстық істерді,
дауларды шешетін орган болып табылады. Олар мемлекеттің атынан қызмет
ететін өкілетті прокуратура органдарының заңдарды дұрыс және бірыңғай
қолдануын қамтамасыз ететін орган. Соттық бақылау өз мәні бойынша
азаматтардың бостандығы мен құқықтарының кепілдіктер жүйесі. Сонымен бірге
жинақталған тәжірибе көрсеткендей, сот тәртібіндегі қарауға ұсынылған
шағындарды, наразылықтарды шешу, мәселелерге принципиалдық қарым-катынастың
болуын сот жұмыстарының жоғары деңгейдегі болу қажеттілігі дәлелдеді.
Тәжірибеде прокурорлың қадағалау мен соттық бақылау бәсекелесті емес
екөндігі анықталды. Қадағалаудың әрбір нысаны жалпы істі жасайды,
заңдылықты нығайту мақсаттарын көздейді. Прокурорлық қадағалау мен соттық
бақылау бірігіп келіп, өзара бірін бірі толықтырады және күшейтеді. Осы
екеуінің бірігуі аталған құқықтық институттардың заңды күшейту бойынша
мәселелерін шешуге, олардың қызметін ұйымдастыруға бірден бір көмегін
тигізеді. Прокурорлық қадағалау барлық іс-әрекет органдарын, лауазымдарын
қамтитын жалпылама сипаттағы қадағалау. Соттық бақылау ондай бола алмайды,
өйткені ол шағым мәнімен шектелген.
Соттық бақылау соттардың каулыларында таратылады, ал прокурорлық
қадағалау істі қарағанда іске қатысуымен бірге бірқатар өзінің функциялары
бар. Прокурорлық қадағалау міндеттері аяқталған соң, соттық қадағалау күш
алады. Прокурор заңдылық бұзушылықтарға наразылық білдіреді, ал өкілетті
орган наразылықты қарау бойынша іс жүргізу қатынастарына енеді.
Прокурорлық қадағалау мемлекеттік қызметтің ерекше түрі ретінде мемлекет
атынан арнайы өкілеттік тұлғаларды прокурорлардың заңдары мен Президенттің
жарлықтарының біркелкі және дәл орындалуын қамтамасыз етеді.
Прокурорлық қадағалау мемлекеттік қызметтің ерекше түрі ретінде арнайы
өкілеттік тұлғалардың, прокурорлардың заңдары мен Президенттің жарлықтарын,
басқа да нормативтік құқықтық актілердің дәл және біркелкі орындалуында ҚР
аумағында құқық бұзушылықты анықтау және оларды жою шараларын қабылдау,
айыптыларды жазаға тарту және қылмыстық қудалауды жүзеге асыра отырып,
оларды жауапқа тарту, біркелкі және дәл орындалуын қамтамасыз ету бойынша
мемлекет атынан жүзеге асыратын орган деп сипаттауға болады.
Қолданыстағы заңдар бойынша қадағалау сатыдағы сот өкілетті түлғалар
мен прокурордың шағымдары бойынша Қазақстан Республикасы Азаматтық істер
жүргізу кодексінің 322-бабында көрсетілгендей, заңды күшіне енбеген
шешімдерді ұйғарымдарды Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу
кодексінің 40-бабындағы талаптарға сәйкес заңдастыруға және дәлелдеуге
құқылы.
Заңсыз және дәлелсіз шешімдер мен үйғарымдарға наразылық жасау
прокурордың лауазымдық міндетіне жатады, осының негізінде азаматтық сот
істерін жүргізу саласында мемлекет атынан заңдардың тура және бірыңғай
қолданылуына жоғары қадағалау жүзеге асады. Прокурордың бұл міндеті
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан Республикасының
прокуратурасы туралы Заң күші бар Жарлығының 31-бабынан тарайды.
Аталған бап және Қазақстан Республикасының Азаматтық істер жүргізу
кодексінің 332-бабы прокурорға өз өкілеттігінің шегінде, оның сот
талқылауына қатысқан-қатыспағанына қарамастан, заңды күшіне енбеген сот
қаулыларына кассациялық наразылық жасауына қүқық береді қадағалау наразылық
соттың ақырғы формасындағы шешімі шығарылғаннан соң он бес күн ішінде
беріледі .
Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының талаптары бойынша прокурорлар
кассациялық мерзім ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. Прокуратура құқық қорғау органы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.1. Прокуратура органдарының дамуының қазіргі
кезеңі ... ... ... ... ... ... ... . ... 4
1.2. Прокуратура органдарының жүйесі, құрылымы және оларды
ұйымдастыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..8
ІІ. Прокурорлық қадағалау туралы жалпы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2.1. Прокурорлық қадағалаудың мақсаттары мен міндеттері ... ... ... ... ... 12
2.2. Азаматтық іс бойынша прокурордың қадағалаудың
бағыттары ... ... ... ...17
2.3. Прокурорлық қадағалаудың
актілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .28
Қолданылған әдебиеттердің тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
КІРІСПЕ
Прокуратура туралы Қазақстан Республикасының Заңы елдің жоғары
қадағалау органы туралы алдағы заңдардың көптеген ережелерін дамытып қана
коймайды, сондай-ақ прокуратураның міндеттері мен ролдерін бағалауға жаңа
концептуалды жолдардың қатарын, оларды ұйымдастыру және қалыптастыру
тәртібін анықтайды. Прокуратура туралы ҚР Заңына сәйкес Қазақстан
Республикасының прокуратурасы - республика аумағында заңдардың, Қазақстан
Республикасының Президенті Жарлықтарының және өзге де нормативтік құқықтық
актілердің дәл және бірыңғай қолданылуына, жедел-іздестіру қызметінің,
анықтама мен тергеудің, әкімшілік және атқарушылық істер жүргізудің
заңдылығына жоғары қадағалауды жүзеге асыратын, Қазақстан Республикасының
Президентіне есеп беретін мемлекеттік орган. Осы орган кез келген заңдылық
бұзушылықты анықтау және жою жөнінде шаралар қолданады, республиканың
Конституциясы мен заңдарына қайшы келетін заңдар өзге де құқықтық актілерге
наразылық жасайды, сотта мемлекеттің мүддесін білдіреді, сондай-ақ занда
белгіленген жағдайларда тәртіп пен шекте қылмыстық қудалауды мына
бағыттарда жүзеге асырады:
- Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының, заңды
тұлғалардың және мемлекеттің мүдделерінің сақталуына қадағалау
- Сотта мемлекеттің мүддесін білдіру
- Жедел-іздестіру, тергеу мен анықтама, әкімшілік, атқарушылық іс
жүргізу қызметтерінің зандылығын қадағалау
- Қылмыстық қудалау
- Қылмыстарды тіркеу және есепке қою.
Қазақстан Республикасы прокуратура органдарының біртұтас жүйесін Бас
прокуратура, облыстардың прокуратуралары, республикалық маңызы бар
республика астанасының прокуратуралары, ауданаралық, қалалық және оларға
теңестірілген әскери және басқа мамандандырылған прокуратуралар құрайды.
Заңдылықты қамтамасыз ету жөніндегі өз қызметін жүзеге асыра отырып,
прокуратура басқа да мемлекеттік органдармен өзара іс-әрекет жасайды.
Сондықтан олардың құзыреттерінің ара қатынасын зерделеу прокуратураның
мемлекеттік механизмінің жүйесіндегі орнын нақтылауды ғана емес, осындай
ынтымақтастықтың тиімділігін арттыруға бағытталған нақты шараларды ұсынуға
мүмкіндік береді.
Прокуратура органдары Қазақстан Республикасы Президентімен тығыз қарым-
қатынас жасайды. Прокуратура Президентпен қатынасу көзінде барлық заңнама
мен Президент актілерінің дұрыс және біркелкі орындалуының қадағалауын
жүзеге асырады.
І. Прокуратура құқық қорғау органы ретінде
1.1. Прокуратура органдарының дамуының қазіргі кезеңі
Прокуратура алдында тұрған мақсат ҚР-нда заң үстемдігін, заңдылықтың
дәл және бірыңғай қолданылуын қадалағау мен құқық тәртіпті күшейту мен
қамтамасыз ету. Ол өзінің барлық қызметтік мүмкіндігімен азматтардың
құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етуге, ҚР-ның егемендік құқығын,
оның саяси және экономикалық жүйесін, өндіріс, мекеме, ұйымның құқығын
бағыныштылығына, тәуелдігіне және меншік нысанына қарамастан кез келген
кемсітушіліктен қорғауға, лауазымды тұлғалар мен азаматтардың құқықтық
мәдениеті мен құқықтық санасын көтеруге міндеттенді.[1]
ҚР-ның прокуратурасы өз тарихында, бәрінен бұрын үш маңызды кезеңді
атап өткен жөн. Қазақ АССР прокуратурасы 1922 жылы 13 шілдеде, Қазақ Атқару
комитетінің 2-ші шақырылған 3-сессиясының Прокурорлық қадағалау туралы
Ережесі деген қаулысымен бекітіліп, құрылды. Әділет халық комиссары бір
мезгілде республика прокурорының міндеттерін онымен сәйкестікте атқарды.[2]
Тарихи маңызы бар бұл құжатпен, Әділет халық комиссариатының құрамына
кіретін прокуратураға барлық билік тармақтарының, шаруашылық мекемелерінің,
қоғамдық және жеке ұйымдардың, жеке тұлғалардың кінәлігіне қарсы қылмыстық
қудалауға іс қозғау жолдарымен және заңға қайшы қаулыларға наразылық
білдіру; анықтама мен тергеу органдары қызметіне тікелей қадағалау және
қылмысты ашу саласында тергеуге бақылау жасау; сотта айыптауды қолдауды;
күзетпен қамауға алынғандардың жағдайының дұрыстығын бақылау әрекеттерінің
заңдылығын мемлекет атынан қадағалауды жүзеге асыру жүктелген болатын.[3]
Автономды республика прокуратурасы Республиканың ОАК-мен тағайындалды
және таратылды, осы республика аумағында шекте барлық жоғары құқықтарды
иемденді. Жалпы федералдық заң шығару мәселелері бойынша Қазақ Автономды
республика прокуратурасы РСФСР прокуратурасына бағындырылды және оған есеп
берді. Республиканың тұңғыш прокуроры болып әділет халық комиссары
Бекмұхамедов Шафқат Мұхамеджанұлы тағайындалды. Прокурорлық қадағалау
туралы ережені қабылдаған соң, Ш.Бекмұхамедов 1922 жылы 2-тамызда әділет
халық комиссары мен республика прокуроры міндеттерін бір мезгілді атқару
туралы бұйрыққа қол қойды. Архивтік деректерге сәйкес, ол республика
прокуратурасының негізін қалаушы болып табылады.[4]
Қаз ОАК-ке жасалған прокуратураның 1-ші есебінде Орынбор, Ақмола
губернияларының прокурорларын бекіту туралы қаулы қабылдаған еді. Ш.М.
Бекмұхамедовтің ұсынысы бойынша РСФСР Қылмыстық кодексіне қалым, құн және
барымта мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.
1922 жылы 15 қырқүйекте ғана ҚазОАК-тің алқалар шешімімен көптеген
авторлар Қаз АКСР-дің алғаш прокуроры деген деп есептейтін, Әділет халық
комиссары мен республика прокуроры болып Мырзақұл Атаниязов тағайындалды.
Ережеге сәйкес, әрбір губерния ме облысқа республика прокуроры орталық
қызметкерелері санынан, сондай-ақ жерлікті органдар кандидаттарынан
прокурорларды тағайындады. Прокурор лауызымынан босату, ауыстыру және
шеттету мүмкіндігі тек республика прокурорымен ғана жүзеге асырылатын.
Губерниялық прокуратура жанында сол губернияның не облыстың республика
прокурорымен тағайындалды және қайта шақырылатын көмекші прокурорлары
өткізілетін. Олардың арасында губерния мен облыс шегінде міндеттері
бөлінетін. Республика прокурорына жүктелген болатын:
барлық халық комиссарларының, мекемелер мен ұйымдардың қызметтерінің
заңдылығын бақылау және олар шығарған заңға сәйкес, келмейтін өкімдер мен
қаулыларға өзгерістер мен алынулар туралы ұсыныстар енгізу;
Халық комиссарлар Кеңесіне және Қаз ОАК-нің Төралқасына көрсетілген
өкімдер мен қаулыларды алып тастау мақсатында наразылық білдіру
(прокурормен наразылық білдіру наразылық білдірілген қаулыны жүзеге асыруды
тоқтатпады)[5]
Республика прокуроры көмекшілерінің қызметіне басшылық пен бақылау,
сондай-ақ жерлікті прокурорлар мен олардың көмекшілері және олардың
қызметінде туындаған барлық мәселелер бойынша түсінік беру;
Республика прокуроры қажет деп тапқан жағдайда прокурорлар қызметін
тікелей жүзеге асыру.
Жерлікті прокурорлардың біршама міндеттері ережеде келесі жағдайда
белгіленген болатын;
А) атқомға не оларға бағынышты органдарға заңға сәйкессіз өкімдер мен
қаулыларды өзгерту не алып тастау туралы ұсыныспен кіруге;
Ә) жоғарыда аталған өкімдер мен қаулыларға Республика прокуроры арқылы
Қазаткомға не ОАК-нің Төралқасына наразылық білдіру. Прокурормен наразылық
енгізу тең жағдайда наразылық білдірілген қаулыны жүзеге асыруды өткізу
тоқтатылмайды. Прокурорға жерлікті аткомдардың барлық отырысына кеңесушілік
дауыспен қатысу құқығы берілген болатын.
Прокурор өкілеттігі шегінде Ережеде іс жүзінде губерния мен облыстағы
барлығынан, әкімішілік мекеме мен лауазымды тұлғалардан қажетті деректер
мен материалдарды талап ету құқығы қарастырылды. Прокурорға өз өкілеттігін
өзі жеке не өзінің көмекшілері арқылы жүзеге асырады. Мемлекет саясат
басқармасы органдары алдын ала ерекше ескерту жағдайында, аса құпия
сипаттағы сол не басқа істі мойындай отырып, істі таныстыру тікелей
прокурордың өзі жүзеге асыруын талап етуге құқылы болды.
Прокуратура туралы ережеде губерниялық прокурорлардың республика
прокуроры мен губаткомның алдында әр кварталдық есебі қарастырылды. Қаз ОАК
қаулымен прокурорлық қадағалау туралы қабылданған ережеге байланысты, осы
уақытқа дейін губерниялық халық соттарына жүктелген барлық міндеттер, 1922
жылдың 1-тамызынан прокуратураның ерекше жүргізілуіне берілді.[6]
1923 жылдың соңына таман Қаз КСР әділет халық комиссариатының
прокуратура бөлімінде 4-бөлімше ұйымдастырылған еді.
жалпы басқару (ұйымдастырушылық-инструкторлық);
жалпы қадағалау;
анықтама мен тергеудің заңдылығын қадағалау;
мемлекеттік айыптауды мен соттық қадағалау (Жоғарғы сот жанындағы
прокурорлар).
Прокуратура бөлім құрылымының жетілмегеніне қарамастан, әлдеқашан сол
уақытта оның бөлімшелерінің бөліну негіздеріне прокурорлық қадағалаудың
басты бағыттары, жалпы алғанда дұрыс белгіленіп, жатқызылған болатын.
Прокуратура қызметінің жетілдірілуі оның құрылымдық дамуынсыз мүмкін емес
еді. 1934 жылға дейін прокуратура органдарының құрылымы прокурорлық
қадағалаудың басты қызметтерін кеңейту бағытында өзгертілді. 1934 жылы 25
наурызда КСРО прокуратурасы бойынша Орталық және жерлікті прокуратура
аппаратын қайта құру туралы бұйрық шығарылған еді. Бұл бұйрықпен ҚСРО
прокуратурасындағы іс жүзіндегі бөлімдердің орнына (жалпы қадағалау, соттық
қадағалау және т.б.) өндірістік іс бойынша, ауыл шаруашылығы, сауда,
кооперациялық, қаржылық, су көлігі істері бойынша, сондай-ақ әкімшілік-сот
істері бойынша секторлар және мәдени-құрылыстағы және сот-тұрмыстық істері
бойынша секторлар құрылған болатын. Осындай ұйымдастыру өндірістік салалық
қағидалар бойынша кеңестік және автономды республикалық, аймақтық және
облыстық прокуратураларда шығарылған еді.[7]
Прокуратура алдына қойылған жаңа мәселелерді орындау оның құрылымын
қайта құруды талап етті. Ұйымдасқан кемшіліктерді жою мақсатында 1936 жылы
5-қарашадағы ҚСРО халық комиссарлар Кеңесінің қаулымен бұрынғы іс
жүргізудегі ҚСРО прокуратурасы Орталық аппаратындағы бөлімдер жойылып, оның
жаңа құрылымы бекітілді. ҚСРО прокурорына кеңестік және автономды
республикалық, аймақтық және облыстық прокуратуралардың жаңа құрылымын
бекіту ұсынылған еді; олардың секторлар мен бөлімдерге бөлінуі жойылды;
өндірістік-салалық қағидалар бойынша жаңа бөлімдер құрылды; жалпы
қадағалау, қылмыстық-соттық, азаматтық-соттық, арнайы істер бойынша тергеу,
қамауға алынған жерлердегі қадағалау бойынша, арыздар мен кадр бөлімі
бойынша.
Іс жүзіндегі бұл құрылым біршама өзгертілген түрде осы уақытқа дейін
сақталды. Прокуратура органдарының қызметі көрсеткендей, прокуратураға
жүктелген қадағалау өкілеттігінің жетістікпен орындалуы үшін, оның
бөлімшелері бұл қадағалаудың негізгі функциялары бойынша құрылуы қажет.
Прокуратура өміріндегі белгілі бір кезең, жоғары мемлекеттік билік
органдарымен мойындалып, 1-ші кезекке жазалау мекемелерінің беделі
қойылған, сөйтіп құқық қорғау органдары қызметін қалыптастырмаған дәуірімен
байланысты. Тек 50-ші жылдардың ортасында ғана заңдылықты бекіту бойынша,
яғни мемлекеттегі дамытудың құқықтық базасын құру бойынша талпыныс жасалды.
Прокуратураны дамытуда кезекті маңызды кезең 1955 жылы 24 мамырда ҚСРО-да
прокурорлық қадағалау туралы ережені қабылдау болып табылады. Онда
мемлекеттегі заңдылықтың тағайындалуы және оны бұлжытпай қамтамасыз етудегі
прокурорлық қадағалау органдарының ролін дамыту және заңдастыру туралы
идеяларды бекітті. Ережеде прокурорлық қадағалаудың мақсаттарын,
прокурорлардың өкілеттіктері, қылмыстық және азаматтық сот ісін жүргізуде
кездесетін заң бұзушылыққа прокурорлық құралдардың реакциясы белгіленген
болатын. Ережедегі көптеген нормалар нәтижесінде қылмыстық және азаматтық
сот ісін жүргізуі, еңбекпен түзеу заңдардың негізіне кіргізілді.[8]
Әскери прокуратура органдарының да алғашқы құрылуы болды. Оның жүйесі
мен құрылымы, әскери прокурорлардың өкілеттіктері, олардың функцияларының
аймақтық прокурорлардың қызметтерінен өзара байланысты- осының барлығы 1966
жылы 14-желтоқсанда бекітілген әскери прокуратура туралы ережеде
көрінісін тапты. Мазмұнынан күтілгендей, әскери прокуратура кеңестік
прокуратура органдарының жүйесіне кіргізілді және КСРО Бас прокурорына есеп
берді.
Заңдылықты қамтамасыз етуге жүктелген қадағалаудың келесі бір адымдары
1977 жылы қабылдаған КСРО Конституциясына байланысты. Оның ішінен, КСРО
прокуратурасы туралы заңды жетілдіру туралы шешімі болды. Мұндай заң 1979
жылы 30 қарашада 10-ші шақырылған КСРО Жоғарғы Кеңесінің 2-ші сессиясында
қабылданды. Онда кеңестік прокуратура органдырының қызметі мен
ұйымдастырылуы қағидаларының негізгі болжамды құқықтық регламентациясы,
оның қызметінің негізгі бағыттары бекітілді.[9]
70-ші және 80-ші жылдары прокуратура органдарына, оның негізгі
заңдылықты қадағалау функциясын елеулі түрде 2-ші кезекке ығыстырған,
прокурорлық қадағалауға тән емес көптеген міндеттер (егін егу, егін жинау,
аңшылық кампаниясы және т.б.) жүктелген еді. Прокурорларға қосымша
өкілеттіктер берілген еді, бірақ нәтижесінде олар прокуратура алдында
тұрған барлық мәселелерді шеше алмады, әсіресе құқық қорғау және
азаматтардың заңды мүдделерін қорғау саласында.
Прокурорлық қадағалау теориясы мен практикасына ҚР-ның прокуратурасы
туралы Жарлығы, 1992 жылы 17-қаңтарда қабылданған, көптеген жаңалықтар
енгізді. Прокуратура заңдардың орындалуына, Республиканың Жоғарғы Кеңесіне
есеп беретін жоғары қадағалау органы деп танылды. Қазақстанның прокуратура
органдарының жүйесіне енді әскери прокуратура енгізілді.[10]
Прокуратура алдында тұрған мақсат ҚР-нда заң үстемдігін, заңдылықтың
дәл және бірыңғай қолданылуын қадалағау мен құқық тәртіпті күшейту мен
қамтамасыз ету. Ол өзінің барлық қызметтік мүмкіндігімен азматтардың
құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етуге, ҚР-ның егемендік құқығын,
оның саяси және экономикалық жүйесін, өндіріс, мекеме, ұйымның құқығын
бағыныштылығына, тәуелдігіне және меншік нысанына қарамастан кез келген
кемсітушіліктен қорғауға, лауазымды тұлғалар мен азаматтардың құқықтық
мәдениеті мен құқықтық санасын көтеруге міндеттенді.[11] Бұл заң
прокуратураның құқық қорғау қызметін жақсартуды өзінің қанағаттанарлық
ролін ойнады. Алайда, еліміздің нарықтық экономикалық жолмен қозғалысы,
демократияның кеңейтілуі құқықтық жүйені қалыптастыруда жаңа әдісті талап
етті. Осыған байланысты ҚР-сы Президентінің қаулысымен 1994 жылы 12 ақпанда
прокурорлық қадағалаудың мақсаттары мен прокуратураны реформалаудың негізгі
қағидалары белгіленген, ҚР-нда құқықтық реформаның Мемлекеттік бағдарламасы
бекітіліп, өзінің жаңғырығын ҚР-ның жаңа Конституциясында және ҚР-сы
Президентінің 1995-жылы 21 желтоқсандағы ҚР Прокуратура туралы Заңында
тапқан. Прокуратураның құқық қорғау ролін арттыру мақсатында оған 1-ші рет
конституциялық қадағалау фукнциясы жүктелді- Конституция мен республика
заңдарына қайшы заңдарға наразылық білдіру құқығы берілді.
1.2. Прокуратура органдарының жүйесі, құрылымы және оларды
ұйымдастыру
Қадағалау функциясын жүзеге асыратын бөлімдер мен лауазымды тұлғалар
прокурорлық қадағалау органдарының жүйесін біріктірілген. Сондықтан,
прокуратура органдары жүйесі мен прокурорлық қадағалау органдар жүйесінің
әртүрлі түсінігі қалыптасқан. Соңғысы-прокуратура органдары жүйесінің
бөлімі. Прокуратура жалпы алғанда, тек қадағалау функциясын ғана емес,
қылмыстық қудалауды, сотта мемлекет мүддесін білдіреді, қылмыспен күрес
бойынша құқық қорғау органдары қызметін үйлестіреді және т.б. функцияларын
орындайды.
Прокуратура органдарының жүйесі туралы мәселені қарастырғанда, еске
ұстар нәрсе, жүйе ретінде бір бірімен өзара байланысқан көптеген
элементтерді және олардың ұсынылатын тұтас бірілігін ұғынамыз. Бұл
байланыста прокуратура органдары жүйесін құрайтын оның органдар жиынтығын
ғана емес, олардың құрылымдағы өзара қарым қатынас орнын, олардың
ұйымдасқан байланысын және басқару қатынасын түсіну қажет. Органдардың
тәртіптелуі мен бірлігі және прокуратура бөлімдерінің ұйымдасқан бірлігі
функцияны, өкілеттікті бөлу, құрылым элементтерінің өзара қарым қатынасын
орнату арқылы жүргізіледі. Сондықтан, өкілеттік, өзара қарым қатынас
функциялары өзімен құрылым элементтерінің өзара байланысын ұсынады, яғни
негізгі мазмұны олардың өзара әрекеті болып табылады. Прокуратура ішкі
жүйесі секілді, басқа әлеуметтік жүйелерімен байланыстыра отырып, олар
тігінен прокуратуралардың ішкі жүйесімен және басқа әлеуметтік жүйелерімен
бір тәртіппен реттелетін байланысты үзбей көлденең орналастырылуы мүмкін.
Құрылымның элементтерінің тігінен және көлденеңінен байланысын пайдалану
субординация және үйлестіру қарым қатынастарына негізделген, яғни қарым
қатынас субъектілерінің бағыну мен келісу тәртібіне өзара байланыстың
аталған сипаты ұйымдасқан құрылым құрылыстың түзу-қызметтік типін
анықтайды. Әрі қарай көретініміздей, ҚР-нда прокуратура органдарының
құрылымы дәл осы тип бойынша құрылған.[12]
Түзулік құрылым өзара бағынысты органдар, бөлімдер мен бірліктердің
басқару аппаратының құрылысы нәтижесінде қалыптасады. Әрбір төменгі
деңғейдегі буыны жоғары деңғейлі басшыға қатысы бойынша тікелей бағыныста
болады. Мұндай жағдайда прокуратураның әрбір қызметкері тек бір басшыға
ғана бағынышты және есеп береді, нәтижесінде жоғары тұрған жүйемен тек сол
арқылы байланысады. Түзулік басшы оған сеніп тапсырылған органдар мен
бөлімдердің барлық қызмет көлеміне бір басшылық қағидасымен сәйкес жауап
береді.
Түзулік құрылымы, бағынудың дәл және қарапайым өзара байланысына
құрылғандықтан, өте тиімді. Осындай қағида бойынша прокуратура
органдарындағы өзара қарым қатынас, өкілеттіктер бөлінеді, прокурорлар
арасындағы функциялар және прокуратура органдарының сәйкес деңғейде
басқарылатын аппараты құрылады. Осындай қағида бойынша департаменттерде,
басқармаларда және ҚР-сы Бас прокуратура аппаратыныңдағы бөлімдерде және
облыс прокуратуралары мен оларға теңестірілген прокуратураларда ұйымдасқан
құрылымдар құрылған. Прокуратура органдарының жүйесі аудандық, қалалық,
облыстық және оған теңестірілген прокуратуралардың, осындай деңғейі мен
буындағы тұратындығын ескере отырып, сондай-ақ ҚР-сы Бас прокуратурасы,
оның ұйымдастырылған құрылымдағы басшылық сатысы мен басқару сатысын
ажырату керек. Осыған орай, прокуратура органдарының басқару құрылымын
негізінен үш деңғейлік деп бекітуге болады. Алайда, мысалы прокуратура
органдары арнайы мамандандырылған прокуратуралардың (облыстық деңғейдегі)
болуы, ұйымдастырылған құрылымы екі деңғейлі болатындығын куәландырады.
Ұйымдастырылған құрылымдағы деңғей саны бұл құрылымның басқару тиімділігіне
тікелей әсер етеді: неғұрлым деңғейі аз болса, соғұрлым басқару тиімді.
Алайда, прокуратура органдары қызметі мәселелерінің күрделенуі
маманданудың дамуы ұйымдастырылған құрылымның қызметтік туындауы мен дамуын
шарттайды. Мұндай құрылымның құрамдас элементі қызметтің белгілі түріне
арнайы мамандандырылған органдар, бөлімдер, құрылымдық бірліктер болып
табылады. Оларға табиғат қорғау, көлік және басқа, яғни прокурорлық
қадағалауды арнайы объектілер белгілеген шекте немесе прокурорлық
қадағалауды бөлек салалармен жүзеге асыратын прокуратуралар жатады. Одан
басқа, құрылымның қызметтік элементтін құрушылар болып, аудандық, қалалық
прокурорлардың көмекшілері мен аға көмекшілері, облыс прокурорларының
бақармасы мен бөлімдердің прокурорлары мен аға прокурорлары, ҚР-сы Бас
прокуратураның департаментері мен басқармаларының, бөлімдердің прокурорлары
мен аға прокурорлары болып табылады.
Қызметтік құрылымның болуы еңбек көлденеңі бойынша бөлуге икемдейді,
қызметтің белгілі бір түрі бойынша білікті шешімді жетілдіруге әкеледі.
Ұйымдастырылған құрылымға кіретін, кез келген бөлімдер не органдар басшымен
басқарылады. Бұл басшылар басқару құрылымдағы рөлі мен орнына сәйкес
түзулік не қызметтік болуы мүмкін. Түзулік басшылар болып аудан, қала
прокурорлары, облыс прокурорлары, арнайы мамандандырылған прокуратура
прокурорлары, ҚР-сы Бас прокуроры мен олардың орынбасарлары табылады.
Қызметтік басшыларға облыстық прокурорлардың көмекшілері мен аға
көмекшілері, сондай-ақ ҚР-сы Бас прокурорының көмекшілері мен аға
көмекшілері жатады.
Прокуратура органдарының құрылымына белгілі ерекшеліктерді ҚР-сы Бас
прокуратурасы мен облыс прокурорлары басқармасы мен бөлімдердің
прокурорлары және аға прокурорларының қызметі енгізеді. Бір қарағанда, олар
өздері жұмыс істейтін бөлім бастығының тапсырмасымен, прокурорлық
қадағалаудың белгілі саласы бойынша маманданған болып табылады және тек
басқару қызметінің кейбір жекелеген бөлімін орындайды. Соның арасында
прокуратура органдары жүйесінде қолданылып жүрген жұмысты ұйымдастырудың
зоналық және зоналық-пәндік принципі, өз кезінде ҚСРО Бас прокурордың
03.02.89 жылы Одақтық КСР Прокуратурасының апппараты жұмысын ұйымдастыруда
зоналық-пәндік қағидаға көшуі туралы нөмір 3 бұйрығымен енгізілген,
прокурорлық қадағалаудың нақты саласы бойынша бақылау мен басшылықты
ұйымдастыру үшін төменгі сатыдағы прокуратуралардың бөлімдері мен
басқармаларындағы белгілі есеппен әрбір прокурорларға (аға прокурорларға)
бекіту мүмкіндігін белгіледі, осы арқылы оларға басшылық қызметін жүктеді.
Өздерінің сипаты бойынша бұл лауазымды тұлғалар қызметтік басшыларға
жатады. Дәлірек, оларды зоналық басшылар деп атап және бір уақытта қосымша
қажетті өкілеттік беру керек. Қазіргі уақытта олар барлық прокуратураларда
жерлікті прокурорлардың басқару актілерімен іске енгізілген.[13]
Тігінен байланыс өзінің негізінде субординациялық қатынасқа ие.
Көлденеңінен байланыс үйлесімді және келісімді тәртіп ұғымын көрсетеді.
Егер кез келге жағдайда басқару объектісінен субъектіге кері әрекет
болатынын ескерсек, онда бұл байланыс прокурорлық қадағалау органдарының
ұйымдасқан жүйесінде және реттеуші қатынаста бар екендігін кәуландырады.
Субординациялық қарым қатынастың негізі ҚР Прокуратура туралы Заңының 3-
бабы 1-тармағына сәйкес белгіленді. ҚР-сы прокуратурасы және ҚР-сы Бас
прокурорына бағынысты бір орталықтандырылған органдар мен мекемелерді
құрайды. ҚР-сы Бас прокуроры ҚР-сы прокуратура жүйесін басқарады, ҚР-сы
прокуратура жүйесін ұйымдастыру мен оның қызметі мәселелерін реттейтін
прокуратура органдары мен мекемелерінің барлық қызметкерлері орындауы үшін
міндетті бұйрықтар, нұсқаулар, өкімдер, ережелер мен нұсқаулықтар шығарады.
Облыс прокурорлары мен оларған теңестілірлген прокурорлар қала мен
аудан прокуратуралары қызметін басқарады, және оларға бағынысты
қызметкерлерге орындауы үшін міндетті бйрықтар, нұсқаулар, өкімдер
шығарады. Заңды бекіту, алайда, бағыныштылық қатынас алды. Бірақ
прокуратураның ішкі өзара қарым қатынас құрылымын оның органдары мен
бөлімдері арасында кейбір жағдайларда тек субординациялық қатынаспен
түсіндіруге болмайды. Бізге көрсетілгендей, ҚР-сы прокуратура органдары
жүйесі басқару-ұйымдастыру байланысының үш түріне негізделеді. Байланыстың
1-ші түріне субординацияға ие бағынысқа негізделгендерде жатқызуға болады.
Мұндай байланыстар, жоғарыдан-төменге типі бойынша құрылған, аздаған
шарттылық үлесімен таза басқарушылыққа жатқызылады; оларда басқару
әрекеттінің мақсаты бағыты жоғары тұрған прокуратура органдарына,
бөлімдеріне, лауазымды тұлғаларына таратылады.
Басқару-ұйымдастыру байланысының 2-ші түріне реттегіш (қайта ретету)
принципіне негізделген байланысты жатқызуға болады. Бүкіл Прокуратура ұжымы
немесе оның жекелеген бөлімдері не тіпті жеке қызметкерлерінің, прокуратура
органдары қызметінің мақсатты бағыты мен басқару бағытын тоқтатуға,
реттеуге және туындатуға мәнді ықпал жасауы мүмкін, мақсаты мен міндеттерін
ұйымдастыру мен қызметінің өзінің ішкі себептері, талаптары мен мүдделері
болатынын түсіндіре кету өте маңызды. Бұл жағдайда төменнен-жоғары байланыс
типі бойынша басқару субъектісі мен объектісі арасындағы қатынастан
туындайтын кері әрекетті сипаттау болады. Мұндай басқару-ұйымдастыру
қатынас ретеуші принципке негізделеді. Мұндай қатынастың туындауына мысал
ретінде нақты шешімнің қабылдауына ұсыныс жасаушы төмен тұрған прокурор
болып табылатын ситуацияны айтуға болады. Бұл жанама түрде төмен тұрған
прокуролардың заңмен белгіленген қызметінің кейбір бағыттары бойынша
өкілеттігі мазмұнымен бекітіледі.
ІІ. Прокурорлық қадағалау туралы жалпы түсінік
2.1. Прокурорлық қадағалаудың мақсаттары мен міндеттері
Прокурорлық қадағалаудың барлық міндеттерін үш түрге бөлумізге болады:
1. жалпы
2. арнайы
3. жеке (нақты)
Прокурорлық қадағалаудың жалпы міндеттері ҚР Конституциясы мен
прокуратура туралы заң күші бар жарлығымен сонымен қатар өзге де нормативті
құқықтық актілермен не заңдармен мысалыға ҚІЖК, АІЖК нақты көрініс тапқан.
Олар әр түрлі қолсұғушылықтан қорғау және заңдылықты қатайтуда келесідей
көрініс табуда:
1. ҚР Конституциясымен бекітілген
2. ҚР Конституциясымен кепілдік етілген ҚР азаматтарының саяси, еңбек,
тұрғын және басқа да заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау
3. Меншік нысанына қарамастан мемлекет пен заңды тұлғалардың
мүдделерін қорғау
Жалпы міндеттерді шешу кез келген прокурордың қызметі болып табылады. Бұл
міндеттері жүзе асыру барысында оларды шешу жолдарын іздестіре келесі
міндет туындайды. Яғни, прокурорлық қадағалаудың нақты бағытты арнайы
міндет деп аталынады. сәйкес, белгілі бір нақты анықталған бағыт арқылы
анықталынады. Олардың мәні жалпы міндеттерден туындап прокурорлық
қадағалудың әр түрлі бағыттарына сәйкес, прокурордың өкілетілігімен
анықталынады.
Арнайы міндеттер ретінде мысалыға, прокуратура туралы заңда объектісі
болып табылатын заңнамалардың заңдылықты бұзғананын анықтау, қадағалу
объектілерінде заң бұзушылықта анықтау.
Прокурорлық қадағалаудың мақсаттары мен міндеттері бір-бірімен тығыз
байланысты. Прокурорлық қадағалаудың мақсатты ретінде прокуратура
органдарының ең негізгі қызметін прокурорлық қадағалау құрайды, сол
қызметінің толық немесе жекелеген бағыттарының жетістіктері нәтижесінің
көрінісін түсінумізге болды. Прокурорлық қадағалаудың мақсаттары
прокуратура органдарының мәртебесі, мемлекетте алатын орны мен рөлі арқылы
анықталады. Сондай-ақ, прокуратура органдарының бастық қызметінің бірі
ретінде қадағалаудың мақсаттары прокуратура органдарының қызметін реттеуді
жүзеге асыратын ҚР Конституциясымен және өзге де нормативтік құқықтық
актілерде көрініс табуда. Прокуратура органдарының нақты мақсаттары
Прокуратура туралы заңның 1 бабында көрініс тапқан:[14]
1. Заңдардың үстемдігін қамтамасыз ету.
2. Заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің дәл және
бірыңғай қолдануын қамтамасыз ету
3. Адамның және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауды
қамтамасз ету.
4. Заңмен қорғалатын мемлекеттің мүдессі мен заңды тұлғалардың
құқытыры мен бостандықтарын қорғауды қамтамасыз ету
Прокуратура органдарының барлық қызметтері осы аталған мақсаттарға жетуге
бағытталған. Бұл қызметтердің нақты түрлері Заңның баптарында көрініс
тапқан. Олар:
1. прокурорлық қадағалау (4 негізгі бағыт немес саласы);
2. қылмыстық құдалау
3. құқықық қорғау органдарының қылмыстылықпен күресу қызметтерінің
бағыттарын;
4. соттардың істерін қарауға қатысу
5. Құқық шығармашылық шараларына қатысуға
Прокуратура органдарының қадағалаудың мақсаттарына қарағанда міндеттерін
нақты әрі мақсаттарға қарағанда көп. Олар бір-бірінен мазмұны деңгейі, және
пайда болған мәселелерді шешу жолдарымен, прокуратура органдарының
өкілетіліктерімен ерекшеленеді.
Прокурор прокурорлық қадағалудың жалпы және арнайы міндеттерін
қадағалаукдың құқықтық құралдарын қолдану жолыман жүзеге асырылады. Бұл жол
немесе тәсілдерді қолдану арқылы прокурор жеке (нақты) міндеттерді шешеді.
Бұл міндеттер прокурорлық қадағалаудың жеке немесе нақты міндеттері болып
аталады. Олар мәні және жалпы мен арнайы міндеттерге қарағанда басым
болады. Жеке міндеттер көбінесе прокурорлық қадағалаудың бағыттарымен
құқықтық құралдарды қолданумен, прокурордың қадағалау қызметін жүзеге
асырудағы нақты жағдайларға байланысты анықталынады.
Қадағалау - заңдылықты қамтамасыз ету бойынша әртүрлі мемлекеттік
органдардың қызметінің бір саласы. Ол конституциялық, соттық, прокурорлық
және т.б. болып бөлінеді. Бірінші прокурорлық қадағалауды қарастырсақ,
біздің жұмыстағы принципиалдық қадағалау түрі болып табылады.
Прокурор - жоғары тұрған прокурордың бұйрығымен Прокуратура туралы
Заңымен қарастырылған лауазымдық міндеттерді атқаратын, белгіленген
талаптарға сәйкес қызметке қабылданған жеке тұлға. Прокурор өз мағынасында
прокуратура басшылары, бас прокурор, облыс және оған теңестірілген, қала,
аудан прокурорлары. Кең мағынасында тек жоғарыда көрсетілген прокурорлар
ғана емес олардың орынбасарлары, кеңесшілері, ерекше тапсырмалар бойынша
көмекшілері деп түсінуге болады.
Прокурорлық қадағалау заң ғылымының саласы ретінде қызметтің тиімділік
мәселелерін, қызметті қадағалау, нысан, құралдары мен әдістерінде жүзеге
асырылып реттелген, заңдар білімі ұғымын білдіреді. Прокурорлық қадағалау
мемлекеттік қызметтің бір түрі, заң ғылымының саласы және оқу пәні ретінде
түсіндіріліп жүр. Дегенмен ол ғылым ретінде қылмыстық, азаматтық процесс,
криминалистика және т.б. ғылым салаларымен тығыз байланысты.
Прокурорлық қадағалаудың объектілері мен субъектілері мазмұны бойынша
екеуі екі басқа нәрсе болса да, бір бірімен тығыз байланысты. Прокурорлық
қадағалаудың объектілері деп нормативтік құқықтық актілерді және заңдарды
сақтауына тексеру жүргізілетін кәсіпорындар, мекемелер, ұйымдар және басқа
заңды тұлғалар түсіндіріледі. Прокурорлық қадағалаудың субъектілері деп
нормативтік құқықтық актілерді және заңдарды сақтауына тексеру жүргізетін
прокурорлық-қадағалау қызметіне қатысушы тексеруші прокурорды да айтуға
болады.
Прокурордың өкілеттігі - өзінің қадағалау функциясын жүзеге асыру үшін
прокурордың міндеттері мен құқығының келемі. Прокурордың негізгі өкілеттігі
Прокуратура туралы Заңда белгіленген.
Өкілеттіктен басқа прокурорлық қадағалаудың құқықтық құралдары ретіндегі
ұғым бар. Бұл ұғым өмірде және әдебиетте бір-біріне тепе-тең мағынада
түсіндіріледі.
Прокурорлық қадағалау заңнамалармен реттелген және реттелмеген әртүрлі іс-
әрекеттерді жүргізу жолымен жүзеге асырылатын мемлекеттік қызметтің түрі.
Прокурорлық қадағалаудың құралдарына Прокуратура туралы заңымен немесе
қадағалауды жүзеге асыру үшін прокурорға ұсынылған басқа заңнамалық
актілері де жатады. Осы құқықтық құралдарды құқық бұзушылықты анықтауда
және жоюда қолдану прокурорлық қадағалаудың мәні болып табылады.
Құқық бұзушылықты анықтаудың құралдары:
Құқың бұзушылықты жою құралдары.
Құқық бұзушылықты алдын алу ескерту.
Арнайы құжатта бекітілген прокурордың шешімі құқықтық құралдарды
пайдаланудан тергеудің анықтаған қадағалаудың құралын құқық бұзушылыққа
прокурорлық ықпал ету болып табылады.
Прокурор заңға сәйкес келмейтін нормативтік құқықтық актіні анықтағанда
наразылық білдіру құқықтық құралын пайдаланады.
Прокурорлық қадағалау жоғарыда аталған Прокуратура туралы заңда
қарастырылған құқықтық актілер құралдарынан тұрады. Заң бұл құралдардың
қайсысын міндетті түрде қолдануда және кемшіліктерді анықтауда және оларды
жоюда қай жағдайда қандайын қолдану керек екөндігін тура айта алмайды.
Бұл ұсыныстар тәжірибелік жұмыс және ғылыми іс-әрекетте жинақталады.
Олардың ішіндегі ең тиімдісі Бас прокурордың нүсқамаларында, бұйрықтарында,
сонымен қатар прокуратураның оқулықтарында, жобаларында, нұсқаулықтарында
бекітілген. Ғылыми негізделген және тәжірибеде тексерілген құқықтық
құралдардың әдістері мен тәсілдері жиынтығын прокурорлық қадағалаудың
әдістемелегі құрайды. Оның методикалық нұсқаулығы әр түрлі деректі дәрежені
құрайды. Олардың бірі олардың тиімділігін қамтамасыз ететін әдісі ретінде
қадағалаудың толығымен жүзеге асырылуы деп анықталуда. Қадағалаудын
әдістемесі заңдардың жекелей орындалуына қадағалауында анықталады. Соған
сәйкесті прокурорлық қадағалаудың жалпы түрін жеке прокурорлық қадағалаудан
ажыратуға болады. Сол сияқты Конституциялық қадағалау мемлекеттік құқық
қорғау қызметінің Конституциялық сот және прокуратура арқылы жүзеге
асырылатын мемлекеттік қызметтің бір түрі. Ереже бойынша Конституциялық
қадағалауды Конституциялық сот, ал біздің мемлекетке қатысты прокурорлық
қадағалауды екі орган Конституциялық кеңес пен прокуратура жүзеге асырады.
Ол конституциялық бақылаудың ерекше органы. Оның объектісі-Парламентпен
қабылданған Президенттің қол қоюға дейінгі заңдары болып табылады. Екеуі
өзара байланыста Конституцияға қайшы келетін заңдар мен нормативтік
актілерге наразылық білдіруді азаматтық процесс тәртібімен жүзеге асырады.
Мәселенің Конституцияға қайшы келетіндігі немесе келмейтіндігі туралы соңғы
қорытындыны шығаруға Конституциялық кеңес құқылы. Конституциялық кеңес
Конституцияға заңдарына сәйкестігін қадағалайды, Конституция нормаларын
талқылайды. Прокурорлық қадағалау іс жүргізу, шұғыл іздестіру іс-
әрекеттерінде, өндірісті орындауда заңдардың дұрыс және біркелкі орындалуын
қадағалайды. Прокурорлық қадағалау арқылы Конституцияға қайшы келетін
заңдар мен нормативтік актілерге наразылық білдіруді Азаматтық кодекс
тәртібінде жүзеге асырады. 1995 жылғы Конституцияға сәйкес Конституцияға
қайшы келетін заңдар мен нормативтік құқықтық актіге наразылық білдіруді
Конституциялық кеңес және белгілі дәрежеде прокуратура органдары да жүзеге
асырады. Конституцияға қайшы келетін заңдар мен нормативтік құқықтық актіге
сәйкестік мәселесін шешу Прокурорлық қадағалау құзыреттігіне кірмейді, ол
мәселені Конституциялық кеңес шешеді. Конституциялық қадағалаудың міндеті
-Қазақстан Республикасының заңдарға сәйкессіздіктерін болдырмау.
Прокурорлық қадағалаудың міндеттері Конституциялық қадағалауға қарағанда
кең. Қазақстан Республикасы аумағында міндетті болып табылатын
Конституциялық қадағалауды тексерулер, талқылау және шешімдер шығару арқылы
жүзеге асырылады. Прокурорлық қадағалау міндетіне Конституциялық қадағалау
да кіреді.
Соттық бақылау-соттардың заңдылықтарын, оларды қайта қарауға берілген
істерін немесе сот органдары арасындағы азаматтық қылмыстық істерді,
дауларды шешетін орган болып табылады. Олар мемлекеттің атынан қызмет
ететін өкілетті прокуратура органдарының заңдарды дұрыс және бірыңғай
қолдануын қамтамасыз ететін орган. Соттық бақылау өз мәні бойынша
азаматтардың бостандығы мен құқықтарының кепілдіктер жүйесі. Сонымен бірге
жинақталған тәжірибе көрсеткендей, сот тәртібіндегі қарауға ұсынылған
шағындарды, наразылықтарды шешу, мәселелерге принципиалдық қарым-катынастың
болуын сот жұмыстарының жоғары деңгейдегі болу қажеттілігі дәлелдеді.
Тәжірибеде прокурорлың қадағалау мен соттық бақылау бәсекелесті емес
екөндігі анықталды. Қадағалаудың әрбір нысаны жалпы істі жасайды,
заңдылықты нығайту мақсаттарын көздейді. Прокурорлық қадағалау мен соттық
бақылау бірігіп келіп, өзара бірін бірі толықтырады және күшейтеді. Осы
екеуінің бірігуі аталған құқықтық институттардың заңды күшейту бойынша
мәселелерін шешуге, олардың қызметін ұйымдастыруға бірден бір көмегін
тигізеді. Прокурорлық қадағалау барлық іс-әрекет органдарын, лауазымдарын
қамтитын жалпылама сипаттағы қадағалау. Соттық бақылау ондай бола алмайды,
өйткені ол шағым мәнімен шектелген.
Соттық бақылау соттардың каулыларында таратылады, ал прокурорлық
қадағалау істі қарағанда іске қатысуымен бірге бірқатар өзінің функциялары
бар. Прокурорлық қадағалау міндеттері аяқталған соң, соттық қадағалау күш
алады. Прокурор заңдылық бұзушылықтарға наразылық білдіреді, ал өкілетті
орган наразылықты қарау бойынша іс жүргізу қатынастарына енеді.
Прокурорлық қадағалау мемлекеттік қызметтің ерекше түрі ретінде мемлекет
атынан арнайы өкілеттік тұлғаларды прокурорлардың заңдары мен Президенттің
жарлықтарының біркелкі және дәл орындалуын қамтамасыз етеді.
Прокурорлық қадағалау мемлекеттік қызметтің ерекше түрі ретінде арнайы
өкілеттік тұлғалардың, прокурорлардың заңдары мен Президенттің жарлықтарын,
басқа да нормативтік құқықтық актілердің дәл және біркелкі орындалуында ҚР
аумағында құқық бұзушылықты анықтау және оларды жою шараларын қабылдау,
айыптыларды жазаға тарту және қылмыстық қудалауды жүзеге асыра отырып,
оларды жауапқа тарту, біркелкі және дәл орындалуын қамтамасыз ету бойынша
мемлекет атынан жүзеге асыратын орган деп сипаттауға болады.
Қолданыстағы заңдар бойынша қадағалау сатыдағы сот өкілетті түлғалар
мен прокурордың шағымдары бойынша Қазақстан Республикасы Азаматтық істер
жүргізу кодексінің 322-бабында көрсетілгендей, заңды күшіне енбеген
шешімдерді ұйғарымдарды Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу
кодексінің 40-бабындағы талаптарға сәйкес заңдастыруға және дәлелдеуге
құқылы.
Заңсыз және дәлелсіз шешімдер мен үйғарымдарға наразылық жасау
прокурордың лауазымдық міндетіне жатады, осының негізінде азаматтық сот
істерін жүргізу саласында мемлекет атынан заңдардың тура және бірыңғай
қолданылуына жоғары қадағалау жүзеге асады. Прокурордың бұл міндеті
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан Республикасының
прокуратурасы туралы Заң күші бар Жарлығының 31-бабынан тарайды.
Аталған бап және Қазақстан Республикасының Азаматтық істер жүргізу
кодексінің 332-бабы прокурорға өз өкілеттігінің шегінде, оның сот
талқылауына қатысқан-қатыспағанына қарамастан, заңды күшіне енбеген сот
қаулыларына кассациялық наразылық жасауына қүқық береді қадағалау наразылық
соттың ақырғы формасындағы шешімі шығарылғаннан соң он бес күн ішінде
беріледі .
Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының талаптары бойынша прокурорлар
кассациялық мерзім ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz