Қабілет туралы түсініктер, оның түрлері

I. Кіріспе
II. Негізгі бөлім:
1. Қабілет туралы түсініктер, оның түрлері.
2. Қабілет және бейімділік.
3. Қабілет және нышан
4. Дарындылық—қабілеттің бір түрі.
5. Атақты дарындылар тарихынан.
6. Қабілеттің ең жоғарғы дәрежесі—талант.
III. Қорытынды
Қабілеттің негізгі белгілері.

Әр адамның әрекеттің бір түріне жарамдылығын көрсететін дара ерекшелігі болатыны байқалады. Мұндай ерекшеліктер іс-әрекетті орындау үстінде, әсіресе оның нәтижесінен жақсы көрініп отырады. Мысалы, бір қолына алған ісін бұрқыратып тез бітіріп тастайды және оны өте нәтижелі етіп шығарады. Ал екінші біреу өте баяу қимылдап, әрі істі сапасыз етіп орындайды. Бұл мысалда да бірінші адамның іске қабілеттілігі екіншіге қарағанда әлде қайда жоғары екендігі көрініп тұр.
Қандайда болмасын бірер нәрсеге қабілеті жоқ адам болмайды. Ол біреуде күшті, біреуде шамалы болып келуі мүмкін. Тәжірибе мен парасат адамдардың тең емес екенін дәлелдейді дегенде теңдік деп адамдардың қабілеттерінің теңдігі немесе дене күштері мен рухани қабілеттіктерінің бірдейлігін түсінеді. Бұл мағынада алғанда адамдардың тең емес екендігі түсінікті. Қабілет жалпы, арнаулы және тәжірибелік, ал соңғысы ұйымдастырғыштық, мұғалімдік болып бірнеше түрге бөлінеді. Адам тіршілік иесі, оған қоса ол жаны бар нәрсе ретінде табиғи күшке, өмір қуатына ие, әрекетшіл тіршілік иесі онда бұл күштер нышан мен қабілет түрінде өмір сүреді,- дейді К.Маркс. Нышан жүйке жүйесінің адамға туыстан берілетін анатомиялық-физиологиялық белгі. Қабілетті дамудағы ең негізгі басты фактор—еңбек. Адам неғұрлым еңбек сүйгіш болса, ойлаған ісін ешбір ерінбей, жалықпай орындайтын болса, оның қабілеті соғұрлым жақсы дамитын болады. Қабілет те, нышанда іс-әрекет үстінде байқалады.

1. Жарықбаев Қ. Психология. Алматы, «Білім», 1993, 272 бет
2. Тәжібаев Т. Жалпы психология. Алматы, «Қазақ университеті», 1993.—240 бет

Пән: Психология
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 13 бет
Таңдаулыға:

Жоспар:

I. Кіріспе
II. Негізгі бөлім:
1. Қабілет туралы түсініктер, оның түрлері.
2. Қабілет және бейімділік.
3. Қабілет және нышан
4. Дарындылық—қабілеттің бір түрі.
5. Атақты дарындылар тарихынан.
6. Қабілеттің ең жоғарғы дәрежесі—талант.
III. Қорытынды
Қабілеттің негізгі белгілері.

Кіріспе.

Әр адамның әрекеттің бір түріне жарамдылығын көрсететін дара
ерекшелігі болатыны байқалады. Мұндай ерекшеліктер іс-әрекетті
орындау үстінде, әсіресе оның нәтижесінен жақсы көрініп отырады.
Мысалы, бір қолына алған ісін бұрқыратып тез бітіріп тастайды және
оны өте нәтижелі етіп шығарады. Ал екінші біреу өте баяу
қимылдап, әрі істі сапасыз етіп орындайды. Бұл мысалда да бірінші
адамның іске қабілеттілігі екіншіге қарағанда әлде қайда жоғары
екендігі көрініп тұр.
Қандайда болмасын бірер нәрсеге қабілеті жоқ адам болмайды.
Ол біреуде күшті, біреуде шамалы болып келуі мүмкін. Тәжірибе мен
парасат адамдардың тең емес екенін дәлелдейді дегенде теңдік деп
адамдардың қабілеттерінің теңдігі немесе дене күштері мен рухани
қабілеттіктерінің бірдейлігін түсінеді. Бұл мағынада алғанда
адамдардың тең емес екендігі түсінікті. Қабілет жалпы, арнаулы және
тәжірибелік, ал соңғысы ұйымдастырғыштық, мұғалімдік болып бірнеше
түрге бөлінеді. Адам тіршілік иесі, оған қоса ол жаны бар нәрсе
ретінде табиғи күшке, өмір қуатына ие, әрекетшіл тіршілік иесі
онда бұл күштер нышан мен қабілет түрінде өмір сүреді,- дейді
К.Маркс. Нышан жүйке жүйесінің адамға туыстан берілетін анатомиялық-
физиологиялық белгі. Қабілетті дамудағы ең негізгі басты
фактор—еңбек. Адам неғұрлым еңбек сүйгіш болса, ойлаған ісін ешбір
ерінбей, жалықпай орындайтын болса, оның қабілеті соғұрлым жақсы
дамитын болады. Қабілет те, нышанда іс-әрекет үстінде байқалады.

Негізгі бөлім.
Қабілет дегеніміз іс-әрекеттің белгілі бір түрін
ойдағыдай, нәтижелі орындауда көрінетін адамның жеке қасиеті.
Қабілеттілік күнбе-күнгі тәжірибеде жиі кездеседі. Мәселен, оқуға
бар ықыласымен берілетін оқушыларды біз мынау оқушы қабілетті
оқушы екен дейміз не болмаса оның кейбір пәндерді жақсы үлгеруіне
байланысты мынау оқушының математикаға, екіншісінің әдебиетке,
үшіншісінің географияға қабілеті бар екен дейміз. Қабілеттердің дамып
қалыптасуы әр түрлі деңгейде жүріп отырады. Мысалы, оның алғашқы
деңгейін репродуктивтік десе, екінші негізгі деңгейін шығармашылық
қабілет дейді. Бірінші деңгейде адам білім игеруге, іс әрекетті
қажетті дәрежеде іске асыруда икемділік көрсетсе, екінші деңгейде
жаңа, соны туынды жасай алу мүмкіндігін байқатады.
Қабілеттіктің өлшемі—белгілі бір істің нәтижелі болып
орындалуында. Қабілет адамның іс-әрекетінің белгілі бір түріне, өнер
саласының біріне жарамдылығын жақсы көрсете алады. Белгілі бір істі
үздік орындауға мүмкіндік беретін адамның әр түрлі жеке
қасиеттерінің (музыкалық саңылау, түстерді жақсы ажырата алу, қолдың
икемділігі, тағы басқа) қиысып келуін, яғни адам қасиеттерінің
синтезін қабілет депе атайды.
Қабілеттің ойдағыдай дамуы адамда тиісті білім жүйесінің
икемділік пен дағдының болуына байланысты болады. Мәселен, оқушыда
техникалық қабілеттің ойдағыдай дамуы үшін техникалық
конструкциялардың құрылысын жақсы білуі, оны тәжірибе жүзінде
пайдалана алуы қажет. Баланың білімі терең деп, икемділігі артып,
дағдысы көбейе түссе, оның қабілеті де ойдағыдай дамып отырады.
Мәселен, кейбір мұғалімдер өз оқушыларының (тіпті ол жақсы оқитын
оқушы болсада) үлгеріміне көңілі онша тола қоймайды, Ол өз
оқушысының бар мүмкіндігімен жұмыс істемейтіндігін айта келіп, егер
ол сабаққа бар ынтасымен кірісетін болса бұданда гөрі жақсы оқи
алар еді-ау деп қынжылады. Бұл жерде мұғалім қолынан істесе іс
келетін, дағдыға тез машықтанғыш баланың қажырлы әрекетке бойын
жөнді ұсына алмағандықтан, қабілетін жөнді көрсете алмай отырғандығын
айтып отыр.
Оқу-тәрбие процесінде қабілет, білім дағды, ептілік сияқты
психологиялық ұғымдарды өз мәнінде түсіне алмау мұғалімдерді
педагогикалық қателерге ұшырату мүмкін. Бұны дәлелдейтін мысалдар
өте көп. Сурет академиясына оқуға келген Суриковтың арнаулы
қабілеті ерте көрінген мен де, сурет салуға қажетті дағды мен
білімі болмаған. Сондықтан да ол академияға қабылданбаған. Академияның
мұғалімдері Суриковтың сурет өнеріне тиісті білімі мен дағдысының
жоқтығына қарап, оның зор қабілеттілігін көре алмай, үлкен қате
жіберген. Кейін ол өзінің зор қабілетінің арқасында сурет өнеріне
қажетті білім мен дағдыны екі-үш ай ішінде меңгереді де,
академияға түсуге құқық алады. Бұл жәйт академиядағылардың Суриков
жөніндегі пікірлері жансақ болғандығын аңғартады. Бұл мысал адамның
қабілеттілігі білімі мен икемділігі, дағдыларды тез меңгеруге жағдай
туғызатын, сондай-ақ балалардың қабілеттерін дұрыс байқай алып,
онымен
санасып отырудың қажеттілігіне мұғалімдердің зер салуын керек етеді.

Қабілет негізінен екіге бөлінеді. Адамның ақыл-ой
өзгешеліктерінің жеке қасиеттерін көрсететін кез келген адамнан
табылатын қабілет жалпы қабілет деп аталады. Ақылдың орамдылығы мен
сыншылдығы материалды еске тез қалдыра алу, зейінділікпен
бақылағыштық, зеректік пен тапқырлық, тағы басқа. Осы секілді ақыл-
ой әрекетінде көрінетін өзгешіліктер жалпы қабілет болып табылады.
Іс-әрекеттің жеке салаларында көрініп, оның нәтижелі орындалуына
мүмкіндік беретін қабілетті арнаулы қабілет деп атайды. Оған
суретшінің, музыканттың, актердың, спортшының, математик-ғалымның,
ақын-жазушының қабілеттерін жатқызуға болады. Соңғы кездері кейбір
зерттеушілер қабілеттің үшінші түрі деп практикалық іске
қабілеттілікті айтып жүр. Оған ұйымдастырғыштық, педагогтық,
конструктивті-техникалық қабілеттерді жатқызуға болады. Қабілеттердің
осы түрлері іс-әрекеттің басты салаларына (ғылым, өнер, практика)
орайлас бөлінеді.
Адам қабілетінің дамуы қоғамның дамуына оның әлеуметтік
сипатына ғылыми техникалық прогрес байланысты болып отырады. Мәселен,
капитализм қалыптасып келе жатқан дәуірде, ғылымның сан-алуан
салаларының дамуына буржуазия қоғамы кең өріс беріп отырды. Өйткені
қауырт дамып келе жатқан капиталистік өндіріс барған сайын жаңа
ғылыми білімдерді талап ете бастады. Сол кездері жан-жақты
қабілетті аса дарынды адамдар көп болды: Ф. Энгельс, Леонардо да
Винчи, Альберхт Дюрер, ХХ ғасырдың бас кезінде қазақ қоғамында да
белең алған еді. Осы кездегі аренаға жан-жақты қабілетті адамдар Ш.
Құдайбердиев, А. Байтұрсынов, Х. Досмұхаммедов, М.Дулатов, Ж. Аймауытов,
М. Шоқай,
М.Жұмабаев тағы басқа шыққаны белгілі.
Адам қабілеттерінің жан-жақты жетілуі еңбектің ескі бөлінісін,
яғни ой еңбегі мен дене еңбегі болып бөлінуін, сөйтіп
адамның белгілі бір кәсіпке немесе мамандыққа таңылып қоюын
бірте-бірте жоюды көздейді. Әрине бұдан еңбектің түрлі салалары
жойылып кетеді деген мағына тумайды. Еңбектің сан-алуан түрлерінің
ұштасуы, адамның дене күшінің де, рухани күшінің де дамуына себепші
болады, адамның білімі, шеберлігі, іс-әрекетінің түрлі саласындағы
айрықша дамыған тәжірибе мен білім икемі дұрыс ұштасқанда ғана
ғылым, техника, әдебиетпен өнер саласында адамның қабілеті мен
дарыны, таланты дамып оның ойдағыдай өрістей түсуіне кең мағынада
мүмкіндіктер жамалады. Қабілет адамнан әрекеттің бір түрімен
айналысуға мүмкіндік беретін бейімділікте байқалады. Бейімділік пен
қабілет көп жағдайларда бірге болады, өйткені адамның бір нәрсеге
қабілеттілігі оның бейімділігіне орай қалыптасады. Бейімділік—адамның
белгілі бір әрекетпен айналысуға бет бұрысы, оған көңіл аууы,
оянып келе жатқан қабілеттің алғашқы белгісі. Сонымен қатар
бейімділік әрекеттің бір саласына (сурет, музыка) әуестенушілікті
көрсетеді. Балалық кезде ерекше көзге түсетін бейімділіктер оның
келешек қабілетінің көрсеткіші болыпта табылады, мысалы, 2-3 жасар
баланың музыка үніне құлағының елеңдеуі, онда музыкалық қабілетке
байланысты табиғи негіздің бар екендігін көрсетеді. Жас балаларда
әрекеттің әр түріне байланысты бейімділік жиі ұшырайды. Нағыз
бейімділікпен алдамшы, шүбәлі бейімділікті айырған дұрыс. Нағыз
бейімділік адамның әрекетке тек құштарлығы ғана емес, оны нәтижелі
етіп орындауында, мәселен, осындай бала сабақ үлгеруде қатарындағы
баладан көп ілгері озып кетіп отырады. Ал бейімділіктің алдамшы
түрінде адам іске қатты әуестенгенмен сол салада жақсы нәтижеге ие
бола алмайды. Оның мүмкіндігі орта дәрежеде ғана болады. Жалған
бейімділік көбінесе үлкендердің сендіруіне немесе баланың өзін
осылай сезуімен тууы ықтимал. Мәселен, кейбір интеллегент
отбасыларда: Сен келешек дарынсың, сенен үлкен ғалым, суретші, әнші
шығайын деп тұр, - деп айтатындар кездеседі. Расында да, 3-4 жасар
балалардың әп-әдемі етіп тақпақ айтпайтыны, дөңгеленіп билемейтіні,
әсем дене қимылдарын жасамайтыны кемде-кем. Баланың бейімділіктерін
дамытып отыру оның жалпы дамуына, ақыл-ой қабілеттінің жақсы
қалыптасуына жағдай жасайды. Сондықтан мұғалімдермен тәрбиешілер
балалардың бейімділіктерін уақытында дұрыс көре біліп, осыған сәйкес
келетін қабілеттерді дамытып отыруы керек.
Бейімділік пен қабілет ересек адамдардан да қосақтаса көрініп
отырады. Адамда күшті, әсерлі, тиянақты бейімділіктің болуы онда зор
қабілеттің бар екенін жақсы аңғартады. бұл екеуінің бір-бірімен
қабыспай жататын кездері де болады. Біреув тек өзін көрсету үшін
ғана іс-әрекетке бағыт алатын болса, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.