Құқықтық нигилизм - құқықтық мемлекет құру жолындағы кедергі

Мемлекеттік жүйені реформалау қоғамдық сананың құқықтық көзқарасын өзгерту бағытында алғашқы қадам болып табылады. Еліміздің саяси және құқықтық жүйесіндегі түбегейлі бетбұрыстар құқыққа, оның мәні мен мақсатына басқаша қарауға мәжбүр етті. Қазақстандық қоғам өмірінде мемлекеттің қызмет ролінің өзгеруі және жалпыадамзаттық құндылықтарға сәйкестенуі қоғамдағы құқық мәселесіне жаңаша қарауға мүмкіндік береді. Бүған «құқықтық мемлекет» ұғымының алғы шепке шығуы дәлел. Алайда құқықтық мемлекет құруды жүзеге асырудағы кедергілердің бірі – әлі күнге дейін қоғамдық сана деформациясы және халықтың әлеуметтік психологиясында әбден қалыптасқан стереотип болып табылатын құқықтық нигилизм. Тіпті, мемлекеттік-құқықтық кеңістіктегі өзгерістер тек мемлекеттік емес, қоғам өмірінің тұрақсыздығына, әлеуметтік сілкіністерге әкеп соқтырды.
Қазақстандағы құқықтық нигилизм дамуының түп-тамырын тарихтан іздеген жөн. Себебі, кеңестік кезеңде қоғамдық қатынастарды реттеуші ретінде құқық маңызды роль атқарған жоқ. Бұл, өз кезегінде, ұжымдық-әкімшілік жүйенің мұрасы, барлық мәселені әкімшілік шаралармен ғана шешуге болады деген сенімнің үстем болғандығын көрсетеді. Ұжымдық-әкімшілік жүйе құқықтық басқару тетігін команда мен әкімшілік қысым арқылы басқаруды дұрыс деп санады. Оның құндылықтар құзырында барлығы да құқықтан маңызды еді – билік, жоғары тұрған бастықтың бұйрығы, артықышылықтар және т.б. Құқық жоғарыдағылардың бұйрығын төмендегілер міндетті түрде орындауға тиіс деген ұғыммен байланыста еді.
Кеңестік кезеңдегі конституциялық фасад пен билік механизмінің нақты қызметі заң мен құқық қорғау принциптерін бұрмалады, адамдарды құқық институтына деген сенімнен айырды. Бұл кезеңде азаматтардың құқықтық мәдениеті мәселесі ауызға ада алынған жоқ, керісінше, адам құқығы, құықықтық мемлекет ддеген ұғымдар сынға алынды. Әкімшілік-ұжымдық жүйеге қарапайым ғана құқық бұзбаушылық қажет болды. Кеңес кезеңінде бәрі де мемлекет саясатына қызметету жолына қойылды. Ұжымдық-әкімшілік жүйе үшін заң, ең алдымен, бұйрық құралы, алға қойылған мақсатқа күштеу арқылы жеті болып табылды. Осылайша, елдегі ұлиттық сананың қалыптасуы ұзақ уақыт бойы құқықтық нигилизмнің туындауына ықпал етпей қоймады.
Сондай-ақ нақ осы кеңестік дәуірде құқықтық тәрбиенің түрлері де қалыптасқанын жоққа шығармау керек: құқықтық тәрбие, құқықтық ағарту, қоғам мүшелерінің құқықтық тәжірибеге атсалысуы (жолдастық сот, халықтық мәжіліс), «дөңгелек үстел», құқық қорғау қызметкерлерінің жұртпен кездесулері сияқты түрлі шаралардың жиі-жиі өткізілуі жіне т.б.
Егемендікке ие болғаннан кейін Қазақстан үшін құқықтық нигилизмді бірден жоюға мүмкіншілігі болмады. Демократиялық және саяси құбылыстар заңдық нигилистік дәстүрді, азаматтардың құқықтық санасындағы тапшылықты құрта алмады. Мәселе мынада – құқыққа немқұрайды көзқарас әлі күнге дейін біздің қоғамдық санамыздың бір сипаты, ол биліктің құқыққа қайшы әрекетімен нығая түседі. Осы қалыпта ол тек «құқықты» деген бағалау деңгейінде ғана емес, жұрттың күнделікті әрекетінен, өмір сүру салтынан да көрінеді.