Сыбайлас-жемқорлық қылмыстықтың криминологиялық сипаттамасы
Кіріспе
1.бөлім. Сыбайлас.жемқорлық қылмыстықтың криминологиялық сипаттамасы
1.1. “Сыбайлас қылмыстылық” ұғымының заң шығару және құқық қолдану тәжірибесіндегі пайда болуы және детерминациясы
1.2. “Мафия”, “көлеңкелі экономика”, “кәсіби қылмыстылық” және “сыбайлас жемқорлық” ұғымдарының мазмұны және сыбайлас қылмыстылықпен байланысы
Қорытынды
Пайдаланған әдебиет
1.бөлім. Сыбайлас.жемқорлық қылмыстықтың криминологиялық сипаттамасы
1.1. “Сыбайлас қылмыстылық” ұғымының заң шығару және құқық қолдану тәжірибесіндегі пайда болуы және детерминациясы
1.2. “Мафия”, “көлеңкелі экономика”, “кәсіби қылмыстылық” және “сыбайлас жемқорлық” ұғымдарының мазмұны және сыбайлас қылмыстылықпен байланысы
Қорытынды
Пайдаланған әдебиет
Біздің мемлекетімізде қылмыстылықтың жағдайы қандай ? Бұл сұраққа жауап беру үшін ресми статистикалық мәліметтерге жүгінейік.
Қазақстанда 1990 жылы - 148053 қылмыс тіркелсе, 1991 жылы - 173858 қылмыс, 1992 жылы - 200873 қылмыс, 1993 жылы - 206006 қылмыс, 1994 жылы - 201796, 1995 жылы - 183913, 1996 жылы - 183977, 1997 жылы - 162491 қылмыс тіркелген.
Осы мәліметтерден Қазақстан Республикасында қылмыстылықтың шырқау шегі 90-шы жылдардың басына таман екендігі көрінеді. Бұл жалпы тіркелген қылмыстардың саны, ал латентті қылмыстарды ескеретін болсақ, онда жоғарыда көрсетілген мәліметтер айсбергтің су бетіндегі бөлігі ретінде көрінеді. Ал, айсбергтің үштен екі бөлігі су астында болып табылады. Сол сияқты қылмыстардың бір талай бөлігі де жасырын сипатта болып келеді. Жоғарыда көрсетілген қылмыс санынан біз топпен жасалған қылмыстарды анықтайық. Қазақстанда 1992 жылы - 18928 қылмыс, 1993 жылы - 22185, 1994 жылы 24712, 1995 жылы - 20641, 1996 жылы - 20518, 1997 жылы - 17066 қылмыс топпен жасалған болатын. Топпен жасалған қылмыстардың жалпы қылмыстылыққа қатысты пайыздық үлес салмағы бойынша көрсетуге болады: 1992 жылы- 9,4%, 1993 жылы -10,7%, 1994 жылы – 12,2%, 1995 жылы -11,2%, 1996 жылы -11,1%, 1997 жылы -10,5%.
Қылмыстылық феномені әлеуметтік – экономикалық және саяси тұрғыдан дағдарысқа түскен кедей мемлекеттерге ғана емес, айтарлықтай экономикалық және саяси тұрақтылыққа жеткен мемлекеттерге де тән болып келеді.
Әрбір мемлекеттің қылмыстылығының өзіне тән құрылымына, динамикасына, ерекше белгілеріне қарамастан қылмыстылықтың сапалық өзгерістері барлық мемлекеттерге тән қасиет болып табылады. Бұл, бірінші кезекте, қылмыстық қызметтің көлеміне, ұйымдастырылуына, қылмыстық бизнестің заңдастырылуына және т.б. байланысты, жалпы айтатын болсақ, қазіргі өмірдің әлеуметтік құбылысы – сыбайлас қылмыстылықтың деңгейінің күрт өсуіне және кең өріс алуына байланысты болып келеді.
XX ғасырдың 80 жылдары барлық дерлік капиталистік мемлекеттерде сыбайлас қылмыстылықтың деңгейінің күрт өсуі байқалады. Жалпы қылмыстармен қатар қымбат автокөліктерді ұрлап сату, қару-жарақ, жарылғыш заттар, есірткі сату, жалған ақша жасау, ірі мөлшердегі қаржылық қылмыстары, сонымен қатар, қымбат қол-өнер туындыларын ұрлап сату қылмыстары қауіп төндірерлік көлемге жетеді.
Осы қылмыстардың негізгі ұйымдастырушылары жан-жақты, тіпті халықаралық байланыстары бар, жасырын сипатта болып келетін және аса ірі мөлшердегі қаржылық бизнесі бар жасырын индикаттор болып табылады. Мұндай қылмыстылық саяси мақсаттарға жету мақсатында “жоғары ” жақтан қолдау табады.
Қазақстанда 1990 жылы - 148053 қылмыс тіркелсе, 1991 жылы - 173858 қылмыс, 1992 жылы - 200873 қылмыс, 1993 жылы - 206006 қылмыс, 1994 жылы - 201796, 1995 жылы - 183913, 1996 жылы - 183977, 1997 жылы - 162491 қылмыс тіркелген.
Осы мәліметтерден Қазақстан Республикасында қылмыстылықтың шырқау шегі 90-шы жылдардың басына таман екендігі көрінеді. Бұл жалпы тіркелген қылмыстардың саны, ал латентті қылмыстарды ескеретін болсақ, онда жоғарыда көрсетілген мәліметтер айсбергтің су бетіндегі бөлігі ретінде көрінеді. Ал, айсбергтің үштен екі бөлігі су астында болып табылады. Сол сияқты қылмыстардың бір талай бөлігі де жасырын сипатта болып келеді. Жоғарыда көрсетілген қылмыс санынан біз топпен жасалған қылмыстарды анықтайық. Қазақстанда 1992 жылы - 18928 қылмыс, 1993 жылы - 22185, 1994 жылы 24712, 1995 жылы - 20641, 1996 жылы - 20518, 1997 жылы - 17066 қылмыс топпен жасалған болатын. Топпен жасалған қылмыстардың жалпы қылмыстылыққа қатысты пайыздық үлес салмағы бойынша көрсетуге болады: 1992 жылы- 9,4%, 1993 жылы -10,7%, 1994 жылы – 12,2%, 1995 жылы -11,2%, 1996 жылы -11,1%, 1997 жылы -10,5%.
Қылмыстылық феномені әлеуметтік – экономикалық және саяси тұрғыдан дағдарысқа түскен кедей мемлекеттерге ғана емес, айтарлықтай экономикалық және саяси тұрақтылыққа жеткен мемлекеттерге де тән болып келеді.
Әрбір мемлекеттің қылмыстылығының өзіне тән құрылымына, динамикасына, ерекше белгілеріне қарамастан қылмыстылықтың сапалық өзгерістері барлық мемлекеттерге тән қасиет болып табылады. Бұл, бірінші кезекте, қылмыстық қызметтің көлеміне, ұйымдастырылуына, қылмыстық бизнестің заңдастырылуына және т.б. байланысты, жалпы айтатын болсақ, қазіргі өмірдің әлеуметтік құбылысы – сыбайлас қылмыстылықтың деңгейінің күрт өсуіне және кең өріс алуына байланысты болып келеді.
XX ғасырдың 80 жылдары барлық дерлік капиталистік мемлекеттерде сыбайлас қылмыстылықтың деңгейінің күрт өсуі байқалады. Жалпы қылмыстармен қатар қымбат автокөліктерді ұрлап сату, қару-жарақ, жарылғыш заттар, есірткі сату, жалған ақша жасау, ірі мөлшердегі қаржылық қылмыстары, сонымен қатар, қымбат қол-өнер туындыларын ұрлап сату қылмыстары қауіп төндірерлік көлемге жетеді.
Осы қылмыстардың негізгі ұйымдастырушылары жан-жақты, тіпті халықаралық байланыстары бар, жасырын сипатта болып келетін және аса ірі мөлшердегі қаржылық бизнесі бар жасырын индикаттор болып табылады. Мұндай қылмыстылық саяси мақсаттарға жету мақсатында “жоғары ” жақтан қолдау табады.
1. ҚР Конститутциясы, 1995ж.
2. ҚР Қылмыстық Кодексі (16.07.1997ж.) – Алматы: Юрист, 2003.- 141б.
3. ҚР Қылмыстық Іс Жүргізу Кодексі (13.12.1997ж) – Алматы: Юрист, 2004.- 207б.
4. Конвенция ООН против транснациональной организованной преступной деятельности, принятие резолюцией № 55/25 Генеральной Ассамблеи от 15.11.2000.
2. ҚР Қылмыстық Кодексі (16.07.1997ж.) – Алматы: Юрист, 2003.- 141б.
3. ҚР Қылмыстық Іс Жүргізу Кодексі (13.12.1997ж) – Алматы: Юрист, 2004.- 207б.
4. Конвенция ООН против транснациональной организованной преступной деятельности, принятие резолюцией № 55/25 Генеральной Ассамблеи от 15.11.2000.
Жоспар
Кіріспе
1-бөлім. Сыбайлас-жемқорлық қылмыстықтың криминологиялық сипаттамасы
1. “Сыбайлас қылмыстылық” ұғымының заң шығару және құқық қолдану
тәжірибесіндегі пайда болуы және детерминациясы
2. “Мафия”, “көлеңкелі экономика”, “кәсіби қылмыстылық” және “сыбайлас
жемқорлық” ұғымдарының мазмұны және сыбайлас қылмыстылықпен байланысы
Қорытынды
Пайдаланған әдебиет
Кіріспе.
Біздің мемлекетімізде қылмыстылықтың жағдайы қандай ? Бұл сұраққа жауап
беру үшін ресми статистикалық мәліметтерге жүгінейік.
Қазақстанда 1990 жылы - 148053 қылмыс тіркелсе, 1991 жылы - 173858 қылмыс,
1992 жылы - 200873 қылмыс, 1993 жылы - 206006 қылмыс, 1994 жылы - 201796,
1995 жылы - 183913, 1996 жылы - 183977, 1997 жылы - 162491 қылмыс
тіркелген.
Осы мәліметтерден Қазақстан Республикасында қылмыстылықтың шырқау шегі 90-
шы жылдардың басына таман екендігі көрінеді. Бұл жалпы тіркелген
қылмыстардың саны, ал латентті қылмыстарды ескеретін болсақ, онда жоғарыда
көрсетілген мәліметтер айсбергтің су бетіндегі бөлігі ретінде көрінеді. Ал,
айсбергтің үштен екі бөлігі су астында болып табылады. Сол сияқты
қылмыстардың бір талай бөлігі де жасырын сипатта болып келеді. Жоғарыда
көрсетілген қылмыс санынан біз топпен жасалған қылмыстарды анықтайық.
Қазақстанда 1992 жылы - 18928 қылмыс, 1993 жылы - 22185, 1994 жылы 24712,
1995 жылы - 20641, 1996 жылы - 20518, 1997 жылы - 17066 қылмыс топпен
жасалған болатын. Топпен жасалған қылмыстардың жалпы қылмыстылыққа қатысты
пайыздық үлес салмағы бойынша көрсетуге болады: 1992 жылы- 9,4%, 1993 жылы
-10,7%, 1994 жылы – 12,2%, 1995 жылы -11,2%, 1996 жылы -11,1%, 1997 жылы
-10,5%.
Сыбайлас-жемқорлық қылмыстықтың криминологиялық сипаттамасы
1.1. “Сыбайлас қылмыстылық” ұғымының заң шығару және құқық қорғау
тәжірибесіндегі пайда болуы және детерминациясы.
Қылмыстылық феномені әлеуметтік – экономикалық және саяси тұрғыдан
дағдарысқа түскен кедей мемлекеттерге ғана емес, айтарлықтай экономикалық
және саяси тұрақтылыққа жеткен мемлекеттерге де тән болып келеді.
Әрбір мемлекеттің қылмыстылығының өзіне тән құрылымына, динамикасына,
ерекше белгілеріне қарамастан қылмыстылықтың сапалық өзгерістері барлық
мемлекеттерге тән қасиет болып табылады. Бұл, бірінші кезекте, қылмыстық
қызметтің көлеміне, ұйымдастырылуына, қылмыстық бизнестің заңдастырылуына
және т.б. байланысты, жалпы айтатын болсақ, қазіргі өмірдің әлеуметтік
құбылысы – сыбайлас қылмыстылықтың деңгейінің күрт өсуіне және кең өріс
алуына байланысты болып келеді.
XX ғасырдың 80 жылдары барлық дерлік капиталистік мемлекеттерде сыбайлас
қылмыстылықтың деңгейінің күрт өсуі байқалады. Жалпы қылмыстармен қатар
қымбат автокөліктерді ұрлап сату, қару-жарақ, жарылғыш заттар, есірткі
сату, жалған ақша жасау, ірі мөлшердегі қаржылық қылмыстары, сонымен қатар,
қымбат қол-өнер туындыларын ұрлап сату қылмыстары қауіп төндірерлік көлемге
жетеді.
Осы қылмыстардың негізгі ұйымдастырушылары жан-жақты, тіпті халықаралық
байланыстары бар, жасырын сипатта болып келетін және аса ірі мөлшердегі
қаржылық бизнесі бар жасырын индикаттор болып табылады. Мұндай қылмыстылық
саяси мақсаттарға жету мақсатында “жоғары ” жақтан қолдау табады.
Біздің мемлекетте сыбайлас қылмыстылық − ғылыми зерттеу объектісі
ретінде салыстырмалы түрде жас болып табылатындықтан (алғаш рет бұл
мәселені И.В.Карпец 1984 жылы Мәскеуде өткен социалисттік мемлекеттер
криминологтарының алтыншы ғылыми Конференциясында көтерген болатын), бұл
құбылыспен күресу тәжірибесі мол деп айту қате болар еді. Сондықтан да,
басқа мемлекеттердің заңгерлерінің осы мәселе төңірегіндегі зерттеулеріне
көңіл бөлген дұрыс болар еді. Бұл біздің сыбайлас қылмыстылық ұғымын дұрыс
ашуымызға, бұл құбылысқа қолданылатын тиімді шараларды табуымызға көп
көмегін тигізетіні анық. Бірақ, көптеген авторлардың пікірінше және біз де
оған қосыламыз, сыбайлас қылмыстылықтың ұғымын, оның заңи бекітілуін, оған
қарсы қолданылатын шараларды механикалық түрде көшіріп алу үлкен
жетістіктерге әкеле қоймайтыны анық. Міндетті түрде мемлекетіміздің өзіне
тән ерекшеліктері ескерілуі тиіс. Біздің мемлекетте сыбайлас қылмыстылықпен
тиімді күресу үшін басқа мемлекеттер заңгер-ғалымдардың жүргізген
зерттеулерінің негізгі бағыттарын басшылыққа алу керек. Осы арқылы
мемлекетіміздің өзіне тән ерекшеліктерін ескере отырып, бұл құбылыспен
күресудің негізгі бағыттарын, сратегиясын, әдіс-тәсілдерін анықтау қажет.
Сыбайлас қылмыстылық ұғымы Италия, Жапония және АҚШ- да кеңінен ашылған.
Себебі, бұл құбылыс осы мемлекеттерде кеңірек өріс алған.
Италияда сыбайлас қылмыстылық терең әлеуметтік-экономикалық және саяси
тамырларға ие құбылыс болып табылады. Зерттеулерге сүйенсек, ондағы
сыбайлас қылмыстылықтың (мафия) пайда болуы XIX ғасырдың басына қарай өмір
сүрген кедей, әлеуметтік- экономикалық жағдайы нашар сицилиялық
шаруалармен тығыз байланысты. Сицилиялық мафияның нақты пайда болу мерзімі
жөнінде ортақ пікір жоқ: кей ғалымдардың пікірінше мафия 1882 жылы болған
көтеріліске байланысты пайда болды. Мафия пайда болған кезде қазіргі
заманға тән қасиеттерге ие болған жоқ.. Алғашында ол бай жер иеленушілерге
қарсы күрестің қарулы топ сипатында болып келген. Кейін келе ол ірі
латифундисттер жалдайтын “күзет” ретінде өмір сүрді.
XX ғасырдың 20 жылдарына олар заңды сипатта болып келеді де, құрылымның
басшылығы “жанұя” (“семья”) болып табылды.
“Жанұя” бүкіл Италияға таралып, әр жерде әр түрлі атала бастайды –
Неапольде “каморра”, Калабрияда “дрангетта”, Миланда “мала” .
“Мафия” термині біртіндеп жақсы ұйымдастырылған, әлеуметтік және саяси
өмірде беделі бар барлық жасырын қылмыстық топтарға берілетін болды.
Италиядағы қазіргі мафияның жағдайын нақтырақ көрсеткен криминолог,
жазушы Ф. Камон былай деп жазды: ”Мафия - мемлекетпен тығыз байланысқандығы
соншалық, бір ыдыстағы екі бұлақтың суы сияқты. Қазір мафияның қай жерде
аяқталып, қай жерде мемлекет басталатындығын ешкім білмейді. Мафия
“мемлекет жауы” ретінде өмір сүрмейді, керісінше мемлекет ретінде қызмет
етеді: ол мемлекет сияқты банкілік қызметпен, құрылыспен, саудамен,
акциялармен, делдалдық қызметпен айналысады. Мафия мен мемлекеттің бір-
біріне жақындығы соншалықты, қазір мемлекет мафияны құрту үшін өзінің бір
мүшесін кесіп тастау керек”.
Ал, енді Италияда сыбайлас қылмыстылыққа қандай анықтама бергеніне көңіл
аударайық .
Б.Ломбарда, криминолог-ғалым мынадай анықтама береді: “Сыбайлас
қылмыстылық – бұл бірге қылмыс жасайтын адамдар тобы ғана емес.
Ұйымдастырушылық белгілері бес белгінің болуын қажет етеді:
- ақпарат жинау және өз мүшелері арасында тарату;
- құқық қорғау институттарының қызметіне кедергі жасау;
- негізгі әлеуметтік-экономикалық қызметтерді қолдану;
- ішкі құрылымның болуы;
- әрекеттерінің сырттай заңды сипатта болуы”.
АҚШ- ғы сыбайлас қылмыстылық құрылымы, ерекшеліктері жағынан Италия
мафиясымен ұқсас болып келеді. Айырмашылығы тек АҚШ- тағы сыбайлас
қылмыстылықтың пайда болу уақыты мен себептерінде.
XX ғасырдың 20 жылдарында Италиядан қоныс аударушылар АҚШ-да мафия
құрып, оны “Коза Ностра” (“Біздің іс”) деп атайды.
Американың заң шығарушылық және құқық қолдану тәжірибесінде сыбайлас
қылмыстылық ұғымы кеңінен ашылып қарастырылады. АҚШ-да 1968 жылы
қабылданған “Көшедегі қылмыспен күресу және қауіпсіздікті қадағалау туралы”
заңында сыбайлас қылмыстылық ретінде - заңмен тиым салынған қызмет
көрсетумен, соның ішінде, қорқытып алушылықпен, жезөкшелікпен, есірткі
сатумен, заңсыз қару сатумен және т.б. заңсыз қызметпен айналысатын, жоғары
деңгейде ұйымдастырылған ассоциация мүшелерінің заңсыз әрекеттері танылады.
А. Блок және У. Чамликс деген американдық заңгер - ғалымдары өздерінің
“Сыбайлас қылмыстылық” атты шығармасында (Нью Иорк, 1981г.) сыбайлас
қылмыстылықтың түсінігін төмендегідей көрсетеді: ”... “сыбайлас
қылмыстылық” терминін рэкетпен есірткі тарату, жезөкшелік және т.б. заңсыз
әрекеттердің ұйымдастырылуымен байланысты заңсыз белсенді әрекетке қатысты
қарастыру керек.”
АҚШ-ң қылмыстық заңдылығына сәйкес сыбайлас қылмыстылық ретінде мафия
ғана танылмайды, оған жалпы, пайда табу мақсатымен құрылатын
қылмыскерлердің тұрақты тобы жатқызылады.
Сонымен қатар, соңғы жылдары кішігірім, бірақ тұрақты, қылмыстық
бизнеске “лайық” қылмыстық топтардың көбеюі байқалады.
Осыған байланысты, біздің пікірімізше, Р. Колдуэлл сыбайлас
қылмыстылықтың түсінігін дұрыс көрсеткендей. Ол сыбайлас қылмыстылықтың
сегіз негізгі белгілерін анықтады:
1. Қылмыспен кәсіп ретінде салыстырмалы ұзақ уақыт айналысу мақсатында
қылмыстық топ құру;
2. Билік бір немесе бірнеше адамдардың қолында шоғырланады;
3. Ұйым мұқтаждарын қанағаттандыру үшін көлемді ақша қорының болуы;
4. Топтың белгілі бір қылмыстарды жасауға “мамандануы” және ішкі
құрылымында қызметтердің бөлінуі, өзіндік еңбек бөлінісінің болуы;
5. Экспансиялық және монополисттік тенденцияның болуы;
6. Мемлекеттік органдар шенеуліктерімен сыбайлас жемқорлық сипаттағы
байланыстың болуы;
7. Өз ішінде қатал тәртіптің және жүріс-тұрыс ережелерінің болуы;
8. Қылмыстардағы тәуекелді азайту мақсатында нақты жоспарлауды жүзеге
асыру;
Сыбайлас қылмыстылық нарықтағы бәсекелестерін ығыстыру мақсатында,
әдетте, экономикалық механизмдерді көбірек қолданады.
Ал саяси билік болса, белгілі бір мақсатқа жетудің құралына айналады.
Жапониядаға сыбайлас қылмыстылық (якудза) басқа мемлекеттердегілерге тән
барлық негізгі белгілерге ие. Қылмыстық топтар олардың мүшелерінің
арасындағы қарым- қатынастарды анықтайтын рөлдерді, қызметтерді және т.б.
орнататын иерархиялық тәртіптің болуымен сипатталады. Жапониядағы қылмыстық
топтардың шет ел сыбайлас қылмыстылығынан айырмашылығы, қызмет ету үшін
территориялық дау қоймайды; ұйымдасуында туыстық немесе “жанұялық”
байланыстарды басшылыққа алмайды және ішкі құрылымы құпия емес. Жапондық
заңгер - ғалымдар сыбайлас қылмыстылықтың ұғымына қатысты ортақ пікірге
келмеген. Олардың пікірінше, сыбайлас қылмыстылық ұғымының мазмұнын бір
түсінікпен, анықтамамен ашып көрсетуге мүмкін емес.
Атақты Жапон криминологы С.Якуминава сыбайлас қылмыстылықтың түсінігін
анықтау мәселесіне көңіл аудара келе, оны анықтау үшін бірлесе қылмыс жасау
сияқты белгілер жеткіліксіз деп көрсетеді. Сыбайлас қылмыстылықтың негізгі
белгісі ретінде Якуминава “қандай да бір қылмыстық қызмет нәтижесінде
қалыптасқан ұйымды” таниды.
Енді Жапонияның ресми органдарының сыбайлас қылмыстылыққа берген
анықтамаларын қарастырайық .
Жапонияның Әділет министрлігі “Сыбайлас қылмыстылық дегеніміз- құқыққа
қайшы әрекеттерді жүзеге асыратын немесе жүзеге асыру қаупі бар ұйым
немесе топ”,- деп көрсетеді.
Жапон полициясы болса сәл өзгеше анықтама береді: ”Сыбайлас қылмыстылық
дегеніміз- өзінің ұйым немесе құрылым күшімен ұдайы құқыққа қайшы
әрекеттерді жүзеге асыратын кәсіпкерлік топ”
Бұрынғы КСРО мен шет мемлекеттерінің сыбайлас қылмыстылығының сыртқы
пішіні ұқсас болып келгенімен, әр мемлекеттердің экономикалық, саяси -,
құқықтық, әлеуметтік жағдайларына байланысты ерекшеленеді. Айырмашылықтарын
дұрыс көрсету үшін ТМД елдеріндегі сыбайлас қылмыстылқтың негізгі
белгілерін жүйелеп, оған дұрыс анықтама беру керек.
Қылмыстылық - әлеуметтік құбылыс ретінде дамудың жалпы заңдылықтарына
ие. Олар қоғамдық құрылысқа тәуелсіз болып келеді. Тек әр мемлекеттегі
сыбайлас қылмыстылық мемлекеттің әлеуметтік, экономикалық және т.б.
салаларына байланысты ерекшеленеді. Сондықтан да, “отандық” сыбайлас
қылмыстылықты зерттеу үшін шет ел ғалымдарының еңбегіне сүйену дұрыс болар
еді.
“Сыбайлас қылмыстылық” мәселесі жөніндегі маман-ғалымдардың арасында бұл
құбылыстың анықтамасы мен белгілеріне қатысты елеулі тиіспеушілік
болғанымен, олардың барлығы - сыбайлас қылмыстылықтың халықаралық сипаттағы
құбылыс болып табылатындығын мойындайды.
Жоғарыда көрсетілген шет ел ғалымдарының зерттеулеріне негізделе отырып
сыбайлас қылмыстылықтың жалпы белгілерін анықтайық :
1. Қылмыстық қызмет тұрақты сипатта болып табылады;
2. Қызметтері қылмыстық кәсіпкерлік сипатта болып келеді және жалпы
қылмыстық әрекеттерден айырмашылығы белгілі бір қызметтер мен тауарлар
ұсынуы тән;
3. Қылмыстық кәсіпкерлік көп мөлшерде заңсыз табыс бере алатын әлеуметтік
– экономикалық салаларды қамтиды;
4. Негізгі мақсаты – ірі мөлшерде табыс алу, бірқатар әлеуметтік салаларға
бақылау орнату арқылы, нарықтың белгілі бір көлемін монополизациялау
арқылы, мемлекеттік органдармен коррупциялық байланыс орнату арқылы
жүзеге асырылады;
5. Заңды бизнеске қылмыстық жолмен алынған қаржыларын заңдастыру,
“тазарту” мақсатында араласады;
6. Сыбайлас қылмыстық топтың тұрақтылығы қатал ішкі тәртіппен қамтамасыз
етіледі;
7. Ерекше қылмыстық “құрылым” ретінде қызмет етеді және өз ішінде
иерархиялық сатылармен сипатталады.
“Сыбайлас қылмыстылық” ұғымының анықтамасын дұрыс беру үшін осы
мәселені зерттеген ғалымдардың берген негізгі зерттеу бағыттарын
қарастырайық . Бұл бағыттарды былайша тізбелеуге болады:
а) сыбайлас қылмыстылықты – сыбайлас топ, мүшелері жасаған қылмыстардың
жиынтығы ретінде тану;
ә) сыбайлас қылмыстылықты – құрылымы, бағыты, қылмыстық әрекеттің нысаны
және сыртқы байланыстарының сипаты бойынша ерекшеленетін әр тектік және әр
түрлі деңгейлік құрылымдардың жиынтығы ретінде тану;
б) сыбайлас қылмыстылықтың – заңсыз табыс алу мақсатында пайда болатын
әлеуметтік құбылыс, әлеуметтік байланыс пен қарым – қатынастардың жүйесі
ретінде қарастыру.
Біздің пікірімізше, сыбайлас қылмыстылықтың анықтамасын толық және анық
беру үшін осы үш бағытты бірге қарастыру керек.
“Сыбайлас қылмыстылық” құбылысының анықтамасын ашардан бұрын, алдымен
төмендегі ұғымдардың мазмұнын ашып алайық .
Сыбайлас қылмыстылықтың негізі ретінде бұл біріншіден, қылмыстылықтағы
ұйымдастық және сыбайлас қылмыстылық немесе топтық қылмыстылық және
сыбайлас қылмыстылық; екішіден, ұйымдастырылған қылмыстар және қылмыс
субъектілері.
Егер де қылмыстылықтағы ұйымдастық және сыбайлас қылмыстылық ұғымдарын
бір – біріне қарсы қоятын болсақ , біздің пікірімізше, біріншісі
екіншісінен кең көлемді екендігі көрінеді. Сонымен қатар, сыбайлас
қылмыстылық – қылмыстық құрылымның ең жоғарғы деңгейі деп айтуға да
болмайды.
А.И.Долгованың пікіріне сәйкес, онда үш деңгейді көруге болады: сыбайлас
қылмыстық топтар, иерархиялық сатылану, қылмыстық ортаның жоғары деңгейлі
ұйымдастырылуы.
Екінші кезекті ұғымдарды талдасақ , онда олардың бір – бірімен өте тығыз
байланысты екендігі көрінеді. Сыбайлас қылмыстылықтың негізінде екі өзара
байланысты элемент жатыр. Олар: ұйымдастырылған қылмыстар және сол
қылмыстардың субъектілері. Белгілі бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1-бөлім. Сыбайлас-жемқорлық қылмыстықтың криминологиялық сипаттамасы
1. “Сыбайлас қылмыстылық” ұғымының заң шығару және құқық қолдану
тәжірибесіндегі пайда болуы және детерминациясы
2. “Мафия”, “көлеңкелі экономика”, “кәсіби қылмыстылық” және “сыбайлас
жемқорлық” ұғымдарының мазмұны және сыбайлас қылмыстылықпен байланысы
Қорытынды
Пайдаланған әдебиет
Кіріспе.
Біздің мемлекетімізде қылмыстылықтың жағдайы қандай ? Бұл сұраққа жауап
беру үшін ресми статистикалық мәліметтерге жүгінейік.
Қазақстанда 1990 жылы - 148053 қылмыс тіркелсе, 1991 жылы - 173858 қылмыс,
1992 жылы - 200873 қылмыс, 1993 жылы - 206006 қылмыс, 1994 жылы - 201796,
1995 жылы - 183913, 1996 жылы - 183977, 1997 жылы - 162491 қылмыс
тіркелген.
Осы мәліметтерден Қазақстан Республикасында қылмыстылықтың шырқау шегі 90-
шы жылдардың басына таман екендігі көрінеді. Бұл жалпы тіркелген
қылмыстардың саны, ал латентті қылмыстарды ескеретін болсақ, онда жоғарыда
көрсетілген мәліметтер айсбергтің су бетіндегі бөлігі ретінде көрінеді. Ал,
айсбергтің үштен екі бөлігі су астында болып табылады. Сол сияқты
қылмыстардың бір талай бөлігі де жасырын сипатта болып келеді. Жоғарыда
көрсетілген қылмыс санынан біз топпен жасалған қылмыстарды анықтайық.
Қазақстанда 1992 жылы - 18928 қылмыс, 1993 жылы - 22185, 1994 жылы 24712,
1995 жылы - 20641, 1996 жылы - 20518, 1997 жылы - 17066 қылмыс топпен
жасалған болатын. Топпен жасалған қылмыстардың жалпы қылмыстылыққа қатысты
пайыздық үлес салмағы бойынша көрсетуге болады: 1992 жылы- 9,4%, 1993 жылы
-10,7%, 1994 жылы – 12,2%, 1995 жылы -11,2%, 1996 жылы -11,1%, 1997 жылы
-10,5%.
Сыбайлас-жемқорлық қылмыстықтың криминологиялық сипаттамасы
1.1. “Сыбайлас қылмыстылық” ұғымының заң шығару және құқық қорғау
тәжірибесіндегі пайда болуы және детерминациясы.
Қылмыстылық феномені әлеуметтік – экономикалық және саяси тұрғыдан
дағдарысқа түскен кедей мемлекеттерге ғана емес, айтарлықтай экономикалық
және саяси тұрақтылыққа жеткен мемлекеттерге де тән болып келеді.
Әрбір мемлекеттің қылмыстылығының өзіне тән құрылымына, динамикасына,
ерекше белгілеріне қарамастан қылмыстылықтың сапалық өзгерістері барлық
мемлекеттерге тән қасиет болып табылады. Бұл, бірінші кезекте, қылмыстық
қызметтің көлеміне, ұйымдастырылуына, қылмыстық бизнестің заңдастырылуына
және т.б. байланысты, жалпы айтатын болсақ, қазіргі өмірдің әлеуметтік
құбылысы – сыбайлас қылмыстылықтың деңгейінің күрт өсуіне және кең өріс
алуына байланысты болып келеді.
XX ғасырдың 80 жылдары барлық дерлік капиталистік мемлекеттерде сыбайлас
қылмыстылықтың деңгейінің күрт өсуі байқалады. Жалпы қылмыстармен қатар
қымбат автокөліктерді ұрлап сату, қару-жарақ, жарылғыш заттар, есірткі
сату, жалған ақша жасау, ірі мөлшердегі қаржылық қылмыстары, сонымен қатар,
қымбат қол-өнер туындыларын ұрлап сату қылмыстары қауіп төндірерлік көлемге
жетеді.
Осы қылмыстардың негізгі ұйымдастырушылары жан-жақты, тіпті халықаралық
байланыстары бар, жасырын сипатта болып келетін және аса ірі мөлшердегі
қаржылық бизнесі бар жасырын индикаттор болып табылады. Мұндай қылмыстылық
саяси мақсаттарға жету мақсатында “жоғары ” жақтан қолдау табады.
Біздің мемлекетте сыбайлас қылмыстылық − ғылыми зерттеу объектісі
ретінде салыстырмалы түрде жас болып табылатындықтан (алғаш рет бұл
мәселені И.В.Карпец 1984 жылы Мәскеуде өткен социалисттік мемлекеттер
криминологтарының алтыншы ғылыми Конференциясында көтерген болатын), бұл
құбылыспен күресу тәжірибесі мол деп айту қате болар еді. Сондықтан да,
басқа мемлекеттердің заңгерлерінің осы мәселе төңірегіндегі зерттеулеріне
көңіл бөлген дұрыс болар еді. Бұл біздің сыбайлас қылмыстылық ұғымын дұрыс
ашуымызға, бұл құбылысқа қолданылатын тиімді шараларды табуымызға көп
көмегін тигізетіні анық. Бірақ, көптеген авторлардың пікірінше және біз де
оған қосыламыз, сыбайлас қылмыстылықтың ұғымын, оның заңи бекітілуін, оған
қарсы қолданылатын шараларды механикалық түрде көшіріп алу үлкен
жетістіктерге әкеле қоймайтыны анық. Міндетті түрде мемлекетіміздің өзіне
тән ерекшеліктері ескерілуі тиіс. Біздің мемлекетте сыбайлас қылмыстылықпен
тиімді күресу үшін басқа мемлекеттер заңгер-ғалымдардың жүргізген
зерттеулерінің негізгі бағыттарын басшылыққа алу керек. Осы арқылы
мемлекетіміздің өзіне тән ерекшеліктерін ескере отырып, бұл құбылыспен
күресудің негізгі бағыттарын, сратегиясын, әдіс-тәсілдерін анықтау қажет.
Сыбайлас қылмыстылық ұғымы Италия, Жапония және АҚШ- да кеңінен ашылған.
Себебі, бұл құбылыс осы мемлекеттерде кеңірек өріс алған.
Италияда сыбайлас қылмыстылық терең әлеуметтік-экономикалық және саяси
тамырларға ие құбылыс болып табылады. Зерттеулерге сүйенсек, ондағы
сыбайлас қылмыстылықтың (мафия) пайда болуы XIX ғасырдың басына қарай өмір
сүрген кедей, әлеуметтік- экономикалық жағдайы нашар сицилиялық
шаруалармен тығыз байланысты. Сицилиялық мафияның нақты пайда болу мерзімі
жөнінде ортақ пікір жоқ: кей ғалымдардың пікірінше мафия 1882 жылы болған
көтеріліске байланысты пайда болды. Мафия пайда болған кезде қазіргі
заманға тән қасиеттерге ие болған жоқ.. Алғашында ол бай жер иеленушілерге
қарсы күрестің қарулы топ сипатында болып келген. Кейін келе ол ірі
латифундисттер жалдайтын “күзет” ретінде өмір сүрді.
XX ғасырдың 20 жылдарына олар заңды сипатта болып келеді де, құрылымның
басшылығы “жанұя” (“семья”) болып табылды.
“Жанұя” бүкіл Италияға таралып, әр жерде әр түрлі атала бастайды –
Неапольде “каморра”, Калабрияда “дрангетта”, Миланда “мала” .
“Мафия” термині біртіндеп жақсы ұйымдастырылған, әлеуметтік және саяси
өмірде беделі бар барлық жасырын қылмыстық топтарға берілетін болды.
Италиядағы қазіргі мафияның жағдайын нақтырақ көрсеткен криминолог,
жазушы Ф. Камон былай деп жазды: ”Мафия - мемлекетпен тығыз байланысқандығы
соншалық, бір ыдыстағы екі бұлақтың суы сияқты. Қазір мафияның қай жерде
аяқталып, қай жерде мемлекет басталатындығын ешкім білмейді. Мафия
“мемлекет жауы” ретінде өмір сүрмейді, керісінше мемлекет ретінде қызмет
етеді: ол мемлекет сияқты банкілік қызметпен, құрылыспен, саудамен,
акциялармен, делдалдық қызметпен айналысады. Мафия мен мемлекеттің бір-
біріне жақындығы соншалықты, қазір мемлекет мафияны құрту үшін өзінің бір
мүшесін кесіп тастау керек”.
Ал, енді Италияда сыбайлас қылмыстылыққа қандай анықтама бергеніне көңіл
аударайық .
Б.Ломбарда, криминолог-ғалым мынадай анықтама береді: “Сыбайлас
қылмыстылық – бұл бірге қылмыс жасайтын адамдар тобы ғана емес.
Ұйымдастырушылық белгілері бес белгінің болуын қажет етеді:
- ақпарат жинау және өз мүшелері арасында тарату;
- құқық қорғау институттарының қызметіне кедергі жасау;
- негізгі әлеуметтік-экономикалық қызметтерді қолдану;
- ішкі құрылымның болуы;
- әрекеттерінің сырттай заңды сипатта болуы”.
АҚШ- ғы сыбайлас қылмыстылық құрылымы, ерекшеліктері жағынан Италия
мафиясымен ұқсас болып келеді. Айырмашылығы тек АҚШ- тағы сыбайлас
қылмыстылықтың пайда болу уақыты мен себептерінде.
XX ғасырдың 20 жылдарында Италиядан қоныс аударушылар АҚШ-да мафия
құрып, оны “Коза Ностра” (“Біздің іс”) деп атайды.
Американың заң шығарушылық және құқық қолдану тәжірибесінде сыбайлас
қылмыстылық ұғымы кеңінен ашылып қарастырылады. АҚШ-да 1968 жылы
қабылданған “Көшедегі қылмыспен күресу және қауіпсіздікті қадағалау туралы”
заңында сыбайлас қылмыстылық ретінде - заңмен тиым салынған қызмет
көрсетумен, соның ішінде, қорқытып алушылықпен, жезөкшелікпен, есірткі
сатумен, заңсыз қару сатумен және т.б. заңсыз қызметпен айналысатын, жоғары
деңгейде ұйымдастырылған ассоциация мүшелерінің заңсыз әрекеттері танылады.
А. Блок және У. Чамликс деген американдық заңгер - ғалымдары өздерінің
“Сыбайлас қылмыстылық” атты шығармасында (Нью Иорк, 1981г.) сыбайлас
қылмыстылықтың түсінігін төмендегідей көрсетеді: ”... “сыбайлас
қылмыстылық” терминін рэкетпен есірткі тарату, жезөкшелік және т.б. заңсыз
әрекеттердің ұйымдастырылуымен байланысты заңсыз белсенді әрекетке қатысты
қарастыру керек.”
АҚШ-ң қылмыстық заңдылығына сәйкес сыбайлас қылмыстылық ретінде мафия
ғана танылмайды, оған жалпы, пайда табу мақсатымен құрылатын
қылмыскерлердің тұрақты тобы жатқызылады.
Сонымен қатар, соңғы жылдары кішігірім, бірақ тұрақты, қылмыстық
бизнеске “лайық” қылмыстық топтардың көбеюі байқалады.
Осыған байланысты, біздің пікірімізше, Р. Колдуэлл сыбайлас
қылмыстылықтың түсінігін дұрыс көрсеткендей. Ол сыбайлас қылмыстылықтың
сегіз негізгі белгілерін анықтады:
1. Қылмыспен кәсіп ретінде салыстырмалы ұзақ уақыт айналысу мақсатында
қылмыстық топ құру;
2. Билік бір немесе бірнеше адамдардың қолында шоғырланады;
3. Ұйым мұқтаждарын қанағаттандыру үшін көлемді ақша қорының болуы;
4. Топтың белгілі бір қылмыстарды жасауға “мамандануы” және ішкі
құрылымында қызметтердің бөлінуі, өзіндік еңбек бөлінісінің болуы;
5. Экспансиялық және монополисттік тенденцияның болуы;
6. Мемлекеттік органдар шенеуліктерімен сыбайлас жемқорлық сипаттағы
байланыстың болуы;
7. Өз ішінде қатал тәртіптің және жүріс-тұрыс ережелерінің болуы;
8. Қылмыстардағы тәуекелді азайту мақсатында нақты жоспарлауды жүзеге
асыру;
Сыбайлас қылмыстылық нарықтағы бәсекелестерін ығыстыру мақсатында,
әдетте, экономикалық механизмдерді көбірек қолданады.
Ал саяси билік болса, белгілі бір мақсатқа жетудің құралына айналады.
Жапониядаға сыбайлас қылмыстылық (якудза) басқа мемлекеттердегілерге тән
барлық негізгі белгілерге ие. Қылмыстық топтар олардың мүшелерінің
арасындағы қарым- қатынастарды анықтайтын рөлдерді, қызметтерді және т.б.
орнататын иерархиялық тәртіптің болуымен сипатталады. Жапониядағы қылмыстық
топтардың шет ел сыбайлас қылмыстылығынан айырмашылығы, қызмет ету үшін
территориялық дау қоймайды; ұйымдасуында туыстық немесе “жанұялық”
байланыстарды басшылыққа алмайды және ішкі құрылымы құпия емес. Жапондық
заңгер - ғалымдар сыбайлас қылмыстылықтың ұғымына қатысты ортақ пікірге
келмеген. Олардың пікірінше, сыбайлас қылмыстылық ұғымының мазмұнын бір
түсінікпен, анықтамамен ашып көрсетуге мүмкін емес.
Атақты Жапон криминологы С.Якуминава сыбайлас қылмыстылықтың түсінігін
анықтау мәселесіне көңіл аудара келе, оны анықтау үшін бірлесе қылмыс жасау
сияқты белгілер жеткіліксіз деп көрсетеді. Сыбайлас қылмыстылықтың негізгі
белгісі ретінде Якуминава “қандай да бір қылмыстық қызмет нәтижесінде
қалыптасқан ұйымды” таниды.
Енді Жапонияның ресми органдарының сыбайлас қылмыстылыққа берген
анықтамаларын қарастырайық .
Жапонияның Әділет министрлігі “Сыбайлас қылмыстылық дегеніміз- құқыққа
қайшы әрекеттерді жүзеге асыратын немесе жүзеге асыру қаупі бар ұйым
немесе топ”,- деп көрсетеді.
Жапон полициясы болса сәл өзгеше анықтама береді: ”Сыбайлас қылмыстылық
дегеніміз- өзінің ұйым немесе құрылым күшімен ұдайы құқыққа қайшы
әрекеттерді жүзеге асыратын кәсіпкерлік топ”
Бұрынғы КСРО мен шет мемлекеттерінің сыбайлас қылмыстылығының сыртқы
пішіні ұқсас болып келгенімен, әр мемлекеттердің экономикалық, саяси -,
құқықтық, әлеуметтік жағдайларына байланысты ерекшеленеді. Айырмашылықтарын
дұрыс көрсету үшін ТМД елдеріндегі сыбайлас қылмыстылқтың негізгі
белгілерін жүйелеп, оған дұрыс анықтама беру керек.
Қылмыстылық - әлеуметтік құбылыс ретінде дамудың жалпы заңдылықтарына
ие. Олар қоғамдық құрылысқа тәуелсіз болып келеді. Тек әр мемлекеттегі
сыбайлас қылмыстылық мемлекеттің әлеуметтік, экономикалық және т.б.
салаларына байланысты ерекшеленеді. Сондықтан да, “отандық” сыбайлас
қылмыстылықты зерттеу үшін шет ел ғалымдарының еңбегіне сүйену дұрыс болар
еді.
“Сыбайлас қылмыстылық” мәселесі жөніндегі маман-ғалымдардың арасында бұл
құбылыстың анықтамасы мен белгілеріне қатысты елеулі тиіспеушілік
болғанымен, олардың барлығы - сыбайлас қылмыстылықтың халықаралық сипаттағы
құбылыс болып табылатындығын мойындайды.
Жоғарыда көрсетілген шет ел ғалымдарының зерттеулеріне негізделе отырып
сыбайлас қылмыстылықтың жалпы белгілерін анықтайық :
1. Қылмыстық қызмет тұрақты сипатта болып табылады;
2. Қызметтері қылмыстық кәсіпкерлік сипатта болып келеді және жалпы
қылмыстық әрекеттерден айырмашылығы белгілі бір қызметтер мен тауарлар
ұсынуы тән;
3. Қылмыстық кәсіпкерлік көп мөлшерде заңсыз табыс бере алатын әлеуметтік
– экономикалық салаларды қамтиды;
4. Негізгі мақсаты – ірі мөлшерде табыс алу, бірқатар әлеуметтік салаларға
бақылау орнату арқылы, нарықтың белгілі бір көлемін монополизациялау
арқылы, мемлекеттік органдармен коррупциялық байланыс орнату арқылы
жүзеге асырылады;
5. Заңды бизнеске қылмыстық жолмен алынған қаржыларын заңдастыру,
“тазарту” мақсатында араласады;
6. Сыбайлас қылмыстық топтың тұрақтылығы қатал ішкі тәртіппен қамтамасыз
етіледі;
7. Ерекше қылмыстық “құрылым” ретінде қызмет етеді және өз ішінде
иерархиялық сатылармен сипатталады.
“Сыбайлас қылмыстылық” ұғымының анықтамасын дұрыс беру үшін осы
мәселені зерттеген ғалымдардың берген негізгі зерттеу бағыттарын
қарастырайық . Бұл бағыттарды былайша тізбелеуге болады:
а) сыбайлас қылмыстылықты – сыбайлас топ, мүшелері жасаған қылмыстардың
жиынтығы ретінде тану;
ә) сыбайлас қылмыстылықты – құрылымы, бағыты, қылмыстық әрекеттің нысаны
және сыртқы байланыстарының сипаты бойынша ерекшеленетін әр тектік және әр
түрлі деңгейлік құрылымдардың жиынтығы ретінде тану;
б) сыбайлас қылмыстылықтың – заңсыз табыс алу мақсатында пайда болатын
әлеуметтік құбылыс, әлеуметтік байланыс пен қарым – қатынастардың жүйесі
ретінде қарастыру.
Біздің пікірімізше, сыбайлас қылмыстылықтың анықтамасын толық және анық
беру үшін осы үш бағытты бірге қарастыру керек.
“Сыбайлас қылмыстылық” құбылысының анықтамасын ашардан бұрын, алдымен
төмендегі ұғымдардың мазмұнын ашып алайық .
Сыбайлас қылмыстылықтың негізі ретінде бұл біріншіден, қылмыстылықтағы
ұйымдастық және сыбайлас қылмыстылық немесе топтық қылмыстылық және
сыбайлас қылмыстылық; екішіден, ұйымдастырылған қылмыстар және қылмыс
субъектілері.
Егер де қылмыстылықтағы ұйымдастық және сыбайлас қылмыстылық ұғымдарын
бір – біріне қарсы қоятын болсақ , біздің пікірімізше, біріншісі
екіншісінен кең көлемді екендігі көрінеді. Сонымен қатар, сыбайлас
қылмыстылық – қылмыстық құрылымның ең жоғарғы деңгейі деп айтуға да
болмайды.
А.И.Долгованың пікіріне сәйкес, онда үш деңгейді көруге болады: сыбайлас
қылмыстық топтар, иерархиялық сатылану, қылмыстық ортаның жоғары деңгейлі
ұйымдастырылуы.
Екінші кезекті ұғымдарды талдасақ , онда олардың бір – бірімен өте тығыз
байланысты екендігі көрінеді. Сыбайлас қылмыстылықтың негізінде екі өзара
байланысты элемент жатыр. Олар: ұйымдастырылған қылмыстар және сол
қылмыстардың субъектілері. Белгілі бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz