Қазақ жылқысының көне замандардағы тарихы. Жылқының арғы тегі

Жылқы тарихы осыдан 65 млн. жыл бұрын (алғашқы эоцен) өмір сүрген арқасы бүкіш, құйрығы ұзын көлемі қанден ит сияқты хайуаннан (эохипус немесе хирокетрия) бастау алады. Бұл хайуанның алдыңғы қолдарында төрт саусағы, артқы тұяқтарында үш саусағы болған, табанын тіреп жүріп бұталар мен жас ағаштардың жапырақтарымен коректенген.
Миоцен кезеңінде 25млн. жыл бұрын ауа райының өзгеріп ағашты ормандар, бұталы балаусалы ұзын шөпті алқаптар құрғашылыққа ұшырап, жер беті керіштеніп кеуіп тау – тасты далалардың пайда болуына байланысты жылқының арғы тегінде өзгертті. Тұрпаты кәзіргі пониге, бас сүйегі мен тісі кәзіргі жылқыға ұқсап ең бастысы айыр жұмсақ тұяқтары қатты тұяқты аяққа айналып, секіріп, жылдам жүретін болды.
Шамамен 12 млн. жылдай бұрын жылқы тегінің келесі тізбегі – гипарион пайда болады. Гиппариондар үш айыр тұяқты дене тұрқы киіктей жылдам шауып жүретіні соншалық өздерінің Отаны Америка – Аляскадан бастап Беринг «көпірі» арықылы Азияға, Европаға ең аяғы Африкаға таралып кетеді. Бірақ әлі күнге дейін гипарион кәзіргі жылқының арғы тұқыма ма, әлде жанама бұтағы ма деген сауалдар төңірегінде талас көп. [178, 179, 180]
Жылқы өзінің кәзіргі келбетіне жоғарғы плиоцен кезеңінде, осыдан 5млн. жыл бұрын келе бастайды, яғни дара қатты мүйіз тұяқты жануарға айналып, көптеген түрлері мен типтері бар үш тұяқты гиппориондарды ығыстыра бастайды, кейбір жерлерде (Шығыс Еуропа, Орталық Азия және Солтүстік Африка) гиппариондармен қатарласып өмір сүреді. Дара тұяқтылардан тарпаңдар, зебра, есектер пайда болады. Кәзіргі палентологиялық, палеозологиялық зерттеулер осыдан 2 млн жыл жылқының тұрпаты қалыптасып болды деп топшылайды.
Дүниеде бірде-бір жануар адамзат тарихында жылқыдай жасампаздық роль атқарған жоқ. Алғашқы адам 1,3 млн жыл пайда бола бастап әртүрлі өсімдіктердің жемісін, түбірін ірлі – ұсақты аңдардың етін жеп күн көрді. Алғашқы адамдардың тобыры аңшылықпен шұғылданды, әрине тағы жылқылардың көптеген табындары адамдардың қырағы көзінен таса қалған жоқ. 40 мың жыл бұрын өмір кешкен кроманьондықтар өмір сүрген кезде жылқы аулау орасан кең көлемде жүрді. Үнемі аңшылыққа тәуелді болмас үшін адамзат жануарларды қолға үйрете бастады. Адамға ең алғаш етене жақын болып, қолға қараған ит екен. Иттің қолға қарағаны 13 мың жылдар шамасында, [32] артынан біртіндеп қой, ешкі, сиыр, түйе т.б. үйретіліп адамзаттың тәуелдігіне түседі. Жануарлардың көпшілігі адамның айтқанына көніп айдауына жүргенде, жылқы әлі де мыңдаған жылдар бойы жабайы күйінде қала берген. Адамзаттың ақыл-ойы, әдіс – тәсілі жылқыны қолға үйретуге энеолит дәуірінде, б.з.д. IV – мыңжылдықтарда, яғни осыдан 6 – мың жылдар шамасында ғана жете алды. Жылқыны қолға үйретер тұста адамзат егін егіп, мал өсіріп қолөнерменде шұғылданып, металды игере бастаған, не нәрсенің парқын білген мамыржай бейбіт өмір сүрген. Осы турасында қазақ аңызында адамның жылқыға өзіндік баға бергені шынайы бейнеленген.