Халық шаруашылық маңызы, өсірілетін аудандары, өнімділігі, сорттары

Жоспар
Кіріспе

1. Халық шаруашылық маңызы, өсірілетін аудандары,
2. өнімділігі, сорттары.
3. Сыртқы ортаның факторларына қойылатын талаптар.
4. Өсірудің интенсивтік технологиясы және жинау.
5. Тыңайту және топырақ өңдеу.
6. Сыртқы ортаның факторларына қойылатына талаптар.
7. Өсірудің интенсивтік технологиясы және жинау.
8. Тұқымды себуге әзірлеу және себу.
9. Тұқым себу мөлшері мен тереңдігі
10. Егістікті күтіп.баптау
11. Мақта егісін суару.
12. Кенепшөп немесе қара қурай (CANNABIS SATIVA Z.).
13. Халық шаруашылық маңызы, өсірілетін аудандар, өнімділігі, сорттары
14. Сыртқы ортаның факторларына қойылатын талаптар
15. Өсіру технологиясы және жинау
16. Тыңайту және топырақ өңдеу

Зығыр үш мақсатта, яғни тек талшық (талшықты зығыр), тек дән (майлы зығыр), бір мезгілде талшық және дән алу үшін өсіріледі.
Талшықты зығыр егісі негізінен Ресейде шоғырланған. Ол тоқыма өнеркәсібі үшін бағалы шикізат, өйткені оның сабағында 20-28 процент талшық, ал дәнінде 33-37 процент май болады.
Зығыр талшығынан жасалған маталар мен бұйымдар (орамал, дастархан және басқа) әрі сәнді, әрі берік болады. Зығырдан жасал¬ған қаптар өте мықты келеді.
Зығыр майы тамақ өнеркәсібінде, медицина косметика саласында кеңінен қолданылады.
Лак, баспахана бояуларын жасауда зығыр майы ең бағалы деп есептеледі. Зығыр күнжарасының құрамында 30-36 процент белок және 32 процентке дейін азотсыз заттар болады, сондықтан ол малға құнды концентратты жем.
Қазақстанда тек майлы зығыр өсіріледі. Оның егіс көлемі Көкшетау, Қостанай, Солтүстік Қазақстан және Ақмола облыстарында шоғырланған. Аталған облыстарда 1990 жылы 21,0 мың гектар май¬лы зығыр себіліп, оның әр гектарынан алынған орташа өнім 4,6 центнер, ал жалпы түсімі 9,63 мың тонна болды.
Қазақстанда 1991 жылы зығырдың Воронежский-1308, Исилькульский, Карабалыкский-7 және Сибиряк сорттары аудандастырылып себілді.

Сыртқы ортаның факторларына қойылатын талаптар.
Зығырдың тұқымы топырақ +3-40С қызғанда вне бастайды, ал температемпература +10-120С жеткенде тез және біркелкі көктеп шығады.
Көктеп шыққаннан піскенге дейінгі орташа тәуліктік температураның жиынтығы 1600-18000С-қа тең.
Зығыр - ылғал сүйгіш өсімдік. Ол өсуі үшін топырақтың ылғалдылығы оның толық танаптық су сыйымдылығының 70 процентіне тең болу керек.
Суды ең коп қажет ететін мезгілі - бүрлену кезеңі. Зығыр үшін ең қолайлысы қара және қызыл-қоңыр топырақтар. Сортақ топырақта зығыр өспейді.

Пән: Ауыл шаруашылығы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 17 бет
Таңдаулыға:

Халық шаруашылық маңызы, өсірілетін аудандары,
өнімділігі, сорттары.
Зығыр үш мақсатта, яғни тек талшық (талшықты зығыр), тек дән (майлы
зығыр), бір мезгілде талшық және дән алу үшін өсіріледі.
Талшықты зығыр егісі негізінен Ресейде шоғырланған. Ол тоқыма
өнеркәсібі үшін бағалы шикізат, өйткені оның сабағында 20-28 процент
талшық, ал дәнінде 33-37 процент май болады.
Зығыр талшығынан жасалған маталар мен бұйымдар (орамал, дастархан және
басқа) әрі сәнді, әрі берік болады. Зығырдан жасалған қаптар өте мықты
келеді.
Зығыр майы тамақ өнеркәсібінде, медицина косметика саласында кеңінен
қолданылады.
Лак, баспахана бояуларын жасауда зығыр майы ең бағалы деп есептеледі.
Зығыр күнжарасының құрамында 30-36 процент белок және 32 процентке дейін
азотсыз заттар болады, сондықтан ол малға құнды концентратты жем.
Қазақстанда тек майлы зығыр өсіріледі. Оның егіс көлемі Көкшетау,
Қостанай, Солтүстік Қазақстан және Ақмола облыстарында шоғырланған. Аталған
облыстарда 1990 жылы 21,0 мың гектар майлы зығыр себіліп, оның әр
гектарынан алынған орташа өнім 4,6 центнер, ал жалпы түсімі 9,63 мың тонна
болды.
Қазақстанда 1991 жылы зығырдың Воронежский-1308, Исилькульский,
Карабалыкский-7 және Сибиряк сорттары аудандастырылып себілді.

Сыртқы ортаның факторларына қойылатын талаптар.
Зығырдың тұқымы топырақ +3-40С қызғанда вне бастайды, ал
температемпература +10-120С жеткенде тез және біркелкі көктеп шығады.
Көктеп шыққаннан піскенге дейінгі орташа тәуліктік температураның
жиынтығы 1600-18000С-қа тең.
Зығыр - ылғал сүйгіш өсімдік. Ол өсуі үшін топырақтың ылғалдылығы оның
толық танаптық су сыйымдылығының 70 процентіне тең болу керек.
Суды ең коп қажет ететін мезгілі - бүрлену кезеңі. Зығыр үшін ең
қолайлысы қара және қызыл-қоңыр топырақтар. Сортақ топырақта зығыр өспейді.
Өсірудің интенсивтік технологиясы және жинау.
Алғы дақыл. Тамыр жүйесі нашар және алғашқы кезде өсімдік баяу
өсетіндіктен ауыспалы егістікте зығырды жақсы алғы даңылдардан кейін
орналастырғанда ғана одан тәуір өнім алуға болады.
Зығырдың жақсы алғы дақылдары жүгері, пардан кейінгі бірінші жаздық
бидай, дәнді бұршақты дақылдар болып саналады.
Саңырауқұлақ ауруларынан сақтандыру үшін зығырды бұрынғы орнына 5-6
жылдан бұрын қайталап себуге болмайды.

Тыңайту және топырақ өңдеу.
Танапты тыңайту арқылы зығырдың өнімділігін арттыруға болады. Фосфор
және калий минералдық тыңайтқыштарын күзде жерді негізгі өңдеген кезде, ал
азот минералдың тыңайтқышын көктемгі егін себу алдындағы топырақ өңдеу
кезінде топыраққа сіңірген дұрыс. Фосфордың ең тиімді мөлшері әсерлі заттар
есебімен алғанда әр гектарға 60 кг, калий мен азоттыкі - 45 килограмнан.
Тұқым себумен бірге әр гектарға әсерлі заттар есебімен 10кг түйіршікті
суперфосфат берсе, жақсы нәтиже жетуге болады. Зығыр себуге арналған
танаптың топырағын негізгі өңдеу басқа дақылдар үшін топырақты өңдеуден
айырмашылығы жоқ. Күзде жерді сүдігерге түренді плугтармен 20-22 см
тереңдікте жыртады, ал жел эрозиясына ұшырайтын топырақтарды жазық табан
сыдыра жыртқыштармен өңдейді.
Көктемде жер дегдісімен танапта тырмалармен ылғал жабу басталады, ал
арам шөптер көктеп шыққаннан кейін топырақ культивацияланады.
Зығырды себустандартының II класынан кем емес аудандастырылған жоғары
сапалы тұқыммен себу керек.
Себу мерзімі топырақтың тұқым сіңіру тереңдігі +10-120С қызғанда, яғни
мамыр айының екінші-үшінші онкүндігінің аралығы болады.
Себу мөлшері жер жағдайына байланысты әр гектарға 40-50 кг-нан
(Қостанай облысы) 75-90 кг-ға дейін (Ақмола облысы) өзгеріп отырады.
Тұқымды кәдімгі яғай қатарлы әдіспен ауыр топырақтарда 3-4 см, ал
жеңіл топырақтарда 5-7 см тереңдікке себеді.
Егістікті күтіп-баптау жұмысы арам шөптерді жою үшін гербицидтер
қолданудан басталады. Егер егістікте көп жылдық қос жарнақты арам шөптер
(дала қалуені, қызғылт қалуен, дала шырмауығы) басым болса, онда зығыр
өсімдігінің биіктігі 12-14 см-ге жеткенде (елочка кезеңі) әр гектарға
әсерлі заттар есебімен 0,7-0,8 кг, 2,4-Д натрий тұзын, немесе 0,5-0,6 амин
тұзын қолданады. Гербицид ұшақпен шашылса бір гектарға жұмсалатын судың
мөлшері 250-30 литр болуы керек.
Майлық зығырды оның өсімдік қауашығының 50 проценті піскен кезде 10-15
см биіктікке астық комбайндарымен бөлектеп орады.
Дестені жинап, бастыру болектеп орғаннан соң 7-10 күннен кейін, яғни
дәннің ылғалдығы 13 процентке жеткенде жүргізіледі.
Талшықтың үзілу ұзындығы - оңың метрлік номерін мықтылығына
көбейткендегі метр есебімен алынған көрсеткіш.
Талшықтың пісуі - оның ішкі қуысының азайып, целлюлозамен толыққан
кезі.
Осы көрсетілген технологиялың сапаларына қарай талшықтан тоқылатын
маталардың түрлерін анықтайды.

Сыртқы ортаның факторларына қойылатына талаптар.
Мақта - жылу сүйгіш өсімдік. Оның тұқымы топырақ + 10-120С жылынғанда
өне бастайды. Бірақ бұл температура оның көктеп шығуы үшін жеткіліксіз.
Өніктері біркелкі бітік болып шығуы үшін тұқым сіңірілген тереңдіктегі
температура +14-160С шамасында болуы керек.
Мақтаның өсу бойы кезеңінде дамуына қолайлы температура - + 25-300С
Ауаның температурасы +250С-тан кем немесе + 36-370С-тан артық болса,
өсімдіктің дамуы баяулайды, ал температура 00С-тан төмен түссе, мақта үшін
өте қауіпті.
Өсу жағдайына, түріне, сортына байланысты мақтаның толық пісіп-жетілуі
үшін +2800-36000С активті температура қажет.
Маңтаның транспирациялық коэффициенті П.И.Подгорныйдың деректері
бойынша 351-451-ге, ал А.М.Соловьевтің мәліметіне қарағанда 500-600-ге тең.
Мақта тек суармалы жерлерде ғана жоғары өнім береді.
Судың ең көп қажет ететін мезгілі гүлдену-жеміс құру кезеңі. Мақта
қара, қызыл-қоңыр және сұр топырақтарда жақсы өніп-өседі. Оған қышқыл және
батпақты топырақтар қолайсыз.

Өсірудің интенсивтік технологиясы және жинау.
Алғы дақыл. Мақтаның ең жақсы алғы дақылы жоңышқа қыртысы мен оның
аударылған құйқасы. Жоңышқа топырақты органикалық заттармен, азотпен
байытады. Осының арқасында топырақ құрылымы жақсарып, оның құнарлылығы
жоғарылайды. Сонымен қатар жоңышқа топырақты екінші рет тұзданудан сақтайды
және мақтаның негізгі ауруы солдырманы (вилт) азайтады.
Мақта өте жылу сүйгіш дақыл болғандықтан Қазақстанда өсірілетін ауданы
шектелген, яғни оны ауыспалы егісте бір орынға бірнеше жыл қатарынан
қайталап отырғызуға тура келеді. Ғылыми мекемелер мен озық шаруашылықтардың
тәжірибесі органикалық және толық минералдық тыңайтқыштарды қолданса
ауыспалы егісте мақтаның меншікті салмағын 70-75 процентке жеткізіп, бір
танапта қатарынан 5-6 жыл сепкенде, оның өнімділігі төмендемейтіндігін
дәлелдеді.
Тыңайту. Мақта егісіне минералдық тыңайтқыш енгізудің мөлшері
жоспарланған өнімге, топарықтағы қоректік заттардың қорына, қолданылатын
агротехникаға байланысты.
Шитті мақтаның 1 тоннасы топырақтан 40-50 кг азот, 15-20 кг фосфор
және 60кг калий сіңіреді. Осы алынған элементтердің орны топыраққа
органикалық және минералдық тыңайтқыштарды қолдану арқылы толтырылады.
Мақта өсіп-дамуының алғашқы кезеңінде қоректік заттарды аз мөлшерде
пайдаланады. Атап айтқанда, көктеп шыққаннан кейін бүрлену кезеңіне дейін
барлық пайдаланылатын азот пен фосфордың 3-4 процентін, ал калийдің небәрі
2-3 процентін сіңіреді.
Аталған қоректік заттарды ең көп мөлшерде пайдаланатын кезең,
гүлденуден жапай піскенге дейін. Осы уақыт ішінде азоттың 65-70 процентін,
ал калий мен фосфордың 75-80 процентін пайдаланады.
Мақтаны интенсивтік технологиямен өсіргенде, осы көрсеткіштерге сүйене
отырып, берілетін минералдық тыңайтқыштардың мөлшері мен мезгілін белгілеу
керек.
Берілетін барлық азот тыңайтқыштарының 25 процентін егін себер
алдында, ал қалған 75 процентін тұқым себу кезінде және үстеме қоректендіру
арқылы берген дұрыс.
Негізінен оған фосфор тыңайтқыштарының 75 процентін күзде сүдігер
жырту алдында, 25 процентін үстеп қоректендіру кезінде береді. Алайда,
Мақтаарал тәжірибе станциясында мақтаның жақсы дамуына және фосфор
тыңайтқыштарының ең жоғарғы тиімділігіне жыртылған жерге 20-30 см
тереңдікте фосфор тыңайтқышының жылдық мөлшерінің 60 процентін, ал егу
алдында 10-12 см тереңдікке оның 40 процентін енгізгенде қол жетті.
Егін себу кезінде тұқыммен бірге әр гектарға әсерлі заттар есебімен 15-
20 кг түйіршікті суперфосфат сіңірген жақсы нәтиже береді. Оңтүстік
Қазақстан облысы жағдайында ауыспалы егіске фосфор енгізудің мөлшері
бірінші және екінші жылы әр гектарға 140-150 кг, үшінші жылы 130-140 кг, ал
одан кейінгі жылдарда 120-130 килограмнан болу керек.
Азоттың фосфорға қатынасы жоңышқа қыртысы және оның аударылған құйқасы
бойынша 1:1,5, үшінші жылы 1:0,8, ал кейінгі жылдары 1:0,6-0,7 болуы керек.
Алайда әрбір танапта фосфор енгізудің мөлшерін анықтағанда
агротехникалық картограммалардың көрсеткіштеріне қарай өзгертулер енгізген
жөн.
Мақта егісі өсу кезеңінде екі-үш рет үстеп қоректендіріледі.
Екі рет үстеп қоректендірілген жағдайда тыңайтқышты шанақтану мен
гүлденудің басында, ал үш рет қоректендіргенде -2-4 нағыз жапырақ шыққанда,
шанақтану кезеңінде және гүлденудің басында енгізу керек.
Үстеме қоректендіру ретінде берілетін тыңайтқыштарды мақта өсімдігінің
жақсы сіңіру үшін оларды тамырларға жақынырақ орналастыру керек. Бұл
арақашықтық тамыр жүйесінің өсуіне қарай алыстай түседі. Мысалы, 2-4
жапырақша пайда болған кезде минералдық тыңайтқыштар қатардан 12-15 см
қашықтықта және мүмкіндігінше тереңдеу, ал шанақтану кезінде қатардан 15-18
см қашықтықта 14-16 см тереңдікке енгізіледі.
Үстеп қоректендіруді шілденің ортасына дейін аяқтау керек.
Минералдық тыңайтқыштардың тиімділігін арттыру тәсілдерінің бірі -
оларды органикалық тыңайтқыштармен, әсіресе көңмен бірге енгізу. Көңді
ауыспалы егісте жоңышқаны жыртқаннан кейін төртінші немесе бесінші жылы
енгізген жөн. Оның мөлшері гектарына 20-40 тонна.
Топырақ өңдеу. Маңтадан жоғары және тұрақты өнім алудың маңызды
шарттарының бірі - топырақ өңдеудің дұрыс жүйесін қолдану болып табылады.
Ол күзде және көктемдегі егіс себер алдындағы топырақ өңдеу жұмыстарынан
тұрады.
Күзде топырақты негізгі өңдеу тәсілі мақтаның алғы дақылдарына
байланысты.
Алғы дақыл жоңышқа қыртысы болған жағдайда жерді сыдыра жырту
жоңышқалықтың көктеп кетуін тежейді.
Жер ПЯ-3-35 плугтарымен жыртылатын болса ғана оны сыдыра жыртқыштармен
өңдеген дұрыс. Өйткені аталған плугтар жоңышқаның 30 проценттей кесілмеген
түсімін қалдырып отырады. Олар көктемде өсіп кетеді де, топырақты өңдеуді
қиындатады. Сыдыра өңдеу мен жыртудың арасы 10-15 күн болғаны дұрыс, себебі
бұл уақытта жоңышқа қалдықтары қурап кетеді.
Алғы дақыл мақта болса, онда солдырма ауруына қарсы күресу үшін танап
қоза-паялардан босатылуы керек. Қоза-пая топыраққа көміледі.
Мақтаарал тәжірибе станциясының деректері мақтаның алғы дақылы мақта,
яғни бұрыннан жыртылып жүрген, арам шөптен таза жер болса, оны 30-35 см
тереңдікте, ал ажырық сияқты зиянды арам шөптер басым болған жағдайда 35-40
см тереңдікте жыртқанда мол өнім алынатындығын көрсетті.
Оңтүстік Қазақстан облыстың ауыл шаруашылық станциясы да осындай
қорытындыға келді. Осы станцияның мәліметтері бойынша 20 см тереңдікте
жыртылған сүдігерде шитті мақта түсімі әр гектардан 23,0 центнер, ал 30 см
тереңдікте жыртылғанда -26,8 центнер болған.
Егер жыртылатын қабаттың қуаты жеткіліксіз болса, оны қажетті
тереңдікке бірте-бірте жеткізу керек.
Жерді ярустық жыртудың артықшылығы мол, өйткені ол топырақтың
құнарлылығын арттырады, ластануын тежейді, соның нәтижесінде мақта өнімі
артады.
Сүдігер жыртудың тиімді болуы көктемде егін себер алдында топырақ
өңдеу жүйесіне тығыз байланысты. Топырақ тұқым себуге дейін жақсы өңделсе,
өскіндер тез өсіп шығады, топырақта ылғал жақсы сақталады, арам шөптер
азаяды, мақтаның аурулары мен зиянкестері кемиді.
Ерте көктемде топырақ өңдеу ылғал жабудан басталады. Егер топырақты
тырмалауды 10 күнге кешіктірсе, әр гектардан 200-300 текше метр ылғал
жоғалады.
Сондықтан топырақ дегдісімен оны екі ізбен тырмалау керек.
Ылғал жабудан кейінгі ең бірінші жұмыс егістікті, бөлгіш бороздаларды,
топырақ жолдарын тегістеу болып табылады. Топырақ жалдары мен бөлгіш
бороздаларды ПР-5 тегістегіш-түзеткіш және ұзын базалы тегістегіштердің
көмегімен екі рет тегістейді.

Тұқымды себуге әзірлеу және себу.
Шитті мақтаның сапасын және өнімділігін арттыруда тұқымды егіске
әзірлеудің маңызы ерекше зор.
Гаммоз жұқпалы ауруын жою және тұқымдарды сусымалы ету үшін мақта
заводтары мен дайындау пункттеріндегі арнаулы цехтарда тұқым аршығыш
машиналармен тұқымның түбіт-түгін механикалық ажырату, бір орталықтан
дәрілеу жұмыстары жүргізіледі. Яғни, шаруашылықтар тұқымды заводтардан
себуге әзір күйінде алады. Себу алдында тұқым тек ылғалдандырылады. Бір
тонна тұқымға 900 литр су жұмсап, полиэтилен пленкасының астында 12-20
сағат ұсталады. Ылғалдандыру көрсетілген мөлшермен үш рет жүргізіледі.
Мақта жылу сүйгіш өсімдік болғандықтан оны топырақтың тұқым сіңіру
тереңдігі 12-140С қызғанда себеді. Тым ерте немесе ерте себілген тұқым
температураның төмен болуына байланысты топырақта 20-25 күннен астам уақыт
өнбей жатып қалып шіри бастайды. Ал көктеп шыққан өніктер өте сирек және
әлсіз, ауруға шалдыққыш келеді.
Көп жылдық тәжірибелерге сүйене отырып және облыс аудандарындағы
табиғи аймақтардың топырақ климат жағдайларын ескеріп мақта себудің мына
қолайлы мерзімдері ұсынылады: ауа райы жақсы оңтүстік аймақ үшін - сәуірдің
10-нан 20-на дейін, солтүстік аймақ үшін – сәуірдің 15-нен 25-не дейін.
Себу тәсілдері. Мақтаны қатар аралығы 60 және 90 см жиі ұялы, не
пунктирлі әдіспен себеді. Қазіргі кезде мақта өсіруді комплексті
механикаландыру, қол еңбегімен қаржыны аз жұмсау үшін қатар аралығын кең -
90 см етіп себеді.
Пунктирлі әдіспен қатар арылығы 90 см етіліп себілген өсімдіктер 90 ×
20-2 схемалары бойынша орналасады.
Ұялы әдіспен қатар аралығы 60 см етіліп себілгенде өсімдіктер 60×25 -
2-3 схемалары бойынша орналасады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.