Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің дамуы және мемлекеттік басқаруды орталықсыздандырудың ғылыми-практикалық және теориялық-методологиялық аспектілерін зерттеу
БЕЛГІЛЕР ЖӘНЕ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
I ТАРАУ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН.ӨЗІ БАСҚАРУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ
1.1 Жергілікті өзін.өзі басқарудың теориялық негіздері: түсінігі және мәні ... ...7
1.2 Қазақстандағы мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру және
жергілікті басқару негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.3 Жергілікті басқаруды мемлекеттік реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
II ТАРАУ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖӘНЕ ШЕТ ЕЛДЕРДЕГІ ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН.ӨЗІ БАСҚАРУДЫҢ АНАЛИЗІ
2.1 Қазақстан Республикадағы жергілікті өзін.өзі басқару жүйесін зерттеу
анализі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.2 Жергілікті өзін.өзі басқару жүйесі дамуының шетелдік тәжірибесі ... ... .31
III ТАРАУ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН.ӨЗІ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІН ДАМЫТУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ
3.1 Қазақстандағы жергілікті өзін.өзі басқару механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
3.2 Қазақстан Республикасының жергілікті өзін.өзі басқару жүйесін жетілдіру жолдары: жоспарлар мен жобалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
I ТАРАУ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН.ӨЗІ БАСҚАРУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ
1.1 Жергілікті өзін.өзі басқарудың теориялық негіздері: түсінігі және мәні ... ...7
1.2 Қазақстандағы мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру және
жергілікті басқару негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.3 Жергілікті басқаруды мемлекеттік реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
II ТАРАУ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖӘНЕ ШЕТ ЕЛДЕРДЕГІ ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН.ӨЗІ БАСҚАРУДЫҢ АНАЛИЗІ
2.1 Қазақстан Республикадағы жергілікті өзін.өзі басқару жүйесін зерттеу
анализі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.2 Жергілікті өзін.өзі басқару жүйесі дамуының шетелдік тәжірибесі ... ... .31
III ТАРАУ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН.ӨЗІ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІН ДАМЫТУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ
3.1 Қазақстандағы жергілікті өзін.өзі басқару механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
3.2 Қазақстан Республикасының жергілікті өзін.өзі басқару жүйесін жетілдіру жолдары: жоспарлар мен жобалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
Бүгінде Республикамызда жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін жетілдіру біздің саяси бағытымыздың өзекті тұғырнамасына айналып, бұл орайда оны қайта құрудың әлемдік үлгілері мен үрдістерін саралау мен сараптау жұмыстары дәйектілікпен жүргізіліп отырғаны да тегін емес. Көптеген дамушы елдердің тәжірибелері көрсетіп отырғандай, жергілікті өзін-өзі басқарудың тұғырнамасын іске асыру кез келген құқықтық мемлекеттегі демократиялық режимнің қажетті құрылымы болып табылады. Өзінің институттарымен жергілікті өмірдің демократиялық ұйымының дерлік барлық жағын қамти отырып, жергілікті өзін-өзі басқару мемлекеттік биліктің көптеген қызметтерін орталықсыздандырудың ұтымды әдістерімен жергілікті өмірдің бүкіл мәселелері бойынша шешімдер қабылдауды аумақтық қоғамдастықтарға көшіруге мүмкіндік береді, осы арқылы азаматтардың белсенділігін көтермелейді және осы сияқты шешімдерге олардың нақты қатыстылығын қамтамасыз етеді.
Қазіргі уақытта Қазақстан жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін құру сатысына қадам басты, сондықтан шетелдік тәжірибелерді талдау мен жинақтауға және солардың негізінде өз еліміздің жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін қалыптастыру негізгі мәселелердің бірі болып табылады. Мынаны атап өту қажет: жергілікті өзін өзі басқарудың үлгілері арасындағы өзгешелік біртіндеп жойылып келеді, дәстүрлі үлгілерден ауысатын таңдаулы үлгілер мен өздерінің жаңалықтарын енгізетін әралуан жүйелер пайда болуда. Қазақстанның да өз ерекшеліктері бар, оларды жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін жүзеге асыру кезінде ескеру қажет.
Жергілікті өзін-өзі басқару туралы ҚР заңнамасы ҚР Конституциясына негізделеді және осы заң Қазақстан Республикасының басқа да нормативтік құқықтық актілерінен тұрады [1].
Зерттеу пәнінің актуалдығы. Қазақстан Республикасындағы экономикалық реформалардың басым бағыттарының бірі мемлекеттік басқаруды орталықсыздандырылу және жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін қалыптастыру болып табылады. Мемлекеттік басқарудың орталықсыздандырылуы мен жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің дамуымен барлық экономикалық жүйенің қызмет етуі, елдің экономикалық жағдайына байланысты. Осыған байланысты Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев өзінің жыл сайынғы «Қазақстан-2030» жолдауында: «Министрлік ішіндегі орталықсыздандыру, орталықтан аймақтарға және мемлекеттен жеке секторларға орталықсыздандыру» қажеттігі жайында атап өткен [2].
Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алған жылдары орын алған мемлекеттік басқаруды айрықша орталықсыздандыру өз міндетін атқарды деуге болады. Бірақ экономикалық тұрақтылыққа жетуге байланысты қазіргі кезде мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру және жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту мәселелері белсенді қарастырылуда.
Қазіргі уақытта Қазақстан жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін құру сатысына қадам басты, сондықтан шетелдік тәжірибелерді талдау мен жинақтауға және солардың негізінде өз еліміздің жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін қалыптастыру негізгі мәселелердің бірі болып табылады. Мынаны атап өту қажет: жергілікті өзін өзі басқарудың үлгілері арасындағы өзгешелік біртіндеп жойылып келеді, дәстүрлі үлгілерден ауысатын таңдаулы үлгілер мен өздерінің жаңалықтарын енгізетін әралуан жүйелер пайда болуда. Қазақстанның да өз ерекшеліктері бар, оларды жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін жүзеге асыру кезінде ескеру қажет.
Жергілікті өзін-өзі басқару туралы ҚР заңнамасы ҚР Конституциясына негізделеді және осы заң Қазақстан Республикасының басқа да нормативтік құқықтық актілерінен тұрады [1].
Зерттеу пәнінің актуалдығы. Қазақстан Республикасындағы экономикалық реформалардың басым бағыттарының бірі мемлекеттік басқаруды орталықсыздандырылу және жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін қалыптастыру болып табылады. Мемлекеттік басқарудың орталықсыздандырылуы мен жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің дамуымен барлық экономикалық жүйенің қызмет етуі, елдің экономикалық жағдайына байланысты. Осыған байланысты Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев өзінің жыл сайынғы «Қазақстан-2030» жолдауында: «Министрлік ішіндегі орталықсыздандыру, орталықтан аймақтарға және мемлекеттен жеке секторларға орталықсыздандыру» қажеттігі жайында атап өткен [2].
Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алған жылдары орын алған мемлекеттік басқаруды айрықша орталықсыздандыру өз міндетін атқарды деуге болады. Бірақ экономикалық тұрақтылыққа жетуге байланысты қазіргі кезде мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру және жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту мәселелері белсенді қарастырылуда.
1. ҚР Конституциясы 30 августа 1995ж.
2. Назарбаев Н.Ә., Қазақстан – 2030,. Президентінің Қазақстан халғына жолдауы – Алматы: Білім, 1998ж.
3. ҚР Жергілікті басқару туралы заңы, 2000ж.
4. Қазақстаннның әкімшілік-территориялық құрылымы туралы заңы, 1997ж.
5. «Жергілікті өзін-өзі басқару туралы» заңының жобасы, 2006ж.
6. Қазақстан Республикасы аудандарының облыстық маңызы бар қалалары әкімдері сайлауын өткізу ережесі, 2008ж.
7. Алматы қаласының 2002-2010ж. даму бағдарламасы
8. Анимица Е.Г., Тертышный А.Т., Основы местного самоуправления, Москва, 2000г.
9. Кубаев К.Е., Местное самоуправление, Алматы университеті, 2003ж.
10. Кенжегузин М.Б., Абделлаев С.А., «Децентрализация государственного управления», Алматы, 2003ж.
11. Нургалиев К.Р., Экономика Казахстана, Алматы, 1997г.
12. Региональная экономика, Морозовой, Москва, 1998г.
13. Пикулькин А.В., Система государственного управления, 2000г, 399
14. Швецов А., Потребности муниципальных образований в финансовых средствах и бюджетно-налоговые возможности их удовлетворения // РЭЖ 2001г., №7.
15. Децентрализация власти – глобальный шаг в развитий страны // Юридическая газета, №8, 2000г.
16. Исмагамбетов Т., Выборы акимов и местное самоуправление // Континент №11, 2000г.
17. Иманқұлов М., Заң-тәртіп-АПК. // Алматы ақшамы, 30 наурыз, 2006ж.
18. Кешел М., Жергілікті өзін-өзі басқару, бүгін және ертең. // Егемен Қазақстан, 16 наурыз 2005ж.
19. Мырзатаев Н., Қр ауыл, округ әкімдерін тағайындау мен сайлаудың өзекті мәселелері // Заң, №3, 2005ж.
20. Танкиева А., Жергілікті басқару // Қаржы-Қаражат, №3, 2004ж.
21. Төлеуханқызы А., Басқарудың тиімділігі мен мөлдірлігін арттыру өмір талабы. // Егемен Қазақстан, 9 маусым, 2006ж.
22. Смаил Е., Саяси реформалар: нақты істер уақыты. // Егемен Қазақстан, 9 маусым, 2006ж.
23. Самратов Ж. Халықтың билікке тәуелділігін азайту – демократияның басты қағидасы. // Егемен Қазақстан, 16 маусым, 2006ж.
24. Егемен Қазақстан, 11 қазан, 2006ж.
2. Назарбаев Н.Ә., Қазақстан – 2030,. Президентінің Қазақстан халғына жолдауы – Алматы: Білім, 1998ж.
3. ҚР Жергілікті басқару туралы заңы, 2000ж.
4. Қазақстаннның әкімшілік-территориялық құрылымы туралы заңы, 1997ж.
5. «Жергілікті өзін-өзі басқару туралы» заңының жобасы, 2006ж.
6. Қазақстан Республикасы аудандарының облыстық маңызы бар қалалары әкімдері сайлауын өткізу ережесі, 2008ж.
7. Алматы қаласының 2002-2010ж. даму бағдарламасы
8. Анимица Е.Г., Тертышный А.Т., Основы местного самоуправления, Москва, 2000г.
9. Кубаев К.Е., Местное самоуправление, Алматы университеті, 2003ж.
10. Кенжегузин М.Б., Абделлаев С.А., «Децентрализация государственного управления», Алматы, 2003ж.
11. Нургалиев К.Р., Экономика Казахстана, Алматы, 1997г.
12. Региональная экономика, Морозовой, Москва, 1998г.
13. Пикулькин А.В., Система государственного управления, 2000г, 399
14. Швецов А., Потребности муниципальных образований в финансовых средствах и бюджетно-налоговые возможности их удовлетворения // РЭЖ 2001г., №7.
15. Децентрализация власти – глобальный шаг в развитий страны // Юридическая газета, №8, 2000г.
16. Исмагамбетов Т., Выборы акимов и местное самоуправление // Континент №11, 2000г.
17. Иманқұлов М., Заң-тәртіп-АПК. // Алматы ақшамы, 30 наурыз, 2006ж.
18. Кешел М., Жергілікті өзін-өзі басқару, бүгін және ертең. // Егемен Қазақстан, 16 наурыз 2005ж.
19. Мырзатаев Н., Қр ауыл, округ әкімдерін тағайындау мен сайлаудың өзекті мәселелері // Заң, №3, 2005ж.
20. Танкиева А., Жергілікті басқару // Қаржы-Қаражат, №3, 2004ж.
21. Төлеуханқызы А., Басқарудың тиімділігі мен мөлдірлігін арттыру өмір талабы. // Егемен Қазақстан, 9 маусым, 2006ж.
22. Смаил Е., Саяси реформалар: нақты істер уақыты. // Егемен Қазақстан, 9 маусым, 2006ж.
23. Самратов Ж. Халықтың билікке тәуелділігін азайту – демократияның басты қағидасы. // Егемен Қазақстан, 16 маусым, 2006ж.
24. Егемен Қазақстан, 11 қазан, 2006ж.
МАЗМҰНЫ
БЕЛГІЛЕР ЖӘНЕ
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..3
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
I ТАРАУ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУДЫҢ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ
1. Жергілікті өзін-өзі басқарудың теориялық негіздері: түсінігі және
мәні ... ...7
2. Қазақстандағы мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру және
жергілікті басқару
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...11
3. Жергілікті басқаруды мемлекеттік
реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..16
II ТАРАУ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖӘНЕ ШЕТ ЕЛДЕРДЕГІ ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ
БАСҚАРУДЫҢ АНАЛИЗІ
2.1 Қазақстан Республикадағы жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін зерттеу
анализі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.2 Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесі дамуының шетелдік
тәжірибесі ... ... .31
III ТАРАУ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІН ДАМЫТУ
ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ
3.1 Қазақстандағы жергілікті өзін-өзі басқару
механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... 42
3.2 Қазақстан Республикасының жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін жетілдіру
жолдары: жоспарлар мен
жобалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 2
БЕЛГІЛЕР ЖӘНЕ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН
ҚР – Қазақстан Республикасы
КСРО – Кеңес Социалистік Республикалар Одағы
АҚШ – Америка Құрама Штаттары
ГФР – Герман Федеративті Республикасы
ДСҰ – Дүниежүзілік Сауда Ұйымы
ЕО – Еуропалық Одақ
ЕурАзЭҚ – Еуразиялық экономикалық қауымдастық
БҰҰ – Біріккен Ұлттар Ұйымы
ЖБ – жергілікті басқару
ЖӨӨБ – жергілікті өзін-өзі басқару
ЖАӨ – Жалпы аймақтық өнім
ЖIӨ – Жалпы ішкі өнім
ТМД – Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
ҮЕҰ – Үкіметтік емес ұйымдар
ҰЕЖ – Ұлттық есеп-шоттар жүйесі
АҚ – Акционерлік қоғам
КІРІСПЕ
Бүгінде Республикамызда жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін жетілдіру
біздің саяси бағытымыздың өзекті тұғырнамасына айналып, бұл орайда оны
қайта құрудың әлемдік үлгілері мен үрдістерін саралау мен сараптау
жұмыстары дәйектілікпен жүргізіліп отырғаны да тегін емес. Көптеген дамушы
елдердің тәжірибелері көрсетіп отырғандай, жергілікті өзін-өзі басқарудың
тұғырнамасын іске асыру кез келген құқықтық мемлекеттегі демократиялық
режимнің қажетті құрылымы болып табылады. Өзінің институттарымен жергілікті
өмірдің демократиялық ұйымының дерлік барлық жағын қамти отырып, жергілікті
өзін-өзі басқару мемлекеттік биліктің көптеген қызметтерін
орталықсыздандырудың ұтымды әдістерімен жергілікті өмірдің бүкіл мәселелері
бойынша шешімдер қабылдауды аумақтық қоғамдастықтарға көшіруге мүмкіндік
береді, осы арқылы азаматтардың белсенділігін көтермелейді және осы сияқты
шешімдерге олардың нақты қатыстылығын қамтамасыз етеді.
Қазіргі уақытта Қазақстан жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін құру
сатысына қадам басты, сондықтан шетелдік тәжірибелерді талдау мен
жинақтауға және солардың негізінде өз еліміздің жергілікті өзін-өзі басқару
жүйесін қалыптастыру негізгі мәселелердің бірі болып табылады. Мынаны атап
өту қажет: жергілікті өзін-өзі басқарудың үлгілері арасындағы өзгешелік
біртіндеп жойылып келеді, дәстүрлі үлгілерден ауысатын таңдаулы үлгілер мен
өздерінің жаңалықтарын енгізетін әралуан жүйелер пайда болуда. Қазақстанның
да өз ерекшеліктері бар, оларды жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін жүзеге
асыру кезінде ескеру қажет.
Жергілікті өзін-өзі басқару туралы ҚР заңнамасы ҚР Конституциясына
негізделеді және осы заң Қазақстан Республикасының басқа да нормативтік
құқықтық актілерінен тұрады [1].
Зерттеу пәнінің актуалдығы. Қазақстан Республикасындағы экономикалық
реформалардың басым бағыттарының бірі мемлекеттік басқаруды
орталықсыздандырылу және жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін қалыптастыру
болып табылады. Мемлекеттік басқарудың орталықсыздандырылуы мен жергілікті
өзін-өзі басқару жүйесінің дамуымен барлық экономикалық жүйенің қызмет
етуі, елдің экономикалық жағдайына байланысты. Осыған байланысты Қазақстан
Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев өзінің жыл сайынғы
Қазақстан-2030 жолдауында: Министрлік ішіндегі орталықсыздандыру,
орталықтан аймақтарға және мемлекеттен жеке секторларға орталықсыздандыру
қажеттігі жайында атап өткен [2].
Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алған жылдары орын алған
мемлекеттік басқаруды айрықша орталықсыздандыру өз міндетін атқарды деуге
болады. Бірақ экономикалық тұрақтылыққа жетуге байланысты қазіргі кезде
мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру және жергілікті өзін-өзі басқаруды
дамыту мәселелері белсенді қарастырылуда.
Республика кең аумаққа ие, осыған байланысты ел аймақтары әртүрлі
экономикалық потенциалға ие, бұл олардағы табиғи байлықтардың орналасуымен,
климат жағдайымен, тағы басқа да жағдайларға байланысты. Сонымен қатар,
аймақтардың демографиялық, этикалық және тарихи ерекшеліктері бойынша
бөлінеді. Жоғарыда аталған мемлекеттік факторларды ескере отырып,
орталықтандырылған стандарттар арқылы әсер ету механизмімен басқарыла
отырып, барлық аймақтардың қажеттіліктерін қанағаттандыра алмайды.
Мемлекеттік басқару деңгейлерінің арасындағы өкілеттілікті бөліп көрсету
қажеттілігі осыған байланысты.
Бүгінгі күні жүргізіліп отырған мемлекеттік жергілікті басқару ауыл
деңгейіндегі, әкімдер институты – жеткілікті тиімді емес, себебі олар
жоғары тұрған әкімдер мен үкіметке тәуелділігі жоғары. Берілген басқару
органдары дербес бюджетке ие емес, сондықтан экономикалық дербестікке ие
болып табылмайды. Олардың басқарушыларын тағайындау жүйесі әкімдерінің
уақытшылық психологиясын қалыптастырды, осыған байланысты олардың
қызметтері негізінен экономикалық мақсаттылық пен халық қажеттіліктерін
қанағаттандыру емес, жоғарғы тұрған органдардың тапсырмаларын орындауға
бағытталған. Бұндай жағдайдан шығудың бір жолы болып жергілікті өзін-өзі
басқару жүйесін енгізу болып табылады.
Мемлекеттік басқарудың тиімді жүйесіне деген жаңа талаптар мемлекеттің
басқару жағдайын зерттеу және сонымен қатар Қазақстан Республикасындағы
мемлекеттік басқару жүйесінің, сонымен қатар жергілікті өзін-өзі басқару
жүйесінің ғылыми негізделген моделін жасау қажеттілігімен байланысты [3].
Мемлекеттік басқару жүйесінің дамуы және жергілікті өзін-өзі басқару
мәселелері бірқатар ТМД елдерінің ғалымдарының еңбектерінде көрініс тапқан.
Атап өтсек, А.С.Автономов, Г.Алимурзаев, Е.Г.Анимица, И.А.Василенко,
Т.Г.Морозова, А.Н.Швецов, т.б.
Сонымен қатар, мемлекеттік басқару және жергілікті өзін-өзі басқару
мәселелері Қазақстандық ғалым-экономистердің де зерттеу обьектілеріне
айналған. Олардың қатарына Я.А.Аубакиров, Ш.С.Ахметова, К.Е.Кубаев,
Н.К.Мамыров, К.С.Мухтарова, К.К.Шарипбаев және тағы басқаларын атап өтуге
болады.
Бітіру жұмысының негізгі мақсаты болып Қазақстан Республикасындағы
жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің дамуы және мемлекеттік басқаруды
орталықсыздандырудың ғылыми-практикалық және теориялық-методологиялық
аспектілерін зерттеу болып табылады.
Белгіленген мақсатқа байланысты келесідей міндеттер қойылды:
- қазіргі жағдайдағы мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқару
орыны және мұндағы пайда болып отырған мәселелер
- мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру және жергілікті өзін-өзі
басқару жүйесін енгізу
- Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің
тенденциялары мен перспективаларын анықтау
- мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
тиімді қарым-қатынасы әдістерін анықтау болып табылады.
I ТАРАУ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУДЫҢ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ
1. Жергілікті өзін-өзі басқарудың теориялық негіздері: түсінігі және
мәні
Біздің қоғамымыздағы экономикалық реформалардың қазіргі құраушы бөлігі
болып жергілікті өзін-өзі басқару сферасы табылады.
Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесі орталық билік пен жергілікті билік
орындары арасындағы өкілеттіліктің нақтылы шектелуін қажет етеді. Осындай
жағдайда жергілікті өзін-өзі басқару мемлекеттің бекіткен және таныған
халықтың өзін-өзі басқару құқығы болып табылады. Бұл жерде халық билігі
жергілікті маңызды мәселелерді өз жауапкершілігіне алады. Сондай-ақ,
жергілікті билік орталық органдардың келісімімен ішкі мүмкіндіктерді өздері
пайдаланып, проблеманы шешіп отырады. Бұл жерде орын алған қиындықтар,
әсіресе әлеуметтік саладағы шешімін күткен маңызды мәселелер жергілікті
тұрғындардың көңіл-күйіне қатты әсер ететінін ескеру қажет.
Экономикалық тұрғыдан қарастырғанда, жергілікті өзін-өзі басқару
саласындағы қайта құрулар ең алдымен, демократия принциптеріне сәйкес
келетін, әлемде территориалды қоғамдастықтарды дамытудың бірден-бір жолы
ретінде мойындалған, адамдардың жақсы өмір сүру деңгейін қамтамасыз ететін
тиімді аймақтық экономика құру қажеттілігіне бағытталған.
Жергілікті басқару – жергілікті өзін-өзі басқару органдарынан
мемлекеттік істердің маңызды бөліктерін регламенттеу мүмкіндігі және
олардың заң шегінде өз жауапкершілігі мен халық мүддесі үшін басқару.
Өзін-өзі басқару – бұл қандай да бір қоғамдық ұйымның автономдық
қызмет етуі, бұл берілген ұйымның мүшелері қабылдаған нормалары мен
шешімдерімен қамтамасыз етіледі,
Жергілікті өзін-өзі басқару мемлекетте 3 негізгі мақсатты орындау үшін
қызмет етеді:
1. мемлекттік басқаруда орталықсыздандыруды қамтамасыз ету;
2. жергілікті мәнге ие мәселелерді шешудегі демократиялық бағдарларын
дамыту және жергілікті істерді жүргізуде тиімділігін жоғарылату.
3. жергілікті басқаруды елдің конституциялық құрылымының негізі,
халықтың жергілікті мәнге ие сұрақтарды шешуге қатысу хұқы және
халық билігінің формасы деп анықтауға болады.
Жоғарыда айтқандарды ескере отырып, жергілікті өзін-өзі басқару – бұл
азаматтардың жергілікті мәнге ие мәселелерді шешу үшін өздігінен
территориалдық ұйымдасуы және бұл жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
дербестігі мен тәуелсіздігі, пікірінің жариялылық пен есептілігі,
заңдылығы, жергілікті және мемлекеттік мүдделер сәйкестігі негізінде жүзеге
асырылады.
Жергілікті өзін-өзі басқару – жергілікті істерді сол ортада тұратын
адамдардың өздерінің шешу құқығы. Бұл конституциялық құрылымның негізгі
бөлігінің бірі болып табылады. Жергілікті өзін-өзі басқару теориясына
келетін болсақ, бұл мәселеге ең алғаш назар аударғандардың бірі француздық
мемлекеттік қызметкер, тарихшы және литератор А.Токвиль болды. Өзінің
Америкадағы Демократия деген еңбегінде ол: Қоғамдық институттардың
тәуелсіздікті қалыптастыру үшін ойнайтын ролі ғылым үшін мектептің болуы
сияқты роль ойнайды. Олар халықтың тәуелсіздікке деген жолын ашады және
осы дербестікті пайдалануға үйретеді. Қоғамдық институттарсыз ұлт еркін
үкімет құруы мүмкін, бірақ та нақты еркіндіктің рухын сезіне алмайды деп
жазған болатын.
Жергілікті өзін-өзі басқару теорияларын қалыптастыруға герман заң
мектебі үлкен үлес қосты. Бастапқыда неміс ғалымдары жергілікті, қоғамдық
жергілікті өзін-өзі басқару мәні мен табиғатын негіздей отырып, еркін
қауымдастық теориясын (қауымдастықтың табиғи құқықтары теориясы) алға
шығарылды, оның негізін француз және бельгиялық құқықтан алған болатын.
Бұл теория көрсеткендей, қауымдастықтың өз істерімен шұғылдану құқығы
адамның еркіндік құқығы сияқты табиғи сипатқа ие немесе өауымдастық
мемлекеттен бұрын пайда болды және мемлекет қауымдық басқару еркіндігін
сыйлауы керек.
Еркін қауымдастық теориясы жергілікті өзін-өзі басқарудың
ұйымдастырылуының келесідей негізін құраушы бастауларын алға шығарады:
- жергілікті өзін-өзі басқару органдарын қоғам мүшелерінің сайлауы
- қауымдастықпен жүргізілетін істердің өзіндік жұмыстар және
мемлекетпен берілген істерге бөлінуі
- жергілікті өзін-өзі басқару – қауымдастықтың өз табиғаты бойынша
мемлекеттік істерден ерекшеленетін өз істерін басқару
- жергілікті өзін-өзі басқару органдары – мемлекеттік емес, қауым
органдары
- мемлекеттік органдар қауымдастықтың жеке концепциясына араласуға
құқы жоқ. Олар тек қауымдастықтың өз компетенциясына шегінен шығып кетпеуін
қадағалауы керек.
Бұдан соң, еркін қоғамдық теориясының орнына өзін-өзі басқарудың
қоғамдық теориясы келді. Ол да алдыңғы теориялар сияқты мемлекет пен
қоғамдастықты қарама-қарсы қоюдан пайда болды және жергілікті
қоғамдастықтардың өз мүдделерін жүзеге асыруда еркіндікті мойындау
қағидасынан шығады. Өзін-өзі басқару, бұл теорияға сәйкес, жергілікті
шаруашылық істерін жүргізу.
КСРО кеңістігіндегі жергілікті өзін-өзі басқаруды ұйымдастырудың
кеңестік басқару кезіндегі ұйымдастырылуын реттеуді қарастырсақ.
Жергілікті өзін-өзі басқаруда орталықсыздандырылған биліктердің болуын
негіздейтін жергілікті өзін-өзі басқару идеясы жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының тәуелсіздігі мен дербестігін қарастыруды мемлекеттің
пролетариат диктатурасының тәжірибелік міндеттеріне сай келмеуі, себебі ол
табиғаты бойынша орталықтандырылған мемлекет болып табылады.
Жергілікті жерлерде билікті ұйымдастыру негізіне мемлекеттік билік
органдарының Кеңестік жүйедегі бүтіндік принципі қойылды. Жергілікті
кеңестер және олардың атқарушы комитеті мемлекеттік биліктің және
басқарудың жергілікті органдары ретінде қызмет атқарды және біртұтас
орталықтандырылған мемлекеттік аппараттың құрылымдық бірлігі болып табылады
[4].
КСРО-ң 1936ж. Конституциясын қабылдаған соң, өкілетті звеноның
одақтың республикалық жүйелері жалпы, тең және тікелей құпия сайлау арқылы
тағайындалды. Мемлекеттік жергілікті органдарының бәрі де Кеңес деп
өзгертілді.
Кеңестік мемлекеттік құқық теориясы жергілікті Кеңестердің құқықтарын
өз қызметінде шешім қабылдау, олардың орындалуын және өмірде жүзеге
асырылуын қамтамасыз ететін жаңа типтегі өкілетті органдар ретінде
қарастырды. Жергілікті кеңестер ең көп санды мемлекеттік билік органдары
болып табылды. Олардың саны 50 000 –нан асты.
Жергілікті кеңестер жеке өздерінің атқарушы аппараттарына ие болды, ол
Кеңес депутаттарынан құрылды және солардың басшылығымен жұмыс істеді. Бірақ
Кеңестер жұмыс істеуші корпорациялар сапасына ие болмады, себебі нақты
билік партия органдарының қолында болған еді.
А.Черботаев өзінің Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі
қалыптастыру проблемалары деген еңбегінде тәуелсіз Қазақстандағы
жергілікті өзін-өзі басқарудың қалыптасуына саяси талдау жасайды:
Қазақстанда жергілікті өзін-өзі басқару институттарының дамуы КСРО өмір
сүрген кезден бастау алған. 1991 жылы 15 ақпанда ҚР халық депутаттарының
жергілікті Кеңестерді және жергілікті өзін-өзі басқару туралы заң
қабылданған. Осы заңға сәйкес, жергілікті өзін-өзі басқару ауыл, село,
поселок, қала және аудандық деңгейде халық билігі түрінде жүзеге асырылды.
Атап кететіні, ол кез үшін бұл жағдай жергілікті өзін-өзі басқарудың
демократиялық және жеткілікті дамытылған жүйесі болды. Бірақ оның бірқатар
кемшіліктері болды. Мұнда қоғамдық-территориалды өзін-өзі басқару
институты белгілі дәрежедегі дамуға ие болған жоқ. Бұл негізінен қызмет ету
үшін қаржылық-экономикалық негізінің жоқтығымен байланысты болды, себебі
қоғамдық меншікті басқару әкімшілік басшыларымен жүзеге асырылды.
Қазіргі кезде республикадағы өзін-өзі басқаруды құру қажеттілігі
мемлекеттің заңдық қызметінде көрініс тапқан. Заңның қабылдануы ең алдымен
аймақтық экономиканың қалыптасуына бағытталған. 1998 жылы 8 қазанда ҚР
Конституциясына толықтырулар мен өзгерістердің енгізілуі жергілікті өзін-
өзі басқарудың қалыптасуын қамтамасыз етудегі келесі этап болып табылады.
Қазақстан Республикасының Жергілікті өзін-өзі басқару туралы заң
жобасында келесідей анықтамалар беріледі [5].
Жергілікті өзін-өзі басқару – халықтың өздігінен ұйымдасу жүйесі
(ауылдық және қалалық қоғамдастықтар), ол коммуналды меншік, өзіндік қаржы
ресурстары және жергілікті өзін-өзі басқарудың сайлау органдары негізінде
жергілікті мәні бар сұрақмарды өздері және өз жауапкершіліктерімен шешетін
халық топтары тұрып жатқан территориалды қамтиды.
Жергілікті мәні бар сұрақтар – халықтың осы заңмен көрсетілгендей,
ауылдық және қалалық жергілікті қоғамдастықтардағы өмір сүруін қамтамасыз
ету жайындағы сұрақтар.
Жергілікті өзін-өзі басқару органдары – осы заңмен, мемлекттік
органдармен жергілікті мәні бар сұрақтарды шешуге өкілеттілік беретін
жергілікті өзін-өзі басқарудың сайлау өкілдіктері немесе атқарушы органдар.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың өкілетті органдары – қалалық және
ауылдық қоғамдастықтардың территорияларында әсер ететін, заңдық күші бар,
тікелей таңдау жолымен сайланған және халықтың мүддесін қорғайтын және оның
атынан шешім қабылдайтын жергілікті өзін-өзі басқарудың сайлау органы.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың атқарушы органы - жергілікті өзін-өзі
басқарудың сайлау органдары делегирлеу шегінде және шарттар мен жергілікті
қоғамдастық территориясында басқару қызметтерін жүзеге асыратын жергілікті
өзін-өзі басқару органы немесе лауазымдық тұлға.
Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының шешімі – халық топтары өмір
сүріп жатқан территорияда әсер ететін жергілікті өзін-өзі басқарудың өкілі
және орындаушы органның және халық билігінің басқа да формаларының
актілері.
Жергілікті басқарудың лауазымдық тұлғасы – жергілікті өзін-өзі
басқарудың ұйымдастырушылық қызметтерін орындаушы, таңдап алынған немесе
еңбек контракті бойынша жұмыс істеуші тұлға.
Қазақстан Республикасы азаматтары ауылдық және қалалық
қоғамдастықтарда келесі жолдармен жергілікті өзін-өзі басқаруды жүзеге
асыру құқықтары бар:
- жергілікті өзін-өзі басқару органдарын сайлау арқылы
- халыққа сұрау жүргізу арқылы бастаманы жүзеге асыру
- халықтың құқықтық бастамашылықты жүзеге асыру арқылы
- осы территорияларда тұрып жатқан сайлаушыларды жазалау
шараларын құрастыру және орындауға қатысу арқылы [5].
Жергілікті өзін-өзі басқару органдары жергілікті өзін-өзі басқару
обьектілерін пайдалану, иелену, билік ету құқығына ие болады. ҚР Заңдары
жергілікті өзін-өзі басқаруға кепілдендірілген құқықтарына, дербестіктеріне
шектеу қоя алмайды. Осыған байланысты халықаралық келісімдер Қазақстан
Республикасымен ратификацияланған, оның заңдары алдында артықшылықтарға ие
және сөзсіз қолданылады.
Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мүшелерін сайлай және
олардың лауазымдық тұлғаларын сайлау жалпы қоғамдық тең жағдайда және
тікелей сайлау құқы негізінде жергілікті халық қоғамдастығының құпия дауыс
беруі арқылы жүзеге асырылады. Оның мүшелерін сайлау тәртібі ҚР Сайлау
туралы заңымен, жергілікті өзін-өзі басқару қаулысымен анықталады.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың өкіліттіліктерінің жойылуының
негіздеріне келер болсақ, олардың өкілеттіктері келесі жағдайда
тоқтатылады, яғни халықтың сұрауы бойынша, егер сайлауға онда тұрып жатқан
қоғамдастықтың территориясындағы халықтың жартысынан азы қатысса; соттың
жергілікті өкілетті органының іс-әректінің ҚР Заңдары мен Қаулыларына
сәйкес еместігі жөніндегі шешіміне байланысты әкімшіліктің немесе
мәслихаттың шешімдері арқылы тоқтатылуы мүмкін.
2. Қазақстандағы мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру және
жергілікті басқару негіздері
Даму диалектикасы көрсетіп отырғандай, нарықтық қарым-қатынастар
жүйесіндегі әлеуметтік-экономикалық жүйе өзінің кез-келген түрінде, оның
ішінде аймақтық басқару түрінде де орталықтандыру мен орталықсыздандырудың
рационалды бірлігіне негізделеді. Мұндай қарама-қарсы әлеуметтік-
экономикалық басқару жүйесі динамикалық, стратегиялық жоспарланған және
өздігінен реттелетін жүйе асты мен элементтерден тұратын ұйым түрлеріне
негізделген.
Орталықтандыру мен дербестік байланысы диалектикалық сипатқа ие, ол
басқарудың орталықтандыру жәнеорталықсыздандыру арақатынасындағы
мәселелердің шешілу мүмкіндігін анықтайды.
Қазақстан Республикасының жеке территорияларының әлеуметтік-
экономикалық дамуының біртексіздігі, оның экономикасының күрделі аймақтық
құрылымы және жүргізіліп жатқан макроэкономикалық саясаттың табыстылығы
оның жергілікті деңгейде іске асырылуына байланыстылығы республикадағы
мемлекеттік басқарудың орталықсыздандырылуының қажеттілігін көрсетеді. Оның
даму мүмкіндігі макроэкономикалық тұрақтылық пен рыноктық қатынастардың
қалыптасуындағы жетістіктерге байланысты. Бұл процесс тек Қазақстанда ғана
емес, басқа да ТМД елдерінде, сонымен қатар Орталық және Шығыс Еуропа
елдерінде жүргізіліп жатқан экономикалық, әлеуметтік, институционалдық және
қоғамдық қайта
құрулардың құрамдас бөліктерінің бірі болып табылады. Бірақ есте ұстайтын
жайт, мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру өте күрделі және сондықтан
ұзаққа созылатын перманетті процесс, уақыты дәл бақыланып қойылмайды. Оның
жүзеге асырылуы белгілі бір шарттардың болуын, тек қана экономикалық емес,
сонымен қатар құқықтық, мәдени, саяси, мақсатты және терең негізделген
аймақтық және саясат жүргізілуінің алғышарттары болуын қажет етеді.
Мемлекеттік басқаруда оны орталықсыздандырудың ойластырылмаған қадамдары
егер оның жалпы концепциясы ғылыми негізделмесе күтілген нәтиже бермейді
және басқарудың жерлердегі тиімділігін жоғарылату жағдайын қамтамасыз
етпейді.
Мемлекеттік басқарудың орталықсыздандырылған жүйесінің қалыптасуы
жинақталған әлемдік тәжірибенің зерттелуін және әлемдік тәжірибеде
қарастырылатын модельдер мен концепциялардың ел экономикасын басқаруды
оталықсыздандыруды тереңірек зерттеуді талап етеді.
Басқарудың орталықсыздандырылуының әлемдік тәжірибесін зерттеу
маңыздылығы бұл мәселені шешудің варианттарының көптүрлілігімен анықталады
және ол келесідей негізгі факторларға негізделеді: әрбір елдің
территориалдық-географиялық және демографиялық спецификасы, әкімшілік
аудандардың ерекшеліктері, әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі, өндірістік
күштерді территориалдық орналастыру ерекшеліктері, қазіргі басқарудың
жүйесі және бұл жүйе деңгейлері арасындағы қарым-қатынас, елдің саяси
құрылымы, қоғамның демократияландырылуының деңгейі, негізделген
макроэкономикалық және аймақтық саясаттың және дамудың стратегиялық
мақсаттары мен міндеттерінің болуы, мәдени және ұлттық мәдениет және тағы
басқалар.
Қазақстанда мемлекеттік басқару екі деңгейге бөлінген: мемлекеттік
республикалық және мемлекеттік аймақтық басқару. Мемлекеттік басқарудан
жергілікті өзін-өзі басқару бөлініп шығады.
Экономиканы мемлекеттік басқару міндетті түрде әлеуметтік, саяси
басқарумен тікелей байланысты.
Соңғы кездердегі әлем шаруашылығының экономикалық өсімі, табиғи, ғаламдық
өзгерістер мемлекетке, мемлекеттік басқаруға жаңа шарттар қоюда. Сыртқы
ортаның үнемі өзгеруі мемлекеттің жаңа экономикалық функцияларын
қалыптастыруда. Бұл “уақыттың” тек стратегиялық басқару деңгейіне ғана
емес, сонымен қатар елді басқаруда адаптивті өзгерістерге көшу керектігін
білдіреді. Өз кезегінде, Қазақстанға да ұлттық экономикаға сәйкес әлемдік
экономика мен технологиялық траекторияларды және әлемдік ғаламдану
үдерістерін нақты бағалап, нақты стратегиялық бағыттар жасау қажет екендігі
айқын көрініс беруде.
Мемлекеттің дәстүрлі функцияларына мыналар жатады:
• салық салу және бююджетті басқару жүйесін қалыптастыру;
• рыноктық механизмді құқықтық қамтамасыз ету функциясы;
• бәсекелестікті қолдау және құқық қорғау;
• тауарлар мен қызметтер алмасуы жүйесін ақшамен қамтамасыз ету;
• трансакциалық шығындарды азайту үшін қоғамдық тауарлар мен қызметтерді
өндіру (қорғаныс, үкімет пен оның аппараты, құқық қорғау органдарын
қамтамасыз ету, жолды жөндеу және т.б.)
• экономиканы мемлекеттік реттеу.
Экономиканы мемлекеттік реттеу функциясы әр түрлі болуы мүмкін.
Мемлекеттің экономикаға тікелей арласуы мына түрде, яғни қоғамдық тауарлар
мен қызметтерді, мемлекеттік активтерді құру мен басқаруда, экономиканың
нақты секторларына мемлекеттік инвестицияларды тарту арқылы мемлекеттік
меншікті үлкейту арқылы жүзеге асырылады.
Экономикаға мемлекеттің жанама қатысуы – мемлекеттің экономикалық саясаты
арқылы жүзеге асырылады. Жоғары саяси билік (Президент, Парламент) қоғамдық
тиімділік функциясын, қоғамның басты функциясы ретінде қалыптастырылады.
Осының нәтижесінде мақсатты көрсеткіштерді анықтап, ол мақсатқа экономика
жетуге міндетті болады. Қазақстан Республикасындағы бұл мақсатты
көрсеткіштер анықталған, оларға: экономикалық өсудің тұрақтануы, инфляция
және жұмысбастылықты қамтамасыз ету жатады, осыларға қоғамның тиімді
функциясының дамуы тәуелді. Қоғам тиімділігінің басты функциясын орындауға
мемлекет кепіл бола алады ({У}).
У={ΔQ ,r L}
( 1)
мұндағы:
У – қоғамның тиімді функциясы;
{ΔQ} –
тұрақты экономикалық өсудің көрсеткіштері;
{L} –
жұмыссыздық деңгейінің көрсеткіштері;
{r } –
инфляция деңгейінің көрсеткіштері.
Экономикалық өсу шарты ∆Q мемлекетпен тиімді өңделген экономикалық
саясатпен қамсыздандырылады :
∆Q → {G, W,I,A,η,ω,m}
(2)
мұндағы: G-
бюджеттік саясат;
W- салықтық
саясат;
I-
инвестициялық саясат;
A-
амортизациялық саясат;
η-пайыздық
мөлшерлеме;
ω-айырбас
курсы;
m-минималдық
резервтер.
Қоғамның дамуына қарай мемлекет те жоғары деңгейге дейін дамиды, ол
даму барысында экономиканы дамыту және пайда болып жатқан әлеуметтік
мәселелерді шешу мақсатымен өз мойнына жаңа экономикалық қызметтерді алып
отырды. Бұл жағынан алғашында салық салу жүйесін қалыптастыру, мемлекеттік
бюджетті басқару, тауар-ақша айырбасын құқықтық қамсыздандыру және т.б.
сияқты мемлекеттің негізгі экономикалық қызметтері қалыптасты. Әрі қарай,
жоғарыда көрсетілген талдауға байланысты, басқа қызметтер туындады. Жалпы,
бұл қызметтерді былайша сыныптауға болады : 1) мемлекеттің өзіндік
қызметтері; 2 ) рыноктің қызмет етуі үшін жағдай құру қызметтері;3
)рыноктің сәтсіздігін жою қызметтері.
Мемлекттік басқаруды орталықсыздандыру жүйелеріндегі елдер бойынша
айырмашылығы тек оның құрылымы мен дамуының модельдерінің көптүрлілігімен
ғана көрініс таппайды, сонымен бірге бұл процестің өту этапы, мерзімі,
жағдайымен көрінеді. Бұл жерде әсіресе бұрынғы тәеуелсіз штаттар,
контондар, мысалы АҚШ-тағы немесе Швейцариядағы конфедерациялар нәтижесінде
пайда болған басқару жүйелері және орталықтандырылған жүйелердің ішінде
пайда болған жүйелер айрықша ерекшеленеді. Дамушы елдер үшін, соның ішінде
бұрынғы постсоветтік елдер үшін қазіргі кездерге дейін басқарудағы негізгі
ерекшеліктері болып мықты орталық билікті құру болды, себебі бұл елдердің
ең басты мақсаты тәуелсіздіктерін алғаннан кейін елдің бірлігін және саяси
бүтіндігін сақтау, рыноктық және демократиялық өзгерістердің барлығын
орталықтан басқару моделі келесі себептер бойынша тиімсіздігін көрсетті:
- мемлекеттік аймақтық және жергілікті мүдделерінің тепе-теңдігіне қол
жеткізілмейді
- жергілікті ресурстарды тиімді және рационалды пайдалануды қамтамасыз
ету қиын немесе мүлде мүмкін емес
- мемлекеттік басқарудың орталық органдары жергілікті деңгейде
қызметтердің шектелген көлемімен қамтамасыз етуге қабілетті немесе
жергілікті спецификаны ескермей төмен сапслы тауарлар ұсынуға ғана
қабілетті болады
- жергілікті органдардың билігі дербес және қаржылай қамтамасыз
етілмегендігі кәсіпкерлікті дамыту үшін экономикалық және институционалдық
жағдайларды жасау мүмкіндігінен айырады. Басқарудың орталықтандырылған
моделінен орталықсыздандырылуына өтуі жүйелі және этап бойынша ғана
жүргізілуі мүмкін. Мұнда әрбір даму этапында елдің әлеуметтік-экономикалық
және қоғамдық-саяси укладының нақты жағдайына байланысты әртүрлі міндеттер
жүзеге асады. Осыған да байланысты бұрынғы және жалғасушы
орталықсыздандырылуы тәжірибесі бар елдердің мысалдары қызықты болып
табылады.
Экономика мен қоғам басқаруының локальді шешімінің көпғасырлы
дәстүріне ие елдердің бірі Швеция. Мұнда XIXғ. өзінде-ақ (1862жыл)
жергілікті өзін-өзі басқару туралы заң қабылданып, муниципалды реформалар
жүргізілген болатын. Аймақтық деңгейде ластингтер институты, ал жергілікті
деңгейде көптеген заңды құқыққа ие комунналар институты енгізілді. Бұл
институттар өткен уақыттар аралығында бірқатар өзгерістерге ұшыраған,
нәтижесінде жергілікті басқаруға мемлекеттік саяси жүйе статусы берілді.
Қазіргі 4 типті 289 комунна бар. Мемлекет пен комунналар арасындағы
қызметтердің бөлінуі де уақыт өткен сайын өзгереді. Мысалы, мемлекеттік
жергілікті басқару ведомстваларына ақырындап полиция, жол шаруашылығы,
жұмыспен қамтамасыз ету берілді. Басқа жағынан, комунналар компетенциясына
мектептік білім беру, оқытушыларды жалдау қызметтері берілді. Егер алғашқы
уақытта ластингтердің негізгі міндеті – денсаулық сақтауды өйымдастыру
болса, соңғы уақыттарда олардың жаупкершілік сферасына аймақтық даму
жоспарын дайындау, транспорттық жоспарлау, мемлекттік субсидияларды аймақ
мәселелері арасында бөлу қызметтері қосылды.
Швециядағы ластингтер мен комунналар қызметі мемлекеттік заң және
басқа да нормативті актілермен реттеледі. Атап кететіні, соңғы XXғ.
жылдарында комунналар қызметіндегі мемлекет тарапынан артық шектеулерді жою
жіне бұларды реттейтін ережелер қысқартылды. Бұған 1991 жылы қабылданған
заң да өз әсерін тигізді, оған сәйкес комунналар мен ластингтер жергілікті
ұйымдастыру бойынша үлкен еркіндікке ие болды. Нәтижесінде Швециядағы
жергілікті өзін-өзі басқару әртүрлілігімен және әр жақтылығымен
сипатталады.
Комунна мен ластингтер ұйымдастырудың негізгі модельдері: секторлық,
территориялық және функционалды. Мұнда ең көп таралған түрі секторлық
модель табылады, онда комунна комитеттер негізінде ұйымдасады, ал олардың
әрқайсысы белгілі қызметтер сферасымен айналысады. Территориалды
ұйымдастыруда комуннаның территориалды аудандарына жауап беретін аудандық
комитеттер болып табылады. Бірақ, соңғы жылдары мұндай ұйымдастыру қағидасы
көп қолданылмайды, ол тек 20 комуннада ғана әрекет етеді. Себебі
экономикалық шығындар мен ресурстарды рационалды пайдалану бойынша
мардымсыз эффектімен түсіндіріледі.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың функционалдық моделі соңғы жылдары кең
таралуда. Мұнда тапсырыс беруші-мердігер қағидасына негізделеді. Бұндай
басқаруда тұрақты комитеттер, оның нәтижесінде басқару штаты көлемі
қысқарды және орындаушылардың тиімді орналасуы мен өкілеттіліктерінің
рационалды бөлінуі орын алады.
Осылайша, басқаруды орталықсыздандырудың шведтік моделі айтарлықтай
дамыған, тиімді ұйымдастырылған басқарудың қалыптасқандығын көрсетеді.
Орталықсыздандырудың Филиппиндегі процесінің тарихы терңде жатыр,
бірақ өз дамуына ол жергілікті өзін-өзі басқару туралы Кодекс пен жаңа
Конституция қабылдағаннан кейін ие болды. Бұл процестердің одан әрі
белсенді бола түсуі үшін 1990 жылы елде арнайы стратегия қабылданды. Ол
келесілерді мақсат етіп қойды:
- орталықсыздандырудың заңдық негізін жетілдіру
- жергілікті өзін-өзі басқару Кодексін пилотты негізде 14
провинцияда іске асыру
- жергілікті басқару органдарының мүмкіндіктерін дамыту
- трансферт-гранттар түріндегі ынталандырушы жүйелерді енгізу, т.б.
Осы стратегияға байланысты провинция, муниципалитеттер, біріңғайлық
басқару органдарына бұрын орталықпен орындалатын міндеттер – денсаулық
сақтау, әлеуметтік қорғау, қоршаған ортаны қорғау қызметтері берілді. Осы
жерде жергілікті салық көлемі 11-ден 40 пайызға дейін өсті, ал жергілікті
билік органдары салық салу көлемі бойынша көп өкілеттіліктерге ие болды.
Ал өтпелі экономикалы елдерде орталықсыздандыру процесі әртүрлі өтіп
отыр және мұнда түрлі теориялардың дамуын қаржылық және әлеуметтік
қамтамасыз ету механизмі толықтай жасалған деп айтуға келмейді.
Қазақстандағы тәуелсіздіктің алғашқы он жылдығында экономикалық
дамудың рыноктық жолы және қоғамдағы демократияландыруды қалыптастыру
бойынша реформалар жүргізілді. Қазақстан Республикасының егемендігінің
алғашқы жылдарында мемлекттілікті нығайтуға, халықаралық аренада
позицияларды анықтау және әлеуметтік-экономикалық сферада реформалар
жүргізуге басым көңіл бөлінген болатын. Қазіргі жағдайда, егемендіктің
жалпыұлттық негіздері негізінен қалыптасты және ондағы приоритетті
мәселелердің бірі болып жергілікті және мемлекеттік, жергілікті өзін-өзі
басқару жүйесін реформалау, яғни мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру
табылады.
Мемлекеттік орталықсыздандыру және жергілікті өзін-өзі басқару
сұрақтарын қарастырмас бұрын мемлекеттік бұрын мемлекеттік басқарудың
түсінігі, оның қағидалары мен әдістеріне тоқталып өтуге болады.
Қазіргі кездегі экономикада рыноктық еркіндік, бәсекелестік пен
демократиялық тәртіптің болуымен қатар, мемлекеттік әсерге де маңызды орын
беріледі. Бұған байланысты мемлекеттік басқару рыноктық механизмнің тиімді
жұмыс істеуін қамтамасыз ету керек, одан өзге әлеуметтік, экологиялық және
таза рыноктық механизмдерді қолдану тиімсіз салаларды реттеу мен елдің
мемлекеттілігі мен әлемдік масштабтағы позицияларын нығайтуды қамтамасыз
етуі қажет.
Мемлекеттік басқару саласындағы атақты маман Г.В.Атаманчук бұған
келесідей анықтама береді: Мемлекеттік басқару – бұл мемлекеттік билік
күшіне сүйене отырып, оның тәртіпке келтіру, сақтау және өзгерту
мақсатындағы және реттеуші әсер етуі.
Бұл анықтама мемлекеттік басқарудың 3 құрамдас бөлігін қамтиды:
- өзінің жүзеге асыруында ол билікке – мәжбүрлеуге қабілетті қоғамның
ұйымдастырылушылық күшіне сүйенеді
- өз әсерін барлық қоғамға таратады, оның негізгі тізбектік
процестерін, құбылыстарын, байланыстарын басқаруды реттейді
- жүйелік әсер етеді, себебі екі күрделі құрылымының – мемлекетті
басқару аппараты мен қоғамның жалпы публикалық (бәрі үшін маңызды)
көріністе қызмет етуін біріктіреді.
Қазіргі кездегі мамандардың ойынша, мемлекттік басқару және
мемлекеттік-әкімшілік биліктің 3 сферасымен: заң шығарушылық, атқарушылық
және соттық сфераларымен байланысты.
Келтірілген анықтамаларда мемлекеттік басқару жүйесіндегі жергілікті
өзін-өзі басқарудың ролі туралы айтылмайды. Осыған байланысты мемлекеттік
биліктің келесідей дефинициясын ұсынуға болады: мемлекеттік басқару
шаруашылық субъектілеріне жергілікті басқару, өз кезегінде жергілікті өзін-
өзі басқару деңгейінде билік күштерін қоса алғандағы қоғамдағы әртүрлі
әлеуметтік-экономикалық сфераларындағы басқару, реттеу және қадағалау
жүзеге асыруды білдіреді.
Мемлекеттік басқарудың жүйесі қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық
процестерді мемлекеттік басқарудың ұйымдастырылуын зерттейтін ғылыми
дисциплинаны құрайды.
Тәжірибе жүзінде мемлекеттік басқару мемлекеттік органдардың мемлекет
саясатын жүзеге асыруында және оның мүдделерін қамтамасыз етуінен көрініс
табады. Мұнда ұйымдастырушылық, жоспарлау, бағдарлау, талдау, бақылау және
тағы басқа қызметтер орындалады және ынталандыру, мәжбүрлеу, жазалау сияқты
әдістер қолданылады.
3. Жергілікті басқаруды мемлекеттік реттеу
Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесі орталық билік пен жергілікті билік
орындары арасындағы өкілеттіліктің нақтылы шектелуін қажет етеді. Осындай
жағдайда жергілікті өзін-өзі басқару мемлекеттің бекіткен және таныған
халықтың өзін-өзі басқару құқығы болып табылады. Бұл жерде халық билігі
жергілікті маңызды мәселелерді өз жауапкершілігіне алады. Сондай-ақ,
жергілікті билік орталық органдардың келісімімен ішкі мүмкіндіктерді өздері
пайдаланып, проблеманы шешіп отырады. Бұл жерде орын алған қиындықтар,
әсіресе әлеуметтік саладағы шешімін күткен маңызды мәселелер жергілікті
тұрғындардың көңіл-күйіне қатты әсер ететінін ескеру қажет.
Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін заңды түрде бекіту мақсатында
саясаткерлер мен заңгерлер заң жобаларын жасап, нормативті-құқықтық актілер
дайындауда. Дегенмен жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін құру тек заң
жобаларын жасаумен ғана шектеліп қоймайды. Тарих дәлелдегендей, бір де бір,
тіпті ең тиімді, жан-жақты ойластырылған заң да адамдарды сол ережелермен
өмір сүруге мәжбүрлей алмайды. Ол үшін бұл заңдар адамдардың бүкіл ақыл-
ойынан, көңілінен өтуі тиіс. Сөзсіз бұған көп уақыт керек, дегенмен
жұмысты қазірден бастауымыз қажет.
Көптеген саясаткерлер Орталық Азиядағы, соның ішінде Қазақстандағы
демократиялық үрдіске сипаттама бере отырып, оны еліктеу (имитациялық)
демократия деп атайды, яғни демократиялық реформалар жарияланады, бірақ
олардың дамуы тежеледі немесе басқа елдерге еліктейді. Конституциямыз
кепілдік беретін азаматтардың іргелі демократиялық еркіндігі мен құқықтарын
іске асыруда қиыншылықтар туындайды. Сондықтан демократиялық түрленулердің
халыққа түсінікті болу жағдайларын жасауымыз керек, заңнамалық
бастамалардың тиімді жобалармен және іске асыруда тәжірибелік
механизмдермен бекітілуі маңызды екенін ескеруіміз керек. Қазақстанда
бірнеше жылдар бойы талқыланып, дайындық жүріп жатқан мұндай ірі
реформалардың бірі - жергілікті өзін-өзі басқаруды енгізу.
Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесі адамдарға, әсіресе ауылдық
аймақтарда өмір сүретін (Қазақстанда тұрғындардың 44%) демократиялық
құқықтары мен еркіндіктерінің толықанды іске асуына, еркін ақпарат алу
құқығы, өз пікірін айту, сайлауларға қатысу, өз елін басқаруға тікелей
немесе таңдаулы өкілдері арқылы қатысу құқығы, мүмкіндік жасауы керек.
Дегенмен Қазақстан тарихында жергілікті өзін-өзі басқаруды ұйымдастыру
тәжірибесінің жоқтығын да ескергеніміз жөн, тұрғындардың ділі, еркіндіктері
мен құқықтарын толық қолдану дайындығы еуропалықтардан едәуір ерекшеленеді.
Жергілікті тұрғындардың осы саладағы атқарылып жатқан реформаға
қанағаттанбауы алдағы уақытта басқа да игілікті шараларды ескермеуге әкеліп
соғады. Міне, сондықтан да жергілікті өзін-өзі басқаруды қалыптастыру
бірнеше стратегиялық мақсаттарды көздейді. Бұл жерде мемлекеттік басқарудың
тиімділігін арттырып, төменгі буындардағы жемқорлықты азайту – азаматтық
қоғамды қалыптастырып, дамытуға көмектеседі. Өзін-өзі тиімді басқару
біртіндеп жергілікті тұрғындардың жауапкершілігін арттыра отырып, жоғарыдан
көмек күтпей, кездескен проблемаларды бірлесіп шешуге қолайлы жағдай
жасайды. Осындай жағдайда жергілікті билік тұрғындар алдында бедел жинап,
өкілеттілікке ие болады.
Қазақстанда ұзақ уақыт бойына жергілікті өзін-өзі басқаруды енгізу
мәселесі шешімін таппай келді. Оның көптеген себептері болды. Ең алдымен,
аймақтарда өзін-өзі басқаруды енгізу үшін заңнамалық жүйе жетіспеді. Мұның
өзі орталық билік пен аймақтық құрылымдар арасындағы өкілеттілік пен
қызметті айыруға кедергі келтірді.
Соған қарамастан, біздің елімізде барлық уақытта жергілікті өзін-өзі
басқарудың жобалары жасалынып отырды. Бірақ, оны нақты жағдайда кешенді
қолға алу жүзеге аспады.
Жергілікті өзін-өзі басқаруды қаржылық-экономикалық қамтамасыз ету
мақсатында мемлекеттік органдар билігі келесідей шараларды орындауы керек:
- мемлекеттік меншіктің обьектілерінің муниципалды меншікке берілуін
заңдық реттеу
- жергілікті өзін-өзі басқару органдарына олардың жеке мемлекеттік
өкілеттіліктері орындауы үшін заңмен белгіленген материалдық және
қаржылық қаражаттар беруді жүзеге асыру
- мемлекеттік минималды әлеуметтік стандарттарды жасау және тағайындау
- республикалық бюджет пен жергілікті қоғамдастық бюджеті арасындағы
қатынастарды реттеу
- минималды бюджеттік қамтамасыз ету нормативті негізінде минималды
жергілікті бюджеттің тепе-теңдігін қамтамасыз ету
- жергілікті өзін-өзі басқарудың қаржылық дербестігін қамтамасыз ету
- мемлекеттік билік органдары қабылдаған шешімдердің нәтижесінде пайда
болған жергілікті өзін-өзі басқарудың қосымша шығындарының орнын
толтыру
- жергілікті міндеттерді орындауда мақсатты мүлік және аймақтық
бағдарламалар арқылы қатысу
Мемлекеттік басқару адамдардың қоғамдық іс-әрекеттілік қызметтерін
оптимизациялауға және олардың қажеттіліктерін максималды қанағаттандыруға
мақсатталуы тиіс. Жоғарғы иерархиялық құрылымның басқарушылық іс-әрекеті
басқарылушы жүйемен тікелей байланыстар арқылы жүзеге асады. Басқарушылық
әсерге жауап беру кері байланыс бойынша түсетін ақпараттармен анықталады.
Мұндағы басқару субъекті ретінде мемлекеттік басқару органдарының жүйесі
мен ондағы лауазымдық тұлғалар қарастырылса, обьекті – қоғамдық процестер,
адамдар, шаруашылық субъектілері болып табылады.
Мемлекеттік басқарудың келесідей қағидаларын атап өтуге болады:
мақсаттылық, орталықтандыру мен орталықсыздандырудың оптималды қатынасы,
конкурстық таңдау, басқарудың кадрларын даярлау, динамикалық тепе-теңділік,
қабылданған шешімдердің қолдануға икемділігі, басқару ақпараттарының
сенімділігі мен уақыттылығы, ақпараттардың басқару функцияларына сай келуі,
жауапкершілік, мерзімділік және кері байланыс, кешенділік, иерархиялылық
пен бөлінушілік, басқарудың ескі ұйымдастыру формаларынан жаңаларына өтуі.
Отандық экономист И.Н.Дауранбаев берген бұл қағидалар жүйесі біздің
ойымызша, отандық мемлекеттік басқарудың мемлекеттік трансформацияланып
жатқан жағдайында адекватты болып табылады.
Мемлекеттің қызметтері оның қалыптасуы, дамуы мен нығаюы кезінде
жүзеге асырылады. Қызметтер мақсаты қоғам алдына қойылған мәселелерге
байланысты. Ішкі функциялары: экономикалық, саяси, әлеуметтік, экологиялық,
салық салу және қаржылық бақылау, азаматтардың құқықтары мен еркіндіктерін
сақтау мен заңдылық пен тәртіпті қамтамасыз ету. Сыртқы қызметтері: әлемдік
экономикаға интеграциялану, елдің қорғанысы, басқа мемлекеттермен қарым-
қатынасы, т.б. Қызметтердің орындалуын ұйымға бекітілген ресурстармен
қамтамасыз етіледі: материалдық, қаржылық, ақпараттық және нақты жағдайға
байланысты басқа да ресурстар.
Бұл жерде жоғары билік бұтақтарына төменгілердің тәуелділігі
байқалады. Бұл әсіресе облыс пен аудан деңгейінде ерекше көзге түседі.
Мемлекеттік билік органдарының қызметтері мен құрылымдарына талдау
жасап өтсек, мұнда Мемлекеттің басқару деңгейлері арасындағы
өкілеттіліктерді бөлу және бюджетаралық қатынастарды одан әрі жетілдіру
концепциясына байланысты мемлекеттік басқаруды ұйымдастыру саласында
келесідей мәселелерді атап көрсетуге болады:
- жалпылай алғанда, мемлекеттік басқару жүйесінде мемлекеттің
қызметтерін жүйелілі мен жақсарту әрі толық аяқталған жоқ. Мұнда
мемлекеттік қызмет пен оның органдарының компетенциясын заңмен
белгілемегендіктен, мемлекеттік органдар қызметі кеңейе түседі және заңға
қайшы ретсіздіктер орын алуы мүмкін [6].
Рыноктық өзгерістердің экономикада тереңдеуі мемлекеттің сөзсіз жеке
экономика сфералары және қоғам өмірін реттеу мен басқарудан алшақтауын
қажет етеді. Бірақ тек мемлекетке тән емес қызметтер әлі күнге дейін
мемлектпен іске асырылып отыр. Орталық және жергілікті мемлекеттік басқару
деңгейлері арасындағы қызметтер мен өкілеттіліктердің нақты, анық
бөлінбегендігі салдарынан екі жақты қызметтер сақталып отыр.
Тәжірибе жүзінде мемлекеттік басқару органдарына жеке мемлекеттік
қызметтерді беру орын алады. Бұл орталықпен бекітіледі және олардың қызмет
етуін қаржылық қамтамасыз етпейді.
Жеке бақылау – қадағалау қызметі (лицензиялау, аттестация) астанадан
жүзеге асырылады, бұл қосымша әкімшілік тосқауыл болып табылады және ол
іскерлік белсенділік пен кәсіпкерлік бастамашылықты белсендіруге кедергі
келтіреді.
Жергілікті мемлекеттік басқарудың территориалды деңгейде
жалпымемлекеттік міндеттерінің көбеюі алдыңғы жылдары басталған орталықтан
жекелеген қызметтерді және өкілеттіліктерді, сонымен қатар территориалды
даму бойынша бірқатар мәселелерді шешу жауапкершілігін жергілікті
мемлекеттік басқару деңгейіне беру процесін жалғастыру қажеттілігі туып
отыр. Осыған байланысты, соңғы жылдар тәжірибесі көрсеткендей, кейбір
қызметтерді жергілікті мемлекеттік басқарудың тиімділігі де орын алуы
мүмкін.
Мемлекеттік басқару деңгейлері бойынша өкілеттіліктер жалпы сипатқа
анықталған және нақты регламенттелмеген. Осының нәтижесінде облыс-аудан
деңгейіндегі өкілеттіліктер біртұтас және тұрақты сипатқа ие емес, іс
жүзінде облыс билігінің қарамағына берілген және жерлерде субъективті сипат
алады.
Бүгінгі күні жергілікті органдардың билігінің функционалдық қызметі
региондарда әр түрлі және оның әкімшілік-территориалық бірлігінің
басшысының әр ауысқаны сайын жиі өзгерістерге ұшырайды.
Кейбір аудандарда облыстық орталықтар деңгейіндегі жеке қалалық
звенолық басқармалар облыстықпен біріктірілген райондық (қалалық) бөлімдер
облыстық атқарушы орган ретінде қызмет етеді.
Жергілікті мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіліктер
мен қызметтердің нақты бөлінбеуі шығындардың қай бюджеттен орындалуына
байланысты түсінбеушіліктерге әкеледі.
Осының салдарынан жергілікті мемлекеттік басқару органдары тек халыққа
көрсетілетін қызметті қамтамасыз етуге жауап беріп қана қоймай, облыстық
билік органдарының бөлімшелерінің қызметтерін де атқарады, ал олардың
бюджеттері транзитті шоттарға айналады. Осыған байланысты, төменгі бюджет
органдарына кейбір өкілеттіліктерді оларды қаржылық қамтамасыз етусіз
беруге көшу қажеттігі туындайды.
Шығындарды жүзеге асыруда жеткілікті жоспарлау мен дербестіктің
болмауы аудандық (қалалық) билік деңгейлерінің шешім қабылдауындағы
мемлекеттің халыққа көрсетілетін қызметтердің сапасына әсер етеді:
- комуналды меншіктерді жергілікті мен мемлекеттік басқару деңгейлері
бойынша бөлу сұрақтары шешімін таппаған.
Комуналдық меншікті иелену жергілікті органдар үшін негізгі мәселе
болып табылады. Бүгінгі күні комуналды меншікті облыстық, аудандық және
ауылдық деп заңды бөлу жоқ. Сонымен бірге жеке меншік, бюджет сияқты
мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлері үшін қызметінің негізі болып
табылады.
Мемлекеттік қызметтердің жерлерде жүзеге асуы тиімділігі көбіне
мүліктің әлеуметтік инфраструктура обьектілері бойынша бөлінуі сипатына
байланысты:
- биліктің ауылдық, поселоктық, қалалық, қалалық мәні бар аудан
орталықтары деңгейлерінде мемлекттік басқарудың толыққанды
институттары мен механизмдері жоқ.
Қазақстан Республикасының ауылдық жерлерінде 6,5 млн. адам өмір
сүреді, бірақ бұл деңгейде белгілі бір билік вакумы орын алады – жергілікті
басқару органдары қалыптастырылмаған, әкімшілік-территориалдық бірлік
әкімдері шаруашылық және экономикалық сфераларда шешім қабылдау кезінде
дербестікке ие емес.
Бүгінгі күнде республиканың көптеген аудандары бюджеттерінің табыс
бөлігінің түсімдерінің жеткілікті деңгейін дербес қамтамасыз ету
мүмкіндігіне ие бола олмай отыр. Бұл әсіресе ауылдық жерлерде тереңдеуде.
Осы жерде, мемлекеттік басқарудың орталықсыздандыру негізінде басқарудың
осы деңгейінде толыққанды мемлекеттік билік институттарын құру қажеттілігі
орын алуда. Бюджет аралық қатынастардың қазіргі жүйесі орта мерзімді
кезеңде тұрақтылықтың болмауымен, табыстарды бөлуде нақты және түсінікті
қағидалардың жоқтығымен ерекшеленеді.
Саясаттағы және экономикадағы бетбұрыстардың жүзеге асырылуы
мемлекеттің құрылымына сай келетін сапалық тұрғыдан жаңа жергілікті
шаруашылықтың қалыптасуын, биліктің түрлі деңгейлері арасында бюджеттік
қатынастардың қағидалық тұрғыдан өзгеше үлгісін өңдеуді талап етті.
Бюджеттік жүйе бөлігіндегі бюджеттердің дербестігі қағидасы алғашқыда
бюджеттің бекітілуі биліктің өкілетті органдарымен жүзеге асырылатындығын,
ал оның орындалуы - биліктің атқарушы органдарымен жасалатындығын
білдіреді.
Бюджет жүйесінің құрылымы мен деңгейлері мемлекеттік құрылғы
құрылымына сәйкес келеді және елдің Ата Заңымен анықталып, Қазақстан
Республикасының "Бюджеттік жүйе туралы" Заңында баяндалған. Осыдан туындай
отырып, біз иерархияның төрт деңгейін қабылдаймыз : 1-жергілікті өзін- өзі
басқару, 2- аудан ( қала), 3- облыстар және Астана мен Алматы қалалары, 4-
республика. Бірінші деңгей Ата Заңның 89-бабына сәйкес салыстырмалы
дербестікке ие болғандықтан, мұнда үш бюджеттік деңгей қарастырылады.
Иерархия Табыстар Келіспеушілік Шығыс
деңгейлері көбейткіші- Dxкөрсеткіші-R өкілетінің
көбейткіші-Px
ІV Dx4 R4 Px4
ІІІ Dx3 R3 Px3
ІІ Dx2 R2 Px2
Σ Dx Σ Px
Кесте 1. Бюджет жүйесінің барлық деңгейлерінің шығыс өкілетінің табыс
көздеріне сәйкес келуін қамтамасыз етудің иерархиялық контуры
Теориялық тұрғыдан мемлекеттік бюджеттің жалпы тепе-теңдігінің шарты
сақталуы керек :
∑ Dx=∑ Px (3).
Алайда тәжірибеде бюджеттің тапшылығымен көп кездесеміз:
∑ Px∑ Dx ( 4) .
немесе оның профицитімен сирек кездесеміз :
∑ Px∑ Dx (5)
Рыноктық қатынастар жағдайында жергілікті басқару органдарының қызмет
ету саласы кеңее түседі, сондықтан олар әлеуметтік, экономикалық,
экологиялық, демографиялық мазмұндағы мәселелерді шешуде өз бетінше әрекет
ете алады. Жергілікті басқару органдарына мемлекеттің әлеуметтік
бағдарламаларын, мемлекеттік қаржыны тиімді басқаруды, бюджеттік сала
құрылымын қайта құру, аумақтың экономикалық өркендеуі үшін қолайлы шарттар
қалыптастыру сияқты аса маңызды міндеттерді жүзеге асыру жүктеледі.
Бюджеттік кодекске сәйкес Экономика және бюджеттік жоспарлау
министрлігі бұқаралық ақпарат құралдарында міндетті түрде жариялануға
жататын нормативтік құқықтық актілер тізбесі белгіленген:
1) Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы
Қазақстан Республикасының Заңы (79-бап);
2) ҚР Үкіметінің Үш жыл мерзіміне арналған орта мерзімді фискалдық
саясат туралы (70-бап), Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет
туралы Қазақстан Республикасы Заңын іске асыру туралы (3-бап),
Республикалық бюджеттік бағдарламалардың паспорттарын бекіту туралы (94-
бап);
3) Өткен қаржы жылының республикалық бюджетін орындалуы туралы Есеп
комитетінің есебі (138-бап);
4) Тиісті қаржы жылына жергілікті бюджет туралы мәслихат (облыстық,
аудандық, облыстық мәндегі қала) шешімі (80-бап);
5) Облыс әкімдігінің қаулылары (аудандық, облыстық мәндегі қала) Үш
жыл мерзіміне жергілікті атқарушы органның орта мерзімді фискалдық саясаты
туралы (70-бап), Мәслихат (облыстық, аудандық, облыстық мәндегі қала)
шешімін іске асыру туралы, Тиісті қаржы жылына арналған жергілікті бюджет
туралы (3-бап), Әкімшілік бюджеттік бағдарламалар паспортын бекіту
туралы (94-бап), Сәйкес қаржылық жылға арналған жергілікті бюджеттің
орындалуы туралы есепті бекіту (3-бап);
6) ҚР Халықтық қорын қалыптастыру және пайдалану туралы жылдық есеп
(130-бап);
7) ҚР мемлекеттік қарызының ағымдық жағдайы туралы, мемлекеттік
қарызды өтеу шотына төленген ақша сомасы туралы, кепілдік бойынша төленген
мемлекеттік кепілдік пен ақша сомасы тоқсан сайынғы статистикалық есеп;
Қазақстан Республикасының Президентінің 2003 жылғы 10-ақпан №1019
Жарлығымен Алматы қаласының 2003-2010 жылдарына арналған Мемлекеттік даму
бағдарламасы бекітілді. Бағдарлама Республикалық маңызы бар қаланың жаңа
көрінісін құруға және оның қаржылық, ғылыми, білім және мәдениет пен
республиканың туристік орталығы ретінде бекітуге негізділген [7].
Жергілікті басқаруды мемлекеттік реттеу саласы арнайы заң арқылы
реттеп, қадағаланады. Жергiлiктi мемлекеттiк басқаруды тиiстi аумақтағы
iстiң жай-күйiне жауапты жергiлiктi өкiлдi және атқарушы органдар жүзеге
асырады. Жергiлiктi өкiлдi органдар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
БЕЛГІЛЕР ЖӘНЕ
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..3
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
I ТАРАУ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУДЫҢ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ
1. Жергілікті өзін-өзі басқарудың теориялық негіздері: түсінігі және
мәні ... ...7
2. Қазақстандағы мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру және
жергілікті басқару
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...11
3. Жергілікті басқаруды мемлекеттік
реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..16
II ТАРАУ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖӘНЕ ШЕТ ЕЛДЕРДЕГІ ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ
БАСҚАРУДЫҢ АНАЛИЗІ
2.1 Қазақстан Республикадағы жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін зерттеу
анализі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.2 Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесі дамуының шетелдік
тәжірибесі ... ... .31
III ТАРАУ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІН ДАМЫТУ
ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ
3.1 Қазақстандағы жергілікті өзін-өзі басқару
механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... 42
3.2 Қазақстан Республикасының жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін жетілдіру
жолдары: жоспарлар мен
жобалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 2
БЕЛГІЛЕР ЖӘНЕ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН
ҚР – Қазақстан Республикасы
КСРО – Кеңес Социалистік Республикалар Одағы
АҚШ – Америка Құрама Штаттары
ГФР – Герман Федеративті Республикасы
ДСҰ – Дүниежүзілік Сауда Ұйымы
ЕО – Еуропалық Одақ
ЕурАзЭҚ – Еуразиялық экономикалық қауымдастық
БҰҰ – Біріккен Ұлттар Ұйымы
ЖБ – жергілікті басқару
ЖӨӨБ – жергілікті өзін-өзі басқару
ЖАӨ – Жалпы аймақтық өнім
ЖIӨ – Жалпы ішкі өнім
ТМД – Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
ҮЕҰ – Үкіметтік емес ұйымдар
ҰЕЖ – Ұлттық есеп-шоттар жүйесі
АҚ – Акционерлік қоғам
КІРІСПЕ
Бүгінде Республикамызда жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін жетілдіру
біздің саяси бағытымыздың өзекті тұғырнамасына айналып, бұл орайда оны
қайта құрудың әлемдік үлгілері мен үрдістерін саралау мен сараптау
жұмыстары дәйектілікпен жүргізіліп отырғаны да тегін емес. Көптеген дамушы
елдердің тәжірибелері көрсетіп отырғандай, жергілікті өзін-өзі басқарудың
тұғырнамасын іске асыру кез келген құқықтық мемлекеттегі демократиялық
режимнің қажетті құрылымы болып табылады. Өзінің институттарымен жергілікті
өмірдің демократиялық ұйымының дерлік барлық жағын қамти отырып, жергілікті
өзін-өзі басқару мемлекеттік биліктің көптеген қызметтерін
орталықсыздандырудың ұтымды әдістерімен жергілікті өмірдің бүкіл мәселелері
бойынша шешімдер қабылдауды аумақтық қоғамдастықтарға көшіруге мүмкіндік
береді, осы арқылы азаматтардың белсенділігін көтермелейді және осы сияқты
шешімдерге олардың нақты қатыстылығын қамтамасыз етеді.
Қазіргі уақытта Қазақстан жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін құру
сатысына қадам басты, сондықтан шетелдік тәжірибелерді талдау мен
жинақтауға және солардың негізінде өз еліміздің жергілікті өзін-өзі басқару
жүйесін қалыптастыру негізгі мәселелердің бірі болып табылады. Мынаны атап
өту қажет: жергілікті өзін-өзі басқарудың үлгілері арасындағы өзгешелік
біртіндеп жойылып келеді, дәстүрлі үлгілерден ауысатын таңдаулы үлгілер мен
өздерінің жаңалықтарын енгізетін әралуан жүйелер пайда болуда. Қазақстанның
да өз ерекшеліктері бар, оларды жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін жүзеге
асыру кезінде ескеру қажет.
Жергілікті өзін-өзі басқару туралы ҚР заңнамасы ҚР Конституциясына
негізделеді және осы заң Қазақстан Республикасының басқа да нормативтік
құқықтық актілерінен тұрады [1].
Зерттеу пәнінің актуалдығы. Қазақстан Республикасындағы экономикалық
реформалардың басым бағыттарының бірі мемлекеттік басқаруды
орталықсыздандырылу және жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін қалыптастыру
болып табылады. Мемлекеттік басқарудың орталықсыздандырылуы мен жергілікті
өзін-өзі басқару жүйесінің дамуымен барлық экономикалық жүйенің қызмет
етуі, елдің экономикалық жағдайына байланысты. Осыған байланысты Қазақстан
Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев өзінің жыл сайынғы
Қазақстан-2030 жолдауында: Министрлік ішіндегі орталықсыздандыру,
орталықтан аймақтарға және мемлекеттен жеке секторларға орталықсыздандыру
қажеттігі жайында атап өткен [2].
Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алған жылдары орын алған
мемлекеттік басқаруды айрықша орталықсыздандыру өз міндетін атқарды деуге
болады. Бірақ экономикалық тұрақтылыққа жетуге байланысты қазіргі кезде
мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру және жергілікті өзін-өзі басқаруды
дамыту мәселелері белсенді қарастырылуда.
Республика кең аумаққа ие, осыған байланысты ел аймақтары әртүрлі
экономикалық потенциалға ие, бұл олардағы табиғи байлықтардың орналасуымен,
климат жағдайымен, тағы басқа да жағдайларға байланысты. Сонымен қатар,
аймақтардың демографиялық, этикалық және тарихи ерекшеліктері бойынша
бөлінеді. Жоғарыда аталған мемлекеттік факторларды ескере отырып,
орталықтандырылған стандарттар арқылы әсер ету механизмімен басқарыла
отырып, барлық аймақтардың қажеттіліктерін қанағаттандыра алмайды.
Мемлекеттік басқару деңгейлерінің арасындағы өкілеттілікті бөліп көрсету
қажеттілігі осыған байланысты.
Бүгінгі күні жүргізіліп отырған мемлекеттік жергілікті басқару ауыл
деңгейіндегі, әкімдер институты – жеткілікті тиімді емес, себебі олар
жоғары тұрған әкімдер мен үкіметке тәуелділігі жоғары. Берілген басқару
органдары дербес бюджетке ие емес, сондықтан экономикалық дербестікке ие
болып табылмайды. Олардың басқарушыларын тағайындау жүйесі әкімдерінің
уақытшылық психологиясын қалыптастырды, осыған байланысты олардың
қызметтері негізінен экономикалық мақсаттылық пен халық қажеттіліктерін
қанағаттандыру емес, жоғарғы тұрған органдардың тапсырмаларын орындауға
бағытталған. Бұндай жағдайдан шығудың бір жолы болып жергілікті өзін-өзі
басқару жүйесін енгізу болып табылады.
Мемлекеттік басқарудың тиімді жүйесіне деген жаңа талаптар мемлекеттің
басқару жағдайын зерттеу және сонымен қатар Қазақстан Республикасындағы
мемлекеттік басқару жүйесінің, сонымен қатар жергілікті өзін-өзі басқару
жүйесінің ғылыми негізделген моделін жасау қажеттілігімен байланысты [3].
Мемлекеттік басқару жүйесінің дамуы және жергілікті өзін-өзі басқару
мәселелері бірқатар ТМД елдерінің ғалымдарының еңбектерінде көрініс тапқан.
Атап өтсек, А.С.Автономов, Г.Алимурзаев, Е.Г.Анимица, И.А.Василенко,
Т.Г.Морозова, А.Н.Швецов, т.б.
Сонымен қатар, мемлекеттік басқару және жергілікті өзін-өзі басқару
мәселелері Қазақстандық ғалым-экономистердің де зерттеу обьектілеріне
айналған. Олардың қатарына Я.А.Аубакиров, Ш.С.Ахметова, К.Е.Кубаев,
Н.К.Мамыров, К.С.Мухтарова, К.К.Шарипбаев және тағы басқаларын атап өтуге
болады.
Бітіру жұмысының негізгі мақсаты болып Қазақстан Республикасындағы
жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің дамуы және мемлекеттік басқаруды
орталықсыздандырудың ғылыми-практикалық және теориялық-методологиялық
аспектілерін зерттеу болып табылады.
Белгіленген мақсатқа байланысты келесідей міндеттер қойылды:
- қазіргі жағдайдағы мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқару
орыны және мұндағы пайда болып отырған мәселелер
- мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру және жергілікті өзін-өзі
басқару жүйесін енгізу
- Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің
тенденциялары мен перспективаларын анықтау
- мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
тиімді қарым-қатынасы әдістерін анықтау болып табылады.
I ТАРАУ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУДЫҢ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ
1. Жергілікті өзін-өзі басқарудың теориялық негіздері: түсінігі және
мәні
Біздің қоғамымыздағы экономикалық реформалардың қазіргі құраушы бөлігі
болып жергілікті өзін-өзі басқару сферасы табылады.
Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесі орталық билік пен жергілікті билік
орындары арасындағы өкілеттіліктің нақтылы шектелуін қажет етеді. Осындай
жағдайда жергілікті өзін-өзі басқару мемлекеттің бекіткен және таныған
халықтың өзін-өзі басқару құқығы болып табылады. Бұл жерде халық билігі
жергілікті маңызды мәселелерді өз жауапкершілігіне алады. Сондай-ақ,
жергілікті билік орталық органдардың келісімімен ішкі мүмкіндіктерді өздері
пайдаланып, проблеманы шешіп отырады. Бұл жерде орын алған қиындықтар,
әсіресе әлеуметтік саладағы шешімін күткен маңызды мәселелер жергілікті
тұрғындардың көңіл-күйіне қатты әсер ететінін ескеру қажет.
Экономикалық тұрғыдан қарастырғанда, жергілікті өзін-өзі басқару
саласындағы қайта құрулар ең алдымен, демократия принциптеріне сәйкес
келетін, әлемде территориалды қоғамдастықтарды дамытудың бірден-бір жолы
ретінде мойындалған, адамдардың жақсы өмір сүру деңгейін қамтамасыз ететін
тиімді аймақтық экономика құру қажеттілігіне бағытталған.
Жергілікті басқару – жергілікті өзін-өзі басқару органдарынан
мемлекеттік істердің маңызды бөліктерін регламенттеу мүмкіндігі және
олардың заң шегінде өз жауапкершілігі мен халық мүддесі үшін басқару.
Өзін-өзі басқару – бұл қандай да бір қоғамдық ұйымның автономдық
қызмет етуі, бұл берілген ұйымның мүшелері қабылдаған нормалары мен
шешімдерімен қамтамасыз етіледі,
Жергілікті өзін-өзі басқару мемлекетте 3 негізгі мақсатты орындау үшін
қызмет етеді:
1. мемлекттік басқаруда орталықсыздандыруды қамтамасыз ету;
2. жергілікті мәнге ие мәселелерді шешудегі демократиялық бағдарларын
дамыту және жергілікті істерді жүргізуде тиімділігін жоғарылату.
3. жергілікті басқаруды елдің конституциялық құрылымының негізі,
халықтың жергілікті мәнге ие сұрақтарды шешуге қатысу хұқы және
халық билігінің формасы деп анықтауға болады.
Жоғарыда айтқандарды ескере отырып, жергілікті өзін-өзі басқару – бұл
азаматтардың жергілікті мәнге ие мәселелерді шешу үшін өздігінен
территориалдық ұйымдасуы және бұл жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
дербестігі мен тәуелсіздігі, пікірінің жариялылық пен есептілігі,
заңдылығы, жергілікті және мемлекеттік мүдделер сәйкестігі негізінде жүзеге
асырылады.
Жергілікті өзін-өзі басқару – жергілікті істерді сол ортада тұратын
адамдардың өздерінің шешу құқығы. Бұл конституциялық құрылымның негізгі
бөлігінің бірі болып табылады. Жергілікті өзін-өзі басқару теориясына
келетін болсақ, бұл мәселеге ең алғаш назар аударғандардың бірі француздық
мемлекеттік қызметкер, тарихшы және литератор А.Токвиль болды. Өзінің
Америкадағы Демократия деген еңбегінде ол: Қоғамдық институттардың
тәуелсіздікті қалыптастыру үшін ойнайтын ролі ғылым үшін мектептің болуы
сияқты роль ойнайды. Олар халықтың тәуелсіздікке деген жолын ашады және
осы дербестікті пайдалануға үйретеді. Қоғамдық институттарсыз ұлт еркін
үкімет құруы мүмкін, бірақ та нақты еркіндіктің рухын сезіне алмайды деп
жазған болатын.
Жергілікті өзін-өзі басқару теорияларын қалыптастыруға герман заң
мектебі үлкен үлес қосты. Бастапқыда неміс ғалымдары жергілікті, қоғамдық
жергілікті өзін-өзі басқару мәні мен табиғатын негіздей отырып, еркін
қауымдастық теориясын (қауымдастықтың табиғи құқықтары теориясы) алға
шығарылды, оның негізін француз және бельгиялық құқықтан алған болатын.
Бұл теория көрсеткендей, қауымдастықтың өз істерімен шұғылдану құқығы
адамның еркіндік құқығы сияқты табиғи сипатқа ие немесе өауымдастық
мемлекеттен бұрын пайда болды және мемлекет қауымдық басқару еркіндігін
сыйлауы керек.
Еркін қауымдастық теориясы жергілікті өзін-өзі басқарудың
ұйымдастырылуының келесідей негізін құраушы бастауларын алға шығарады:
- жергілікті өзін-өзі басқару органдарын қоғам мүшелерінің сайлауы
- қауымдастықпен жүргізілетін істердің өзіндік жұмыстар және
мемлекетпен берілген істерге бөлінуі
- жергілікті өзін-өзі басқару – қауымдастықтың өз табиғаты бойынша
мемлекеттік істерден ерекшеленетін өз істерін басқару
- жергілікті өзін-өзі басқару органдары – мемлекеттік емес, қауым
органдары
- мемлекеттік органдар қауымдастықтың жеке концепциясына араласуға
құқы жоқ. Олар тек қауымдастықтың өз компетенциясына шегінен шығып кетпеуін
қадағалауы керек.
Бұдан соң, еркін қоғамдық теориясының орнына өзін-өзі басқарудың
қоғамдық теориясы келді. Ол да алдыңғы теориялар сияқты мемлекет пен
қоғамдастықты қарама-қарсы қоюдан пайда болды және жергілікті
қоғамдастықтардың өз мүдделерін жүзеге асыруда еркіндікті мойындау
қағидасынан шығады. Өзін-өзі басқару, бұл теорияға сәйкес, жергілікті
шаруашылық істерін жүргізу.
КСРО кеңістігіндегі жергілікті өзін-өзі басқаруды ұйымдастырудың
кеңестік басқару кезіндегі ұйымдастырылуын реттеуді қарастырсақ.
Жергілікті өзін-өзі басқаруда орталықсыздандырылған биліктердің болуын
негіздейтін жергілікті өзін-өзі басқару идеясы жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының тәуелсіздігі мен дербестігін қарастыруды мемлекеттің
пролетариат диктатурасының тәжірибелік міндеттеріне сай келмеуі, себебі ол
табиғаты бойынша орталықтандырылған мемлекет болып табылады.
Жергілікті жерлерде билікті ұйымдастыру негізіне мемлекеттік билік
органдарының Кеңестік жүйедегі бүтіндік принципі қойылды. Жергілікті
кеңестер және олардың атқарушы комитеті мемлекеттік биліктің және
басқарудың жергілікті органдары ретінде қызмет атқарды және біртұтас
орталықтандырылған мемлекеттік аппараттың құрылымдық бірлігі болып табылады
[4].
КСРО-ң 1936ж. Конституциясын қабылдаған соң, өкілетті звеноның
одақтың республикалық жүйелері жалпы, тең және тікелей құпия сайлау арқылы
тағайындалды. Мемлекеттік жергілікті органдарының бәрі де Кеңес деп
өзгертілді.
Кеңестік мемлекеттік құқық теориясы жергілікті Кеңестердің құқықтарын
өз қызметінде шешім қабылдау, олардың орындалуын және өмірде жүзеге
асырылуын қамтамасыз ететін жаңа типтегі өкілетті органдар ретінде
қарастырды. Жергілікті кеңестер ең көп санды мемлекеттік билік органдары
болып табылды. Олардың саны 50 000 –нан асты.
Жергілікті кеңестер жеке өздерінің атқарушы аппараттарына ие болды, ол
Кеңес депутаттарынан құрылды және солардың басшылығымен жұмыс істеді. Бірақ
Кеңестер жұмыс істеуші корпорациялар сапасына ие болмады, себебі нақты
билік партия органдарының қолында болған еді.
А.Черботаев өзінің Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі
қалыптастыру проблемалары деген еңбегінде тәуелсіз Қазақстандағы
жергілікті өзін-өзі басқарудың қалыптасуына саяси талдау жасайды:
Қазақстанда жергілікті өзін-өзі басқару институттарының дамуы КСРО өмір
сүрген кезден бастау алған. 1991 жылы 15 ақпанда ҚР халық депутаттарының
жергілікті Кеңестерді және жергілікті өзін-өзі басқару туралы заң
қабылданған. Осы заңға сәйкес, жергілікті өзін-өзі басқару ауыл, село,
поселок, қала және аудандық деңгейде халық билігі түрінде жүзеге асырылды.
Атап кететіні, ол кез үшін бұл жағдай жергілікті өзін-өзі басқарудың
демократиялық және жеткілікті дамытылған жүйесі болды. Бірақ оның бірқатар
кемшіліктері болды. Мұнда қоғамдық-территориалды өзін-өзі басқару
институты белгілі дәрежедегі дамуға ие болған жоқ. Бұл негізінен қызмет ету
үшін қаржылық-экономикалық негізінің жоқтығымен байланысты болды, себебі
қоғамдық меншікті басқару әкімшілік басшыларымен жүзеге асырылды.
Қазіргі кезде республикадағы өзін-өзі басқаруды құру қажеттілігі
мемлекеттің заңдық қызметінде көрініс тапқан. Заңның қабылдануы ең алдымен
аймақтық экономиканың қалыптасуына бағытталған. 1998 жылы 8 қазанда ҚР
Конституциясына толықтырулар мен өзгерістердің енгізілуі жергілікті өзін-
өзі басқарудың қалыптасуын қамтамасыз етудегі келесі этап болып табылады.
Қазақстан Республикасының Жергілікті өзін-өзі басқару туралы заң
жобасында келесідей анықтамалар беріледі [5].
Жергілікті өзін-өзі басқару – халықтың өздігінен ұйымдасу жүйесі
(ауылдық және қалалық қоғамдастықтар), ол коммуналды меншік, өзіндік қаржы
ресурстары және жергілікті өзін-өзі басқарудың сайлау органдары негізінде
жергілікті мәні бар сұрақмарды өздері және өз жауапкершіліктерімен шешетін
халық топтары тұрып жатқан территориалды қамтиды.
Жергілікті мәні бар сұрақтар – халықтың осы заңмен көрсетілгендей,
ауылдық және қалалық жергілікті қоғамдастықтардағы өмір сүруін қамтамасыз
ету жайындағы сұрақтар.
Жергілікті өзін-өзі басқару органдары – осы заңмен, мемлекттік
органдармен жергілікті мәні бар сұрақтарды шешуге өкілеттілік беретін
жергілікті өзін-өзі басқарудың сайлау өкілдіктері немесе атқарушы органдар.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың өкілетті органдары – қалалық және
ауылдық қоғамдастықтардың территорияларында әсер ететін, заңдық күші бар,
тікелей таңдау жолымен сайланған және халықтың мүддесін қорғайтын және оның
атынан шешім қабылдайтын жергілікті өзін-өзі басқарудың сайлау органы.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың атқарушы органы - жергілікті өзін-өзі
басқарудың сайлау органдары делегирлеу шегінде және шарттар мен жергілікті
қоғамдастық территориясында басқару қызметтерін жүзеге асыратын жергілікті
өзін-өзі басқару органы немесе лауазымдық тұлға.
Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының шешімі – халық топтары өмір
сүріп жатқан территорияда әсер ететін жергілікті өзін-өзі басқарудың өкілі
және орындаушы органның және халық билігінің басқа да формаларының
актілері.
Жергілікті басқарудың лауазымдық тұлғасы – жергілікті өзін-өзі
басқарудың ұйымдастырушылық қызметтерін орындаушы, таңдап алынған немесе
еңбек контракті бойынша жұмыс істеуші тұлға.
Қазақстан Республикасы азаматтары ауылдық және қалалық
қоғамдастықтарда келесі жолдармен жергілікті өзін-өзі басқаруды жүзеге
асыру құқықтары бар:
- жергілікті өзін-өзі басқару органдарын сайлау арқылы
- халыққа сұрау жүргізу арқылы бастаманы жүзеге асыру
- халықтың құқықтық бастамашылықты жүзеге асыру арқылы
- осы территорияларда тұрып жатқан сайлаушыларды жазалау
шараларын құрастыру және орындауға қатысу арқылы [5].
Жергілікті өзін-өзі басқару органдары жергілікті өзін-өзі басқару
обьектілерін пайдалану, иелену, билік ету құқығына ие болады. ҚР Заңдары
жергілікті өзін-өзі басқаруға кепілдендірілген құқықтарына, дербестіктеріне
шектеу қоя алмайды. Осыған байланысты халықаралық келісімдер Қазақстан
Республикасымен ратификацияланған, оның заңдары алдында артықшылықтарға ие
және сөзсіз қолданылады.
Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мүшелерін сайлай және
олардың лауазымдық тұлғаларын сайлау жалпы қоғамдық тең жағдайда және
тікелей сайлау құқы негізінде жергілікті халық қоғамдастығының құпия дауыс
беруі арқылы жүзеге асырылады. Оның мүшелерін сайлау тәртібі ҚР Сайлау
туралы заңымен, жергілікті өзін-өзі басқару қаулысымен анықталады.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың өкіліттіліктерінің жойылуының
негіздеріне келер болсақ, олардың өкілеттіктері келесі жағдайда
тоқтатылады, яғни халықтың сұрауы бойынша, егер сайлауға онда тұрып жатқан
қоғамдастықтың территориясындағы халықтың жартысынан азы қатысса; соттың
жергілікті өкілетті органының іс-әректінің ҚР Заңдары мен Қаулыларына
сәйкес еместігі жөніндегі шешіміне байланысты әкімшіліктің немесе
мәслихаттың шешімдері арқылы тоқтатылуы мүмкін.
2. Қазақстандағы мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру және
жергілікті басқару негіздері
Даму диалектикасы көрсетіп отырғандай, нарықтық қарым-қатынастар
жүйесіндегі әлеуметтік-экономикалық жүйе өзінің кез-келген түрінде, оның
ішінде аймақтық басқару түрінде де орталықтандыру мен орталықсыздандырудың
рационалды бірлігіне негізделеді. Мұндай қарама-қарсы әлеуметтік-
экономикалық басқару жүйесі динамикалық, стратегиялық жоспарланған және
өздігінен реттелетін жүйе асты мен элементтерден тұратын ұйым түрлеріне
негізделген.
Орталықтандыру мен дербестік байланысы диалектикалық сипатқа ие, ол
басқарудың орталықтандыру жәнеорталықсыздандыру арақатынасындағы
мәселелердің шешілу мүмкіндігін анықтайды.
Қазақстан Республикасының жеке территорияларының әлеуметтік-
экономикалық дамуының біртексіздігі, оның экономикасының күрделі аймақтық
құрылымы және жүргізіліп жатқан макроэкономикалық саясаттың табыстылығы
оның жергілікті деңгейде іске асырылуына байланыстылығы республикадағы
мемлекеттік басқарудың орталықсыздандырылуының қажеттілігін көрсетеді. Оның
даму мүмкіндігі макроэкономикалық тұрақтылық пен рыноктық қатынастардың
қалыптасуындағы жетістіктерге байланысты. Бұл процесс тек Қазақстанда ғана
емес, басқа да ТМД елдерінде, сонымен қатар Орталық және Шығыс Еуропа
елдерінде жүргізіліп жатқан экономикалық, әлеуметтік, институционалдық және
қоғамдық қайта
құрулардың құрамдас бөліктерінің бірі болып табылады. Бірақ есте ұстайтын
жайт, мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру өте күрделі және сондықтан
ұзаққа созылатын перманетті процесс, уақыты дәл бақыланып қойылмайды. Оның
жүзеге асырылуы белгілі бір шарттардың болуын, тек қана экономикалық емес,
сонымен қатар құқықтық, мәдени, саяси, мақсатты және терең негізделген
аймақтық және саясат жүргізілуінің алғышарттары болуын қажет етеді.
Мемлекеттік басқаруда оны орталықсыздандырудың ойластырылмаған қадамдары
егер оның жалпы концепциясы ғылыми негізделмесе күтілген нәтиже бермейді
және басқарудың жерлердегі тиімділігін жоғарылату жағдайын қамтамасыз
етпейді.
Мемлекеттік басқарудың орталықсыздандырылған жүйесінің қалыптасуы
жинақталған әлемдік тәжірибенің зерттелуін және әлемдік тәжірибеде
қарастырылатын модельдер мен концепциялардың ел экономикасын басқаруды
оталықсыздандыруды тереңірек зерттеуді талап етеді.
Басқарудың орталықсыздандырылуының әлемдік тәжірибесін зерттеу
маңыздылығы бұл мәселені шешудің варианттарының көптүрлілігімен анықталады
және ол келесідей негізгі факторларға негізделеді: әрбір елдің
территориалдық-географиялық және демографиялық спецификасы, әкімшілік
аудандардың ерекшеліктері, әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі, өндірістік
күштерді территориалдық орналастыру ерекшеліктері, қазіргі басқарудың
жүйесі және бұл жүйе деңгейлері арасындағы қарым-қатынас, елдің саяси
құрылымы, қоғамның демократияландырылуының деңгейі, негізделген
макроэкономикалық және аймақтық саясаттың және дамудың стратегиялық
мақсаттары мен міндеттерінің болуы, мәдени және ұлттық мәдениет және тағы
басқалар.
Қазақстанда мемлекеттік басқару екі деңгейге бөлінген: мемлекеттік
республикалық және мемлекеттік аймақтық басқару. Мемлекеттік басқарудан
жергілікті өзін-өзі басқару бөлініп шығады.
Экономиканы мемлекеттік басқару міндетті түрде әлеуметтік, саяси
басқарумен тікелей байланысты.
Соңғы кездердегі әлем шаруашылығының экономикалық өсімі, табиғи, ғаламдық
өзгерістер мемлекетке, мемлекеттік басқаруға жаңа шарттар қоюда. Сыртқы
ортаның үнемі өзгеруі мемлекеттің жаңа экономикалық функцияларын
қалыптастыруда. Бұл “уақыттың” тек стратегиялық басқару деңгейіне ғана
емес, сонымен қатар елді басқаруда адаптивті өзгерістерге көшу керектігін
білдіреді. Өз кезегінде, Қазақстанға да ұлттық экономикаға сәйкес әлемдік
экономика мен технологиялық траекторияларды және әлемдік ғаламдану
үдерістерін нақты бағалап, нақты стратегиялық бағыттар жасау қажет екендігі
айқын көрініс беруде.
Мемлекеттің дәстүрлі функцияларына мыналар жатады:
• салық салу және бююджетті басқару жүйесін қалыптастыру;
• рыноктық механизмді құқықтық қамтамасыз ету функциясы;
• бәсекелестікті қолдау және құқық қорғау;
• тауарлар мен қызметтер алмасуы жүйесін ақшамен қамтамасыз ету;
• трансакциалық шығындарды азайту үшін қоғамдық тауарлар мен қызметтерді
өндіру (қорғаныс, үкімет пен оның аппараты, құқық қорғау органдарын
қамтамасыз ету, жолды жөндеу және т.б.)
• экономиканы мемлекеттік реттеу.
Экономиканы мемлекеттік реттеу функциясы әр түрлі болуы мүмкін.
Мемлекеттің экономикаға тікелей арласуы мына түрде, яғни қоғамдық тауарлар
мен қызметтерді, мемлекеттік активтерді құру мен басқаруда, экономиканың
нақты секторларына мемлекеттік инвестицияларды тарту арқылы мемлекеттік
меншікті үлкейту арқылы жүзеге асырылады.
Экономикаға мемлекеттің жанама қатысуы – мемлекеттің экономикалық саясаты
арқылы жүзеге асырылады. Жоғары саяси билік (Президент, Парламент) қоғамдық
тиімділік функциясын, қоғамның басты функциясы ретінде қалыптастырылады.
Осының нәтижесінде мақсатты көрсеткіштерді анықтап, ол мақсатқа экономика
жетуге міндетті болады. Қазақстан Республикасындағы бұл мақсатты
көрсеткіштер анықталған, оларға: экономикалық өсудің тұрақтануы, инфляция
және жұмысбастылықты қамтамасыз ету жатады, осыларға қоғамның тиімді
функциясының дамуы тәуелді. Қоғам тиімділігінің басты функциясын орындауға
мемлекет кепіл бола алады ({У}).
У={ΔQ ,r L}
( 1)
мұндағы:
У – қоғамның тиімді функциясы;
{ΔQ} –
тұрақты экономикалық өсудің көрсеткіштері;
{L} –
жұмыссыздық деңгейінің көрсеткіштері;
{r } –
инфляция деңгейінің көрсеткіштері.
Экономикалық өсу шарты ∆Q мемлекетпен тиімді өңделген экономикалық
саясатпен қамсыздандырылады :
∆Q → {G, W,I,A,η,ω,m}
(2)
мұндағы: G-
бюджеттік саясат;
W- салықтық
саясат;
I-
инвестициялық саясат;
A-
амортизациялық саясат;
η-пайыздық
мөлшерлеме;
ω-айырбас
курсы;
m-минималдық
резервтер.
Қоғамның дамуына қарай мемлекет те жоғары деңгейге дейін дамиды, ол
даму барысында экономиканы дамыту және пайда болып жатқан әлеуметтік
мәселелерді шешу мақсатымен өз мойнына жаңа экономикалық қызметтерді алып
отырды. Бұл жағынан алғашында салық салу жүйесін қалыптастыру, мемлекеттік
бюджетті басқару, тауар-ақша айырбасын құқықтық қамсыздандыру және т.б.
сияқты мемлекеттің негізгі экономикалық қызметтері қалыптасты. Әрі қарай,
жоғарыда көрсетілген талдауға байланысты, басқа қызметтер туындады. Жалпы,
бұл қызметтерді былайша сыныптауға болады : 1) мемлекеттің өзіндік
қызметтері; 2 ) рыноктің қызмет етуі үшін жағдай құру қызметтері;3
)рыноктің сәтсіздігін жою қызметтері.
Мемлекттік басқаруды орталықсыздандыру жүйелеріндегі елдер бойынша
айырмашылығы тек оның құрылымы мен дамуының модельдерінің көптүрлілігімен
ғана көрініс таппайды, сонымен бірге бұл процестің өту этапы, мерзімі,
жағдайымен көрінеді. Бұл жерде әсіресе бұрынғы тәеуелсіз штаттар,
контондар, мысалы АҚШ-тағы немесе Швейцариядағы конфедерациялар нәтижесінде
пайда болған басқару жүйелері және орталықтандырылған жүйелердің ішінде
пайда болған жүйелер айрықша ерекшеленеді. Дамушы елдер үшін, соның ішінде
бұрынғы постсоветтік елдер үшін қазіргі кездерге дейін басқарудағы негізгі
ерекшеліктері болып мықты орталық билікті құру болды, себебі бұл елдердің
ең басты мақсаты тәуелсіздіктерін алғаннан кейін елдің бірлігін және саяси
бүтіндігін сақтау, рыноктық және демократиялық өзгерістердің барлығын
орталықтан басқару моделі келесі себептер бойынша тиімсіздігін көрсетті:
- мемлекеттік аймақтық және жергілікті мүдделерінің тепе-теңдігіне қол
жеткізілмейді
- жергілікті ресурстарды тиімді және рационалды пайдалануды қамтамасыз
ету қиын немесе мүлде мүмкін емес
- мемлекеттік басқарудың орталық органдары жергілікті деңгейде
қызметтердің шектелген көлемімен қамтамасыз етуге қабілетті немесе
жергілікті спецификаны ескермей төмен сапслы тауарлар ұсынуға ғана
қабілетті болады
- жергілікті органдардың билігі дербес және қаржылай қамтамасыз
етілмегендігі кәсіпкерлікті дамыту үшін экономикалық және институционалдық
жағдайларды жасау мүмкіндігінен айырады. Басқарудың орталықтандырылған
моделінен орталықсыздандырылуына өтуі жүйелі және этап бойынша ғана
жүргізілуі мүмкін. Мұнда әрбір даму этапында елдің әлеуметтік-экономикалық
және қоғамдық-саяси укладының нақты жағдайына байланысты әртүрлі міндеттер
жүзеге асады. Осыған да байланысты бұрынғы және жалғасушы
орталықсыздандырылуы тәжірибесі бар елдердің мысалдары қызықты болып
табылады.
Экономика мен қоғам басқаруының локальді шешімінің көпғасырлы
дәстүріне ие елдердің бірі Швеция. Мұнда XIXғ. өзінде-ақ (1862жыл)
жергілікті өзін-өзі басқару туралы заң қабылданып, муниципалды реформалар
жүргізілген болатын. Аймақтық деңгейде ластингтер институты, ал жергілікті
деңгейде көптеген заңды құқыққа ие комунналар институты енгізілді. Бұл
институттар өткен уақыттар аралығында бірқатар өзгерістерге ұшыраған,
нәтижесінде жергілікті басқаруға мемлекеттік саяси жүйе статусы берілді.
Қазіргі 4 типті 289 комунна бар. Мемлекет пен комунналар арасындағы
қызметтердің бөлінуі де уақыт өткен сайын өзгереді. Мысалы, мемлекеттік
жергілікті басқару ведомстваларына ақырындап полиция, жол шаруашылығы,
жұмыспен қамтамасыз ету берілді. Басқа жағынан, комунналар компетенциясына
мектептік білім беру, оқытушыларды жалдау қызметтері берілді. Егер алғашқы
уақытта ластингтердің негізгі міндеті – денсаулық сақтауды өйымдастыру
болса, соңғы уақыттарда олардың жаупкершілік сферасына аймақтық даму
жоспарын дайындау, транспорттық жоспарлау, мемлекттік субсидияларды аймақ
мәселелері арасында бөлу қызметтері қосылды.
Швециядағы ластингтер мен комунналар қызметі мемлекеттік заң және
басқа да нормативті актілермен реттеледі. Атап кететіні, соңғы XXғ.
жылдарында комунналар қызметіндегі мемлекет тарапынан артық шектеулерді жою
жіне бұларды реттейтін ережелер қысқартылды. Бұған 1991 жылы қабылданған
заң да өз әсерін тигізді, оған сәйкес комунналар мен ластингтер жергілікті
ұйымдастыру бойынша үлкен еркіндікке ие болды. Нәтижесінде Швециядағы
жергілікті өзін-өзі басқару әртүрлілігімен және әр жақтылығымен
сипатталады.
Комунна мен ластингтер ұйымдастырудың негізгі модельдері: секторлық,
территориялық және функционалды. Мұнда ең көп таралған түрі секторлық
модель табылады, онда комунна комитеттер негізінде ұйымдасады, ал олардың
әрқайсысы белгілі қызметтер сферасымен айналысады. Территориалды
ұйымдастыруда комуннаның территориалды аудандарына жауап беретін аудандық
комитеттер болып табылады. Бірақ, соңғы жылдары мұндай ұйымдастыру қағидасы
көп қолданылмайды, ол тек 20 комуннада ғана әрекет етеді. Себебі
экономикалық шығындар мен ресурстарды рационалды пайдалану бойынша
мардымсыз эффектімен түсіндіріледі.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың функционалдық моделі соңғы жылдары кең
таралуда. Мұнда тапсырыс беруші-мердігер қағидасына негізделеді. Бұндай
басқаруда тұрақты комитеттер, оның нәтижесінде басқару штаты көлемі
қысқарды және орындаушылардың тиімді орналасуы мен өкілеттіліктерінің
рационалды бөлінуі орын алады.
Осылайша, басқаруды орталықсыздандырудың шведтік моделі айтарлықтай
дамыған, тиімді ұйымдастырылған басқарудың қалыптасқандығын көрсетеді.
Орталықсыздандырудың Филиппиндегі процесінің тарихы терңде жатыр,
бірақ өз дамуына ол жергілікті өзін-өзі басқару туралы Кодекс пен жаңа
Конституция қабылдағаннан кейін ие болды. Бұл процестердің одан әрі
белсенді бола түсуі үшін 1990 жылы елде арнайы стратегия қабылданды. Ол
келесілерді мақсат етіп қойды:
- орталықсыздандырудың заңдық негізін жетілдіру
- жергілікті өзін-өзі басқару Кодексін пилотты негізде 14
провинцияда іске асыру
- жергілікті басқару органдарының мүмкіндіктерін дамыту
- трансферт-гранттар түріндегі ынталандырушы жүйелерді енгізу, т.б.
Осы стратегияға байланысты провинция, муниципалитеттер, біріңғайлық
басқару органдарына бұрын орталықпен орындалатын міндеттер – денсаулық
сақтау, әлеуметтік қорғау, қоршаған ортаны қорғау қызметтері берілді. Осы
жерде жергілікті салық көлемі 11-ден 40 пайызға дейін өсті, ал жергілікті
билік органдары салық салу көлемі бойынша көп өкілеттіліктерге ие болды.
Ал өтпелі экономикалы елдерде орталықсыздандыру процесі әртүрлі өтіп
отыр және мұнда түрлі теориялардың дамуын қаржылық және әлеуметтік
қамтамасыз ету механизмі толықтай жасалған деп айтуға келмейді.
Қазақстандағы тәуелсіздіктің алғашқы он жылдығында экономикалық
дамудың рыноктық жолы және қоғамдағы демократияландыруды қалыптастыру
бойынша реформалар жүргізілді. Қазақстан Республикасының егемендігінің
алғашқы жылдарында мемлекттілікті нығайтуға, халықаралық аренада
позицияларды анықтау және әлеуметтік-экономикалық сферада реформалар
жүргізуге басым көңіл бөлінген болатын. Қазіргі жағдайда, егемендіктің
жалпыұлттық негіздері негізінен қалыптасты және ондағы приоритетті
мәселелердің бірі болып жергілікті және мемлекеттік, жергілікті өзін-өзі
басқару жүйесін реформалау, яғни мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру
табылады.
Мемлекеттік орталықсыздандыру және жергілікті өзін-өзі басқару
сұрақтарын қарастырмас бұрын мемлекеттік бұрын мемлекеттік басқарудың
түсінігі, оның қағидалары мен әдістеріне тоқталып өтуге болады.
Қазіргі кездегі экономикада рыноктық еркіндік, бәсекелестік пен
демократиялық тәртіптің болуымен қатар, мемлекеттік әсерге де маңызды орын
беріледі. Бұған байланысты мемлекеттік басқару рыноктық механизмнің тиімді
жұмыс істеуін қамтамасыз ету керек, одан өзге әлеуметтік, экологиялық және
таза рыноктық механизмдерді қолдану тиімсіз салаларды реттеу мен елдің
мемлекеттілігі мен әлемдік масштабтағы позицияларын нығайтуды қамтамасыз
етуі қажет.
Мемлекеттік басқару саласындағы атақты маман Г.В.Атаманчук бұған
келесідей анықтама береді: Мемлекеттік басқару – бұл мемлекеттік билік
күшіне сүйене отырып, оның тәртіпке келтіру, сақтау және өзгерту
мақсатындағы және реттеуші әсер етуі.
Бұл анықтама мемлекеттік басқарудың 3 құрамдас бөлігін қамтиды:
- өзінің жүзеге асыруында ол билікке – мәжбүрлеуге қабілетті қоғамның
ұйымдастырылушылық күшіне сүйенеді
- өз әсерін барлық қоғамға таратады, оның негізгі тізбектік
процестерін, құбылыстарын, байланыстарын басқаруды реттейді
- жүйелік әсер етеді, себебі екі күрделі құрылымының – мемлекетті
басқару аппараты мен қоғамның жалпы публикалық (бәрі үшін маңызды)
көріністе қызмет етуін біріктіреді.
Қазіргі кездегі мамандардың ойынша, мемлекттік басқару және
мемлекеттік-әкімшілік биліктің 3 сферасымен: заң шығарушылық, атқарушылық
және соттық сфераларымен байланысты.
Келтірілген анықтамаларда мемлекеттік басқару жүйесіндегі жергілікті
өзін-өзі басқарудың ролі туралы айтылмайды. Осыған байланысты мемлекеттік
биліктің келесідей дефинициясын ұсынуға болады: мемлекеттік басқару
шаруашылық субъектілеріне жергілікті басқару, өз кезегінде жергілікті өзін-
өзі басқару деңгейінде билік күштерін қоса алғандағы қоғамдағы әртүрлі
әлеуметтік-экономикалық сфераларындағы басқару, реттеу және қадағалау
жүзеге асыруды білдіреді.
Мемлекеттік басқарудың жүйесі қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық
процестерді мемлекеттік басқарудың ұйымдастырылуын зерттейтін ғылыми
дисциплинаны құрайды.
Тәжірибе жүзінде мемлекеттік басқару мемлекеттік органдардың мемлекет
саясатын жүзеге асыруында және оның мүдделерін қамтамасыз етуінен көрініс
табады. Мұнда ұйымдастырушылық, жоспарлау, бағдарлау, талдау, бақылау және
тағы басқа қызметтер орындалады және ынталандыру, мәжбүрлеу, жазалау сияқты
әдістер қолданылады.
3. Жергілікті басқаруды мемлекеттік реттеу
Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесі орталық билік пен жергілікті билік
орындары арасындағы өкілеттіліктің нақтылы шектелуін қажет етеді. Осындай
жағдайда жергілікті өзін-өзі басқару мемлекеттің бекіткен және таныған
халықтың өзін-өзі басқару құқығы болып табылады. Бұл жерде халық билігі
жергілікті маңызды мәселелерді өз жауапкершілігіне алады. Сондай-ақ,
жергілікті билік орталық органдардың келісімімен ішкі мүмкіндіктерді өздері
пайдаланып, проблеманы шешіп отырады. Бұл жерде орын алған қиындықтар,
әсіресе әлеуметтік саладағы шешімін күткен маңызды мәселелер жергілікті
тұрғындардың көңіл-күйіне қатты әсер ететінін ескеру қажет.
Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін заңды түрде бекіту мақсатында
саясаткерлер мен заңгерлер заң жобаларын жасап, нормативті-құқықтық актілер
дайындауда. Дегенмен жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін құру тек заң
жобаларын жасаумен ғана шектеліп қоймайды. Тарих дәлелдегендей, бір де бір,
тіпті ең тиімді, жан-жақты ойластырылған заң да адамдарды сол ережелермен
өмір сүруге мәжбүрлей алмайды. Ол үшін бұл заңдар адамдардың бүкіл ақыл-
ойынан, көңілінен өтуі тиіс. Сөзсіз бұған көп уақыт керек, дегенмен
жұмысты қазірден бастауымыз қажет.
Көптеген саясаткерлер Орталық Азиядағы, соның ішінде Қазақстандағы
демократиялық үрдіске сипаттама бере отырып, оны еліктеу (имитациялық)
демократия деп атайды, яғни демократиялық реформалар жарияланады, бірақ
олардың дамуы тежеледі немесе басқа елдерге еліктейді. Конституциямыз
кепілдік беретін азаматтардың іргелі демократиялық еркіндігі мен құқықтарын
іске асыруда қиыншылықтар туындайды. Сондықтан демократиялық түрленулердің
халыққа түсінікті болу жағдайларын жасауымыз керек, заңнамалық
бастамалардың тиімді жобалармен және іске асыруда тәжірибелік
механизмдермен бекітілуі маңызды екенін ескеруіміз керек. Қазақстанда
бірнеше жылдар бойы талқыланып, дайындық жүріп жатқан мұндай ірі
реформалардың бірі - жергілікті өзін-өзі басқаруды енгізу.
Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесі адамдарға, әсіресе ауылдық
аймақтарда өмір сүретін (Қазақстанда тұрғындардың 44%) демократиялық
құқықтары мен еркіндіктерінің толықанды іске асуына, еркін ақпарат алу
құқығы, өз пікірін айту, сайлауларға қатысу, өз елін басқаруға тікелей
немесе таңдаулы өкілдері арқылы қатысу құқығы, мүмкіндік жасауы керек.
Дегенмен Қазақстан тарихында жергілікті өзін-өзі басқаруды ұйымдастыру
тәжірибесінің жоқтығын да ескергеніміз жөн, тұрғындардың ділі, еркіндіктері
мен құқықтарын толық қолдану дайындығы еуропалықтардан едәуір ерекшеленеді.
Жергілікті тұрғындардың осы саладағы атқарылып жатқан реформаға
қанағаттанбауы алдағы уақытта басқа да игілікті шараларды ескермеуге әкеліп
соғады. Міне, сондықтан да жергілікті өзін-өзі басқаруды қалыптастыру
бірнеше стратегиялық мақсаттарды көздейді. Бұл жерде мемлекеттік басқарудың
тиімділігін арттырып, төменгі буындардағы жемқорлықты азайту – азаматтық
қоғамды қалыптастырып, дамытуға көмектеседі. Өзін-өзі тиімді басқару
біртіндеп жергілікті тұрғындардың жауапкершілігін арттыра отырып, жоғарыдан
көмек күтпей, кездескен проблемаларды бірлесіп шешуге қолайлы жағдай
жасайды. Осындай жағдайда жергілікті билік тұрғындар алдында бедел жинап,
өкілеттілікке ие болады.
Қазақстанда ұзақ уақыт бойына жергілікті өзін-өзі басқаруды енгізу
мәселесі шешімін таппай келді. Оның көптеген себептері болды. Ең алдымен,
аймақтарда өзін-өзі басқаруды енгізу үшін заңнамалық жүйе жетіспеді. Мұның
өзі орталық билік пен аймақтық құрылымдар арасындағы өкілеттілік пен
қызметті айыруға кедергі келтірді.
Соған қарамастан, біздің елімізде барлық уақытта жергілікті өзін-өзі
басқарудың жобалары жасалынып отырды. Бірақ, оны нақты жағдайда кешенді
қолға алу жүзеге аспады.
Жергілікті өзін-өзі басқаруды қаржылық-экономикалық қамтамасыз ету
мақсатында мемлекеттік органдар билігі келесідей шараларды орындауы керек:
- мемлекеттік меншіктің обьектілерінің муниципалды меншікке берілуін
заңдық реттеу
- жергілікті өзін-өзі басқару органдарына олардың жеке мемлекеттік
өкілеттіліктері орындауы үшін заңмен белгіленген материалдық және
қаржылық қаражаттар беруді жүзеге асыру
- мемлекеттік минималды әлеуметтік стандарттарды жасау және тағайындау
- республикалық бюджет пен жергілікті қоғамдастық бюджеті арасындағы
қатынастарды реттеу
- минималды бюджеттік қамтамасыз ету нормативті негізінде минималды
жергілікті бюджеттің тепе-теңдігін қамтамасыз ету
- жергілікті өзін-өзі басқарудың қаржылық дербестігін қамтамасыз ету
- мемлекеттік билік органдары қабылдаған шешімдердің нәтижесінде пайда
болған жергілікті өзін-өзі басқарудың қосымша шығындарының орнын
толтыру
- жергілікті міндеттерді орындауда мақсатты мүлік және аймақтық
бағдарламалар арқылы қатысу
Мемлекеттік басқару адамдардың қоғамдық іс-әрекеттілік қызметтерін
оптимизациялауға және олардың қажеттіліктерін максималды қанағаттандыруға
мақсатталуы тиіс. Жоғарғы иерархиялық құрылымның басқарушылық іс-әрекеті
басқарылушы жүйемен тікелей байланыстар арқылы жүзеге асады. Басқарушылық
әсерге жауап беру кері байланыс бойынша түсетін ақпараттармен анықталады.
Мұндағы басқару субъекті ретінде мемлекеттік басқару органдарының жүйесі
мен ондағы лауазымдық тұлғалар қарастырылса, обьекті – қоғамдық процестер,
адамдар, шаруашылық субъектілері болып табылады.
Мемлекеттік басқарудың келесідей қағидаларын атап өтуге болады:
мақсаттылық, орталықтандыру мен орталықсыздандырудың оптималды қатынасы,
конкурстық таңдау, басқарудың кадрларын даярлау, динамикалық тепе-теңділік,
қабылданған шешімдердің қолдануға икемділігі, басқару ақпараттарының
сенімділігі мен уақыттылығы, ақпараттардың басқару функцияларына сай келуі,
жауапкершілік, мерзімділік және кері байланыс, кешенділік, иерархиялылық
пен бөлінушілік, басқарудың ескі ұйымдастыру формаларынан жаңаларына өтуі.
Отандық экономист И.Н.Дауранбаев берген бұл қағидалар жүйесі біздің
ойымызша, отандық мемлекеттік басқарудың мемлекеттік трансформацияланып
жатқан жағдайында адекватты болып табылады.
Мемлекеттің қызметтері оның қалыптасуы, дамуы мен нығаюы кезінде
жүзеге асырылады. Қызметтер мақсаты қоғам алдына қойылған мәселелерге
байланысты. Ішкі функциялары: экономикалық, саяси, әлеуметтік, экологиялық,
салық салу және қаржылық бақылау, азаматтардың құқықтары мен еркіндіктерін
сақтау мен заңдылық пен тәртіпті қамтамасыз ету. Сыртқы қызметтері: әлемдік
экономикаға интеграциялану, елдің қорғанысы, басқа мемлекеттермен қарым-
қатынасы, т.б. Қызметтердің орындалуын ұйымға бекітілген ресурстармен
қамтамасыз етіледі: материалдық, қаржылық, ақпараттық және нақты жағдайға
байланысты басқа да ресурстар.
Бұл жерде жоғары билік бұтақтарына төменгілердің тәуелділігі
байқалады. Бұл әсіресе облыс пен аудан деңгейінде ерекше көзге түседі.
Мемлекеттік билік органдарының қызметтері мен құрылымдарына талдау
жасап өтсек, мұнда Мемлекеттің басқару деңгейлері арасындағы
өкілеттіліктерді бөлу және бюджетаралық қатынастарды одан әрі жетілдіру
концепциясына байланысты мемлекеттік басқаруды ұйымдастыру саласында
келесідей мәселелерді атап көрсетуге болады:
- жалпылай алғанда, мемлекеттік басқару жүйесінде мемлекеттің
қызметтерін жүйелілі мен жақсарту әрі толық аяқталған жоқ. Мұнда
мемлекеттік қызмет пен оның органдарының компетенциясын заңмен
белгілемегендіктен, мемлекеттік органдар қызметі кеңейе түседі және заңға
қайшы ретсіздіктер орын алуы мүмкін [6].
Рыноктық өзгерістердің экономикада тереңдеуі мемлекеттің сөзсіз жеке
экономика сфералары және қоғам өмірін реттеу мен басқарудан алшақтауын
қажет етеді. Бірақ тек мемлекетке тән емес қызметтер әлі күнге дейін
мемлектпен іске асырылып отыр. Орталық және жергілікті мемлекеттік басқару
деңгейлері арасындағы қызметтер мен өкілеттіліктердің нақты, анық
бөлінбегендігі салдарынан екі жақты қызметтер сақталып отыр.
Тәжірибе жүзінде мемлекеттік басқару органдарына жеке мемлекеттік
қызметтерді беру орын алады. Бұл орталықпен бекітіледі және олардың қызмет
етуін қаржылық қамтамасыз етпейді.
Жеке бақылау – қадағалау қызметі (лицензиялау, аттестация) астанадан
жүзеге асырылады, бұл қосымша әкімшілік тосқауыл болып табылады және ол
іскерлік белсенділік пен кәсіпкерлік бастамашылықты белсендіруге кедергі
келтіреді.
Жергілікті мемлекеттік басқарудың территориалды деңгейде
жалпымемлекеттік міндеттерінің көбеюі алдыңғы жылдары басталған орталықтан
жекелеген қызметтерді және өкілеттіліктерді, сонымен қатар территориалды
даму бойынша бірқатар мәселелерді шешу жауапкершілігін жергілікті
мемлекеттік басқару деңгейіне беру процесін жалғастыру қажеттілігі туып
отыр. Осыған байланысты, соңғы жылдар тәжірибесі көрсеткендей, кейбір
қызметтерді жергілікті мемлекеттік басқарудың тиімділігі де орын алуы
мүмкін.
Мемлекеттік басқару деңгейлері бойынша өкілеттіліктер жалпы сипатқа
анықталған және нақты регламенттелмеген. Осының нәтижесінде облыс-аудан
деңгейіндегі өкілеттіліктер біртұтас және тұрақты сипатқа ие емес, іс
жүзінде облыс билігінің қарамағына берілген және жерлерде субъективті сипат
алады.
Бүгінгі күні жергілікті органдардың билігінің функционалдық қызметі
региондарда әр түрлі және оның әкімшілік-территориалық бірлігінің
басшысының әр ауысқаны сайын жиі өзгерістерге ұшырайды.
Кейбір аудандарда облыстық орталықтар деңгейіндегі жеке қалалық
звенолық басқармалар облыстықпен біріктірілген райондық (қалалық) бөлімдер
облыстық атқарушы орган ретінде қызмет етеді.
Жергілікті мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіліктер
мен қызметтердің нақты бөлінбеуі шығындардың қай бюджеттен орындалуына
байланысты түсінбеушіліктерге әкеледі.
Осының салдарынан жергілікті мемлекеттік басқару органдары тек халыққа
көрсетілетін қызметті қамтамасыз етуге жауап беріп қана қоймай, облыстық
билік органдарының бөлімшелерінің қызметтерін де атқарады, ал олардың
бюджеттері транзитті шоттарға айналады. Осыған байланысты, төменгі бюджет
органдарына кейбір өкілеттіліктерді оларды қаржылық қамтамасыз етусіз
беруге көшу қажеттігі туындайды.
Шығындарды жүзеге асыруда жеткілікті жоспарлау мен дербестіктің
болмауы аудандық (қалалық) билік деңгейлерінің шешім қабылдауындағы
мемлекеттің халыққа көрсетілетін қызметтердің сапасына әсер етеді:
- комуналды меншіктерді жергілікті мен мемлекеттік басқару деңгейлері
бойынша бөлу сұрақтары шешімін таппаған.
Комуналдық меншікті иелену жергілікті органдар үшін негізгі мәселе
болып табылады. Бүгінгі күні комуналды меншікті облыстық, аудандық және
ауылдық деп заңды бөлу жоқ. Сонымен бірге жеке меншік, бюджет сияқты
мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлері үшін қызметінің негізі болып
табылады.
Мемлекеттік қызметтердің жерлерде жүзеге асуы тиімділігі көбіне
мүліктің әлеуметтік инфраструктура обьектілері бойынша бөлінуі сипатына
байланысты:
- биліктің ауылдық, поселоктық, қалалық, қалалық мәні бар аудан
орталықтары деңгейлерінде мемлекттік басқарудың толыққанды
институттары мен механизмдері жоқ.
Қазақстан Республикасының ауылдық жерлерінде 6,5 млн. адам өмір
сүреді, бірақ бұл деңгейде белгілі бір билік вакумы орын алады – жергілікті
басқару органдары қалыптастырылмаған, әкімшілік-территориалдық бірлік
әкімдері шаруашылық және экономикалық сфераларда шешім қабылдау кезінде
дербестікке ие емес.
Бүгінгі күнде республиканың көптеген аудандары бюджеттерінің табыс
бөлігінің түсімдерінің жеткілікті деңгейін дербес қамтамасыз ету
мүмкіндігіне ие бола олмай отыр. Бұл әсіресе ауылдық жерлерде тереңдеуде.
Осы жерде, мемлекеттік басқарудың орталықсыздандыру негізінде басқарудың
осы деңгейінде толыққанды мемлекеттік билік институттарын құру қажеттілігі
орын алуда. Бюджет аралық қатынастардың қазіргі жүйесі орта мерзімді
кезеңде тұрақтылықтың болмауымен, табыстарды бөлуде нақты және түсінікті
қағидалардың жоқтығымен ерекшеленеді.
Саясаттағы және экономикадағы бетбұрыстардың жүзеге асырылуы
мемлекеттің құрылымына сай келетін сапалық тұрғыдан жаңа жергілікті
шаруашылықтың қалыптасуын, биліктің түрлі деңгейлері арасында бюджеттік
қатынастардың қағидалық тұрғыдан өзгеше үлгісін өңдеуді талап етті.
Бюджеттік жүйе бөлігіндегі бюджеттердің дербестігі қағидасы алғашқыда
бюджеттің бекітілуі биліктің өкілетті органдарымен жүзеге асырылатындығын,
ал оның орындалуы - биліктің атқарушы органдарымен жасалатындығын
білдіреді.
Бюджет жүйесінің құрылымы мен деңгейлері мемлекеттік құрылғы
құрылымына сәйкес келеді және елдің Ата Заңымен анықталып, Қазақстан
Республикасының "Бюджеттік жүйе туралы" Заңында баяндалған. Осыдан туындай
отырып, біз иерархияның төрт деңгейін қабылдаймыз : 1-жергілікті өзін- өзі
басқару, 2- аудан ( қала), 3- облыстар және Астана мен Алматы қалалары, 4-
республика. Бірінші деңгей Ата Заңның 89-бабына сәйкес салыстырмалы
дербестікке ие болғандықтан, мұнда үш бюджеттік деңгей қарастырылады.
Иерархия Табыстар Келіспеушілік Шығыс
деңгейлері көбейткіші- Dxкөрсеткіші-R өкілетінің
көбейткіші-Px
ІV Dx4 R4 Px4
ІІІ Dx3 R3 Px3
ІІ Dx2 R2 Px2
Σ Dx Σ Px
Кесте 1. Бюджет жүйесінің барлық деңгейлерінің шығыс өкілетінің табыс
көздеріне сәйкес келуін қамтамасыз етудің иерархиялық контуры
Теориялық тұрғыдан мемлекеттік бюджеттің жалпы тепе-теңдігінің шарты
сақталуы керек :
∑ Dx=∑ Px (3).
Алайда тәжірибеде бюджеттің тапшылығымен көп кездесеміз:
∑ Px∑ Dx ( 4) .
немесе оның профицитімен сирек кездесеміз :
∑ Px∑ Dx (5)
Рыноктық қатынастар жағдайында жергілікті басқару органдарының қызмет
ету саласы кеңее түседі, сондықтан олар әлеуметтік, экономикалық,
экологиялық, демографиялық мазмұндағы мәселелерді шешуде өз бетінше әрекет
ете алады. Жергілікті басқару органдарына мемлекеттің әлеуметтік
бағдарламаларын, мемлекеттік қаржыны тиімді басқаруды, бюджеттік сала
құрылымын қайта құру, аумақтың экономикалық өркендеуі үшін қолайлы шарттар
қалыптастыру сияқты аса маңызды міндеттерді жүзеге асыру жүктеледі.
Бюджеттік кодекске сәйкес Экономика және бюджеттік жоспарлау
министрлігі бұқаралық ақпарат құралдарында міндетті түрде жариялануға
жататын нормативтік құқықтық актілер тізбесі белгіленген:
1) Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы
Қазақстан Республикасының Заңы (79-бап);
2) ҚР Үкіметінің Үш жыл мерзіміне арналған орта мерзімді фискалдық
саясат туралы (70-бап), Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет
туралы Қазақстан Республикасы Заңын іске асыру туралы (3-бап),
Республикалық бюджеттік бағдарламалардың паспорттарын бекіту туралы (94-
бап);
3) Өткен қаржы жылының республикалық бюджетін орындалуы туралы Есеп
комитетінің есебі (138-бап);
4) Тиісті қаржы жылына жергілікті бюджет туралы мәслихат (облыстық,
аудандық, облыстық мәндегі қала) шешімі (80-бап);
5) Облыс әкімдігінің қаулылары (аудандық, облыстық мәндегі қала) Үш
жыл мерзіміне жергілікті атқарушы органның орта мерзімді фискалдық саясаты
туралы (70-бап), Мәслихат (облыстық, аудандық, облыстық мәндегі қала)
шешімін іске асыру туралы, Тиісті қаржы жылына арналған жергілікті бюджет
туралы (3-бап), Әкімшілік бюджеттік бағдарламалар паспортын бекіту
туралы (94-бап), Сәйкес қаржылық жылға арналған жергілікті бюджеттің
орындалуы туралы есепті бекіту (3-бап);
6) ҚР Халықтық қорын қалыптастыру және пайдалану туралы жылдық есеп
(130-бап);
7) ҚР мемлекеттік қарызының ағымдық жағдайы туралы, мемлекеттік
қарызды өтеу шотына төленген ақша сомасы туралы, кепілдік бойынша төленген
мемлекеттік кепілдік пен ақша сомасы тоқсан сайынғы статистикалық есеп;
Қазақстан Республикасының Президентінің 2003 жылғы 10-ақпан №1019
Жарлығымен Алматы қаласының 2003-2010 жылдарына арналған Мемлекеттік даму
бағдарламасы бекітілді. Бағдарлама Республикалық маңызы бар қаланың жаңа
көрінісін құруға және оның қаржылық, ғылыми, білім және мәдениет пен
республиканың туристік орталығы ретінде бекітуге негізділген [7].
Жергілікті басқаруды мемлекеттік реттеу саласы арнайы заң арқылы
реттеп, қадағаланады. Жергiлiктi мемлекеттiк басқаруды тиiстi аумақтағы
iстiң жай-күйiне жауапты жергiлiктi өкiлдi және атқарушы органдар жүзеге
асырады. Жергiлiктi өкiлдi органдар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz