Тұздалған топырақтар түрлерінің таралуы және қасиеті

Кіріспе
Қолданылған әдебиеттер

Сортаңданған топырақ деп, кескінінде өсімдіктер үшін зиянды мөлшерде жеңіл еритін тұздары бар табиғи жарандыны айтады. Оның сор, сортаң типтері мен сортаңды, сортаңдау түрлері мен кейбір және кермекті типшелері бөлінеді. Бұл жарандылар кең құрғақ және шөл дала мен шөлді, шамалы орманды дала мен орманды аймақтарында кездеседі. Бұрынғы КСРО да сортаңданған топырақтар алабы 52,3 млн га, яғни 2,4 процентке тең. Жалпы ТМД жерінің 35 млн га кебір топырақтар, 70 млн га кебірленген көшенді аймақтық тоыпырақтар жиындысына кіреді. Сортаң және сортаңды жарандылар кешендерінің көлемі КСРО-ның 5,4 процентіне тең. Сортаңданған топырақтар жері орталық және төменгі Украинаның оңтүстігіне, Кавказдың солтүстік шығыс беткейіне, Қазақстан мен Орта Азия республикаларына келеді.
Тұздардың топырақта жиналуы мен жиналу жағдайлары, сортаңданған топырақ қалыптасуы, тұздардың ыза және топыраққұраушы жыныстар тұздылығы мен тұздардың топырақ кескінінде шоғырлануына байланысты. Тұздар негізінен тау жыныстары бұзылуы нәтижесінде ерімтал күйінде пайда болады. Көптеген тұздар жанартау шөгінділерінде пайда болады.
Тұздардың құрылықта қарқынды жинақталуы климат жағдайына, қар мен жауын суы булану мөлшеріне, суда еритін және топырақтың су өткізгіштік қабілетіне байланысты. Ылғалды климатта, шайылымды су құбылымы бар топырақ кескінінде тұздар терең шайылып, тіпті жынысқа өтіп кетеді. Құрғақ климатта, өте-мөте шөлейт және шөлді аймақтарда, құрылыққа түскен жауын суы түгел қайта ауаға буланып кететін жағдайда, тұздар ызамен келіп, жыныстарда мол шоғырланады, керісінше ыза суы жоғары көтеріліп буланғанда, тұздар да тұрақты көтеріліп, сортаңданған топырақ қалыптасуына себептеседі.
Геобиохимиялық жағдайға байланысты орманды дала мен дала аймақтарында жалпы тұздар мөлшері аз болса да, топырақта және ызада шамалы карбонат пен екі карбонатты натрий, күкірт, сондай-ақ содалы, содалы-күкірт типтес сортаңдану қалыптасқан. Соңғыларға себеп: соданың күкірт пен хлор тұздарына қарағанда аздау ерімталдығы. Ал шөлейт және шөлді аймақтарда күкірт пен хлорлы натрий тұздары шоғырлануына жағдай

Қолданылған әдебиеттер.

1.Жамалбеков Е. (80-83 бет)
2.Оспанов Б. (64-66 бет)
3.Ж.Белдібай (33-35бет)

Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Тұздалған топырақтар түрлерінің таралуы және қасиеті

Сортаңданған топырақ деп, кескінінде өсімдіктер үшін зиянды мөлшерде
жеңіл еритін тұздары бар табиғи жарандыны айтады. Оның сор, сортаң типтері
мен сортаңды, сортаңдау түрлері мен кейбір және кермекті типшелері
бөлінеді. Бұл жарандылар кең құрғақ және шөл дала мен шөлді, шамалы орманды
дала мен орманды аймақтарында кездеседі. Бұрынғы КСРО да сортаңданған
топырақтар алабы 52,3 млн га, яғни 2,4 процентке тең. Жалпы ТМД жерінің 35
млн га кебір топырақтар, 70 млн га кебірленген көшенді аймақтық тоыпырақтар
жиындысына кіреді. Сортаң және сортаңды жарандылар кешендерінің көлемі КСРО-
ның 5,4 процентіне тең. Сортаңданған топырақтар жері орталық және төменгі
Украинаның оңтүстігіне, Кавказдың солтүстік шығыс беткейіне, Қазақстан мен
Орта Азия республикаларына келеді.
Тұздардың топырақта жиналуы мен жиналу жағдайлары, сортаңданған
топырақ қалыптасуы, тұздардың ыза және топыраққұраушы жыныстар тұздылығы
мен тұздардың топырақ кескінінде шоғырлануына байланысты. Тұздар негізінен
тау жыныстары бұзылуы нәтижесінде ерімтал күйінде пайда болады. Көптеген
тұздар жанартау шөгінділерінде пайда болады.
Тұздардың құрылықта қарқынды жинақталуы климат жағдайына, қар мен
жауын суы булану мөлшеріне, суда еритін және топырақтың су өткізгіштік
қабілетіне байланысты. Ылғалды климатта, шайылымды су құбылымы бар топырақ
кескінінде тұздар терең шайылып, тіпті жынысқа өтіп кетеді. Құрғақ
климатта, өте-мөте шөлейт және шөлді аймақтарда, құрылыққа түскен жауын суы
түгел қайта ауаға буланып кететін жағдайда, тұздар ызамен келіп, жыныстарда
мол шоғырланады, керісінше ыза суы жоғары көтеріліп буланғанда, тұздар да
тұрақты көтеріліп, сортаңданған топырақ қалыптасуына себептеседі.
Геобиохимиялық жағдайға байланысты орманды дала мен дала
аймақтарында жалпы тұздар мөлшері аз болса да, топырақта және ызада шамалы
карбонат пен екі карбонатты натрий, күкірт, сондай-ақ содалы, содалы-күкірт
типтес сортаңдану қалыптасқан. Соңғыларға себеп: соданың күкірт пен хлор
тұздарына қарағанда аздау ерімталдығы. Ал шөлейт және шөлді аймақтарда
күкірт пен хлорлы натрий тұздары шоғырлануына жағдай ыңғайлы (аз
атмосфералық түсім, тұзды жыныс т.б.).
Сортаңданған топырақтар ірі өзендер бойындағы террасалары, теңіз бен
өзен жағалауындағы көне террасаларында-аллювилі жайылмаларында кездеседі.
Сортаң деп кескінде жеңіл еритін тұз мол шоғырланған топырақты айтады. Оның
жоғарғы қабатында әр құрамды химиялық тұздар мөлшері 0,5-0,7-дейін 2-3
процентке жетеді. Тұздардың топырақта жиналуы негізінен тұз құбылысынан
басталады. Сортаң көбінесе ыза деңгейі құрылық бетіне жақын жатқан жерлерде
қалыптасады. Топырақтың сортаң тартуы аналық жыныстардың тұздылығынан да
болады. Теңіз бен тұзды көлдер жағалауында тұз желмен де әкелінеді.
Суармалы егіншілікте суды ысырапты жұмсағанда топырақ қайта сортаңданады,
өйткені қолдан берген су жеңіл еритін тұздарды топырақ кескінінде таратады.
Сортаң топырақтарда өсет індерге сораң, сарсазан, майсораң, сексеул т.б.
жатады. Сортаңдығы аздау топырақта ажырық, арпа, кермек, көкпек өседі.
Топырақ кескінінде іріктелген тұздар шоғыры түрлерін байқауға
болады, ал оның төменгі бөлегін глейлі, тарамыс түрлі, қызғылт тотты және
тамшы түрлі көкшіл химиялық жарандылар басқан. Сортаң топырақтар
гидроморфты және автоморфты екі түрге бөлінеді. Гидроморфты сортаң нағыз
шабын, батпақтанған, қабыршақтанған теңіздік сор, тоңазыған және
тақырланған тектерге бөлінеді.
Автоморфты сортаңда түрлі қалдық тасты және төбешікті түрлері
кездеседі. Аталған сортаң топырақтар көбінесе топыраққұраушы тұзды
жыныстарда кездеседі.
Шабынды сортаңдар ащы ыза жақын жатқан жерлерде құралады, бірақ
олардың тұздылығы, нағыз текке қарағанда аздау. Топырақ кескінінде тектік
жиектерді айыруға болады.
Қабыршақты сортаңдар сор, тұзды көлдер, тұзды тұнба мен теңіз
жағалауындағы шөгінді тұзды жыныстарда құралады, бұл жерлерде өсімдік
өспейді.
Тоңазыған сортаң аз таралған оның құрамы хлорлы-күкіртті немесе
күкіртті-хлорлы.
Тақырланған сортаң шөл далада, ерекше су-жылулық жағдайда құралады,
кепкенде оның жоғарғы қабаты жарылып кетеді.
Қалдық сортаң тұзды, көне жыныстарда құралған, сондықтан оны
мұраланып қалған топырақ дейді. Құрамында күкіртті натрий тұзы басым
топырақ борпыл сортаң деп аталады. Сортаңдар кескінінде лайлы түйірлер мен
кремний және 1,5 тотықтары біркелкі таралған, сондықтан топырақтың тектік
жиектері сәл айқындалған, өйткені тұздар ерітіндідегідей, торыпақ құрамында
электролиттер сапасында болады.
Сортаңдарды игеру күрделі мелиорацияны тілейді. Күрделі және тиімді
іс-топырақты тұздан шаю, ол үшін керекті су үлесін әдетте топырақтағы тұз
мөлшеріне, оны топырақтың ылғалдылығы, механикалық құрамына және ыза
деңгейінің тереңдігіне сәйкес анықтайды. Сортаң топырақтарды жақсарту
күрделі жұмыс шығынын кеміту мақсатымен күріш егісі арқылы да жүргізіледі.
Бірақ қолдан берген судағы тұз мөлшері 1 гл ден аспауы қажет. Топырақты
терең жыртқанда ғана тұз тез шайылады. Тұз шаю жұмыстары әдетте күзде
жүргізіледі, себебі бұл уақытта ыза деңгейі терең жатады да, булану
құбылысы жүрмейді. Шайылған тұзды әкету және ыза деңгейі көтерілмеуі үшін,
тұщыланған танаптың шайынды суы арнаулы салынған құбырлар арқылы сыртқары
ағызып жіберіледі. Тұщы топырақ құнарлығын көтеру үшін органикалық және
минералдық тыңайтқыштар қолданады.
Кебір деп құрғақ күйінде қатты шайылымды, құрамында көп мөлшерде
сіңірген алмаспалы натрий-катионы, агрономиялық теріс қасиеттерімен
сипатталатын жиегі бар топырақты айтады. Онда сіңірілген натрий мөлшері
жалпы катиондар сыиымдылығының 15-20 процентіне тең. Топырақ кескінін
құрайтын жиектер жақсы айқындалған; сортаңдар сияқты, кебірлерде
сортаңданған топырақ санына жатады, тек олардан айырмашылығы, жеңіл еритін
тұздар кебірлерде терең шайылған. Кебірлерді жіктеу өте күрделі іс, өйткені
олар әр аймақта, аймақ ішінде, түрлі геоморфологиялық және гидрогеологиялық
жағдайларда қалыптасады. Қазіргі кезде ылғал құбылымына, соған байланысты
тұздану құбылымы қасиетіне, қарашірінділігіне қарай кебірлер (1)
автоморфты, (2) жартылай автоморфты және (3) гидроморфты үш түршеге
бөлінеді. (1)-тектер: қара, қара-қоңыр, қоңыр топырақтар кебірі; (2)
шабындық қара, қара-қоңыр және тоң кебірлер. (3) қара, қара-қоңыр,
қоңыр шабындық және шабын-батпақты кебірлер. Кебір топырақтарды тегіне бөлу
химиялылығына, сортаңдану тереңдігі мен дәрежесіне және оны жіктеудегі
қабылданған көрсеткіштерге сәйкес есептеуге негізделген.
Автоморфты кебірлер дала аймағында ыза деңгейі терең жатқан
жағдайда қалыптасады. Олар құрылық бетіне шыққан тұзды топырақ құраушы
жыныстарда дамиды. Кеңінен құрғақ дала (қара-қоңыр кебір) мен шөлді дала
(қоңыр кебір) аймақтарында тараған. Қара топырақты аймақта кебірлер сирек
және суаралық ойлы-қырлы үлескілерде, белдерде, беткейлер мен құрылық
бетіне жақын жатқан тұзды жынысты жерлерде кездеседі. Натрий ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.