Мұсылман құқығының даму - эволюциясы
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.тарау. Мұсылман құқығының жалпы тарихы.
1.1 Мұсылман құқығының пайда болуы (қайнар көзi, дамуы)
1.2 Араб қауымына әсер етуi.
1.3 «Фикх» түсiнiгi, реттейтiн қарым.қатынастары.
2.тарау. Мұсылмандық құқықтың ерекшелiктерi.
2.1 Мұсылмандық құқық бойынша мұрагерлiк.
2.2 Ислам және адам құқығы.
2.3 Жазаға тарту мақсаты, түрi және ерекшелiктерi
3.тарау. Мұсылмандық Азаматтық құқық.
3.1 Му”амалат.Мұсылмандық Азаматтық жеке құқық
3.2 Мұсылман мемлекетерiнде құқықтық келiсiм шарт.
3.3 Халықаралық ислам банктiк құқығы
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.тарау. Мұсылман құқығының жалпы тарихы.
1.1 Мұсылман құқығының пайда болуы (қайнар көзi, дамуы)
1.2 Араб қауымына әсер етуi.
1.3 «Фикх» түсiнiгi, реттейтiн қарым.қатынастары.
2.тарау. Мұсылмандық құқықтың ерекшелiктерi.
2.1 Мұсылмандық құқық бойынша мұрагерлiк.
2.2 Ислам және адам құқығы.
2.3 Жазаға тарту мақсаты, түрi және ерекшелiктерi
3.тарау. Мұсылмандық Азаматтық құқық.
3.1 Му”амалат.Мұсылмандық Азаматтық жеке құқық
3.2 Мұсылман мемлекетерiнде құқықтық келiсiм шарт.
3.3 Халықаралық ислам банктiк құқығы
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Бисмиллаһир-рахманир-рахим! Совет заманы дүркiреп-билеп тұрған уақытында мұсылмандық құқық,-деген пән мүлдем оқытылмап едi. (мектептерде, жоғарғы оқу орындарында) Бiрақ ол уақыттарда Ленин секiлдi адамдарға табынып, ақсүйек өкiлдерiнiң айтқандарымен жүретiн заман орнағандықтан болар. Ал бұл мұсылыман құқығы тiкелей ислам дiнiмен қоса шешiледi. Осыған орай адамзаттың көбiсi бұл ретте онша мән берiп,мойынсұна бермейдi. Сол уақыттағы идеологияда,марксистiк көзқарас аршынып тұрған уақыт. Елiмiз еңсесiн көтерiп,ел болып,егемендiгiн алғаннан кейiн барып,елбасымыздың өзi бас болып ат салып жатыр. Оған “мыңда бiр шүкiр”, Ислам дiнi негiзiнен адамның жүрiс-тұрысын,iшкi рухани сезiмiн,мiнезiн барлығын дұрыс жолға қалыптастыруды меңзейдi. Мұның арғы жағында қоғамдағы барша азаматтарды жер бетiнде мейiрiмдi бiр-бiрiне көмектесуге, тiршiлiк ету барысында тәртiптi сақтау, қоғамды құрметтеуге әсерiн тигiзбей қоймайды. Үлкенге құрмет-кiшiге iзет және заңға қызмет, - дегендi бiлдiредi.
Бұл дегенiмiз заң бұзушылықтың қоғамда төменнiң-төмен көрсеткiшi - дегенiмiз. Оған қоса мұсылмандық құық – бұл көптеген ғасырлар бойы, яғни қазiрге дейiн дүние жүзiлiк құықтың мәдениеттiң бөлiгi ретiнде бейiмделген құқықтық жүйе.
Кейiнгi уақыттарда ислам дiнi Азия және Африка бүкiл Европа мемлекттерiнде саяси қоғамдық дамуы әлемдiк деңгейде айқара көрiнуде. ХIII-ғасырдың жартысынан бастап ислам дiнi пайда болғаннан берi бiраз уақытқа дейiн жалғыз идеология ретiнде қоғамның игiлiгiне қызмет еттi. Ол қоғамның қатынастарын шаруашылық, отбасы қатынастарында және жеке қатынастарда осымен қатар ұлт тағдыры, адам тағдыры шешiлiп отырды. Көпшiлiк елдердiң Конституциясы және саяси партиясы олардың жоспарланған бағыттарында мұсылмандық құндылықтарды жие жариялауда.
Бұл дегенiмiз заң бұзушылықтың қоғамда төменнiң-төмен көрсеткiшi - дегенiмiз. Оған қоса мұсылмандық құық – бұл көптеген ғасырлар бойы, яғни қазiрге дейiн дүние жүзiлiк құықтың мәдениеттiң бөлiгi ретiнде бейiмделген құқықтық жүйе.
Кейiнгi уақыттарда ислам дiнi Азия және Африка бүкiл Европа мемлекттерiнде саяси қоғамдық дамуы әлемдiк деңгейде айқара көрiнуде. ХIII-ғасырдың жартысынан бастап ислам дiнi пайда болғаннан берi бiраз уақытқа дейiн жалғыз идеология ретiнде қоғамның игiлiгiне қызмет еттi. Ол қоғамның қатынастарын шаруашылық, отбасы қатынастарында және жеке қатынастарда осымен қатар ұлт тағдыры, адам тағдыры шешiлiп отырды. Көпшiлiк елдердiң Конституциясы және саяси партиясы олардың жоспарланған бағыттарында мұсылмандық құндылықтарды жие жариялауда.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БIЛIМ МИНИСТРЛIГI
Қазақ гуманитарлық Заң университетi
Кәсiпкерлiк кұқық факультетi
Б I Т I Р У Ж Ұ М Ы С Ы
Тақырыбы:
Мұсылман құқығының даму - эволюциясы
Алматы - 200
Мазмұны
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..
1-тарау. Мұсылман құқығының жалпы тарихы.
1. Мұсылман құқығының пайда болуы (қайнар көзi, дамуы)
2. Араб қауымына әсер етуi.
3. Фикх түсiнiгi, реттейтiн қарым-қатынастары.
2-тарау. Мұсылмандық құқықтың ерекшелiктерi.
2.1 Мұсылмандық құқық бойынша мұрагерлiк.
2.2 Ислам және адам құқығы.
2.3 Жазаға тарту мақсаты, түрi және ерекшелiктерi
3-тарау. Мұсылмандық Азаматтық құқық.
3.1 Му”амалат-Мұсылмандық Азаматтық жеке құқық
3.2 Мұсылман мемлекетерiнде құқықтық келiсiм шарт.
3.3 Халықаралық ислам банктiк құқығы
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..
ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
К I Р I С П Е
Бисмиллаһир-рахманир-рахим! Совет заманы дүркiреп-билеп тұрған
уақытында мұсылмандық құқық,-деген пән мүлдем оқытылмап едi. (мектептерде,
жоғарғы оқу орындарында) Бiрақ ол уақыттарда Ленин секiлдi адамдарға
табынып, ақсүйек өкiлдерiнiң айтқандарымен жүретiн заман орнағандықтан
болар. Ал бұл мұсылыман құқығы тiкелей ислам дiнiмен қоса шешiледi. Осыған
орай адамзаттың көбiсi бұл ретте онша мән берiп,мойынсұна бермейдi. Сол
уақыттағы идеологияда,марксистiк көзқарас аршынып тұрған уақыт. Елiмiз
еңсесiн көтерiп,ел болып,егемендiгiн алғаннан кейiн барып,елбасымыздың өзi
бас болып ат салып жатыр. Оған “мыңда бiр шүкiр”, Ислам дiнi негiзiнен
адамның жүрiс-тұрысын,iшкi рухани сезiмiн,мiнезiн барлығын дұрыс жолға
қалыптастыруды меңзейдi. Мұның арғы жағында қоғамдағы барша азаматтарды жер
бетiнде мейiрiмдi бiр-бiрiне көмектесуге, тiршiлiк ету барысында тәртiптi
сақтау, қоғамды құрметтеуге әсерiн тигiзбей қоймайды. Үлкенге құрмет-кiшiге
iзет және заңға қызмет, - дегендi бiлдiредi.
Бұл дегенiмiз заң бұзушылықтың қоғамда төменнiң-төмен көрсеткiшi -
дегенiмiз. Оған қоса мұсылмандық құық – бұл көптеген ғасырлар бойы, яғни
қазiрге дейiн дүние жүзiлiк құықтың мәдениеттiң бөлiгi ретiнде бейiмделген
құқықтық жүйе.
Кейiнгi уақыттарда ислам дiнi Азия және Африка бүкiл Европа
мемлекттерiнде саяси қоғамдық дамуы әлемдiк деңгейде айқара көрiнуде. ХIII-
ғасырдың жартысынан бастап ислам дiнi пайда болғаннан берi бiраз уақытқа
дейiн жалғыз идеология ретiнде қоғамның игiлiгiне қызмет еттi. Ол қоғамның
қатынастарын шаруашылық, отбасы қатынастарында және жеке қатынастарда
осымен қатар ұлт тағдыры, адам тағдыры шешiлiп отырды. Көпшiлiк елдердiң
Конституциясы және саяси партиясы олардың жоспарланған бағыттарында
мұсылмандық құндылықтарды жие жариялауда. Мұсылмандық құқық Шығыс
мемлекеттерiмен бiрқатар елдердiң даму тарихына саяси жағынан болсын,
т.с.с. әдiс-тәсiлдермен елеулi әсер еттi.Бiздiң қоғамымыздың демократиялық
тұрғыда қайта құрылуы көптеген адамдарға өздерiнiң көзқарастарын қайта
қарауға мүмкiндiк бердi. ”Дiнге қайта оралу” яғни ескi мұсылмандық
дәстүрлер мен меймардардың қайта жаңғыруына, Қазақстанның барлық
қалаларында мешiттердiң көптеп салынуы, медреселердiң ашылуы.
Тәжiкiстандағы исламдық оппозиционерлердiң қанды күресi-осының барлығы
бүгiнгi күннiң шынайы шындығы болуда. Қалың бұқара халықтарының мұсылман
дiнiне деген,мұсылмандық құқыққа деген қызығушылығы өсiп келедi. Қазақстан
Республиканың Президентi Н.Ә.Назарбаев 16-мамыр 1992 жылғы “Қазақстанның
егемендi мемлекет ретiндегi қалыптасу және даму стратегиясы” туралы сөзiнде
“Исламның Қазақстандағы бiрғана дiн еместiгiне және бiз исламдық
фундаментализмнiң жоқтығына қарамастан, бiз қазiргi кездегi халықаралық
арақатынастағы,” исламдық факторлардың” iс жүзiндегi маңыздылығын назарға
алуымыз керек. Дiнге сенетiн мұсылмандар үшiн ол рухани арқатынас
тұрғысынан, ал бұл қазқстандықтар үшiн, олардың дiни сенiмдерiне қармастан,
ислам әлемiндегi бай елдермен жасалатын байланыстан түсетiн пайда
тұрғысынан маңызды болмақ”, - деп бекер айтпаған болар.
Исламды оның шығу көздерiн және қазiргi кездегi рөлiн зерттеп, танып
бiлу қазiргi кездегi өзектi мәселенiң бiрi, Әл-Фараби атындағы Қазақ
Мемлекеттiк Ұлттық Универститетiнiң кафедрасында (1997ж) исламның моральды
- өнегелi құндылықтарын қайта жаңғырту мақсатында өткен ислам бiлгерлерiнiң
бәсекесi оған дәлел болмақ. 1997 жылы белгiлi шығыс танушы ғалым Н.Өсерұлы
заң ғылымдарының докторы, ғылыми дәрежесiн алуға докторлық диссертациясын
қорғады. Мұсылмандық құқық (1998ж) атты О.Копабаевпен бiрлесiп жазған
еңбегi жарық көрдi.
Осымен қатар (1996 ж) Ж.Байшевтың “общие принципы исламского права,
теория доказательств и система накзания” – атты кiтабы жарық көрдi. Аталмыш
кiтапта исламдық құқықтың заңды аспектiлерi мен әрекет ету принциптерi,
дәлелдемелер теориясы мен жазаға тарту ерекшелiктерi бiздiң елiмiзге
бiрiншi рет сипатталған болатын.
Кейбiр мұсылман елдерiнiң мемлекеттiк және құқықтық құрылымдарының
нақты үлгiлерiнде теориялық ережелер, олардың өзге мемлекеттердiң құқықтық
жүйелерiне беретiн әсерi көрсетiледi.
Қазiргi кездегi ислам соңынан ерушiлерiнiң саны бойынша әлемдiк
деңгейдегi бiрiншi дiн. Шамамен жасалған санақ бойынша, жер бетiнде
мұсылмандардың жалпы саны қазiргi уақытта 2 млрд адамға жетедi, олардың
үштен екi бөлiгiнен көбi шетелдiк Азияда тұрады. Олар планетаның сол
бөлiгiндегi халықтың 20-дан астам пайызын құрайды, ал шамамен 45 пайызы
Африка елдерiнде тұрады (континенттегі халықтың 49 пайызы).
Мұсылмандық қауымдар мекен ететін әлемдегі 140 елдің 40-да
мұсылмандар сол жердегі халықтың көпшілігін құрайды[1]. Сонымен қатар,
шамамен әлемдегі 40 елінде ислам мемлекеттік дін болып танылған. Олар –
Египет, Кувейт, Пакистан, Сауд Аравиясы және т.б.
Бірқатар елдерде ислам деген сөз ресми атауына енгізілген: Иран
Ислам Республикасы, Пакистан Ислам Республикасы және т.б.
Мұсылмандық сот ісін жүргізу жүйесі әлі де сақталып қалған. 60 –
жылдардың басынан шариаттың тәжірибе жүзінде бұрын-соңды қысқартылып
тасталған кейбір нормаларын қайта жаңғырту процестері басталды. Мысалы:
Пакистанда, Суданда, Аравия монархияларында қылмыстық істер үшін
мұсылмандық құқықта анықталған тән жазасын беру енгізілген.
Сол елдердің құқықтық дамуында, саясатында және идеологиясында
мұсылмандық құқыққа берілген роль оның жаңа тарихи жағдайда да белсенді
әрекет етуінің жеткілікті дәрежеде кең мүмкіндіктерін сақтап қалғандығын іс
жүзінде дәлелдей түседі.
Бұл жұмыстың мақсаты: мұсылмандық құқықтың ерекшеліктерін, оның
қазіргі кезде құқық тұрғысында қолданылуын зерттеу және оның кейбір
салаларын сипаттап беру.
Мұсылмандық құқықтағы жанұя-неке сұрақтарына М. В. Вагабовтың Ислам
и семья деген еңбегі арналған[2].
Шетелдік авторлардың ішінде ең атақты үшеуі бар, олар – Давид Рене,
Шарль және Массэ, олардың еңбектері орыс тілінде.
Д. Рене мұсылмандық құқықты өзге құқықтық жүйемен салыстыра отырып
сараптайды, мұсылмандық құқықтың негізгі ерекшеліктері, оның құрылымдарын
қарастырады және шығу көздерімен таныстырады.
А. Массэ шығу және даму тарихын толық баяндайды және исламды дін
ретінде, сонымен қатар құқық ретінде салыстырады, Мұхаммедтің өмірі, Құран
мен Сүннеттің шығу тарихы қызық баяндалады.
Мұсылмандық құқықтың жалпы сипаттамасын Шарльдің4 кітабында берілген.
Сондай-ақ бұл кітапта жанұя-неке және мұрагерлік құқық институты
докториалды – тарихи тұрғыда терең қарастырылған.
1-тарау. МҰСЫЛМАН ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ЖАЛПЫ ТАРИХЫ.
1.1 МҰСЫЛМАН ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ (ҚАЙНАР КӨЗІ, ДАМУЫ).
Мұхаммед (б.ғ.д. 570-ж) дүниеге келген деп есептеледi 12 жасында әкесi
жағынан туысқан ағасы Әбу Тәлиппен бiрге, ал кейiн жалғыз өзi көптеген
айлар бойы, Сирияға Сапар шеккен. Ол сол жердегi Христиандардың,
иудилердің және көптеген дiни қауымдардың тұрмыс – тiршiлiк ету
жағдайларымен танысып, өзiнiң тiлдес сауд арабиясындаға туысқандық
руларымен салыстырып қарады. Көпшiлiктiң айтуы бойынша, Мұхамедке осы
көрген көрiнiстерi үлкен әсер қалдырып, ол оның кейiнгi рухани-
интеллектуалдық қызметiнде көрiне бастайды және осыдан туындған рухани
толқынның нәтижесiнде оның ұлы миссиясын атқаруға яғни жаңа дiндi – ислам
дiнiн жасауға әкеп соқты.
Пайғамбар Алланың жер бетiне жiберген өкiлi ретiнде Мұхамедтi басында
оның ең жақын туысқандары, кейiннен белгiлi меккенiң көпесi Әбу Бакiр,
соңынан Осман, Тальха және басқаларда мойындай бастады.
Мұхамедтiң үмбеттерi оның жанына жиналып өздерiнiң умма деп аталатын
тайпаларын құрды. Бұл тайпаның маңыздылығы сонда, онда бiрiгу бұрынғыдай
қандық туысқандыққа белгiлерiне байланысты емес, ислам дiнiне жатуына
байланысты құралды. Бұл ұйымды Мұхаммед өзi басқарды және ол сонымен қатар
зиялы басқарушы және рухани ұстаз ретiнде болды. Умманың қатарына кез-
келген адам кiре алды, тек оған қойылатын шарт – ол сол дiнi уағызды
мойындауы тиiс. Кейiннен Меккенiң араб (тiлдес) тұрғындары мұсылмандық
дiндi мойындады. Мұсылмандық күнтiзбе хиджра бойынша 626 жылы
меккелiктермен мәденилiктер арасында теңдiк келiсiмге келу туралы
келiссөздердi жүргiзуге икемдiлiгiн көруге болады. Бұл келiсiмге келу оңай
жолмен болмады. Мекке қаласының басшысы Абу Сафьянды Мұхаммед мемлекет
өкiлi ретiнде өзiне жүктелген мiндетi бойынша ол мен келiсiмге келiп, барып
Абу Сафьян арқылы Мекке қаласының қоғам басшыларына шықты. Сондықтан болар
Мекке қаласы 630 жылы соғыссыз берiлуi. Мұхаммед Меккенi ислам дiнiнiң жаңа
орталығына айналдырды. Сол уақытта қағбада шерулер арқылытүрлi сенiм-
нанымға табынушылардың пұттары сонымен қатар “қара тасты” қоспағанда
барлығы адамдардың өз қолдарымен қиратылды. Осыдан келiп, мұсылманның 5-
парызы “қажылық” ретiнде кiрдi – деседi. Меккелiктер, Мәдинелiктердi тек
мұсылман ретiнде ғана қабылдап қоймай “Муминдер”, - деп қабылдап, олар
меккеде болып жатқан түрлi шаруаларға еркiн түрде белсендiлiкпен ат
салысуға мүмкiндiкке қол жеткiздi. Бұл Мұхаммедтiң неткен даналығының
арқасы – десеңiзшi. Екi қас елдi бiр-бiрiне тума-туысқан ретнiде
татуластыру менiңше “Даналықтың, даналығы”.
Мұсылмандық құқық көздері туралы ілім-ғылымдағы әлдеқайда өңделген
салалардың бірі.
Мұсылмандық құқықта негізгі төрт құқық көзі бар. Ол ең алдымен
исламның қасиетті кітабы Құран-кәрім, содан соң Сүннет – Алланың елшісі
Мұхаммедке байланысты әдет-ғұрыптар, үшінші – Иджма немесе мұсылмандық
қоғамның бірыңғай келісімі және төртінші - Қийас – ұқсастығы бойынша
айыптау.
ҚҰРАН-КӘРІМ
Мұсылмандық құқықтың негізі, сондай-ақ бүкіл мұсылмандық
цивилизиацияның негізі – пайғамбардың соңғысы Мұхаммедке алланың айтқан
сөздерінен тұратын қасиетті кітап болып табылады. “Міне осы кітапта күдік
жоқ, тақуалар үшін тура жол көрсетуші”, “Міне солар Раббылары тарапынан
тура жолда”¹. Құрандағы жазбалар діни – моральды бағыттағы сипатта.
“Құран” нені білдіреді. Ол қара`а – оқу деген араб сөзінен шыққан
немесе “әуенмен қосып оқу”², “тақпақтап оқуды” білдіреді.
Құран 114 бөлімге немесе сүрелерге бөлінген. Құрандағы аят саны –
6211. Мұхаммед өзінің жазбаларын қандай көзден алған?
Оның айтуынша “көктен түскен кітап” көзіне жаны таза адамдар ғана қол
жеткізе алған. Мұхаммедтің өзі осы кітаптың араб тілінде түскен кейбір
бөліктерін ғана танып білген. Алла онымен рух арқылы сөйлескен, Мұхаммед
оны періште деп бейнелеп, Жебірейіл (Гавриил) деп атайды. Құранның шығуы
тарихы өте ұзақ. Мұхаммел қайтыс болған кезде оның мәтіндер жинағының
ешбірі аяғына дейін құрастырылмаған еді. Мұхаммедтің тірі кезінде құран
мәтіні көбінесе есте сақтау арқылы тараған. Б. з Х ғасырында ғана құранның
ресми мәтіні белгіленді, қазіргі кездегі құранда түрлі көлемде 114 сүре бар
(3-тен 286 аятқа дейін). Бірінші қысқа сүре Фатихадан кейін ең ұзын сүрелер
келеді де, Құранның басынан бастап аяғына дейін сүре ұзындығының кему
тенденциясы байқалады. Көптеген сүрелер әркезде айтылған түрлі аяндардың
үзінділерінен құралған және тақырыбы бойынша көбінесе өзара байланыспаған.
Мұндай өрнектілік бірінші кезекте мәтіндегі белгілеу құлқымен шартталған.
Ғибадат талаптарына сәйкес және тақуалық жаттығу мақсатында Құранның
мәтіні 30 жүзбен 60 хизбқа бөлінген. Құран мәтінінің көп бөлігі –үнемі
Мұхаммедтің өзінің аузымен делдалдары (рух, Жебірейіл) арқылы бірінші және
үшінші жақтан “сөйлейтін” Алламен пайғамбардың қарсыластары арасында
диалог түріндегі қақпайласу немесе Алланың Мұхаммедтің соңынан ерушілерге
айтқан насихаттары мен жазбалары.
Сүрелер түсу уақытына орай мұсылмандық ғылыми әдет-ғұрыпқа сәйкес
меккелік (610 – 622ж.ж. – 90 сүре) және мәдинелік (622 – 632ж.ж. – 24 сүре)
болып бөлінеді, мәдинелік сүрелер меккелік сүрелерге қарағанда ұзынырақ.
Меккелік мәтіндер Мұхаммед қызметінің бірінші алты жылына сәйкес
келеді. Олардың негізгі мазмұны құдайдың құдіреттілігін дәлелдеу үшін
сенімсіздікті тастап, оларға дайындалған ақыр заман мен қиямет күнінің
суреттемесін, әлемнің жаратылысы мен адамдардың керемет дүниеге келуі
туралы әңгімелерді қамтиды¹.
Мединелік кезеңде жазбалар пайда болды. Бұл сүрелерді өзінің дінін
насихаттауды қойып, діни ілімді жүйелеп, жаңа қоғамның негізін салуға тиіс
діни және саяси заңгер жазған.
Діни, азаматтық және қылмыстық істердің жазбалары көбінесе 2,4 және 5
сүрелерде жинақталып, 500-ден аса аяттарды құрайды. Бірақ, мединелік
сүрелерде толық мағынасындағы қандай да бір заң кодексін таба алмаймыз және
қате тараған пікірге қарамастан мұсылмандар сот ісін Құран бойынша
жүргізбейді. Ол тек негіз, щариат рухани болып табылады.
Құран мен Сүннет мұсылмандар үшін мың құбылып, алға ілгерілеп
отыратын өмірге мұсылмандық өмір сүру үлгісінің тұрақтылығы мен бір
қалыптылығын қамтамасыз ететін заң негізі, бағыттаушы нұсқаулар мен
өзгермейтін өзектің мәңгі көздері болып табылады.
Құран бойынша мұсылмандар мен мұсылман еместердің арасындағы ара
қатынастың алғашқы және тұрақты мәні – бейбітшілік пен өзара түсіністік
болып табылатындығын, бірақ соғыс пен қарсыластық еместігін көрсететін
аяттар бар. Олар бейтараптықты ұстанатын адамдарға қарсы мұсылмандар қару
кезенбеуі керек, оларға бейбітшілік ұсынылуы керек деп айтады. Сондай-ақ
құран мұсылмандарды оларға қарсы ешқашан күреспеген, оларға қатігездік
көрсетпегендерге қатысты мейірбанды және кең пейілді болуға шақырады. Осы
сияқты нұсқаулар хадистерде кездеседі.
СҮННЕТ
Алдында айтып өткеніміздей құран жазбалары мемлекеттік және қоғамдық
сұрақтардың барлығын шешуге жеткіліксіз болғандықтан құқықтың екінші көзі –
Сүннет пайда болды. Ол не?
Құранда Алланың ежелгі халықтарға қатысты іс-әрекеті мағынасында “Ата-
баба сүннеті” және “Алла сүннеті” деген сөздер кездеседі. Бірақ құраннан
тыс Сүннет Мұхаммедтің іс-әрекеттері мен сөздерін, хадистер жинағы
білдіреді. “Сүннетті орындау: Мұхаммедке ұқсап бағу деген мағынаны
білдірген” – деп жазады голлан ислам танушысы Венсик¹. Сүннет көбіне жанұя
– мұрагерлік және сот құқығына қатысты жазбаларды қамтиды. Кейіннен
мұсылман әлемінде бұл құқық көзіне деген көзқарас біржақты болмады.
Мұсылман – шииттер барлық хадистерді мойындамайды.
ИДЖМА
Бұл ислам докторларының, беделді заңгер – муджтахидтердің бірауыздан
қабылдаған келісімдері бойынша құрастырылған мұсылмандық құқықтың үшінші
көзі болып табылады. Онда Құран мен және Сүннетпен нақты реттелмеген
сұрақтар қарастырылады. Айтылу мен көпшілікке жеткізілу әдісі бойынша
Иджманың үш категориясы анықталған болатын:
1) Иджма – дауыстап айтылған келісім немесе талқылау барысында
қабылданатын шешім;
2) Иджма – іс жүзіндегі келісім, яғни талқыланбаған, бірақ бірдей
шешімдерден туындайтын және бірдей жағдайдағы әрекеттерден
туындайтын шешім;
3) Иджма – “Үнсіз” – айтылмаған келісім, ешкім қарсылық білдірмеген,
барлығына мәлім бір ғана адамның шешімі.
Иджманың іс жүзіндегі мәні кең ауқымды. Құран, Сүннет және Иджма
–құқықтың үш көзі, барлық бұл көздерден ішінара ерекшеленеді. Құран мен
Сүннет – негізгі көздер, соларға орай шариат нормалары белгіленеді. Бірақ
бүгінгі күні олар тарих құқық көздері: судья тікелей Құран мен Сүннетті
пайдаланбауы керек, өйткені ақырғы түсіндірме Иджмада берілген. Бүгінгі
күні Иджмамен мақұлданған құқық кітаптары ғана мұсылмандық құқықты
зерттеуге пайдалануы керек.
Яғни Иджма беделді мұсылман заңгерлерінің Құран мен Сүннетке
айтылмаған сұрақтар бойынша қабылданған шешімдері. Мұндай жағдайда Мұхаммед
Пайғамбар судьялардың еркін пайымдауларын қолдаған (иджтихад). Аңыз бойынша
Мұхаммед былай деген екен: “судья өз қарауы бойынша шешім шығарып оныкі
дұрыс болып шықса, ол екі есе марапатталуы керек, ол өз пайымдауы бойынша
соттап, қателесетін болса бір есе ғана марапатталуы керек”¹.
ҚИИАС
Құқық докторларымен өңделген казустиканың барынша бай болғандығына
қарамастан оның мұсылмандық құқықтың барлық жағдайды қарастыруға мүмкіндігі
болмағандықтан, сондықтан болашақта құқық кітаптарында дайын шешімі жоқ
сұрақтарды жүйелеудің әдісін қарастырудың қажеттілігі туған.
Көпшіліктің келісімімен ұқсастығына орай (Қииас пайымдаудың заңды
сипаттамасына таңдау беріледі. Ойша дұрыс тұжырым жасаудың қарапайым түрі
бола отырып, ол мұсылман қоғамымен төртінші құқық көзінің мәртебесіне дейін
көтерілді.
2. Араб қауымына әсер етуi.
Адамзаттың асыл тажi
ЖАЛПЫ ӘЛЕМНIҢ ЖӘНЕ АДАМЗАТТЫҢ ХАЛI
Бiздiң эрамыздың алтыншы ғасыры аяқталyға жақын.
Бұл ғасыр - адамзат әлемiнiң күпiр мен азғындық атаулыға құшақ жайған
заманы. Күштiнiң әлсiздi қанауы, дәулеттiнiң жарлы -жақыбайға әңгiр таяқ
ойнатуы осы шақтың үлесiне тиген.
Хазiретi Мұхаммедке (с.а.у.) пайғамбарлық түскенге дейiнгi жалпы жер
жүзiнiң және адамзаттьң руханиятының деңгейiн бiлуде пайда бар. Сонда ғaнa
Расулуллаhтың адамзат баласын қалайша рухани, пiкiр түнeгiнен, саяси
шытырмандардан және қоғамның қою қараңғылынан, азғындықтан аз уақыт iшiнgе
алып шыққанын бағамдай аламыз.
Ол тұстағы ең мықты мемлекеттер мыналар: Византия, Иран, Мысыр,
үндicтан, Александрия, Месопотамия, Қытай, т.б.
Бұл елдердiң қай-қайсысында да:
А) Дұрыс нaпным-ceнiм жүйесi жоқ болатын.
Белгiлi бiр таухит ceнімнің; болмауы адамзат руханиятын шектiргенi сондай,
азғындықтың небiр түpi етек алып, адамдардың адам атауынан басқа қасиеттерi
жойылып бiткен-дi.
Барша болмыстың Жаратушысын бар eкeнiн бiле тұра, адамдар табиғат
құбылыстарына табынып, Аллаhтың әмiрiндегi жер мен көкке, жұлдыздарға, Ай
мен Күнге сыйынып, рухтан ада тақтай мен тастардан жасалған пұттарға сәжде
қылатын.
Адамзат баласының ap-ұждaны, рухы Аллаhқа иманнан мaқpым қалғандытан
"Бар жаратылыс иләhи құдiреттiң нәтижесi" деудi бiлмей әбден адасқан,
ақылды орынды қолданбау салдарынан көз байланып, көңiлдер тұмшаланған.
Иман, рух байлығы деген қазыналардан ауылы алыс қалған бұл байғұстар бiр
сөздiң, бiр кiтаптың жазушысы, ойлап шығарушысы болатынын, кiшкентай иненiң
де ұстасыз жасалмайтынын бiле тұрып, мыңдаған сырға толы, керемет
Адамзаттыц асыл тажi
жiңiшке есеппен жаратылған мына дүниенiң Жаратушысы бар дeғeнгe
сенбейтiндей дәрежеде парықсыз едi. . .
Осындай мүшкiл халдегi дуние, тәухид ceнiмiнe, Аллаhтьщ барлығы мен
бiрлiгiн паш етiп, cоғaн илануға үндеушiге аса мұқтаж болатын.
Күпiрлiк пен азғындыктан арылудьң жолын көрсетiп, бaғытын сiлтейтiн
жолбастаушыға деген қажеттiлiк, күллi әлемнiң пайғамбарға зәрулiгi күн
өткен сайын сезiле түскен.
а) Барлық жерде адамдар таптар .мен топтарга бөлiндi
Иләьи өлшемдерден мақұрым адамзат бай - кедей, күштi-әлсiз, кожайын-
құл, ақсүйектер мен каралар болып көптеген топтарға бөлiндi. Бай мен
кедейдiң, билеушi мен бағыныштының арасындағы айырмашылық жер мен көктей
едi. Билiк басындағылар мен карапайым халық арасындағы алауыздың шегiне
жеткен. Үстем топтағылар қарапайымдарды жансыз заттан төмен көретін.
Б) Бұл елдердiц қай-қайсысында да құлдыққа алып-саmу қагuдалары бар
едi.
Адам - құpметтi, кадiрлi тiршiлiк иесi. Мұның астарына үңілу тек
ақиқат иман арқылы жүзеге асады.
Имандылықтан ада, көңiлдерiн кip шалған сол кезеңнiң адамдары адамзаттьң
жер бетiндегi ең тұғырлы тұлға eкeнiн аңдамақ былай тұрсын, оны алып-
сататын мүлiкке есептеп, жабайы күйге ене бастаған.
Құлдың айуаннан төмен саналатыны да аз емес. Қожайын құл мен күңiне
ойына келгенiн жасауға құқылы болған.
Осынша азғындықтан алып шығар тұлғaғa адамзат әлемi зәру едi. Бәpі
қажеттiлiк күн сайын бiлiне түстi.
В) Дiндер, .мазхабmар арасындағы алауыздық
Христиан дiнiн ұстанатын елдерде христиандықтың Иса
пайғамбар арқылы келген тұпнұсқасы, яғни бiр жаратушыға ceнiм жойылып,
үштiк (үшқұдайшылық – тәслис ceнiмi) жайлай бастаған-ды. .
23
Дiн басылары Хазiретi Исаның дiнiне ойдан небiр толықтырулар енгiзiп
жан-жаққа тартып бақты.
Әcipece, Шығыс Рим империясында дiн атын жамылып, зұлымдық пен азапты
арттырғандар көбейе түстi.
Иранда сол кездегi үстем дiн - маздеизмнен бас тартқандар не дiни
ғұрыпқа мойынсұнбағандар аяусыз жазаланатын. Көз ою, асу, таспен шөкелеу,
ас-сусыз аштан өлтiру дағдыға айналған. .
Г) Ол дәуiрде адамгершiлiкmi ауызга алудың өзi – ерсі
Имандылық жоқ жерде адамгершiлiк туралы сөз қозғаудың
өзi epci. Ар-намыс аяққа тапталып, нәпсiқұмарльқ адамдардың басты машығына
айналған. Ұрлық, жезөкшелiк, адам өлтiру жайлаған қоғамда адамзат атты ұлы
eciм жойылғандай. Мысалы, Византия императорының өз қарындасымен үйленуi-
азғындық емей не?!
Иә, адамзат - жетiм, дүние - мұңлы. Жер жүзi азалы алып алаң icпеттi.
Адамдар бiр-бiрiне дұшапан, мәнсiз тiрлiктен жерiп жансыз мақұлық кейпiне
енген.
Жолбастаушысы жоқ тұлдыp қоғaм ащы өкciккe булыққан. Барша әлемдi
шiрктiң, надандық пен күпiрдiң қapa қошқыл бұлты басқан. Дүние осы
бұлтты ысырып, сәулеге кенелтетiн Нұрлы тұлғaғa зәру. Сол бағыт Нұры
түскенде ғaнa адамзаттың назырқанған кепiлi шалқып, кeмepiнeн тасары,
жылаңқылықтың орнын жайдарылың басары сөзсiз едi.
Адамзат та жаратылысының, жалған дүниедегi жолаушылығының мәнiн ұғып,
Аллаhты танып, иман келтiрiп, ғибадат етудiң қажеттiлiгiн түсiнiп, баянды
бақытқа жол жеткiзiп, тiрлiктiң тұтқасын ұстap едi.
АР АБСТАННЬЩ ЖАFДАЙЫ
Дуние жузi картасынан саяси, географияльщ ж;}не саудасаттьщ женiнен
мацызды орын алған Арабстанньщ да езге
4 Аллаlща cepiK I\ocy
24
.- ,._'C_C
--'-'.,J7""""_:".-",,,,"-_,
.'.
Адамзаттыц асыл тажi
елдерден айырмаШЫЛЫFЫ l\алмаFан едi. M:pIДa да тiл мен _дебиеттен баСl\а
салалардьщ б_рiнде Kepi кетушiлiҒ, жамандьщ устемдiк жургiзе баСТaFан.
Дiни ахуШl
Наным-сенiм м_селесiнде анархия белец алып, адамньщ
аl\ылына сыймайтын небiр сенiмдер пайда БОЛFан.
Хальщтьщ бiр белiгi ештецеге сенбейтiн, тек осы емiрдiц I\ЫЗЫFЫН
тамашалап I\алуды кексейтiн. "8Mip адаМFа бiр-аl\ рет берiледi, екiншi рет
тiрiлу МYМKiH емес. АI\ыры елемiз, сондьщтан мына дуниеде тояттап l\aлyFа
тиicпiз" дейтiн олар ойларына келгенiн icтейтiн.
Ардаl\ТЫ ПаЙFамбаРЫМЫЗFа Аллаhтан уахи тусе бастаFанда осындай адамдар
жайында IWPaH К_рiмде мынадай аяттар жолданады :
"Ей, Расулым!
ОларFа былай деп айт: Аллаь сеидерге 6Mip сыйлады.
Кейiп ол сепдердi 6лтiредi, сосып шуБOJсiз болатып _иямет купiпде БOJрiндi
жипайды. Бiра_ адамдардьщ К6бiсi б_л а_и_аттап мулде бейхабар" (Жасия
cypeci, 26-аят).
Сондай-аl\, арабтардьщ кейбiреуi Аллаhl\а, бiр Жаратушыньщ баРЛЫFына
ceHeTiH, бiраl\ адамдар арасынан паЙFамбар ШЫFатынына иланбайтын.
ПаЙFамбардьщ адамдар арасынан ШЬЩl\анына сенбей, б:pғ аl\Иl\атты
аl\ылдарына СЫЙFыза алмай, паЙFамбар перiштелерден FaHa шығyы MYМKiH деген
б:pғ топтаFылардьщ I\Исынсыз пiкiрлерiне IWPанньщ темендегi аяты жауап
бередi:
"Ей, Расулым!
Егер жер жузiп (адамдар емес,) перiштелер мекепдейтiп болса, бiз соида Fапа
олар ушiп '(жер бетiпе) паЙFамбарды перiштелердеп тацдаFап болар едiк"-де
(Исра cypeci, 95- аят).
Арабтардьщ арасында Аллаhl\а сенгенмен аl\ырет кунiнiц болатынына,
елгеннен кейiн тiрiлyге, ж_ннат пен Ж_hаннамньщ бар eKeHiHe сенбейтiн бiр
топ бар едi. IWPaH К_рiмнiц оларFа жауабы мынадай:
25
Ада.мзаттЫ1f асьт тп_;
"Олар (к;}пiрлер) оздерiнiц (бiр тамшы судан) I\алай жараТЫЛf'анын
_мытып, бiзге "Шiрiген суйектердi KiM тiрiлте алады?" деп мысал келтiрмек
болды. (Ей, Расулым!) ОларFа былай де: "Оны ;}у баста KiM жараТl\ан болса,
I\айтадан сол тiрiлтедi. Бар H;}pCeHiu: жаратылысын жалf'ЫЗ Сол FaHa
(Жаратушы) бiледi" (Ясин cypeci, 78-79 аят).
Ендi бiреулерi щтк.а табынатын. Хальщтьщ ец кеп белiгiн GЧJайтындар да
осылар. Тастан, так,тайдан, кейде к:;щiмгi халуадан ез I\олдарымен жасаFан
щттарына табынып, онысымен де I\оймай былай дейтiн:
"Бiздi Аллаhl\а жаl\ындата ТYCCiH деп осыларFа табынамыз" ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БIЛIМ МИНИСТРЛIГI
Қазақ гуманитарлық Заң университетi
Кәсiпкерлiк кұқық факультетi
Б I Т I Р У Ж Ұ М Ы С Ы
Тақырыбы:
Мұсылман құқығының даму - эволюциясы
Алматы - 200
Мазмұны
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..
1-тарау. Мұсылман құқығының жалпы тарихы.
1. Мұсылман құқығының пайда болуы (қайнар көзi, дамуы)
2. Араб қауымына әсер етуi.
3. Фикх түсiнiгi, реттейтiн қарым-қатынастары.
2-тарау. Мұсылмандық құқықтың ерекшелiктерi.
2.1 Мұсылмандық құқық бойынша мұрагерлiк.
2.2 Ислам және адам құқығы.
2.3 Жазаға тарту мақсаты, түрi және ерекшелiктерi
3-тарау. Мұсылмандық Азаматтық құқық.
3.1 Му”амалат-Мұсылмандық Азаматтық жеке құқық
3.2 Мұсылман мемлекетерiнде құқықтық келiсiм шарт.
3.3 Халықаралық ислам банктiк құқығы
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..
ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
К I Р I С П Е
Бисмиллаһир-рахманир-рахим! Совет заманы дүркiреп-билеп тұрған
уақытында мұсылмандық құқық,-деген пән мүлдем оқытылмап едi. (мектептерде,
жоғарғы оқу орындарында) Бiрақ ол уақыттарда Ленин секiлдi адамдарға
табынып, ақсүйек өкiлдерiнiң айтқандарымен жүретiн заман орнағандықтан
болар. Ал бұл мұсылыман құқығы тiкелей ислам дiнiмен қоса шешiледi. Осыған
орай адамзаттың көбiсi бұл ретте онша мән берiп,мойынсұна бермейдi. Сол
уақыттағы идеологияда,марксистiк көзқарас аршынып тұрған уақыт. Елiмiз
еңсесiн көтерiп,ел болып,егемендiгiн алғаннан кейiн барып,елбасымыздың өзi
бас болып ат салып жатыр. Оған “мыңда бiр шүкiр”, Ислам дiнi негiзiнен
адамның жүрiс-тұрысын,iшкi рухани сезiмiн,мiнезiн барлығын дұрыс жолға
қалыптастыруды меңзейдi. Мұның арғы жағында қоғамдағы барша азаматтарды жер
бетiнде мейiрiмдi бiр-бiрiне көмектесуге, тiршiлiк ету барысында тәртiптi
сақтау, қоғамды құрметтеуге әсерiн тигiзбей қоймайды. Үлкенге құрмет-кiшiге
iзет және заңға қызмет, - дегендi бiлдiредi.
Бұл дегенiмiз заң бұзушылықтың қоғамда төменнiң-төмен көрсеткiшi -
дегенiмiз. Оған қоса мұсылмандық құық – бұл көптеген ғасырлар бойы, яғни
қазiрге дейiн дүние жүзiлiк құықтың мәдениеттiң бөлiгi ретiнде бейiмделген
құқықтық жүйе.
Кейiнгi уақыттарда ислам дiнi Азия және Африка бүкiл Европа
мемлекттерiнде саяси қоғамдық дамуы әлемдiк деңгейде айқара көрiнуде. ХIII-
ғасырдың жартысынан бастап ислам дiнi пайда болғаннан берi бiраз уақытқа
дейiн жалғыз идеология ретiнде қоғамның игiлiгiне қызмет еттi. Ол қоғамның
қатынастарын шаруашылық, отбасы қатынастарында және жеке қатынастарда
осымен қатар ұлт тағдыры, адам тағдыры шешiлiп отырды. Көпшiлiк елдердiң
Конституциясы және саяси партиясы олардың жоспарланған бағыттарында
мұсылмандық құндылықтарды жие жариялауда. Мұсылмандық құқық Шығыс
мемлекеттерiмен бiрқатар елдердiң даму тарихына саяси жағынан болсын,
т.с.с. әдiс-тәсiлдермен елеулi әсер еттi.Бiздiң қоғамымыздың демократиялық
тұрғыда қайта құрылуы көптеген адамдарға өздерiнiң көзқарастарын қайта
қарауға мүмкiндiк бердi. ”Дiнге қайта оралу” яғни ескi мұсылмандық
дәстүрлер мен меймардардың қайта жаңғыруына, Қазақстанның барлық
қалаларында мешiттердiң көптеп салынуы, медреселердiң ашылуы.
Тәжiкiстандағы исламдық оппозиционерлердiң қанды күресi-осының барлығы
бүгiнгi күннiң шынайы шындығы болуда. Қалың бұқара халықтарының мұсылман
дiнiне деген,мұсылмандық құқыққа деген қызығушылығы өсiп келедi. Қазақстан
Республиканың Президентi Н.Ә.Назарбаев 16-мамыр 1992 жылғы “Қазақстанның
егемендi мемлекет ретiндегi қалыптасу және даму стратегиясы” туралы сөзiнде
“Исламның Қазақстандағы бiрғана дiн еместiгiне және бiз исламдық
фундаментализмнiң жоқтығына қарамастан, бiз қазiргi кездегi халықаралық
арақатынастағы,” исламдық факторлардың” iс жүзiндегi маңыздылығын назарға
алуымыз керек. Дiнге сенетiн мұсылмандар үшiн ол рухани арқатынас
тұрғысынан, ал бұл қазқстандықтар үшiн, олардың дiни сенiмдерiне қармастан,
ислам әлемiндегi бай елдермен жасалатын байланыстан түсетiн пайда
тұрғысынан маңызды болмақ”, - деп бекер айтпаған болар.
Исламды оның шығу көздерiн және қазiргi кездегi рөлiн зерттеп, танып
бiлу қазiргi кездегi өзектi мәселенiң бiрi, Әл-Фараби атындағы Қазақ
Мемлекеттiк Ұлттық Универститетiнiң кафедрасында (1997ж) исламның моральды
- өнегелi құндылықтарын қайта жаңғырту мақсатында өткен ислам бiлгерлерiнiң
бәсекесi оған дәлел болмақ. 1997 жылы белгiлi шығыс танушы ғалым Н.Өсерұлы
заң ғылымдарының докторы, ғылыми дәрежесiн алуға докторлық диссертациясын
қорғады. Мұсылмандық құқық (1998ж) атты О.Копабаевпен бiрлесiп жазған
еңбегi жарық көрдi.
Осымен қатар (1996 ж) Ж.Байшевтың “общие принципы исламского права,
теория доказательств и система накзания” – атты кiтабы жарық көрдi. Аталмыш
кiтапта исламдық құқықтың заңды аспектiлерi мен әрекет ету принциптерi,
дәлелдемелер теориясы мен жазаға тарту ерекшелiктерi бiздiң елiмiзге
бiрiншi рет сипатталған болатын.
Кейбiр мұсылман елдерiнiң мемлекеттiк және құқықтық құрылымдарының
нақты үлгiлерiнде теориялық ережелер, олардың өзге мемлекеттердiң құқықтық
жүйелерiне беретiн әсерi көрсетiледi.
Қазiргi кездегi ислам соңынан ерушiлерiнiң саны бойынша әлемдiк
деңгейдегi бiрiншi дiн. Шамамен жасалған санақ бойынша, жер бетiнде
мұсылмандардың жалпы саны қазiргi уақытта 2 млрд адамға жетедi, олардың
үштен екi бөлiгiнен көбi шетелдiк Азияда тұрады. Олар планетаның сол
бөлiгiндегi халықтың 20-дан астам пайызын құрайды, ал шамамен 45 пайызы
Африка елдерiнде тұрады (континенттегі халықтың 49 пайызы).
Мұсылмандық қауымдар мекен ететін әлемдегі 140 елдің 40-да
мұсылмандар сол жердегі халықтың көпшілігін құрайды[1]. Сонымен қатар,
шамамен әлемдегі 40 елінде ислам мемлекеттік дін болып танылған. Олар –
Египет, Кувейт, Пакистан, Сауд Аравиясы және т.б.
Бірқатар елдерде ислам деген сөз ресми атауына енгізілген: Иран
Ислам Республикасы, Пакистан Ислам Республикасы және т.б.
Мұсылмандық сот ісін жүргізу жүйесі әлі де сақталып қалған. 60 –
жылдардың басынан шариаттың тәжірибе жүзінде бұрын-соңды қысқартылып
тасталған кейбір нормаларын қайта жаңғырту процестері басталды. Мысалы:
Пакистанда, Суданда, Аравия монархияларында қылмыстық істер үшін
мұсылмандық құқықта анықталған тән жазасын беру енгізілген.
Сол елдердің құқықтық дамуында, саясатында және идеологиясында
мұсылмандық құқыққа берілген роль оның жаңа тарихи жағдайда да белсенді
әрекет етуінің жеткілікті дәрежеде кең мүмкіндіктерін сақтап қалғандығын іс
жүзінде дәлелдей түседі.
Бұл жұмыстың мақсаты: мұсылмандық құқықтың ерекшеліктерін, оның
қазіргі кезде құқық тұрғысында қолданылуын зерттеу және оның кейбір
салаларын сипаттап беру.
Мұсылмандық құқықтағы жанұя-неке сұрақтарына М. В. Вагабовтың Ислам
и семья деген еңбегі арналған[2].
Шетелдік авторлардың ішінде ең атақты үшеуі бар, олар – Давид Рене,
Шарль және Массэ, олардың еңбектері орыс тілінде.
Д. Рене мұсылмандық құқықты өзге құқықтық жүйемен салыстыра отырып
сараптайды, мұсылмандық құқықтың негізгі ерекшеліктері, оның құрылымдарын
қарастырады және шығу көздерімен таныстырады.
А. Массэ шығу және даму тарихын толық баяндайды және исламды дін
ретінде, сонымен қатар құқық ретінде салыстырады, Мұхаммедтің өмірі, Құран
мен Сүннеттің шығу тарихы қызық баяндалады.
Мұсылмандық құқықтың жалпы сипаттамасын Шарльдің4 кітабында берілген.
Сондай-ақ бұл кітапта жанұя-неке және мұрагерлік құқық институты
докториалды – тарихи тұрғыда терең қарастырылған.
1-тарау. МҰСЫЛМАН ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ЖАЛПЫ ТАРИХЫ.
1.1 МҰСЫЛМАН ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ (ҚАЙНАР КӨЗІ, ДАМУЫ).
Мұхаммед (б.ғ.д. 570-ж) дүниеге келген деп есептеледi 12 жасында әкесi
жағынан туысқан ағасы Әбу Тәлиппен бiрге, ал кейiн жалғыз өзi көптеген
айлар бойы, Сирияға Сапар шеккен. Ол сол жердегi Христиандардың,
иудилердің және көптеген дiни қауымдардың тұрмыс – тiршiлiк ету
жағдайларымен танысып, өзiнiң тiлдес сауд арабиясындаға туысқандық
руларымен салыстырып қарады. Көпшiлiктiң айтуы бойынша, Мұхамедке осы
көрген көрiнiстерi үлкен әсер қалдырып, ол оның кейiнгi рухани-
интеллектуалдық қызметiнде көрiне бастайды және осыдан туындған рухани
толқынның нәтижесiнде оның ұлы миссиясын атқаруға яғни жаңа дiндi – ислам
дiнiн жасауға әкеп соқты.
Пайғамбар Алланың жер бетiне жiберген өкiлi ретiнде Мұхамедтi басында
оның ең жақын туысқандары, кейiннен белгiлi меккенiң көпесi Әбу Бакiр,
соңынан Осман, Тальха және басқаларда мойындай бастады.
Мұхамедтiң үмбеттерi оның жанына жиналып өздерiнiң умма деп аталатын
тайпаларын құрды. Бұл тайпаның маңыздылығы сонда, онда бiрiгу бұрынғыдай
қандық туысқандыққа белгiлерiне байланысты емес, ислам дiнiне жатуына
байланысты құралды. Бұл ұйымды Мұхаммед өзi басқарды және ол сонымен қатар
зиялы басқарушы және рухани ұстаз ретiнде болды. Умманың қатарына кез-
келген адам кiре алды, тек оған қойылатын шарт – ол сол дiнi уағызды
мойындауы тиiс. Кейiннен Меккенiң араб (тiлдес) тұрғындары мұсылмандық
дiндi мойындады. Мұсылмандық күнтiзбе хиджра бойынша 626 жылы
меккелiктермен мәденилiктер арасында теңдiк келiсiмге келу туралы
келiссөздердi жүргiзуге икемдiлiгiн көруге болады. Бұл келiсiмге келу оңай
жолмен болмады. Мекке қаласының басшысы Абу Сафьянды Мұхаммед мемлекет
өкiлi ретiнде өзiне жүктелген мiндетi бойынша ол мен келiсiмге келiп, барып
Абу Сафьян арқылы Мекке қаласының қоғам басшыларына шықты. Сондықтан болар
Мекке қаласы 630 жылы соғыссыз берiлуi. Мұхаммед Меккенi ислам дiнiнiң жаңа
орталығына айналдырды. Сол уақытта қағбада шерулер арқылытүрлi сенiм-
нанымға табынушылардың пұттары сонымен қатар “қара тасты” қоспағанда
барлығы адамдардың өз қолдарымен қиратылды. Осыдан келiп, мұсылманның 5-
парызы “қажылық” ретiнде кiрдi – деседi. Меккелiктер, Мәдинелiктердi тек
мұсылман ретiнде ғана қабылдап қоймай “Муминдер”, - деп қабылдап, олар
меккеде болып жатқан түрлi шаруаларға еркiн түрде белсендiлiкпен ат
салысуға мүмкiндiкке қол жеткiздi. Бұл Мұхаммедтiң неткен даналығының
арқасы – десеңiзшi. Екi қас елдi бiр-бiрiне тума-туысқан ретнiде
татуластыру менiңше “Даналықтың, даналығы”.
Мұсылмандық құқық көздері туралы ілім-ғылымдағы әлдеқайда өңделген
салалардың бірі.
Мұсылмандық құқықта негізгі төрт құқық көзі бар. Ол ең алдымен
исламның қасиетті кітабы Құран-кәрім, содан соң Сүннет – Алланың елшісі
Мұхаммедке байланысты әдет-ғұрыптар, үшінші – Иджма немесе мұсылмандық
қоғамның бірыңғай келісімі және төртінші - Қийас – ұқсастығы бойынша
айыптау.
ҚҰРАН-КӘРІМ
Мұсылмандық құқықтың негізі, сондай-ақ бүкіл мұсылмандық
цивилизиацияның негізі – пайғамбардың соңғысы Мұхаммедке алланың айтқан
сөздерінен тұратын қасиетті кітап болып табылады. “Міне осы кітапта күдік
жоқ, тақуалар үшін тура жол көрсетуші”, “Міне солар Раббылары тарапынан
тура жолда”¹. Құрандағы жазбалар діни – моральды бағыттағы сипатта.
“Құран” нені білдіреді. Ол қара`а – оқу деген араб сөзінен шыққан
немесе “әуенмен қосып оқу”², “тақпақтап оқуды” білдіреді.
Құран 114 бөлімге немесе сүрелерге бөлінген. Құрандағы аят саны –
6211. Мұхаммед өзінің жазбаларын қандай көзден алған?
Оның айтуынша “көктен түскен кітап” көзіне жаны таза адамдар ғана қол
жеткізе алған. Мұхаммедтің өзі осы кітаптың араб тілінде түскен кейбір
бөліктерін ғана танып білген. Алла онымен рух арқылы сөйлескен, Мұхаммед
оны періште деп бейнелеп, Жебірейіл (Гавриил) деп атайды. Құранның шығуы
тарихы өте ұзақ. Мұхаммел қайтыс болған кезде оның мәтіндер жинағының
ешбірі аяғына дейін құрастырылмаған еді. Мұхаммедтің тірі кезінде құран
мәтіні көбінесе есте сақтау арқылы тараған. Б. з Х ғасырында ғана құранның
ресми мәтіні белгіленді, қазіргі кездегі құранда түрлі көлемде 114 сүре бар
(3-тен 286 аятқа дейін). Бірінші қысқа сүре Фатихадан кейін ең ұзын сүрелер
келеді де, Құранның басынан бастап аяғына дейін сүре ұзындығының кему
тенденциясы байқалады. Көптеген сүрелер әркезде айтылған түрлі аяндардың
үзінділерінен құралған және тақырыбы бойынша көбінесе өзара байланыспаған.
Мұндай өрнектілік бірінші кезекте мәтіндегі белгілеу құлқымен шартталған.
Ғибадат талаптарына сәйкес және тақуалық жаттығу мақсатында Құранның
мәтіні 30 жүзбен 60 хизбқа бөлінген. Құран мәтінінің көп бөлігі –үнемі
Мұхаммедтің өзінің аузымен делдалдары (рух, Жебірейіл) арқылы бірінші және
үшінші жақтан “сөйлейтін” Алламен пайғамбардың қарсыластары арасында
диалог түріндегі қақпайласу немесе Алланың Мұхаммедтің соңынан ерушілерге
айтқан насихаттары мен жазбалары.
Сүрелер түсу уақытына орай мұсылмандық ғылыми әдет-ғұрыпқа сәйкес
меккелік (610 – 622ж.ж. – 90 сүре) және мәдинелік (622 – 632ж.ж. – 24 сүре)
болып бөлінеді, мәдинелік сүрелер меккелік сүрелерге қарағанда ұзынырақ.
Меккелік мәтіндер Мұхаммед қызметінің бірінші алты жылына сәйкес
келеді. Олардың негізгі мазмұны құдайдың құдіреттілігін дәлелдеу үшін
сенімсіздікті тастап, оларға дайындалған ақыр заман мен қиямет күнінің
суреттемесін, әлемнің жаратылысы мен адамдардың керемет дүниеге келуі
туралы әңгімелерді қамтиды¹.
Мединелік кезеңде жазбалар пайда болды. Бұл сүрелерді өзінің дінін
насихаттауды қойып, діни ілімді жүйелеп, жаңа қоғамның негізін салуға тиіс
діни және саяси заңгер жазған.
Діни, азаматтық және қылмыстық істердің жазбалары көбінесе 2,4 және 5
сүрелерде жинақталып, 500-ден аса аяттарды құрайды. Бірақ, мединелік
сүрелерде толық мағынасындағы қандай да бір заң кодексін таба алмаймыз және
қате тараған пікірге қарамастан мұсылмандар сот ісін Құран бойынша
жүргізбейді. Ол тек негіз, щариат рухани болып табылады.
Құран мен Сүннет мұсылмандар үшін мың құбылып, алға ілгерілеп
отыратын өмірге мұсылмандық өмір сүру үлгісінің тұрақтылығы мен бір
қалыптылығын қамтамасыз ететін заң негізі, бағыттаушы нұсқаулар мен
өзгермейтін өзектің мәңгі көздері болып табылады.
Құран бойынша мұсылмандар мен мұсылман еместердің арасындағы ара
қатынастың алғашқы және тұрақты мәні – бейбітшілік пен өзара түсіністік
болып табылатындығын, бірақ соғыс пен қарсыластық еместігін көрсететін
аяттар бар. Олар бейтараптықты ұстанатын адамдарға қарсы мұсылмандар қару
кезенбеуі керек, оларға бейбітшілік ұсынылуы керек деп айтады. Сондай-ақ
құран мұсылмандарды оларға қарсы ешқашан күреспеген, оларға қатігездік
көрсетпегендерге қатысты мейірбанды және кең пейілді болуға шақырады. Осы
сияқты нұсқаулар хадистерде кездеседі.
СҮННЕТ
Алдында айтып өткеніміздей құран жазбалары мемлекеттік және қоғамдық
сұрақтардың барлығын шешуге жеткіліксіз болғандықтан құқықтың екінші көзі –
Сүннет пайда болды. Ол не?
Құранда Алланың ежелгі халықтарға қатысты іс-әрекеті мағынасында “Ата-
баба сүннеті” және “Алла сүннеті” деген сөздер кездеседі. Бірақ құраннан
тыс Сүннет Мұхаммедтің іс-әрекеттері мен сөздерін, хадистер жинағы
білдіреді. “Сүннетті орындау: Мұхаммедке ұқсап бағу деген мағынаны
білдірген” – деп жазады голлан ислам танушысы Венсик¹. Сүннет көбіне жанұя
– мұрагерлік және сот құқығына қатысты жазбаларды қамтиды. Кейіннен
мұсылман әлемінде бұл құқық көзіне деген көзқарас біржақты болмады.
Мұсылман – шииттер барлық хадистерді мойындамайды.
ИДЖМА
Бұл ислам докторларының, беделді заңгер – муджтахидтердің бірауыздан
қабылдаған келісімдері бойынша құрастырылған мұсылмандық құқықтың үшінші
көзі болып табылады. Онда Құран мен және Сүннетпен нақты реттелмеген
сұрақтар қарастырылады. Айтылу мен көпшілікке жеткізілу әдісі бойынша
Иджманың үш категориясы анықталған болатын:
1) Иджма – дауыстап айтылған келісім немесе талқылау барысында
қабылданатын шешім;
2) Иджма – іс жүзіндегі келісім, яғни талқыланбаған, бірақ бірдей
шешімдерден туындайтын және бірдей жағдайдағы әрекеттерден
туындайтын шешім;
3) Иджма – “Үнсіз” – айтылмаған келісім, ешкім қарсылық білдірмеген,
барлығына мәлім бір ғана адамның шешімі.
Иджманың іс жүзіндегі мәні кең ауқымды. Құран, Сүннет және Иджма
–құқықтың үш көзі, барлық бұл көздерден ішінара ерекшеленеді. Құран мен
Сүннет – негізгі көздер, соларға орай шариат нормалары белгіленеді. Бірақ
бүгінгі күні олар тарих құқық көздері: судья тікелей Құран мен Сүннетті
пайдаланбауы керек, өйткені ақырғы түсіндірме Иджмада берілген. Бүгінгі
күні Иджмамен мақұлданған құқық кітаптары ғана мұсылмандық құқықты
зерттеуге пайдалануы керек.
Яғни Иджма беделді мұсылман заңгерлерінің Құран мен Сүннетке
айтылмаған сұрақтар бойынша қабылданған шешімдері. Мұндай жағдайда Мұхаммед
Пайғамбар судьялардың еркін пайымдауларын қолдаған (иджтихад). Аңыз бойынша
Мұхаммед былай деген екен: “судья өз қарауы бойынша шешім шығарып оныкі
дұрыс болып шықса, ол екі есе марапатталуы керек, ол өз пайымдауы бойынша
соттап, қателесетін болса бір есе ғана марапатталуы керек”¹.
ҚИИАС
Құқық докторларымен өңделген казустиканың барынша бай болғандығына
қарамастан оның мұсылмандық құқықтың барлық жағдайды қарастыруға мүмкіндігі
болмағандықтан, сондықтан болашақта құқық кітаптарында дайын шешімі жоқ
сұрақтарды жүйелеудің әдісін қарастырудың қажеттілігі туған.
Көпшіліктің келісімімен ұқсастығына орай (Қииас пайымдаудың заңды
сипаттамасына таңдау беріледі. Ойша дұрыс тұжырым жасаудың қарапайым түрі
бола отырып, ол мұсылман қоғамымен төртінші құқық көзінің мәртебесіне дейін
көтерілді.
2. Араб қауымына әсер етуi.
Адамзаттың асыл тажi
ЖАЛПЫ ӘЛЕМНIҢ ЖӘНЕ АДАМЗАТТЫҢ ХАЛI
Бiздiң эрамыздың алтыншы ғасыры аяқталyға жақын.
Бұл ғасыр - адамзат әлемiнiң күпiр мен азғындық атаулыға құшақ жайған
заманы. Күштiнiң әлсiздi қанауы, дәулеттiнiң жарлы -жақыбайға әңгiр таяқ
ойнатуы осы шақтың үлесiне тиген.
Хазiретi Мұхаммедке (с.а.у.) пайғамбарлық түскенге дейiнгi жалпы жер
жүзiнiң және адамзаттьң руханиятының деңгейiн бiлуде пайда бар. Сонда ғaнa
Расулуллаhтың адамзат баласын қалайша рухани, пiкiр түнeгiнен, саяси
шытырмандардан және қоғамның қою қараңғылынан, азғындықтан аз уақыт iшiнgе
алып шыққанын бағамдай аламыз.
Ол тұстағы ең мықты мемлекеттер мыналар: Византия, Иран, Мысыр,
үндicтан, Александрия, Месопотамия, Қытай, т.б.
Бұл елдердiң қай-қайсысында да:
А) Дұрыс нaпным-ceнiм жүйесi жоқ болатын.
Белгiлi бiр таухит ceнімнің; болмауы адамзат руханиятын шектiргенi сондай,
азғындықтың небiр түpi етек алып, адамдардың адам атауынан басқа қасиеттерi
жойылып бiткен-дi.
Барша болмыстың Жаратушысын бар eкeнiн бiле тұра, адамдар табиғат
құбылыстарына табынып, Аллаhтың әмiрiндегi жер мен көкке, жұлдыздарға, Ай
мен Күнге сыйынып, рухтан ада тақтай мен тастардан жасалған пұттарға сәжде
қылатын.
Адамзат баласының ap-ұждaны, рухы Аллаhқа иманнан мaқpым қалғандытан
"Бар жаратылыс иләhи құдiреттiң нәтижесi" деудi бiлмей әбден адасқан,
ақылды орынды қолданбау салдарынан көз байланып, көңiлдер тұмшаланған.
Иман, рух байлығы деген қазыналардан ауылы алыс қалған бұл байғұстар бiр
сөздiң, бiр кiтаптың жазушысы, ойлап шығарушысы болатынын, кiшкентай иненiң
де ұстасыз жасалмайтынын бiле тұрып, мыңдаған сырға толы, керемет
Адамзаттыц асыл тажi
жiңiшке есеппен жаратылған мына дүниенiң Жаратушысы бар дeғeнгe
сенбейтiндей дәрежеде парықсыз едi. . .
Осындай мүшкiл халдегi дуние, тәухид ceнiмiнe, Аллаhтьщ барлығы мен
бiрлiгiн паш етiп, cоғaн илануға үндеушiге аса мұқтаж болатын.
Күпiрлiк пен азғындыктан арылудьң жолын көрсетiп, бaғытын сiлтейтiн
жолбастаушыға деген қажеттiлiк, күллi әлемнiң пайғамбарға зәрулiгi күн
өткен сайын сезiле түскен.
а) Барлық жерде адамдар таптар .мен топтарга бөлiндi
Иләьи өлшемдерден мақұрым адамзат бай - кедей, күштi-әлсiз, кожайын-
құл, ақсүйектер мен каралар болып көптеген топтарға бөлiндi. Бай мен
кедейдiң, билеушi мен бағыныштының арасындағы айырмашылық жер мен көктей
едi. Билiк басындағылар мен карапайым халық арасындағы алауыздың шегiне
жеткен. Үстем топтағылар қарапайымдарды жансыз заттан төмен көретін.
Б) Бұл елдердiц қай-қайсысында да құлдыққа алып-саmу қагuдалары бар
едi.
Адам - құpметтi, кадiрлi тiршiлiк иесi. Мұның астарына үңілу тек
ақиқат иман арқылы жүзеге асады.
Имандылықтан ада, көңiлдерiн кip шалған сол кезеңнiң адамдары адамзаттьң
жер бетiндегi ең тұғырлы тұлға eкeнiн аңдамақ былай тұрсын, оны алып-
сататын мүлiкке есептеп, жабайы күйге ене бастаған.
Құлдың айуаннан төмен саналатыны да аз емес. Қожайын құл мен күңiне
ойына келгенiн жасауға құқылы болған.
Осынша азғындықтан алып шығар тұлғaғa адамзат әлемi зәру едi. Бәpі
қажеттiлiк күн сайын бiлiне түстi.
В) Дiндер, .мазхабmар арасындағы алауыздық
Христиан дiнiн ұстанатын елдерде христиандықтың Иса
пайғамбар арқылы келген тұпнұсқасы, яғни бiр жаратушыға ceнiм жойылып,
үштiк (үшқұдайшылық – тәслис ceнiмi) жайлай бастаған-ды. .
23
Дiн басылары Хазiретi Исаның дiнiне ойдан небiр толықтырулар енгiзiп
жан-жаққа тартып бақты.
Әcipece, Шығыс Рим империясында дiн атын жамылып, зұлымдық пен азапты
арттырғандар көбейе түстi.
Иранда сол кездегi үстем дiн - маздеизмнен бас тартқандар не дiни
ғұрыпқа мойынсұнбағандар аяусыз жазаланатын. Көз ою, асу, таспен шөкелеу,
ас-сусыз аштан өлтiру дағдыға айналған. .
Г) Ол дәуiрде адамгершiлiкmi ауызга алудың өзi – ерсі
Имандылық жоқ жерде адамгершiлiк туралы сөз қозғаудың
өзi epci. Ар-намыс аяққа тапталып, нәпсiқұмарльқ адамдардың басты машығына
айналған. Ұрлық, жезөкшелiк, адам өлтiру жайлаған қоғамда адамзат атты ұлы
eciм жойылғандай. Мысалы, Византия императорының өз қарындасымен үйленуi-
азғындық емей не?!
Иә, адамзат - жетiм, дүние - мұңлы. Жер жүзi азалы алып алаң icпеттi.
Адамдар бiр-бiрiне дұшапан, мәнсiз тiрлiктен жерiп жансыз мақұлық кейпiне
енген.
Жолбастаушысы жоқ тұлдыp қоғaм ащы өкciккe булыққан. Барша әлемдi
шiрктiң, надандық пен күпiрдiң қapa қошқыл бұлты басқан. Дүние осы
бұлтты ысырып, сәулеге кенелтетiн Нұрлы тұлғaғa зәру. Сол бағыт Нұры
түскенде ғaнa адамзаттың назырқанған кепiлi шалқып, кeмepiнeн тасары,
жылаңқылықтың орнын жайдарылың басары сөзсiз едi.
Адамзат та жаратылысының, жалған дүниедегi жолаушылығының мәнiн ұғып,
Аллаhты танып, иман келтiрiп, ғибадат етудiң қажеттiлiгiн түсiнiп, баянды
бақытқа жол жеткiзiп, тiрлiктiң тұтқасын ұстap едi.
АР АБСТАННЬЩ ЖАFДАЙЫ
Дуние жузi картасынан саяси, географияльщ ж;}не саудасаттьщ женiнен
мацызды орын алған Арабстанньщ да езге
4 Аллаlща cepiK I\ocy
24
.- ,._'C_C
--'-'.,J7""""_:".-",,,,"-_,
.'.
Адамзаттыц асыл тажi
елдерден айырмаШЫЛЫFЫ l\алмаFан едi. M:pIДa да тiл мен _дебиеттен баСl\а
салалардьщ б_рiнде Kepi кетушiлiҒ, жамандьщ устемдiк жургiзе баСТaFан.
Дiни ахуШl
Наным-сенiм м_селесiнде анархия белец алып, адамньщ
аl\ылына сыймайтын небiр сенiмдер пайда БОЛFан.
Хальщтьщ бiр белiгi ештецеге сенбейтiн, тек осы емiрдiц I\ЫЗЫFЫН
тамашалап I\алуды кексейтiн. "8Mip адаМFа бiр-аl\ рет берiледi, екiншi рет
тiрiлу МYМKiH емес. АI\ыры елемiз, сондьщтан мына дуниеде тояттап l\aлyFа
тиicпiз" дейтiн олар ойларына келгенiн icтейтiн.
Ардаl\ТЫ ПаЙFамбаРЫМЫЗFа Аллаhтан уахи тусе бастаFанда осындай адамдар
жайында IWPaH К_рiмде мынадай аяттар жолданады :
"Ей, Расулым!
ОларFа былай деп айт: Аллаь сеидерге 6Mip сыйлады.
Кейiп ол сепдердi 6лтiредi, сосып шуБOJсiз болатып _иямет купiпде БOJрiндi
жипайды. Бiра_ адамдардьщ К6бiсi б_л а_и_аттап мулде бейхабар" (Жасия
cypeci, 26-аят).
Сондай-аl\, арабтардьщ кейбiреуi Аллаhl\а, бiр Жаратушыньщ баРЛЫFына
ceHeTiH, бiраl\ адамдар арасынан паЙFамбар ШЫFатынына иланбайтын.
ПаЙFамбардьщ адамдар арасынан ШЬЩl\анына сенбей, б:pғ аl\Иl\атты
аl\ылдарына СЫЙFыза алмай, паЙFамбар перiштелерден FaHa шығyы MYМKiH деген
б:pғ топтаFылардьщ I\Исынсыз пiкiрлерiне IWPанньщ темендегi аяты жауап
бередi:
"Ей, Расулым!
Егер жер жузiп (адамдар емес,) перiштелер мекепдейтiп болса, бiз соида Fапа
олар ушiп '(жер бетiпе) паЙFамбарды перiштелердеп тацдаFап болар едiк"-де
(Исра cypeci, 95- аят).
Арабтардьщ арасында Аллаhl\а сенгенмен аl\ырет кунiнiц болатынына,
елгеннен кейiн тiрiлyге, ж_ннат пен Ж_hаннамньщ бар eKeHiHe сенбейтiн бiр
топ бар едi. IWPaH К_рiмнiц оларFа жауабы мынадай:
25
Ада.мзаттЫ1f асьт тп_;
"Олар (к;}пiрлер) оздерiнiц (бiр тамшы судан) I\алай жараТЫЛf'анын
_мытып, бiзге "Шiрiген суйектердi KiM тiрiлте алады?" деп мысал келтiрмек
болды. (Ей, Расулым!) ОларFа былай де: "Оны ;}у баста KiM жараТl\ан болса,
I\айтадан сол тiрiлтедi. Бар H;}pCeHiu: жаратылысын жалf'ЫЗ Сол FaHa
(Жаратушы) бiледi" (Ясин cypeci, 78-79 аят).
Ендi бiреулерi щтк.а табынатын. Хальщтьщ ец кеп белiгiн GЧJайтындар да
осылар. Тастан, так,тайдан, кейде к:;щiмгi халуадан ез I\олдарымен жасаFан
щттарына табынып, онысымен де I\оймай былай дейтiн:
"Бiздi Аллаhl\а жаl\ындата ТYCCiH деп осыларFа табынамыз" ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz